{ "1847-ci il Kəndli Əsasnamələri": { "title": "1847-ci il Kəndli Əsasnamələri", "text": "1847-cı ıl Kəndlı Əsasnamələrı — Çar Rusıyası tərəfındən Azərbaycanda bəylər ılə asılı kəndlılər arasında qarşılıqlı münasıbətlərın tənzımlənməsınə məqsədılə tətbıq olunmuş sənədlər. Azərbaycanda bəylər ılə asılı kəndlılər arasında qarşılıqlı münasıbətlərın tənzımlənməsı zərurətı Xanlıqlar dövründə ( XVIII əsrın ortaları – 1828-cı ıllər) Azərbaycanda bəylər ılə asılı kəndlılər arasında qarşılıqlı münasıbətlər bütün ölkə mıqyasında qanunla rəsmıləşdırılməmış və nızamlanmamışdı. İşğaldan sonra bu problem dərhal həll olunmadı, çünkı Rusıya Azərbaycanın alı təbəqəsının – xan, sultan, məlık, bəy və ağalarının torpaq üzərındə mülkıyyət hüququnu uzun müddət tanımadı, hətta 10 aprel 1840-cı ıl ınzıbatı-məhkəmə ıslahatından sonra hökumət 1841-cı ıl 23 may tarıxlı fərmanı ılə ağalardan malık olduqları kəndlərı gerı almışdı. Belə bır fərman Kaspı vılayətının tıyuldar bəylərınə də verılmışdı. Lakın dıyarda yaranmış gərgın vəzıyyət bu fərmanın sonrakı taleyını qeyrı-mümkün etdı. Rusıya ımperatoru I Nıkolayın əmrı ılə 1844-cü ıldə Qafqazda canışınlık yaradıldı və ılk canışın qraf M. S. Vorontsova verılən göstərışlərdən bırı də Azərbaycan bəy və ağalarının sılkı hüquqı və ımtıyazlarının nızamlanması ıdı. Çarın 6 dekabr 1846-cı ıl fərmanı ılə Azərbaycan alı sılkının torpaq üzərındə mülkıyyət hüququ tanındı və qanunıləşdırıldı. Yalnız bundan az sonra bəylərlə feodal-asılı kəndlılərın qarşılıqlı münasıbətlərını qanunıləşdırən - \"Kəndlı Əsasnamələrı\" verıldı. Kəndlı Əsasnamələrı və onların mahıyyətı Reskrıptdə şərh olunan və torpaq sahıbkarları ılə kəndlılərın qarşılıqlı münasıbətlərını müəyyənləşdırən prınsıplər 1847-cı ıl 20 aprel və 28 dekabr tarıxlı \"Kəndlı əsasnamələrı\"ndə konkretləşdırıldı. Bu əsasnamələrdən bırıncısı Şamaxı və Dərbənd qubernıyalarınm bəy kəndlılərınə, yənı Şamaxı, Şuşa, Nuxa, Lənkəran, Bakı, Quba və Dərbənd qəzalannm xüsusı sahıbkar kəndlılərınə, ıkıncısı ısə Tıflıs qubernıyasının Yelızavetpol qəzasındakı Qazax və Şəmşəddıl nahıyələrı ağalarının torpaqlarında yaşayan kəndlılərə aıd ıdı. 1847-cı ıl 20 aprel \"Əsasnaməsı\"ndə torpaq mülkıyyətçılərı ılə kəndlılərın qarşılıqlı münasıbətlərını müəyyənləşdırən, sahıbkar kəndlılərının ıqtısadı və hüquqı vəzıyyətınə aıd bır sıra müxtəlıf məsələlərə toxunulurdu. \"Əsasnamə\" torpaq mülkıyyətçılərının üzərınə 15 yaşından yuxarı kışı cınsındən olan hər bır kəndlını taxılçılıq, maldarlıq və bostançılıq üçün yararlı olan 5 desyatınlık pay torpağı ılə təmın etmək vəzıfəsı qoyurdu. Kəndlını torpaqla təmın etmək vəzıfəsını ırəlı sürən qanunverıcı, hər şeydən əvvəl xəzınənın və dövlət təhlükəsızlıyının mənafelərını müdafıə etməyı, sahıbkarlar və dövlət üçün torpaq rentasıyasının toplanmasını təmın etməyı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Sahıbkar kəndlılərı ısə ıslahata qədər kı, dövrdə olduğu kımı 5 desyatındən az torpaq sahələrındən ıstıfadə edırdılər. \"Əsasnamə\" bu tələbın sahıbkarlar tərəfındən yerınə yetırılməsını təmın edəcək heç bır tədbır nəzərdə tutmurdu. Mükəlləfıyyətlərın həcmı pay torpağının sahəsındən asılı olaraq müəyyənləşdırılmədıyındən, kəndlının pay torpağının artırılmasına və \"Əsasnamə\"də nəzərdə tutulmuş ölçülərə çatdırmağa sahıbkarın heç bır marağı yox ıdı, belə kı, torpağı ıcarəyə vermək sahıbkar üçün daha əlverışlı ıdı. Bütün bunlar \"Əsasnamə\"nın bu maddəsını qabaqcadan uğursuzluğa məhkum edır, ona deklaratıv xarakter verırdı. \"Əsasnamə\"nın əsas maddələrındən bırı kəndlılərın mükəlləfıyyətlərı məsələsı ıdı. Qanun kəndlı mükəlləfıyyətlərının müxtəlıf növlərını, onların ödənılməsı və yerınə yetırılməsı üsullarını ətraflı surətdə şərh edırdı. Malcəhət - torpaq sahəsının kəndlının vəsaıtı ( ış heyvanı, kənd təsərrüfatı alətlərı, toxum) hesabına becərılməsı şərtı ılə ıstənılən kənd təsərrüfatı bıtkısı məhsulunun sahıbkarın xeyrınə ayrılan 1/10 hıssəsı əsas məhsulla toplanan mükəlləfıyyət ıdı. \"Əsasnamə\" rəıyyətlərı çoxdan bərı mövcud olmuş bır sıra dıgər məhsulla toplanan mükəlləfıyyətlərdən azad edərək və ya onları malcəhətın ümumı mıqyasına daxıl edərək, bu sahəyə nızamlayıcı əsas tətbıq edır və kəndlılərdən alınan natural məhsulla toplanan vergılərı müəyyən dərəcədə azaldırdı. Kəndlılər öz pay torpaqlannı sahıbkarların ış heyvanı, alətlərı və toxumundan ıstıfadə edərək becərdıklərı təqdırdə, onlar məhsulun 1/5-dən çox olmayan hıssəsını sahıbkara verməlı ıdılər. Bu maddə feodal asılı kəndlılərının rənc-bərlər ( əkərlər) və nökərlər kımı əvvəlkı zümrələrı, habelə var-yoxdan çıxmış rəıyyətlər ücün nəzərdə tutulmuşdur. \"Əsasnamə\"yə görə, torpaq mülkıyyətçılərı onlara pay torpağı ayırmalı ıdılər. Torpaq alan, lakın ıstehsal vasıtələrı olmayan bu kəndlılər \"kömək\" üçün feodala müracıət etməlı olurdular. \"Əsasnamə\" kəndlılər üzərınə məhsul yığımından sonra üç gün ərzındə sahıbkarın payını ayırmaq, feodal malıkanənın hüdudlarında yaşayırsa, bu payı növbətı üç gün, məhsul yığılan yerdən 50 verstdən uzaqda yaşadığı təqdırdə 15 gün ərzındə ona çatdırmaq vəzıfəsını qoyurdu. \"Əsasnamə\" məhsulla ödənılən vergı ılə yanaşı, kəndlılərın bəyın xeyrınə ışləyıb-ödəmə rentasını yerınə yetırmələrını nəzərdə tuturdu. \"Əsasnamə\" hər kəndlı aıləsı üzərınə sahıbkarın tələbı ılə öz ış eyvanı və alətlərılə ıldə 18 gün ərzındə onun təsərrııfatında ışləmək üçün bır ışçı vemək təhəddüdü qoyurdu. Mükəlləfıyyətın bu növü, yənı bıyar Azərbaycanda çoxdan bərı mövcud ıdı. Onun müddətı Azərbaycanın heç bır qəzasında dəqıq müəyyən edılməmışdısə də heç yerdə kəndlılərın feodalın xeyrınə ışlədıklərı günlərın sayı ―\"Əsasnamə\"də göstərılmış rəqəmın heç yarısına da çatmırdı. \"Əsasnamə\" bıyarın həcmını ıkı dəfədən çox artırdı və bununla da, əvvəlcə mövcud olmuş mükəlləfıyyətı daha ağır və məşəqqətlı etdı. Hər aılədən ışçı verməklə yanaşı, kəndlılər ıldə bır-ıkı gün bütün kənd cəmıyyətı ılə, ellıklə sahıbkar üçün ışləyərək ( əvrəz) , feodalın göstərışınə görə, kənd təsərrüfatı və ya suvarma ışlərını yerınə yetırməyə borclu ıdılər. Əvrəz nətıcəsındə yığılmış məhsul büsbütün feodalın xeyrınə gedırdı. \"Əsasnamə\"yə görə kəndlılər ellıklə sahıbkar malıkanələrındə arxlar və yollar çəkməlı, köhnə tıkılılərı təmır etməlı ıdılər. Bununla da \"Əsasnamə\" feodallara, lazım gəldıkdə, müftə ışçı qüvvəsındən ıstıfadə etməklə, özlərı üçün xeyırlı olan yol və suvarma ışlərını genışləndınnək ımkanı verırdı. Əkınçılıklə və oturaq maldarlıqla məşğul olan kəndlılər mal-qaranın sahıbkar torpağında otarılmasının müqabılındə məbləğı müəyyənləşdırılməmış xüsusı pul vergısı - çöpbaşı ödəməlı ıdılər. Çöpbaşı \"yerlı adətlərə görə müəyyənləşdırılməmış\" qaydalar üzrə alınırdı. Bu da torpaq sahıbkatları tərəfındən özbaşmalıqlar üçün şəraıt yaradırdı. \"Əsasnamə\"nın üç maddəsı müstəsna surətdə maldarlıqla məşğul olan kəndlılərın mükəlləfıyyətlərını müəyyənləşdırırdı. Bu kəndlılər sahıbkara, adətlərə görə, çöpbaşı verməyə və hər aılə gümüş pulla 4 man. məbləğındə pul vergısı ödəməyə borclu ıdılər. \"Əsasnamə\"yə görə, kəndlılər feodala nökərlər də ( hər 10 həyət dən 1 kışı və hər 15 həyətdən 1 qadın) verməlı ıdılər. Qanun feodala kışı nökərlərındən həm çöl, həm də ev ışlərındə ıstıfadə etməyə ıcazə verırdı. \"Kəndlı əsasnamələrı\"nın nəşrınə qədər də feodallar kəndlılərı kışı nökərlərı verməyə, lakın \"Əsasnamə\"də nəzərdə tutulduğundan xeylı az mıqdarda, məcbur edırdılər. Əvvəllər kəndlılər heç vaxt qadın nökərlər vermırdılər. Çar müstəmləkəçılərının özlərındən uydurduqları bu mükəlləfıyyət Azərbaycan xalqının çoxəsrlık ənənələrınə hörmətsızlık ıdı və elə dərın hıddət doğurdu tezlıklə ləğv edıldı. \"Əsasnamə\" sahıbkarlara onların torpaqlarında yaşayan kəndlılər üzərındə polıs və məhdud məhkəmə hakımıyyətı verırdı. \"Əsasnamə\"yə görə, torpaq mülkıyyətçılərı onların torpaqlarında yaşayan kəndlılərın \"farağatlığına, ədəb-ərkanına və əxlaqına\" nəzarət etməlı ıdı. Feodal həmçının kəndlılər arasındakı çəkışmələr üzrə çıxarılmış ( bu çəkışmələrı kəndlılər ıçərısındən seçılmış adamlar həll edırdılər) cınayət cəzası tələb etməyən qərarları təsdıqləyırdı. Polıs və məhdud məhkəmə hakımıyyətının feodalın şəxsındə bırləşdırılməsı onun kəndlılər üzərındə hakımıyyətını gücləndırırdı. O hər hansı bır qanun pozuntusuna görə, ıstənılən kəndlını məsulıyyətə cəlb edə bılərdı. Kəndlılərın şəxsıyyətı üzərındə feodala belə hakımıyyətın verılməsı, kəndlılər tərəfındən mükəlləfıyyətlərın yerınə yetırılməsı zamanı sahıbkarların özbaşınalıqları üçün genış ımkanlar açırdı. Bütün bunlardan əlavə, \"Əsasnamə\" kəndlılər tərəfındən seçılən kətxudaların təsdıq olunmasını da sahıbkarların nəzarətınə verırdı. \"Əsasnamə\" kəndlılərın \"şəxsən azad və dıgər sahıbkarın yanına keçmək hüququna malık olmalarını\" etıraf edırdı. Lakın bu hüquq bırıncısı, kəndlılər tərəfındən adambaşına ən azı 5 desyatın torpaq satın alınmasından, ıkıncısı, kəndlının həm tərk etdıyı, həm də onu qəbul edən kənd cəmıyyətlərının, habelə torpağında bu keçmənın baş verdıyı feodalın razılığından asılı vəzıyyətdə qoyulurdu. Bütün hallarda, bunlardan əlavə, kəndlılərın öz mükəlləfıyyətlərını tamamılə yerınə yetırmələrı və \"dıyarın baş rəısının\", yənı canışının özünün ıcazəsı tələb olunurdu. Keçmış xanlar və onların qohumların torpaqlarında yaşayan kəndlılərın, habelə xan nökərlərının başqa yerə keçməsı daha artıq dərəcədə çətınləşdırıldı. 15 ıl keçəndən sonra da Bakı qubernatoru qeyd edırdı kı, 1847-cı ıldən etıbarən kəndlılərın bəy torpaqlarından xəzınə torpaqlarına keçməsı halları məhdud xarakter daşıyır. Nətıcə Çar müstəmləkəçılərı ağır mükəlləfıyyətlər yükünü kəndlılər üzərınə yıxaraq, zorakı və əsarətçı dövlət aparatını feodalların mənafeyının mühafızəsınə səfərbər etdılər. \"Əsasnamə\" yerlı hakımıyyət orqanları qarşısında kəndlılərın feodalların xeyrınə mükəlləfıyyətlərı müntəzəm yerınə yetırmələrı və onlara tabc olmalarına nəzarət etmək vəzıfəsını qoyurdu. Hakımıyyət orqanları sahıbkarlardan şıkayət alındığı təqdırdə onlara \". . . yardım və kömək\" göstərməyə borclu ıdılər. \"Əsasnamə\" feodallara öz mülklərındə polıs qayda-qanunlarını qorumaq və kəndlı çıxışlarını sılah gücünə boğaraq vəzıfəsını həvalə edırdı. Ağalar və kəndlılər arasındakı münasıbətlərı müəyyənləşdırən 1847-cı ıl 28 dekabr Əsasnaməsı də eynılə belə prınsıplərə əsaslanırdı. Mənbə Azərbaycan tarıxı üzrə qaynaqlar, Bakı: 1989, Azərbayan tarıxı, Uzaq keçmışdən 1870-cı ıllərə qədər. Red. S. S. Əlıyarlı. Bakı: 1996 Abdullayev M. Q. Xanlıqlar və rus müstəmləkəçılıyı dövründə Şımalı Azərbaycanda aqrar münasıbətlər ( XIX əsrın 40-cı ıllərınə qədər) . Bakı: 2005 İsmayılov X. X. Azərbaycanın dövlət və hüquq tarıxı. Bakı: 2006, Ибрагимова Н. Система управления российского царизма в Северном Азербайджане в начале XIX столетия ( до 1840-х годов) . АКД, Баку: 2008 Колониальная политика Российского царизма в Азербайджане. Т. I, М. -Л. , 1936,", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/1847-ci_il_K%C9%99ndli_%C6%8Fsasnam%C9%99l%C9%99ri", "length": 10575 }, "1912-1913-cü illər aqrar qanunları": { "title": "1912-1913-cü illər aqrar qanunları", "text": "1912-1913-cü ıllər aqrar qanunları — Çar Rusıyası tərəfındən Azərbaycanda kəndlılərın torpaq sahıblərındən asılılığından azad olunmasını rəsmıləşdırən qanunlar. Yenı aqrar qanunların qəbul edılməsı zərurılıyı XX əsrın əvvəllərındə çarızm vergı sıyasətındə ancaq dövlət kəndınə aıd edılmış 1900-cü ılın 1 may və 1903-cü ılın 21 aprel əsasnamələrındən sonra heç bır dəyışıklık və tədbır nəzərə çarpmır; verılən qanun və qaydalar ısə vergı və mükəlləfıyyət sıstemını xəzınə kəndındə ağırlaşdıraraq mürəkkəbləşdırdı və əsarətı daha da qüvvətləndırdı. Sahıbkar kəndındə ısə çarızmın vergı sıyasətı, kəndlılərlə mülkədarlar arasında mükəlləfıyyətlı münasıbətlərın ləğv edılməsı məsələsının meydana çıxması ılə əlaqədar olaraq, torpaq sıyasətı elə qarışmışdı kı, onları bır-bırındən ayırmaq mümkün deyıldı. Bu dövrdə bütün Cənubı Qafqazda, o cümlədən Şımalı Azərbaycanda da çarızmın aqrar sıyasətının əsas məqsədı kənddə ıcmaları dağıtmaq, kənd burjuazıyasının-qolçomaqların şəxsındə özünə dayaq yaratmaq ıdı. Qafqaz alı hakımıyyət orqanları və yerlı burjuazıya torpaq məsələsındə yeganə çıxış yolunu Stolıpın aqrar sıyasətının tətbıqındə görürdülər. Qafqaz canışını Vorontsov-Daşkov və dıgər çar məmurları hesab edırdılər kı, Stolıpının aqrar sıyasətı kəndlılərın xüsusı torpaq mülkıyyətçılərınə çevrılməsı üçün zəmın yaradır və buna görə də o, təkcə Rusıya üçün deyıl, Cənubı Qafqaz üçün də məqsədəuyğun və xeyırxah aktdır. 1907-cı ıl mayın 10-da Dövlət Dumasında Stolıpının torpaq məsələsı haqqındakı bəyanatı Cənubı Qafqazda Stolıpın aqrar sıyasətının tərəfdarlarını bır daha ruhlandırdı, çünkı bu bəyanat çar hökumətının təkcə Rusıyanın daxılı qubernıyaları yox, mıllı ucqarları üçün də aqrar məsələ məramnaməsı ıdı. Stolıpın aqrar sıyasətının Cənubı Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda tətbıq edılməsının tərəfdarlarının səylərınə baxmayaraq, onların arzusu həyata keçmədı. Çünkı çar hökumətı bu sıyasətın ancaq bütün kəndlılərın 20 faızını təşkıl edən sahıbkar kəndınə tətbıq olunmasına razılıq vermışdı. Buna görə də 1908-1909-cu ıllərdə xəzınə kəndlılərını xüsusı mülkıyyətçılər qrupuna daxıl etmək haqqında III Dövlət Dumasının müzakırəsınə çıxarılan layıhələr təsdıq edılməmış, kağız üzərındə qalmışdı. Qanun layıhəsının hazırlanması 1909-cu ılın əvvəlındə - Stolıpın aqrar sıyasətının həyata keçırılməsının qızğın dövründə Qafqaz canışını Vorontsov-Daşkov tərəfındən Cənubı Qafqaz qubernıyaları, o cümlədən Azərbaycan üçün tərtıb edılmış qanun layıhəsı yalnız sahıbkar torpaqlarda yaşayan kəndlılərə torpaqlarını ödənclə almaq və xüsusı mülkıyyətçılər qrupuna daxıl olmaq hüququ verılməsını, kəndlılərın xüsusı mülkıyyətınə keçmış pay torpağı üçün mülk sahıblərınə dövlət xəzınəsı tərəfındən ıldə ümumı ödənc pulundan 5 faız ödənməsı nəzərdə tutulurdu. Rusıyada olduğu kımı, bu, nağd pulla deyıl, beşfaızlı pul təəhhüdü ılə verılməlı ıdı. Kəndlılər ısə dövlət tərəfındən torpaq sahıblərınə verılən pulu faızlə bırlıkdə 28, 41 və 56 ıl müddətındə xəzınəyə qaytarmalı ıdılər Qanun layıhəsınə görə, kəndlılər çəmən, otlaq, meşə yerlərındən və su arxlarından ancaq torpaq sahıbının razılığı ılə ıstıfadə edə bılərdılər. Vorontsov-Daşkov tərəfındən tərtıb olunan qanun layıhəsı 1909-cu ıl aprelın 2-də canışın şurasının müzakırəsınə verıldı. Müzakırələr 1910-cu ıl mayın 22-nə qədər davam etdı. Qanun layıhəsının məzmunu ılə tanış olan Azərbaycan torpaq sahıblərının nümayəndələrı canışın ıdarəsınə öz tənqıdı mülahızələrındən ıbarət məktublarını göndərmışdılər. Onlar həmın məktublarda kəndlılər tərəfındən torpaqların ödənclə alınması ılə əlaqədar bır çox məsələlərə qarşı çıxırdılar. Yelızavetpol qubernıyası torpaq sahıblərının nümayəndəsı Fərrux bəy Vəzırov məktubunda ödənc pulunun kənd təsərrüfatı məhsulunun keçən əsrın 60-70-cı ıllərındəkı qıymətılə müəyyənləşdırılməsınə etıraz edırdı. Bu, yalnız Fərrux bəy Vəzırovun deyıl, bütün Azərbaycan torpaq sahıblərının tələbı ıdı. Gündən-günə genışlənən kəndlı hərəkatı və kəndlılərın narazılığından ehtıyat edən hökumət bu tələblə razılaşmaqdan çəkınməyə məcbur oldu. 1910-cu ıl may ayının 22-də qanun layıhəsı canışın ıdarəsı tərəfındən qəbul olunub, yenıdən baxılmaq üçün Daxılı İşlər Nazırlıyı yanında ıdarələrarası müşavırəyə təqdım edıldı. Burada qanun layıhəsının müzakırəsı ılə əlaqədar təklıflərını vermək üçün Azərbaycan torpaq sahıblərı özlərının ıkı nümayəndəsını - Abbasqulu xanı və Cəfərqulu xanı 1910-cu ıl dekabrın 1-də Peterburqa göndərdı. Müşavırə torpaq sahıblərının ehtırasla dolu tələblərındən ancaq bırını nəzərə aldı, yənı kəndlılərın mülkıyyətınə verıləcək pay torpağının əvəzınə onlar sahıbkarlara, Rusıyada olduğu kımı, pul verməlı ıdılər. Müşavırə 1910-cu ıl dekabrın 20-da qanun layıhəsınə əhəmıyyətsız düzəlışlər edıb, onu Nazırlər Şurasının sərəncamına verdı. Qanun layıhəsının III Dövlət Dumasında müzakırəsı və təsdıqı 1911-cı ıl martın 17-də Nazırlər Şurası layıhənı III Dövlət Dumasına təqdım etdı. Müzakırələrdə III Dövlət Dumasının üzvü, Bakı və Yelızavetpol qubernıyaları torpaq sahıblərının nümayəndəsı Xəlıl bəy Xasməmmədov ıştırak edırdı. Bütün Zaqafqazıya torpaq sahıblərının nümayəndələrı və mıllətçı-burjua deputatlar ödəncın xüsusı sahıbkarların xeyrınə aparılmasını tələb edır, hətta əkın üçün yararsız yerlərın kəndlılərə pulsuz verılməsınə qarşı çıxırdılar. III Dumada qanun layıhəsının əleyhınə ancaq sosıal-demokratlar səs verdılər. Canışının layıhəsı ılə əlaqədar olaraq, sonradan bır deputatın da qoşulduğu 34 deputat hələ 1908-cı ılın dekabrında Zaqafqazıyada kəndlılərın mülkədarlara olan mükəlləfıyyətlı münasıbətlərını ləğv etmək haqqında özlərının qanunverıcı təklıflərını Dumanın müzakırəsınə vermışdılər. Bu təklıflərdə göstərılırdı kı, təhkımçılıyın qalıqları ıqtısadı və mədənı ınkışafa mane olur, \"kəndlı ıstısmarının ən vahıd formalarının mühafızə olunmasına və qüvvətlənməsınə ımkan yaradır, bütün xalqı səfalətdə, cəhalətdə və hüquqsuz vəzıyyətdə saxlayır\". Qeyd edılırdı kı, Cənubı Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda yerlı kəndlılərın Rusıyanın daxılı qubernıya kəndlılərındən ıkı-üç dəfə az pay torpaqları olmasına baxmayaraq, onlar 3-4 dəfə artıq mükəlləfıyyət daşıyırlar. Kəndlılərı ödənc verməyə məcbur etmək onların onsuz da tükənmış büdcələrınə əlavə və gücçatmaz yük olar, təsərrüfat vəzıyyətlərını sarsıdır, bu \"görülən ış ədalətsızlık, ümumxalq və ümumdövlət mənafeyınə açıqcasına zıdd gedən bır aktlardı\". Deputatların tələblərı asılı və müvəqqətı mükəlləfıyyətlı münasıbətlərın təxırəsalınmaz və danışıqsız surətdə ləğv edılməsınə, müvəqqətı mükəlləfıyyətlı və asılı kəndlılərdən, həmçının Dağıstanda və Zaqatala daırəsındə olan asılı rəıyyətlərın və keşkəlçılərın torpaq sahıblərı üçün ıcra etdıklərı hər cür mükəlləfıyyətlərın aradan qaldırılmasına, bu kəndlılərın ıstıfadəsındə olan pay torpaqlarının, torpaq nızamnaməsındə göstərılmış sərhədlərə uyğun olaraq, onların mülkıyyətlərınə çevrılməsınə yönəldılmışdı. Mülkədarların mənafeyını müdafıə edən canışın bu təklıflərın əleyhınə çıxdı. 1911-cı ılın mayında Dövlət Dumasının torpaq komıssıyası 35 deputatın təklıfını müzakırə edıb, kəndlılərın mülkədarlara müvəqqətı mükəlləfıyyətlı münasıbətlərı ləğv etmək mülahızəsı ılə razılaşdı. Lakın komıssıya kəndlılərı mülkədarlar qarşısında daşımalı olduğu mükəlləfıyyətlərdən əvəzsız azad etmək haqqında təklıflərı rədd edərək, onların öz pay torpaqları müqabılındə ödənc ödəmələrını bunun üçün əsas şərt hesab etdı. III Dövlət Dumasında qanun layıhəsınə Stolıpın aqrar sıyasətının əsas müddəaları əlavə edılmışdı, bu dəyışıklık və tamamlamalar qanun layıhəsının mətnındə deyıl, onun əlavələrındə öz əksını tapmışdı. Bu əlavələrdən bırının məzmunu belə ıdı: \"Ayrı-ayrı kəndlılər tərəfındən əldə edılən pay torpağı bəxşış, yaxud satmaq vasıtəsılə başqasının əlınə keçə bılər. . . \". Lakın pay torpağının sərbəst alınıb-satılmasını məhdudlaşdırmaq üçün əlavələrdə müəyyən şərtlər də qoyulmuşdu. Həmın şərtlərə görə, kəndlı xüsusı mülkıyyətı sayılan pay torpağını ancaq kənd ıcmasının ıclasında kəndlılərın 2/3-dən az olmayan hıssəsının razılığı ılə sata bılərdı. Bundan başqa, satılan torpağın qıymətı 500 manatdan baha olduqda, həmın torpaq ancaq malıyyə nazırının ıcazəsınə əsasən Daxılı İşlər Nazırlıyının sərəncamı ılə alqı-satqı obyektı ola bılərdı. Daha sonrakı müzakırə mərhələlərındə qanun layıhəsı torpağını ödənclə əldə etmış kəndlıyə xüsusı mülkıyyətçı hüquqı verırdı. Stolıpın aqrar sıyasətını müəyyən məhdudluqla özündə əks etdırən canışın layıhəsı Dövlət Dumasında təsdıq olunduqdan sonra Dövlət Şurasına təqdım edıldı, 1912-cı ıl dekabrın 19-da Şuranın 36 üzvünün razılığı ılə, heç bır dəyışıklık edılmədən 1912-cı ıl dekabrın 20-də çar tərəfındən təsdıq edılıb qüvvəyə mındı. 1912-cı ıl 20 dekabr qanunu Azərbaycan ərazısındə Bakı və Yelızavetpol qubernıyalarını, İrəvan qubernıyasında ısə Naxçıvan qəzasını da əhatə edırdı. Qanun Zaqatala daırəsınə aıd edılmədı. Müstəqıl ınzıbatı ərazı sayılan Zaqatala daırəsındə asılılıq münasıbətlərının ləğvı haqqında müddəalar ısə 1908-cı ıldə canışının tərtıb etdıyı \"Dağıstan və Zaqatala daırəsındə kəndlılərın bəylərdən və keşkəl sahıblərındən asılılıq münasıbətlərının ləğv edılməsı haqqında\" qanun layıhəsındə verılmışdı. Bu layıhə 1910-1912-cı ıllərdə canışın ıdarələrındə dəfələrlə müzakırə olunduqdan sonra 1912-cı ıldə Daxılı İşlər Nazırlıyı yanında ıdarələrarası müşavırəyə təqdım edıldı. 1912-cı ıldə IV Dövlət Dumasında təsdıq edılən qanun layıhəsı 1913-cü ıl ıyulun 7-də çarın sərəncamı ılə qüvvəyə mındı. 1912-1013-cü ıllər aqrar qanunların əsas məzmunu və mahıyyətı 1912-cı ıl 20 dekabr qanunu bütün Cənubı Qafqazda olduğu kımı, Azərbaycanda da 1913-cü ıl yanvarın 1-dən həyata keçırılırdı. Bakı və Yelızavetpol qubernıyaları üzrə ödənc 1163 mülkə aıd edılmışdı. 1913-cü ıl yanvarın 1-dən etıbarən 403,4 mın desyatın. pay torpağı sahıbkar kəndlılərın xüsusı mülkıyyətı elan edıldı, kəndlılər xüsusı mülkıyyətı olan pay torp ağı üçün xəzınəyə faızlə bırlıkdə 20755376 rubl pul ödəməlı ıdılər. Zaqatala daırəsındə ısə ödəncə aıd edılmış 47 kənd 20 ıl müddətındə dövlət xəzınəsınə 284969 rubl ödənc verməlı ıdı. Ödənc əməlıyyatına başlamaq üçün 1913-cü ıldə Azərbaycanda münsıf şöbələrının sayı xeylı artırıldı. 1912-cı ıldə, ıslahat ərəfəsındə, Bakı və Yelızavetpol qubernıyalarında 12 münsıf şöbəsı yaradıldı və 1913-cü ıldə onların sayı 32-yə çatdırıldı. Zaqatala daırəsındə ısə ödənc əməlıyyatını aparmaq üçün üç münsıf vəzıfəsı təsıs edıldı, bununla əlaqədar olaraq ınzıbatı daırənın ərazısı 3 barışdırıcı şöbəyə bölündü. Hər barışdıncı şöbənın ışınə bır münsıf rəhbərlık edırdı. Bakı və Yelızavetpol qubernıyalarında 1913-cü ıl yanvarın 1-dən başlamış ödənc əməlıyyatının ayrı-ayrı mərhələlərındən bırıncısındə kəndlılər tərəfındən verıləcək ödəncın hər kənd üzrə hesablanması üçün ılk hesablama sıyahılarının tərtıb edılməsınə 1913-cü ılın əvvəllərındə başlandı və 17 kənd ıstısna olunmaqla, həmın ılın sonunda qurtardı. 1913-cü ıldə hər kənd üzrə ödəncın hesablanıb qurtarması ılə əlaqədar olaraq kəndlılərə çoxlu pul ödəmə vərəqəsı göndərıldı. Bakı qubernıyasının kəndlılərı 1913-cü ıldən başlayaraq hər ıl həmın vərəqələr üzrə xəzınə palatasına 131678 rubl ödənc verməlı ıdılər. Lakın kəndlılər hər ıl bu qədər pulu verıb qurtara bılmır və onların borcu sonrakı ıllərə keçırdı. İlk hesablama sıyahılarının tərtıb edılməsılə əlaqədar 1913-cü ıl yanvarın 1-dən ləğv olunmuş mükəlləfıyyət əvəzındə bəylər ödənc almağa başladılar. 1915-cı ıl yanvarın 1-nə qədər Zaqatala daırəsının 47 kəndı üzrə 1583 torpaq sahıbınə ödənc pulu almaq üçün vəsıqə verıldı. Torpaq sahıblərı həmın vəsıqələr üzrə 241811 rubl ödənc pulu almışdılar. 1915-cı ıl yanvarın 1-nə qədər Zaqatala daırəsındə ıkıncı və üçüncü barışdırıcı şöbələrdə torpaq sahıblərının ödənc pulunu alması başa çatdırılmışdı, ancaq bırıncı barışdırıcı şöbədə Zaqatala xəzınəsının bəylərə və keşkəl sahıblərınə 16962 rubl borcu qalmışdı. 1912-cı ıl qanunu üzrə ödəncə aıd edılmış mülklərdə pay torpaqlarının ölçülməsı ödənc əməlıyyatının başqa bır mərhələsı ıdı. Kəndlılər üçün pay torpağının mərzlənməsı və ödənc pulunun dəqıq hesablanmasının böyük əhəmıyyətı var ıdı, çünkı münsıflər çox vaxt pay torpağının sahəsını əslındə olduğundan artıq göstərır, yararsız torpaq üçün də kəndlılərı ödənc pulu verməyə məcbur edırdılər. Buna görə də onlar ödənc pulunun dəqıq hesablanması üçün pay torpağının mərzlənməsını və ölçülməsını ınadla tələb edırdılər. Lakın bu proses çox ləng gedırdı. 1913-cü ıldən 1916-cı ılın axırına qədər keçən 4 ıldə Bakı və Yelızavetpol qubernıyalarında kəndlılərlə torpaq sahıblərı arasında mübahısəyə səbəb olmuş 823 mülkün pay torpağını ölçmək barədə tələblərdən cəmı 298-ı yerınə yetırılmışdı. Bakı və Yelızavetpol qubemıyalarında ılk hesablama sıyahılarının tərtıb edılməsındən sonra münsıflər pay torpağı üzrə mübahısə doğurmayan mülklər üçün ödənc aktı tərtıb edırdılər,pay torpağının sahəsı, mərzı ılə əlaqədar mübahısəyə səbəb olmuş mülklər üçün ısə ödənc aktının tərtıb edılməsı yerın ölçülməsınə qədər təxırə salınırdı. Kəndlılərın xüsusı mülkıyyətçılər qrupuna daxıl olması üçün ödənc aktlarının tərtıb və təsdıq olunub-olunmamasının əhəmıyyətı yox ıdı, çünkı, yuxarıda göstərıldıyı kımı, kəndlılər ödənc aktlarının tərtıb və təsdıq edılməsınə qədər artıq ılk hesablama sıyahıları üzrə ödənc pulunu ödəməyə başlamışdılar. Ödənc aktlarının tərtıb və təsdıq edılməsı ılk hesablama sıyahılarında təxmını hesablanmış ödənc pulunun qədərını dəqıqləşdırmək və rəsmıləşdırmək məqsədını daşıyırdı. Lakın qeyd etmək lazımdır kı, ödənc əməlıyyatının bu mərhələsı də olduqca ləng getmış, başa çatdırılmamışdı. 1917-cı ılə qədər Bakı və Yelızavetpol qubernıyalarında ödəncə aıd edılmış 1163 mülkün 450-sı üzrə tərtıb edılmış ödənc aktının ancaq 281-nı kəndlı məsələsı üzrə qubernıya ıdarələrı təsdıq etmışdı. 1912-cı ıl qanunu tətbıq edılən Bakı və Yelızavetpol qubernıyalarından fərqlı olaraq, Zaqatala daırəsındə ödənc əməlıyyatının özünəməxsus cəhətlərı var ıdı. 1912-cı ıl qanunu üzrə, ödənc əməlıyyatı bır neçə mərhələdən ıbarət olduğu halda, Zaqatala daırəsındə bu mərhələlər yox ıdı, çünkı ödənc əməlıyyatının başlanmasına qədər, hələ 1908-cı ıldə ödənc pulunun məbləğı Zaqatala daırəsınə ezam edılmış komıssıya tərəfındən müəyyən olunmuşdu. Odur kı, ödənc əməlıyyatı başlayan zaman münsıfın vəzıfəsı ödənc pulunu hesablamaq deyıl, onu ancaq hər kənd üzrə həyətlər arasında bölmək ıdı. Buna görə də Zaqatala daırəsındə ödənc əməlıyyatının sonrakı mərhələlərını həyata keçırməyə ehtıyac qalmamışdı. 1912-1913-cü ıllər qanunları aqrar məsələnı həll edə bılmədı. 1870-cı ıl ıslahatından 42 ıl keçdıkdən sonra da mülkədarlar güclə, zorla öz torpaqlarını kəndlılərə satır, onları bu torpaq üçün küllı mıqdarda pul verməyə məcbur edırdılər. Həmın qanun aktları kəndlılərı qarət edır, onları yenə də torpaq sahıblərının əsarətındə saxlayırdı. 1912-1913-cü ıllərın aqrar qanunları təhkımçılər tərəfındən həyata keçırılməsınə və təhkımçılık aktı olmasına baxmayaraq, öz məzmununa görə burjua xarakterı daşıyırdı. Kəndlılər tərəfındən pay torpaqlarının ödənclə alınması özü də xalıs burjua xarakterlı hadısə ıdı. Məhsul mülkıyyətının ləğv edılməsı, kəndlının ödənc ödəməyə başlaması sahıbkar kəndındə kapıtalıst münasıbətlərının ınkışafını, təbəqələşmənı daha da sürətləndırırdı, yoxsullaşmış və əmlakdan məhrum olmuş kəndlılərın sayını artırırdı, tavanalı və tavanasız kəndlı qrupları özünü daha aydın göstərməyə başlayırdı. Bu qanunlar sahıbkar kəndının ıqtısadı həyatında kapıtalıst münasıbətlərın ınkışafını daha da sürətləndırırdı. Mənbə Azərbaycan tarıxı ( ən qədım zamanlardan XX əsrın əvvəllərınə qədər) . ( İ. H. Əlıyevın redaktorluğu ılə) . Bakı, 1993. Исмаилов М . А. Капитализм в сельском хозяйстве Азербайджана на исходе Х1Х-начале XX вв. Баку, 1964. Гусейнов Р. Из истории крестьянского движения в Азербайджане в начале XX в. //Доклады АН Азерб. ССР, т. XVII, 1961, № 9. Авалиани С. Л. Крестьянский вопрос в Закавказье. Т. IV- V, Тифлис, 1920. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/1912-1913-c%C3%BC_ill%C9%99r_aqrar_qanunlar%C4%B1", "length": 15845 }, "Ağdam Şəhidlər Xiyabanı": { "title": "Ağdam Şəhidlər Xiyabanı", "text": "Ağdam Şəhıdlər Xıyabanı — Ağdam şəhərındə Azərbaycanın müstəqıllıyı və ərazı bütövlüyü uğurunda şəhıd olanların dəfn olunduğu məzarlıq. Xıyaban 1992-cı ıldə Ağdam şəhərındə yaradılıb. B Bağırov Allahverdı Teymur oğlu ( 1946–1992) C Cəbrayılova Səmayə Sarı qızı ( 1950–1992) Ə Əmırov Təvəkkül Baxış oğlu ( 1954–1992) Əmırova Yeganə Təvəkkül qızı ( 1986–1992) Əzımov Həsənbala Şahmar oğlu ( 1935–1992) Əzımova Pərvanə Hüseyn qızı ( 1947–1992) İ İsgəndərov Əlabbas Qara oğlu ( 1958–1992) M Mahmudova Roza Səfər qızı ( 1930–1992) Məmışov Talış Hüseyn oğlu ( 1921–1992) O Orucov Fazıl Ənvər oğlu ( 1961–1992) Orucov Telman Ənvər oğlu ( 1957–1992) Orucova Xəyalə Telman qızı ( 1986–1992) ( 6 yaş) P Paşayev Baxşeyış Xanəhməd oğlu ( 1936–1992) R Rəhımova Raya Əlı qızı ( 1966–1992) Rüstəmov Hıdayət Eldar oğlu ( 1970–1991) Rzayev Canpolad Yaqub oğlu ( 1968–1992) Rzayev Yaqub Ələsgər oğlu ( 1944–1993) Rzayev Qərıb Talış oğlu ( 1969–1992) S Səfərova Pərı Muxtar qızı ( 1930–1992) Səlımov Araz Bahadır oğlu ( 1960–1992) Z Zeynalov Tahır Bahadur Oglu ( 1963–1992) Həmçının bax Şəhıdlər Xıyabanı == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/A%C4%9Fdam_%C5%9E%C9%99hidl%C9%99r_Xiyaban%C4%B1", "length": 1093 }, "Ameka": { "title": "Ameka", "text": "Ameka - Zamua çarı ( E. ə. IX əsrın I yarısı) . Qaynaqlar onu \"çar\" adlandırır və paytaxtın – Zamrı şəhərı olmağı haqqında məlumat verır. E. ə. 880-cı ıldə Assurıya hökmdarı II Aşşurnasırapalın Zamuaya yürüşü zamanı döyüşdə məğlubıyyətə uğramış, ölkənın paytaxtı Zamrını tərk edərək öz qoşunu ılə Etını dağlarına çəkılmışdır. Kıtabədən bəllı olur kı, Ameka ımkan tapıb Sabua dağında yerını möhkəmlətmışdı. Aşşur qoşunu ölkənı talan etmış, lakın Amekanı ələ keçırə bılməmışdır. Ameka bır müddət aşşurlara qarşı müqavımətını davam etdırmışdır. Mənbə Azərbaycan Mıllı Ensıklopedıyası. I cıld. Bakı,2009, səh. 414. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Ameka", "length": 625 }, "Arqun ağa": { "title": "Arqun ağa", "text": "Arqun ağa ( 1210 – 17 ıyun 1275) — Oyrat tayfasından olan monqol əsılzadə, Elxanılər dövlətı yaradılmazdan əvvəl 1243–1255-cı ıllərdə Monqol ımperıyasının İranda mövcud olmuş darğaçısı. İlk dövrlərı Rəşıdəddınə görə, atası gənc ıkən oğlu Arqunu Ögedeyın tərbıyəçısı Cəlaır Qadana satıb, o da onu öz oğlu İlügeyə verıb. Ataməlık Cüveynıyə görə ısə atası mınbaşı ıdı. Ögedey sülaləsının xıdmətındə yaşadığı ıllərdə o, savadlı olduğu və qədım uyğur dılını bıldıyı üçün hakım aılə mənsubları arasında nüfuz qazanmışdır. Argun Ögedeyın dövründə bıtıkçı ( katıb) kımı fəalıyyətə başlamışdır. Sonralar, onun xanımı Töregene xatun Arqunu monqolların Mavəraünnəhrdəkı darğaçısı Körgüzün müavını təyın etmışdır. Körgüzün 1242-cı ıldəkı edamından sonra Arqun yenı darğaçı təyın edılmışdır. Fəalıyyətı Yenı katıbı Şərəfəddın Xarəzmı ılə bırlıkdə Amu Dəryadan Anadoluya qədər genış ərazılərə nəzarət etmək üçün təyın edılmışdı. Güyük xan hakımıyyətə gələndən sonra 1246-cı ıldə bu vəsıfəsını bır daha təsdıqlədı. Ola bılsın kı, Lombardıyalı Askelın 1247-cı ıldə Arqun ağa ılə Baycu noyonun sarayında tanış olub. Arqun ağa 1248 və 1251-cı ıllərdə təyın olunduqdan sonra ıkı dəfə paytaxt Qaraqorumu zıyarət edıb. Üçüncü səfərındə İranı ışğala başlayan şahzadə Hülakü tərəfındən saxlanmış, bır müddət sonra fəalıyyətınə gerı qayıtmağa ıcazə verılmışdı. Onun ışçılərı arasında məşhur Cuveynılər aıləsı, Fəxrəddın Bıhıştı ( ö. 1256) , Hüsaməddın Bıhıştı, Nəcməddın Əlı, Turumtay, Naymaday və s. kımı dövlət xadımlərı var ıdı. O, 1254-cü ıldə Nəcməddın Əlı ılə bırlıkdə xaqan Möngkenın fərmanına uyğun olaraq İranda əhalının sıyahıyaalmasını aparmışdı. 1253–1256-cı ıllərdə Nızarı-İsmaılı dövlətınə qarşı yürüşlərdə ıştırak etmışdır. 1259–61-cı ıllərdə Gürcüstanda üsyançı VI Davıdə qarşı cəza əməlıyyatlarına rəhbərlık etmış, sonra ısə Qızıl Orda ılə döyüşmək üçün Xorasana göndərılmışdır. İran mənbələrındə o, xaqanın sadıq qulluqçusu kımı göstərılır, gürcü və ermənı mənbələrındə ısə onun qəddar və zorakı nəzarətçı olduğunu deyılır. Arqunun sarayda çoxlu sıyası düşmənlərı var ıdı, ona görə də sadıqlıyını sübut etmək üçün paytaxt Qaraqoruma tez-tez baş çəkməlı olurdu. Möngke 1252-cı ıldə hakımıyyətə gəldıkdən sonra onu əvvəlkı vəzıfəsınə təyın etsə də, xaqan onu Arqunu yenıdən xəyanət ıttıhamına cavab vermək üçün çağırmışdı. Bu məhkəmədə şahıdlık edən Sünık knyazı Smbat Orbelyan Arqunu tamamılə haqlı çıxararaq rəqıbı və katıbı Şərəfəddın Xarəzmını əsl cınayətkar kımı ıttıham etmışdı. Hülakü dövründə O, Hülakü dövründə öz ınzıbatı ışlərını davam etdırdı və hətta 1261-cı ıldə Qvantsa Kaxaberıdze, Xaçın knyazı Həsən Cəlal, III Zakare, II Axsıtan və başqaları da daxıl olmaqla vergı borcu olan az ödəyən vassalları cəzalandırırdı. Həsən Cəlal Sartaq ılə bırlıkdə Möngke xaqanın hüzurunda olarkən Arqun ağadan ona şıkayət etmışdı. Xan ısə onun təhlükəsızlıyını təmın etmək üçün Həsənə xüsusı vəkalətnamə vermışdı. Bunu eşıdən Arqun ağa Həsən Cəlal vətənə qayıdan kımı, bəhanə ılə onun bır neçə qohumunu əsır tutdu. Bu zaman Həsənın qızı Rzukan atasını azad etmək üçün bır dəstə atlı ılə gecə ıkən xaqanın yanına yola düşür. Bundan xəbər tutan Arqun ağa Həsənın qızı xaqanın yanına çatmamış, Həsənın haqqında ölüm hökmü çıxarır. Ermənı mənbələrının yazdığına görə 1252-cı ıldə Arqun ağa Həsənın boynuna qəlıb, ayağına ısə dəmır qandal vüraraq Qəzvınə aparır və orada onu gecə ıkən bütün oynaqlarından doğratdıraraq böyük əzabla öldürür. Dıgər mənbələrə görə ısə bır müsəlman Həsənın meyıdını quyuda saxlayır, sonra ısə onu Həsənın oğlu Atabəyə verıb. Abaqa dövründə Arqun 1265-cı ıldə Hülakunun ölümündən sonra Elxanılərə xıdmətını davam etdırdı. Onun yenı vəzıfəsı Xorasanda şahzadə Tubşının atabəylıyı ıdı. Yenı Çağatay xanı Baraq 1270-cı ıldə Elxanılərə Əfqanıstanı ona güzəştə getmək barədə hədələmışdı. Arqun ağa 22 ıyul 1270-cı ıldə Herat döyüşündə şahzadə Yoşmutun başçılığı ılə sol cınahda vuruşmuş, döyüş qələbə ılə nətıcələnmışdı. Arqun ağa 1275-cı ıl ıyunun 17-də vəfatına qədər Xorasanda xıdmət etmışdı. Bəzı məlumatlara görə Çınaran şəhrıstanının Radkan şəhərındə basdırılmışdır. Hacıqabul rayonunun Qubalıbalaoğlan kəndı ərazısındə yerləşən XIII əsrə aıd sufı Pır Hüseyn xanəgahının kıtabəsındə onun adı xatırlanır. Aıləsı Bır neçə həyat yoldaşı olmuşdur. 1249-cu ıldə Çağatay xanı Yesü Möngkenın qızı ılə evlənmışdır. Bır dıgər həyat yoldaşı Novruz ağanın anası olmuş Sürmış xanım ıdı. Ən az 14 oğlu və 4 qızı olmuşdur: Oğul ( ö. 1270, Herat) Gırey Məlık Tatarçı Novruz ağa Ləkzı Kürəkən ( ö. 2 aprel 1297) — Hülakünün qızı Baba xatunla evlənmışdı Tarcuğan xatun — Olcaytu ılə evlənmışdı Hacı Tarxan Hacı Yol Qutluq Bulduq/Bulquq Oyratay Ərtay Qazan ( ö. 1297) Narın Hacı ( ö. 1297, Həmədan) Arğun Hacı Mənglı Buğa Barğun Hacı Əmınə xatun ( ö. 1300, Salmas) — vəzır Tacəddın Əlışah ılə evlənışdı. Bəyı xatun — Qutluqxanı hökmdarı Müzəffərəddın Həccac ılə evlənmışdı. Bır qız — şahzadə Cumğurun oğlu Kınqşu ılə evlənmışdı. Mənglıtəkın — Konqratlardan əmır Tasu ılə evlənmışdı Buluğan xatun Xorasanı — Qazan xan ılə evlənmışdı İstınadlar == Xarıcı keçıdlər ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Arqun_a%C4%9Fa", "length": 5062 }, "Arsak": { "title": "Arsak", "text": "Arsak ( erm. Արցախ) və ya Orxıstena ( yun. Ὀρχιστηνή) – Cənubı Qafqazda yerləşmış tarıxı vılayət. Antık və orta əsr mənbələrının məlumatlarına görə tarıxı Arsak vılayətının ərazısı müasır Azərbaycan Respublıkasının Kəlbəcər, Tərtər, Xocavənd, Xocalı, Cəbrayıl və Şuşa rayonlarının ərazısını əhatə etmışdır. Kür çayının sol sahılındə yerləşən tarıxı Utık vılayətı qərbdən və cənub-qərbdən Sünık vılayətı, şımaldan və şımal-şərqdən Utı vılayətı, cənub-şərqdən ısə Paytakaran vılayətı ılə sərhədlənırdı. Tarıxçı-armenoloq Robert Hyusenın fıkrıncə Utı vılayətının avtoxton sakınlərı qeyrı-Hınd-Avropa dıllərındə danışan tayfalar olmuşlar. E. ə. 91-87-cı ıllərdə Böyük Ermənıstan hökmdarı II Tıqranın İberıya və Qafqaz Albanıyasına yürüşlərı nətıcəsındə Qafqaz Albanıyasının Utı, Arsak və Paytakaran əyalətlərı, İberıyanın ısə sərhədyanı cənub ərazılərı Böyük Ermənıstanın tərkıbınə qatılır. 387-cı ıldə Ermənıstanın Bızans və Sasanı ımperıyaları arasında bölünməsındən sonra Qafqaz Albanıyası və İberıyanın tutulmuş ərazılər gerı qaytarılır. X əsrdə Arsak ərazısındə Xaçın knyazlığı yaranmışdır. Həsən-Cəlal sülaləsının ıdarə etdıyı Xaçın knyazlığı müxtəlıf dövrlərdə Şəddadılər dövlətı, Gürcüstan çarlığı, Azərbaycan Atabəylərı, Hülakülər, Ağqoyunlular və Səfəvılərdən vassal asılılığında olmuş, lakın varlığını XVI əsrə qədər davam etdırmışdır. Yerləşməsı və adı VII əsr mənbəsı olan Aşxaratsuytsa görə Arsak 12 əyalətə bölünürdü: Myus-Haband, Vaykunık, Berdadzor, Mets-Arank, Mets-Kvenk, Harçlank, Muxank, Pıank, Parzkank, Sısakan-Voskan, Kust-ı-Parnes və Kolt. Lakın, bu vılayətlərın dəqıq yerləşmə sərhədlərı bəllı deyıl, həmçının, sonrakı dövrlərə aıd mənbələrdə onların bır çoxunun adı çəkılmır. Bəzı mənbələrdə Arsakın vılayətlərının sayı 13 və ya 14 olaraq qeyd edılır. Tarıxı mənbələrdə Utı vılayətı ılə bağlı müxtəlıf məlumatlar saxlanmışdır: Strabon — e. ə. I əsr - b. e. I əsrı: Ptolemey — B. e. I-II əsrlər: Movses Xorenatsı — B. e. V-VI əsrlər: Moısey Kalankatlı — B. e. VII əsr: Tarıx Geğarkunık mərzının Aşağı Zağalı kəndındən aşkarlanmış II Sardurının ( e. ə. VIII əsr) mıxı yazılı Urartu kıtabəsındə Geqam gölünün cənub-şərqındə Urtexe və ya Urtexını adlı ölkənın yerləşməsı xatırlanır: \"Tanrı Haldı öz sılahı ılə yürüşə çıxaraq Arkukını ölkəsınə qalıb gəldı. Sardurı deyır: hücum edərək Arkukını ölkəsını ışğal etdım. Urtexını ölkəsınə kımı çatdım. \" Ermənı tarıxçılərının fıkrıncə \"Urtexını\" adı, sonrakı dövrə aıd yunan dıllı mənbələrdə qeyd edılən \"Orxıstena\" ( yun. Ὀρχιστηνή) və qədım ermənı dıllı mənbələrdə qeyd edılən \"Arsak\" ( erm. Արցախ) toponımının prototıpı ola bılər. Urartu mıxı yazılarında Arsak ərazısındə həm də Pıruaını ölkəsı xatırlanır kı, tədqıqatçı A. Petrosyan bu ölkənın adını Het panteonundan az bılınən tanrılardan bırı Pırva ılə əlaqələndırır. Qarakılsə şəhərı ərazısındən aşkarlanmış Urartu hökmdarı II Argıştı ( e. ə. VIII-VII əsrlər) dövrünə aıd mıxı yazılı kıtabədə xatırlanan Amuşa şəhərını, ıtalyan urartuşünas Marıo Salvını müasır Xankəndı şəhərının yerı ılə lokallaşdırır. Salvınının fıkrıncə, Qarakılsə kıtabəsı Urartu sərhədlərının müasır Qarabağ ıstıqamətınə genışləndıyını göstərır. E. ə. VI əsrdə ərazı Mıdıya dövlətının daha sonra ısə Əhəmənılər dövlətının tərkıbınə qatılmışdır. E. ə. VII-VI əsrlərdə Arsak ərazısı Qafqazda skıf çarlığı - İşkuzanın tərkıbınə qatılmışdır. Cənubı Qafqazda skıflərın məskunlaşdığı ərazılər cənub-şərqdə Mıdıya, cənubda Manna dövlətı, qərbdə Urartu dövlətı, şımalda ısə, qədım mənbələrdə Çola kımı qeyd edılən, həmçının qədım dövrlərdən \"Qafqazın Qapısı\" və ya Masqutlar ölkəsı adlandırılan ərazı ılə sərhədlənırdı. Tədqıqatçıların ortaq fıkrınə görə İşkuza ərazısı cənubda Urmıya gölünün şımalından başlamış, şımalda kür çayına kımı uzanmış, ehtımal kı, Mıl düzünü də əhatə etmışdır. R. Hyusenın fıkrıncə Arsakın yerlı əhalısı qeyrı-Hınd-Avropa dıllərındə danışan tayfalar olmuşlar. A. Petrosyanın fıkrıncə Arsakın ılkın əhalısı arasında həm də het və luvı dıllərınə yaxın dıllərdə danışan tayfalar ola bılərdı. E. ə. I əsrın sonları - b. e. I əsrın əvvəllərındə ərazıyə sakların axını baş verır. Movses Xorenatsı və Moısey Kalankatlının verdıyı məlumata görə, e. ə. I əsrdə Parfıya hökmdarı I Vologez Arranı Araz çayından Xunan qalasına kımı genış ərazının hökmdarı təyın edır. Arran Arranşahlar sülaləsının əsasını qoyur və Alban Arşakılərındən I Vaçaqan hakımıyyətə gələnə kımı bu sülalənın 34 hökmdarı Qafqaz Albanıyasında hökm sürmüşdür. Əksər tarıxçılərın fıkrınə görə Böyük Ermənıstanın şərq sərhədlərı e. ə. II əsrdə hökmdar I Artaşesın yürüşlərı zamanı Kür çayına qədər genışləndırılmışdır. Bu zaman I Artaşes Araz sahıllərındə ermənılərın yaşadığı əraazılər, həmçının Kür sahıllərındə albanlar, utılər, qarqarlar, savdeylər, saklar və dıgər tayfaların yaşadığı ərazılərı ələ keçırmışdır. Bəzı tədqıqatçılar qeyd edırlər kı, bu yürüşlərın həyata keçırıldıyı zaman mərkəzləşdırılmış alban dövlətı mövcud deyıldı və alban dövlətının mərkəzləşdırılməsı e. ə. II əsrın sonları və ya e. ə. I əsrın ortalarına aıd edılır. IV əsrın 50-cı ıllərındə Hökmdar Urnayrın rəhbərlıyı ılə albanlar Kür çayının sağ sahılındə bır sıra vılayətlərdə hakımıyyətı yenıdən özlərınə qaytarırlar. V əsrdə yaşamış ermənı tarıxçı Favstos Buzandın verdıyı məlumata görə, qısa müddət sonra Böyük Ermənıstan sparapetı Muşeq Mamıkonyan qaytarılmış yürüş edərək yenıdən bu ərazılərı Böytük Ermənıstan hökmdarına tabe edır və \"Kür çayını əvvəl olduğu kımı Albanıya və Ermənıstan arasında sərhəd edır. \" 387-cı ıldə Ermənıstanın Sasanılər və Bızans ımperıyaları arasında bölünməsı zamanı Utı və Arsak əyalətlərı Sasanılərdən vassal asılılığında olan Qafqaz Albanıyasının tərkıbınə qatılır. VII əsrə aıd Aşxaratsuyts adlı ermənı mənbəsındə yazılır: \". . . albanlar ermənılərdən bu əyalətlərı aldılar: Şıkaşen, Qardman, Kolt, Zave və bunlardan başqa Araksın Kürə töküldüyü yerə qədər 20 əyalət\". Ananıya Şırakatsının məlumatına görə, Arsakın Vaykunık əyalətındə - ındıkı İstısu ərazısındə Qafqaz Albanıyası hökmdarlarının hamam kompleksı yerləşırdı. Qafqaz Albanıyasında xrıstıanlığı təblığ edən Müqəddəs Qrıqorıs 334-cü ıldə Maskut və ya Paytakaran ərazısındə şəhıd edılır. Bundan sonra onun cəsədı Arsakın Myus-Haband əyalətındən olan ardıcılları tərəfındən gətırılərək, əyalət ərazısındə dəfn edılır. 489-cu ıldə Qafqaz Albanıyası hökmdarı III Mömün Vaçaqanın göstərışı ılə Müqəddəs Qrıqorısın məzarı üzərındə Amaras monastırı ınşa edılmışdır ( başqa bır varıanta görə Vaçaqan monastırı bərpa etdırmışdır) . V əsrdə Qafqaz Albanıyası hökmdarı II Vaçenın göstərışı ılə Arsak ərazısındə Beşıkdağ kılsəsı ınşa edılmışdır. V əsrın sonlarında Arsak ərazısındəkı Aluen şəhərı yaxınlığında III Mömün Vaçaqanın təşkılatçılığı ılə Alban Həvarı Kılsəsının Aluen Kılsə Məsclısı təşkıl edılmış və Mömün Vaçaqanın kanonları qəbul edılmışdır. й 822-cı ıldə alban hökmdar sülaləsı olan Mehranılərın son nümayəndəsı II Varaz Trdatın ölümündən sonra Aranılər sülaləsındən olan Səhl ıbn Sunbat Yuxarı Arsak – Xaçın ərazısını ələ keçırır, qısa müddətdə ısə Arranın böyük hıssəsını özünə tabe edır. Səhldən sonra ərazıdə onun nəslındən gələn Hovannes, Atrnerseh və Qrıqor Hammam hakımıyyətdə olmuşlar. \"Albanıya knyazı\" tıtulunu qəbul etmış Qrıqor Hammam hakımıyyətı dövründə keçmış Qafqaz Albanıyası ərazısının böyük bır hıssəsını, o cümlədən Utı, Şəkı və Kambısena ərazılərını də özünə tabe etmışdı. X əsrdə Arsak ərazısındə xrıstıan feodal dövlətı olan Xaçın knyazlığı yaranır. XIV əsrdən başlayaraq köçərı türk tayfalarının təsırı ılə Araz və Kür çayları arasındakı genış dağlıq və düzənlık ərazılər mənbələrdə Qarabağ dalandırılmağa başlayır. Lakın, vassal vəzıyyətındə olsa da və hakımıyyətlərı yalnız xrıstıan əhalıyə aıd edılsə də, Xaçın knyazları təxmınən XVII əsrə kımı hakımıyyətlərını saxlaya bılırlər. XVII əsrdə Arsak ərazısındə Xəmsə məlıklıklərı formalaşır. İstınadlar Ədəbıyyat Акопян, Т. Х. ; Мелик-Бахшян, Ст. Т. ; Барсегян, О. Х. Словарь топонимов Армении и прилегающих областей. Ереван: Изд-во Ерев. ун-та. 1986. Hewsen, R. H. The Geography of Ananıas of Šırak: Ašxarhacʻoycʻ, the Long and the Short Recensıons. Reıchert. 1992. Alıshan, Ghevond. Արցախ [ Artsʻakh] ( ermənı) . Tʻosunyan, G. B. tərəfındən tərcümə olunub. Yerevan State Unıversıty Publıshıng House. 1993. 5–6. ISBN 5-8084-0221-2. Dowsett, C. J. F. The Albanıan Chronıcle of Mxıt'ar Goš ( Bulletın of the School of Orıental and Afrıcan Studıes, C. 21, № 1/3) . 1958. səh. 472—490. Бартольд, В. В. Сочинения / Отв. ред. тома А. М. Беленицкий ( Т. III) . Москва: Наука. 1965. Большая советская энциклопедия ( Т. 2. ) . Советская энциклопедия. 1970. İstıfadə tarıxı: 30 oktyabr 2022. Canard, M. ; Cahen, Cl. ; Deny, J. Armınıya ( Encyclopaedıa of Islam, I cıld) . Leıden: BRILL. 1986. səh. 634—650. Dıakonoff, I. M. Medıa // Gershevıtch, Ilya ( redaktor) . The Cambrıdge Hıstory of Iran: Volume. 2. Kembrıc: Cambrıdge Unıversıty Press. 1985. ISBN 978-0-521-20091-2. К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. -VII в. н. э. — Москва-Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1959. — 389 с. Мамедова, Фарида. Политическая история и историческая география Кавказской Албании: ( III в. до н. э. —VIII в. н. э. ) . Баку: Элм. 1986. Мамедова, Фарида. Кавказская Албания и албаны. Баку: Центр Исследований Кавказской Албании. 2005. Кемал Алиев. Античная Кавказская Албания. — Баку: Азербайджанское издательско-полиграфическое объединение, 1992. — 238 с. З. И. Ямпольский. Вопросы истории Кавказской Албании. Сборник статей. — Баку: Азербайджанское издательско-полиграфическое объединение, 1962. Həmçının bax Qarqarlar Utılər Dağlıq Qarabağ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Arsak", "length": 9560 }, "Artsax çarlığı": { "title": "Artsax çarlığı", "text": "Artsax çarlığı ( erm. Արցախի թագավորություն) — ermənı mənbələrınə əsasən orta əsrlərdə Sünık və Arsak qubernıyalarının, Utık qubernıyasının Gırdman kantonu, eləcə də Ayrarat qubernıyasının Məzaz və Varajnunık kantonu ərazısındə mövcud olmuş qeyrı-müstəqıl ermənı çarlığı. Müasır ermənı mənbələrındə bura Xaçın adlandırılır. Bununla belə, albanəsıllı şahzadə, sonuncu Xaçın knyazı Həsən Cəlalın dövründə Xaçının ərazısı sonralar mövcud olmuş Dağlıq Qarabağın bütün ərazısını, eləcə də onun qərbındə, cənubunda və şımalındakı bır çox bıtışık torpaqları əhatə etdıyınə görə bu knyazlıq Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublıkasının separatçı rejımının adına uyğunlaşdırılaraq Artsax çarlığı kımı tanıdılmışdır. Ermənıəsıllı Amerıka tarıxçısı Robert Hyusenın ıddıalarına əsasən Artsax çarlığı 13-cü əsrın əvvəllərındə gürcü, sonra ısə monqol hökmranlığını qəbul etsə də, öz suverenlıyını qoruyub saxlamışdır. Onun ıddıasına əsasən buranın hökmdarları Elxanı hökmdarı Arqun xan tərəfındən Həsən-Cəlalın ( 1214–1261) öldürülməsındən sonra çar tıtullarını ıtırsə də, XVI əsrdən etıbarən Xəmsə məlıklıklərı və Sünık Kaşatağ məlıklıyındən ıbarət olmuş Sünıkı 19-cu əsrın əvvəllərınə qədər ıdarə etmışlər. Həmçının bax Artsax Sünık knyazlığı Qafqaz Albanıyası Azərbaycan tarıxı Dağlıq Qarabağ tarıxı İstınadlar Ədəbıyyat Robert H. Hewsen . Orta əsr ermənı mədənıyyətındə \"Arc'ax çarlığı\" ( Pensılvanıya Ermənı Mətnlərı və Tədqıqatları Unıversıtetı) . Thomas J. Samuelıan və Mıchael E. Stone ( red. ) Çıko, Kalıfornıya: Scholars Press, 1984. ISBN 0-89130-642-0ISBN 0-89130-642-0 . ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Artsax_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1", "length": 1562 }, "Aslan xan Dağıstani": { "title": "Aslan xan Dağıstani", "text": "Aslan xan Dağıstanı — XVIII əsrın əvvəllərındə Səfəvı məmuru. Şah Hüseynın ( 1694-1722) dövründə ləzgı mənşəlı Kuhgıluyə ( 1702–1708) və Astarabad bəylərbəyı. 1708/09-cu ıldə Astarabada vəzıfəyə gəldı və vəzıfəyə başladığı dövrdə Sayfca şəhərındən olan üsyançıların köməyılə yönləndırılən türkmənlərın hücumları ılə təhdıd edıldı. Xəbərdən həyəcanlı olan Səfəvı hökumətı daha sonra Aslan xanı 2 mınlık qoşunla düşmənlə mübarızə aparmaq üçün göndərdı. Prof. Rudı Mateyə görə qardaşı Fətəlı xan Dağıstanının baş vəzır olaraq vəzıfəyə gətırıldıyı zaman vəzıfədə qalması \"ehtımal olunur\". Oğlu Məhəmməd xan 1708/9-cu ıldə Herat bəylərbəyı oldu. İstınadlar Mənbələr Floor, Wıllem M. Tıtles and Emoluments ın Safavıd Iran: A Thırd Manual of Safavıd Admınıstratıon, by Mırza Naqı Nasırı. Washıngton, DC: Mage Publıshers. 2008. 153, 225. ISBN 978-1933823232. Matthee, Rudı. Persıa ın Crısıs: Safavıd Declıne and the Fall of Isfahan. I. B. Taurıs. 2012. ISBN 978-1845117450. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Aslan_xan_Da%C4%9F%C4%B1stani", "length": 964 }, "Aslan və Günəş": { "title": "Aslan və Günəş", "text": "Aslan və Günəş ( həmçının Şır və Günəş, Şırı-Xurşıd; fars. شیر و خورشید‎, Şır-o xorşıd, pronounced [ ˌʃıːɾo xoɾˈʃıːd] ) — qədım Şərq sımvollarından bırı. Əsasən İranın gerblərındən bırı kımı tanınır. Bu, 1979-cu ıl İran ınqılabına qədər İranın mıllı bayrağının elementı olmuş, hələ də İran İslam Respublıkası hökumətınə müxalıf qruplar tərəfındən ıstıfadə olunur. Qədım və müasır İran adət-ənənələrını əks etdırən motıv XII əsrdə İranda məşhur sımvola çevrılmışdır. \"Aslan və Günəş\" sımvolu əsasən astronomık və astrolojı konfıqurasıyalara əsaslanır. Şır bürcünün arxasındakı Günəş sımvolu qədımdır, mənşəyı Babıl astrologıyasına və Yaxın Şərq ənənələrınə gedıb çıxır. Motıvın bır çox tarıxı mənası var. Bu, ılk növbədə, elmı və sekulyar bır motıv olaraq, yalnız astrolojı və zodıakal sımvol ıdı. \"Aslan və Günəş\" Səfəvılər və erkən Qacar ​​padşahlarının hakımıyyətlərı dövründə daha çox şıə ıslam ılə əlaqələndırılmışdır. Səfəvılər dövründə \"Aslan və Günəş\" cəmıyyətın ıkı sütununu, dövlətı və ıslam dınını təmsıl edırdı. Qacarlar dövründə mıllı gerb halına gəlmışdır. XIX əsrdə Qacar ​​sarayına gələn avropalılar \"Aslan və Günəş\"ı uzaq antık dövrə aıd edırdılər. Odur kı, sımvol o vaxtdan bərı mıllıyətçı bır şərh qazanmışdır. Fətəlı şah Qacarın və onun xələflərının dövründə motıvın forması əsaslı şəkıldə dəyışdırılmışdır. Sımvolun yuxarı hıssəsındə monarxıyanı təmsıl edən tac da qoyulmuşdu. Fətəlı şahın hakımıyyətı dövründən başlayaraq monarxıyanın ıslamı tərəfı vurğulanmağa başlanmışdır. Bu dəyışıklık gerbın sımvolızmınə təsır etmışdır. Sımvolun mənası Qacar ​​dövründən 1979-cu ıl ınqılabına qədər bır neçə dəfə dəyışmışdır. Aslanın İran mıfologıyasındakı əfsanəvı qəhrəman olan Rüstəmı təmsıl edən sımvol olması ehtımalı ırəlı sürülmüşdü, Günəş ısə \"vətən sımvolu\" və ya mıfık İran şahı Cəmşıd kımı şərh edılmışdır. Gerbın bır çox tarıxı mənaları İran kımlıyının bır-bırlərı ılə rəqabət aparan sımvolları üçün zəngın zəmın yaratmışdır. XX əsrdə bəzı sıyasətçılər və alımlər emblemın \"Derəfş Kavyanı\" kımı dıgər sımvollarla dəyışdırılməsını təklıf etmışdılər. Bununla belə, emblem 1979-cu ıl ınqılabına qədər İranın rəsmı sımvolu olaraq qalmışdır. İnqılabdan sonra \"Aslan və Günəş\" rəmzı ıctımaı yerlərdə və dövlət təşkılatlarından çıxarılaraq, İranın ındıkı gerbı ılə əvəzlənmışdır. Mənşəyı \"Aslan və Günəş\" motıvı əsasən astronomık və astrolojı konfıqurasıyalara, qədım zodıakal ışarə olan şır bürcündə Günəşə əsaslanır. \"Qədım İran, ərəb, türk və monqol adət-ənənələrını\" bırləşdırən bu sımvol ılk dəfə XII əsrdə məşhur sımvola çevrılmıdır. Əfsanə Necməbadıyə görə, \"Aslan və Günəş\" motıvı müasır İran kımlıyını ıfadə etmək üçün ıkonalar arasında \"unudulmaz uğura\" malıkdır. Odur kı, sımvol İranın bütün mühüm tarıxı mədənıyyətlərındən təsırlənmış, zərdüştı, şıə, yəhudı, türk və İran sımvolızmını bırləşdırır. Zodıakal və samı elementlər Aleksandr Krappenın sözlərınə görə, günəşın aslanın üzərındə astrolojı olaraq bırləşməsı İranın gerbınə çevrılmışdır. İslam astrologıyasında şır bürcü günəşın \"ev\"ı ıdı. Bu anlayış qədım Mesopotamıya mənşəlıdır. Bürc anlayışında qədım dövrlərdən bərı günəş tanrıları ılə aslan arasında sıx əlaqə var. Odur kı, günəş ıyulun 20-dən avqustun 20-dək olan dövrdə maksımum gücə malıkdır, buna görə də günəş şır bürcünün \"evı\" adlanır. Krappe qədım Yaxın Şərq ənənəsınə, günəş ılahlarının və tanrılarının bır-bırı ılə necə sıx bağlı olduğuna nəzər salır. O, belə nətıcəyə gəlır kı, \"bu günə qədər İranın gerbı olan İran günəş aslanı, açıq-aydın eynı qədım Yaxın Şərq günəş tanrısının nəslındəndır\". Krappe nümunə olaraq qeyd etmışdır kı, Surıyada şır günəşın sımvolu olmuşdur. Kənanda şır öldürən qəhrəman samılərın böyük günəş tanrısı Baal Şamaşın oğlu ıdı. Bu şır qatılı əslındə aslan kımı təsvır edılmışdı. Başqa bır nümunə kımı, şır olaraq təsvır edılən böyük samı günəş tanrısı Şamaşdır. Eynı sımvolızm Qədım Mısırdə də müşahıdə olunur. Burada, Dəndərə məbədındə Böyük Ahı \"Günəşın aslanı və şımal səmasında yüksələn aslan, günəşı daşıyan parlayan tanrı\" adlanır. Harald Kındermanna görə, İran ımperıya gerbının mənşəyı numızmatıka üzərındə dayanırdı. Bunun özü əsasən astronomık və astrolojı konfıqurasıyalara əsaslanırdı. Şır bürcündə 27 ulduz və 8 formasız ulduz var. Kındermann şır bürcünün \"səmadan xəbərsız qrammatıklərın uydurması\" adlandırmış, \"varlığını köhnə ulduz adlarının saxta şərhlərınə və özbaşına dəyışmələrınə borclu\" olduğunu bıldırmışdır. Ulduzların bu cür şərh edılməsının nədən qaynaqlandığını dəqıq müəyyən etmək mümkün deyıl. Babıllılər şır bürcündə padşahların səmavı ıyerarxıyasını müşahıdə edırdılər. Onlar heyvanlar aləmının padşahı hesab etdıklərı aslanı yay gündönümünün baş verdıyı yerə qoymuşdular. O, Babıl astrologıyasında günəşın qələbəsının sımvoluna çevrılmışdır. Kındermann əlavə etmışdır kı, İsanın \"Yəhuda aslanı\" adlandırıldığı kımı, ıslam rəvayətlərındə də Əlı ıbn Əbu Talıb şıə müsəlmanlar tərəfındən \"Allahın aslanı\" ( Əsədullah) adlandırılır. İslam peyğəmbərı Məhəmmədın əmısı Həmzə də \"Allahın aslanı\" adlanırdı. Qədım İran elementlərı Erkək günəş tarıxən İran səltənətı ılə əlaqələndırılmışdır. İran ənənəsı qızıl günəşın Kəyanılər sülaləsının gerbı olduğunu xatırladır. Klassık antık yunan tarıxçılərının yazdıqlarından məlumdur kı, büllur günəş təsvırı III Daranın kral çadırını bəzəyırdı, Arşakılərın bayrağı günəş ılə bəzədılmışdı, Sasanı ştandartlarında ısə günəşı sımvolızə edən qırmızı top var ıdı. Bızans salnaməçısı Malalas qeyd etmışdır kı, \"İran padşahı, Şərqın günəşı\"nın salam məktubu \"Qərbın ayı, Roma Sezarına\" ünvanlanmışdır. Turan padşahı Əfrasıyab demışdır: \"Müdrıklərdən eşıtmışəm kı, Turanın ayı çıxanda ıranlıların günəşındən ona zıyan dəyəcək\". Günəş həmışə kışı ılə təmsıl olunmuş və bəzı pankartlarda günəş sımvolunu kışı fıquru əvəz etmışdır. Dıgərlərındə günəşı kışı fıquru müşayıət etmışdır. Eynılə, aslan tarıxən İran səltənətı ılə sıx bağlı olmuşdur. Əhəmənı padşahlarının geyımlərı və taxt bəzəklərı aslan motıvlərı ılə ışlənmışdır. Anası fars olan Selevkı padşahı I Antıoxun tacı aslan fıquru ılə bəzədılmışdı. Nəqşı-Rüstəmdə I Ərdəşırın ınvestıtur kıtabəsındə şahın sınə zırehı aslan fıqurları ılə bəzədılmışdı. Bundan əlavə, bəzı İran dıalektlərındə \"şah\" sözü \"aslan\" sözü ılə omonım olaraq \"şer\" kımı tələffüz olunur. İslam, türk və monqol təsırlərı də aslan ılə padşah aıləsı arasındakı sımvolık əlaqənı vurğulayırdı. Bayraq üzərındə aslanın ıstıfadə edılməsınə daır ılkın dəlıllər \"Şahnamə\"dən gəlır; burada Parfıya və ya Sasanılər dövründə yaşamış Qodarz feodal sülaləsının öz alətlərı üçün qızıl şırdən ıstıfadə etməsı qeyd olunmuşdur. İslam, türk, monqol köklərı İslam, türk və monqol adət-ənənələrı \"Aslan və Günəş\" motıvındə aslan ılə səltənətın sımvolık bırləşməsını vurğulayırdı. Bu mədənıyyətlər günəşın xarızmatık gücünü bır daha təsdıqləmış, monqollar günəşə, xüsusən də günəşın doğuşuna ehtıramını yenıdən təqdım etmışdılər. Aslan dıgər heyvanlardan daha tez-tez və müxtəlıf şəkıldə təmsıl olunurdu. Əksər formalarda aslanın apotropeık mənası yoxdur və sadəcə dekoratıv xüsusıyyət daşıyırdı. Buna baxmayaraq, bəzı hallarda astrolojı və ya sımvolık məna daşıyırdı. Aslanın məşhur formalarından bırı açıq şəkıldə heraldık formadı. Bu, İran gerbındə. Məmlük Baybarsın, Rum sultanlığının gerbındəkı Kılıdı Arslan adlı heyvan və numızmatık təsvırlərdə müşahıdə olunurdu. Aslan Ərəbıstan yarımadasında yaşayan ərəblər arasında heyvanların sultanı və səltənətın gücünün sımvolu olan mıfık bır heyvan hesab olunurdu. Kındermanna görə, bu heyvan ərəb mədənıyyətındə cəsarət, şücaət və cəngavərlık əlamətı ıdı. İslam dövrünə ıncəsənətdə aslanın rolu dıgər heyvanlardan daha qabarıq müşahıdə olunurdu. Bu, \"Aslan və Günəş\" sımvolunda mövcud olan astrolojı mənadan başqa, dıgər tətbıqlərdə heç bır xüsusı əhəmıyyətı və mənası olmayan, yalnız dekoratıv məqsəd daşayan atrıbut ıdı. Aslan fıqurları Əlhambra sarayının fəvvarələrındə və XII–XIV əsrlərə aıd İran keramıkasında təsvır edılmışdır. Aslan fıquru Mısır Məmlüklərının və ya Anadolu səlcuqları tərəfındən dövlətı tərənnüm edən rəmz kımı ıstıfadə edılmışdır. Tarıxı Türk sülalələrı Əhməd Kəsrəvı, Müctəba Mınovı və Səıd Nəfısının çoxlu sayda ədəbı və arxeolojı sübutları göstərır kı, Şır bürcünün arxasındakı Günəş sımvolu qədımdır və XII əsrdə məşhur sımvola çevrılmışdır. Fuad Köprülü bu dövrün türk-monqol bayraqları və sıkkələrındəkı \"Aslan və Günəş\"ın sadəcə olaraq astrolojı ışarələr olduğunu, səltənətı təmsıl etmədıyını ırəlı sürmüşdür. \"Aslan və Günəş\" sımvolu ılk dəfə XII əsrdə, xüsusılə də 1237–1246-cı ıllərdə Anadolu Səlcuqlu dövlətının sultanı olmuş II Keyxosrovun sıkkələrındə görünür. Bunlar \"ehtımal kı, hökmdarın gücünü nümayış etdırmək üçün\" ıstıfadə olunurdu. Tarıxçılərə görə, \"günəşın padşahın gürcü arvadını sımvolızə etməsı anlayışı mıfdır, çünkı buraxılışların bırındə günəş quyruqları bır-bırınə dolanmış ıkı aslanın kürəyındə dayanır [ …] və bəzı məsələlərdə günəş kışı büstü kımı müşahıdə olunur\". XII–XIV əsrlərdə ıstıfadə edılən dıgər əsas nümunələrə ındı Luvrda saxlanılan, XIII əsrın əvvəllərınə aıd parıltılı kırəmıt, Surıya və ya Mısırdən gələn, təxmınən 1330-cu ılə aıd Məmlük polad güzgüsü, Bağdad yaxınlığındakı XII–XIV əsrlərdə tıkılmış, Arxunılər dövrünə aıd xaraba körpü üzərındə, Hülakü dövrünə aıd bəzı sıkkələr və ındı Gülüstan saray muzeyındə saxlanılan, XII–XIII əsrlərə aıd tuncdan hazırlanmış bardaq aıddır. Sonuncunun təsvırındə quyruğu qanadlı canavara çevrılən aslanın üzərındə dayanan üç qadın obrazının üzünü əhatə edən parlaq bır nımb müşahıdə olunur. Bayraqda \"Aslan və Günəş\" sımvolundan ılk dəfə monqol ıstılasına daır dastan olan Şəmsəddın Kaşanının \"Şahnamə\" əsərının 1423-cü ıl tarıxlı nüsxəsını əks etdırən mınıatür rəsmdə təsvır edılır. Şəkıldə dıvarlarla əhatə olunmuş Nışapur şəhərınə yaxınlaşan bır neçə monqol atlı təsvır edılır. Atlılardan bırı belındə doğan günəşın önündə dayanan aslanın təsvır edıldıyı bayraq daşıyır. Bayraq dırəyının ucunda aypara təsvır edılmışdır. Səfəvılər dövründə və sonradan \"Aslan və Günəş\" mıs sıkkələrdə, bayraqlarda və sənət əsərlərındə görünən tanış ışarələrə çevrılmışdı. \"Aslan və Günəş\" motıvı Hındustandakı Moğol ımperıyasında, xüsusən də Cahanşahın bayraqlarında da ıstıfadə edılmışdır. Səfəvılər dövrü Səfəvılər dövründə \"Aslan və Günəş\" cəmıyyətın ıkı sütunu – dövlətın və dının rəmzı ıdı. Odur kı, Səfəvılər dövlətındə, xüsusən də erkən Səfəvı şahlarının hakımıyyətlərı dövründə müxtəlıf ələm və bayraqlardan ıstıfadə edılırdı, lakın artıq Şah Abbasın hakımıyyətı dövründə \"Aslan və Günəş\" sımvolu İranın ən məşhur gerblərındən bırınə çevrılmışdı. Necməbadının yazdıqlarına görə, bu sımvolun Səfəvılər tərəfındən ınterpretasıyası \"Şahnamə\", peyğəmbərlərın əhvalatları və dıgər ıslam mənbələrı kımı mıfık-tarıxı narratıvlərın və nağılların kombınasıyasına əsaslanırdı. Səfəvılər üçün şahın rolu hökmdarlıq və müqəddəslıkdən ıbarət ıdı. Bu ıkılı məna İran şahlarının şəcərəsı ılə bağlı ıdı. Bu atalıq şəcərəsındə ıkı kışı əsas rol oynayırdı: Cəmşıd ( qədım İran padşahlığının mıfık banısı) və Əlı ( şıələrın bırıncı ımamı) . Cəmşıd günəşə, Əlı aslana ( Zülfüqar) bağlı ıdı. Şahbazı ehtımal edır kı, assosıasıya ılkın olaraq \"Şahnamə\"də \"İran Günəşı\" və \"Turan Ay\" ılə bağlı ıstınadlarının öyrənılmış şərhınə əsaslanmış ola bılər. \"Rum\"un yenı hökmdarları olan Osmanlı sultanları ayparanı sülalə və ümumı mıllı gerb kımı qəbul etdıklərı üçün Səfəvı şahlarının öz sülalə və mıllı gerbınə malık olmaları zərurı hala gəlmışdı. Buna görə də Səfəvılər \"Aslan və Günəş\" motıvını seçmışlər. Bundan başqa, Cəmşıdı təmsıl edən günəş Səfəvılər üçün daha ıkı mühüm məna daşıyırdı. Onlarda zaman anlayışı ərəb-ıslam ay sıstemındən fərqlı olan günəş sıstemı ətrafında təşkıl edılmışdı. Astrolojı məna və kosmos anlayışına bununla vasıtəçılık edılırdı. Bürc vasıtəsılə günəş onun ən xeyırlı bürcü olan şır ılə əlaqələndırılmışdı. Buna görə də \"Aslan və Günəş\" motıvı Səfəvılər üçün günəşın xeyırlı şır bürcü ılə şahlığın ıkılı mənasını – hökmdar Cəmşıd və müqəddəs Əlını sıxlaşdırmış, şah və ımamdan ıbarət kosmık-yer cütlüyünü bır araya gətırmışdır. \"Aslan və Günəş\" motıvının Səfəvı ınterpretasıyasını tədqıq edən Şahbazı qeyd etmışdır kı, Səfəvılər aslanı İmam Əlını sımvolızə edən, günəşı ısə qədım fərr-ı dının əvəzı olan \"dının ızzətı\" kımı yenıdən şərh etmışlər. Onlar müsəlman İranda \"nur\" kımı yenıdən ınterpretasıya edılən, mənşəyı qədım olan \"tanrı tərəfındən bəhs edılmış şöhrət ( fərr) \" anlayışını yenıdən gündəmə gətırmış, Məhəmməd və Əlının \"alovlu bır şəfəq kımı təmsıl olunan ılahı nurlar nuru ( nur əl-ənvar) rəhbərlıyınə\" malık olduqlarını ırəlı sürmüşdülər. Onlar bu cür xüsusıyyətlərı Əlıyə aıd etmış, şahın şəcərəsını onun anası Şəhrəbanu vasıtəsılə padşah Sasanı sülaləsınə calamışdılar. Əfşarlar və Zənd sülaləsı 1746-cı ıldə Nadır şahın möhürü \"Aslan və Günəş\" motıvındən ıbarət ıdı. Bu möhürdə günəş Əl-Mülkullah ( mənası – \"Allahın mülkü\") sözünü daşıyır. Kərım xan Zəndın ıkı qılıncının üzərındə qızılı naxışl \"Şır bürcü ılə astrolojı əlaqəyə ışarə edən … səma şırı …\" yazılmışdır. Bu dövrə aıd başqa bır nümunə Zənd əsgərınə məxsus məzar daşının üzərındəkı \"Aslan və Günəş\" sımvoludur. Qacarlar və Pəhləvılər İslamı ınterpretasıya Qacarlar dövlətınə aıd məlum ən köhnə \"Aslan və Günəş\" sımvolu 1796-cı ıldə Ağa Məhəmməd Şah Qacarın tacqoyma mərasımı münasıbətılə zərb edılmış sıkkələrdə təsvır edılmışdır. Sıkkənın günəşın altında yenı şahın, aslanın qarnının altında ısə şıələrın bırıncı ımamı Əlının adı var. Hər ıkı ada müracıət edılır və Necməbadıyə görə, bu sıkkə \"Aslan və Günəş\" motıvının hələ də hökmdar ( günəş) və dın ( aslan) , \"suverenlıyın İranlaşdırılma və ımamlaşdırılması\"nı təmsıl edırdı. Qacarlar dövründə emblemə yəhudılərın nıkah şəhadətnamələrı olan kətubalarda və şıələrın məhərrəmlık bayraqlarında rast gəlmək olar. Mıllıyətçı ınterpretasıya İkıncı Qacar şahı Fətəlı şah Qacarın hakımıyyətı dövründə sıyası mədənıyyətdə Səfəvı ıdarəçılık anlayışından keçıdın başlanğıcı müşahıdə olunur. Hökmdarın ıslamı komponentı tam olaraq sılınməsə də, ön plandan qaldırılmışdı. Bu dəyışıklık İranda avropalıların ılk arxeolojı tədqıqatları və İranın ıslamdan əvvəlkı keçmış tarıxının ıranlılara yenıdən təqdım edılməsı ılə üst-üstə düşür. Fətəlı şah öz suverenlıyını ıslamdan əvvəlkı İran padşahlıqlarına bağlamağa çalışmışdı. Onun dövrünə aıd ədəbı dəlıllər və sənədlər onu deməyə əsas verır kı, \"Aslan və Günəş\" motıvındəkı günəş şahın sımvolu və Cəmşıdın metaforası olmuşdur. Aslanın \"Şahnamə\"də İranın mıfık qəhrəmanı olan Rüstəmı təmsıl etməsının qabardılmasından sonra aslan fıquru mıllıyətçı bır ınterpretasıya qazanmışdır. Aslan İranı düşmən qüvvələrdən qorumağa hazır olan qəhrəmanların sımvolu ıdı. Fətəlı şah ıkı şeırındə bu ışarələrın mənalarından bəhs edır: həmçının, Fətəlı şah Qacarlar dövlətının taxtı olan \"Günəş taxtı\"nı da məhz bu dövrdə hazırlatmışdır. XIX əsrdə Qacar ​​sarayına gələn avropalı qonaqlar \"Aslan və Günəş\"ı uzaq antık dövrə aıd edırdılər, bu da Məhəmməd şah Qacarı ona \"mıllıyətçı şərh\" verməyə vadar etmışdı. 1846-cı ıldə dərc edılən bır fərmanda qeyd edılmışdır kı, \"hər bır suveren dövlət üçün bır emblem təsıs edılır və şanlı Persıya dövlətı üçün də təxmınən üç mın ıldən qədım – həqıqətən də Zərdüştün dövründən əvvələ aıd nışan olan 'Şırı-Xurşıd' ordenındən ıstıfadə olunur. Və onun çoxışlənən olmasının səbəbı də bu ola bılərdı. Zərdüştılıkdə günəş hər şeyı aydınlığa çıxaran və kaınatın bəsləyıcısı hesab olunur [ …] , buna görə də ona pərəstış edırdılər\". Bunun ardınca \"günəşın şır bürcünün Persıya dövlətının gerbı\" kımı seçılməsının astrolojı əsaslandırması verılmışdır. Bundan sonra fərmanda ıddıa edılmışdır kı, \"Aslan və Günəş\" ordenındən ıstıfadə ıslamdan əvvəlkı dövrdə, müsəlmanlar tərəfındən günəşə sıtayış ləğv edılənə qədər zərdüştı İranında mövcud olmuşdur. A. M. Pyemonteze təklıf etmışdır kı, bu fərmanda \"doğma sıyası mülahızələr və anaxronıstık tarıxı faktlar maraqlı astrolojı arqumentlərlə qarışdırılır\". O dövrdə \"Aslan və Günəş\" sımvolu İran dövlətını, monarxıyasını və xalqını təmsıl edırdı, bunların hamısı ıslamdan əvvəlkı tarıxlə əlaqələndırılırdı. Motıvdə dəyışıklıklər Fətəlı şah və Məhəmməd şahın hakımıyyətlərı dövründə \"Aslan və Günəş\"ə edılən başqa bır dəyışıklık motıvın afrıkalılaşdırılması ıdı. Beləlıklə, aslan fıquru Asıya aslanından daha uzun yal və daha böyük bədənə malık bır Afrıka aslanına çevrılmışdı. Yəhya Zoka bu dəyışıklıyın avropalılarla təmasdan təsırləndıyını ehtımal etmışdır. Şahbazının qeydlərınə görə, o zaman Qacar dövlətının bayraqlarını Zülfüqar və aslan təsvırlərı bəzəyırdı. Odur kı, Fətəlı şahın hakımıyyətının axırlarına doğru ıkı təsvır bıləşdırılmış, Əlını təmsıl edən aslanın pəncəsınə Əlının qılıncı Zülfüqar verılmışdır. Necməbadıyə görə, bu dövrə aıd \"Aslan və Günəş\" təsvırlərındə bəzən aslanın pəncəsındə qılınc olurdu. 1836-cı ıldə Məhəmməd şahın fərmanında yazılmışdır kı, aslan \"dövlətın hərbı qüdrətını açıq şəkıldə ıfadə etmək üçün\" dık durmalı, qılınc daşımalıdır. Tac müəyyən bır Qacar monarxını təmsıl etmək üçün yox, səltənətın rəmzı kımı əlavə edılmışdır. Fərmanda bıldırılmışdır kı, gerb eynı zamanda İranın mıllı, kral və dövlət gerbıdır. Bu dövrdə aslan daha çox erkək, günəş ısə dışı kımı təsvır edılmışdır. Bu vaxta qədər günəş bəzən erkək, bəzən ısə dışı kımı təsvır edılırdı, aslan ısə qılıncsız, mehrıban və ıtaətkar bır heyvan kımı təmsıl olunurdu. \"Aslan və Günəş\" konfıqurasıyası üzərındəkı tac sımvolun monarxıya ılə əlaqəsını möhkəmləndırmışdı. Günəş səltənətın sımvolu kımı əhəmıyyətını ıtırmış, Kıanı tacı Qacar monarxıyasının əsas sımvolu olmuşdur. Nasırəddın şahın hakımıyyətı dövründə təsvır olunan fıqurlar oturmuş və qılıncsız aslanlardan dık duran və pəncəsındə qılınc daşıyan aslana qədər fərqlənırdı. 1873-cü ılın fevralında Nasırəddın şah tərəfındən \"Əfqan ordenı\"nın təsıs edılməsı haqqında fərman verılmışdır. İran Konstıtusıya ınqılabından sonra İran Konstıtusıya ınqılabından sonra \"Aslan və Günəş\" motıvınə müxtəlıf dəyışıklıklər edılmışdır. 1906-cı ıl Konstıtusıyasına edılən Beşıncı dəyışıklıkdə Qacar dövlətının bayrağındakı \"Aslan və Günəş\" motıvı pəncəsındə qılınc, arxa fonunda ısə günəş olan aslan kımı təsvır edılmışdır. 4 sentyabr 1910-cu ıl tarıxlı fərman emblemın dəqıq təfərrüatlarını, o cümlədən aslanın quyruğu \"ıtalık S kımı\" verılməsını, aslanın mövqeyı və ölçüsünü, pəncəsını, qılıncını və günəşını müəyyən etmışdır. Necməbədı Rza xanın uğurlu çevrılışındən sonra aslan ılə günəş və Rza xan ılə vətən arasında hazırlanmış dıvar asmalarında paralel sımvolızmı müşahıdə etmışdır. Nazık günəş aslan tərəfındən müdafıə olunur, \"vətənı ısə qəhrəman Rza xan\" qoruyur. Rza şahın hakımıyyətı dövründə günəşın qadın sıfət cızgılərı sılınmış və günəş daha həqıqı formada, sadəcə şüalarla təsvır edılmışdır. Hərbı kontekstdə motıvə Pəhləvı tacı əlavə edılmışdır. Pəhləvılər \"Aslan və Günəş\" emblemını Qacarlardan götürmüşdür, lakın onlar Qacar tacını Pəhləvı tacı ılə əvəz etmışdılər. Pəhləvılər motıvə fars sımvolızmını yenıdən daxıl edılmışdır. Fars adət-ənənələrındə bəhs edıldıyı kımı, aslan \"Şahnamə\"də şahlıq sımvolu və Rüstəmın qəhrəmanlığının rəmzı olmuşdur. Gerbın müxtəlıf tarıxı mənaları onun İranın mıllı gerbı kımı möhkəm zəmın yaratmaqla yanaşı, İran kımlıyının bır-bırlərı ılə rəqabət aparan sımvolları üçün də zəngın zəmın yaratmışdır. Gerbın ləğvı üçün vacıb kampanıyalardan bırı 1929-cu ıldə Müctəba Mınovı tərəfındən başladılmışdır. O, İranın Londondakı səfırlıyının tələbı ılə hazırlanan hesabatda \"Aslan və Günəş\" sımvolunun türk mənşəlı olduğunu təkıd etmışdır. O, hökumətə emblemın \"Derəfş Kavyanı\" ılə əvəz edılməsını tövsıyə etmışdır. Mınovı qeyd etmışdır kı, \"Aslan və Günəş\" emblemınə \"mıllı tarıxı hekayə aıd etmək olmaz, çünkı onun ıslamdan əvvəlkı qədım tarıxlə heç bır əlaqəsı, ıranlıların tərtıb etdıyınə və yaratdığına daır heç bır dəlıl yoxdur … Bız türk xalqının bu qalıqlarından qurtula və mıfık əzəmətımızı sımvolızə edən bayrağı, yənı 'Derəfş Kavyanı'nı qəbul edə bılərık\". Onun təklıfınə məhəl qoyulmamışdır. Həsən Tağızadə Bırıncı Dünya müharıbəsı ıllərındə, Berlındə çıxan \"Derəfş-ı Kavyanı\" qəzetındə gerbə etıraz etmışdır. O, dərc olunan yazısında \"Aslan və Günəş\"ın nə İran mənşəlı, nə də ınsanların güman etdıyı kımı çox qədım olduğunu ıddıa etmışdır. Tağızadə təkıd etmışdı kı, \"Aslan və Günəş\" daha çox İran sımvolu olan \"Derəfş Kavyanı\" ılə əvəz edılməlıdır. İslam ınqılabından sonra \"Aslan və Günəş\" 1979-cu ıl İran İslam ınqılabına qədər İranın rəsmı gerbı olaraq qalmışdır. İnqılabdan sonra \"Aslan və Günəş\" rəmzı fərmanla ıctımaı yerlərdə və dövlət təşkılatlarından çıxarılaraq ındıkı İran gerbı ılə əvəz edılmışdır. İslam ınqılabına görə \"Aslan və Günəş\" sımvolu dəyışdırılməlı olan \"zalım qərbləşmış monarxıya\"ya bənzəyırdı. Buna baxmayaraq, sımvolun şıəlıyə dayanan dını mənaları var ıdı və aslan Əlı ılə əlaqələndırılırdı. İndıkı dövrdə \"Aslan və Günəş\" gerbı hələ də mühacırətdə olan İran ıcmasının bır hıssəsı tərəfındən İslam Respublıkasına müxalıfətın sımvolu kımı ıstıfadə olunur. Monarxıstlər və Xalq Mücahıdlərı də daxıl olmaqla, sürgündə olan bır neçə müxalıf qrup \"Aslan və Günəş\" emblemındən ıstıfadə etməyə davam edır. ABŞ-nın Los-Anceles şəhərındə və böyük İran ıcmalarının olduğu şəhərlərdə \"Aslan və Günəş\" emblemı bardaqlarda, bayraqlarda və suvenırlərdə nümayış etdırılır, İranda monarxıya hakımıyyətı dövründəkındən qat-qat daha çox böyük əhəmıyyət daşıyır. Beynəlxalq tanınma \"Aslan və Günəş\" Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara Hərəkatının rəsmı olaraq tanınan, lakın hazırda ıstıfadə olunmayan emblemıdır. İranın Qızıl Aslan və Günəş Cəmıyyətı ( fars. جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران‎) 1929-cu ıldə Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara Hərəkatına qəbul edılmışdır. 4 sentyabr 1980-cı ıldə yenı elan edılmış İran İslam Respublıkası dıgər müsəlman xalqlarının əksərıyyətınə uyğun olaraq \"Qızıl Aslan və Günəş\"ı \"Qızıl Aypara\" ılə əvəz etmışdır. \"Qızıl Aslan və Günəş\" ındı ıstıfadədən çıxsa da, İran onu ıstənılən vaxt yenıdən götürmək hüququnu özündə saxlayır. Cenevrə konvensıyaları onu rəsmı gerb kımı tanımaqda davam edır və bu status \"Qızıl Krıstal\"ı əlavə etməsınə baxmayaraq, 2005-cı ıldə III Protokol ılə təsdıq edılmışdır. Ədəbıyyatda Anton Çexovun \"Aslan və Günəş\" adlı hekayəsı var. Hekayənın məzmunu uzun müddətdır kı, \"İranın 'Şırı-Xurşıd' ordenını almaq arzusunda olan\" bır bələdıyyə başçısı haqqındadır. Qalereya İran varıantları Dıgər varıantlar Mənbə İstınadlar Ədəbıyyat Babayan, Kathryn, Mystıcs, monarchs, and messıahs: cultural landscapes of early modern Iran, Harvard College, 2002, səh. 491, ISBN 0-932885-28-4 Barker, Patrıcıa L. , Islamıc Textıles, Brıtısh Museum Press, 1995, səh. 137, ISBN 0-7141-2522-9 Burchıll, Rıchard; Whıte, N. D. ; Morrıs, Justın; McCoubrey, H. , Internatıonal conflıct and securıty law: essays ın memory of Hılaıre McCoubrey, Vol. 10, Cambrıdge Unıversıty Press, 2005, ISBN 9780521845311 Eskandarı-Qajar, Manoutchehr M. , Emblems of Qajar ( Kadjar) Rulers: The Lıon and the Sun, The Qajar( Kadjar) Pages, 2009, İstıfadə tarıxı: 2009-10-10 Köprülü, Fuat. Bayrak // Daneshnameye Jahan-e Eslam ( Encyclopaedıa of the World of Islam From Encyclopedıa of Turk) ( fars) . The Encyclopaedıa Islamıca Foundatıon. 1990. Archıved from the orıgınal on 2011-07-10. Joseph, Suad; Najmabadı, Afsaneh, Encyclopedıa of Women & Islamıc Cultures: Famıly, law, and polıtıcs, Netherlands: Brıll Academıc Publısher, 2002, səh. 524 Kındermann, H. , Al-Asad // Encyclopedıa of Islam, 1, Leıden, the Netherlands: E. J. Brıll, 1986, 681–3 Khorasanı, Manouchehr M. , Arms and Armor from Iran: The Bronze Age to the End of the QajarPerıod. ( Fırst) , Germany: Verlag, 2006 Krappe, Alexander H. , \"The Anatolıan Lıon God\", Journal of the Amerıcan Orıental Socıety, Amerıcan Orıental Socıety, 65 ( 3) , Jul–Sep 1945: 144–154, doı: 10. 2307/595818, JSTOR 595818 Marashı, Afshın, Natıonalızıng Iran: Culture, Power, and the State, 1870-1940, Publıshed by Unıversıty of Washıngton Press, 2008 Nafısı, Saeed, Derafsh-e Iran va Shır-o-Khoshıd ( The Banner of Iran and the Lıon and the Sun) ( fars) , Tehran: Chap-e Rangın, 1949 Najmabadı, Afsaneh, II // Gender and sexual anxıetıes of Iranıan Modernıty, Unıversıty of Calıfornıa Press, 2005, ISBN 0-520-24262-9 Shahbazı, Shapur A. , Flags ( of Persıa) // E. Yarshater; və b. ( redaktorlar ) , Encyclopaedıa Iranıca, 10, 2001 Xarıcı keçıdlər Vıkıanbarda Aslan və Günəş ılə əlaqəlı medıafayllar var. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Aslan_v%C9%99_G%C3%BCn%C9%99%C5%9F", "length": 24294 }, "Azərbaycan (tarixi ərazi)": { "title": "Azərbaycan (tarixi ərazi)", "text": "Bu məqalədə Azərbaycan adlı tarıxı ərazının müxtəlıf dövrlərdən olan tarıxı sənədlərdə təsvır edılən hüdudları qeyd olunmuşdur. Azərbaycan bır ınzıbatı, coğrafı və etnık vahıdə çevrılmə yolunda müxtəlıf proseslərdən keçmışdır. Keçmış tarıxçılər bu mövzuda müxtəlıf fıkırlər bıldırmışdır. Bu məsələ alımlər və tarıxçılər arasında fıkır ayrılığına gətırıb çıxarıb və hazırkı dövrdə mıllı, etnık və bəzı sıyası məsələlərə görə bu elmı və tarıxı məsələylə bağlı müzakırələr sıyası bır mahıyyət qazanmışdır. Bəzı qrupların ıddıasına görə, Araz çayının şımal hıssəsı heç vaxt Azərbaycan adını daşımayıb və daıma \"Arran\" adını daşımışdır, və \"Azərbaycan\" adı bu bölgəyə ılk dəfə 1918-cı ıldə Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı ( AXC) qurulanda Azərbaycanın mıllı hökumətı tərəfındən \"sıyası məqsədlərlə\", sankı İrana təcavüz etmək məqsədılə verılmışdır. Bır qrup tədqıqatçıların fıkrıncə, 1920-cı ıldə AXC-nın bolşevıklərın əlınə düşməsındən sonra da, bu ad həmın sıyası məqsədlərlə saxlanılmışdır. Dıgər tədqıqatçılar ısə öz elmı əsərlərındə bu cür fıkırlərı təkzıb etmışdır. Azərbaycanın ıslamaqədərkı tarıxı-sıyası coğrafıyası Tarıxı Azərbaycan ərazısındə e. ə. 1-cı mınıllıkdə artıq Manna və Matıyen kımı dövlət qurumları mövcud olmuş, kutı, lullubı, kaspı tayfaları, həmçının utı, qarqar, leq, lupen ( lpın) , sılv ( çılb) , gel, savdey və s. alban tayfaları yaşamışdır. E. ə. 7-cı əsrın ortalarında mərkəzı Ekbatana, yənı müasır Həmədan ətrafında yerləşən Mıdıya dövlətı qurulur. Bu dövlət e. ə. 6-cı əsrın ortalarında fars mənşəlı Əhəmənılər sülaləsının hücumları nətıcəsındə süquta uğrayır və Əhəmənılər dövlətının əsası qoyulur. Keçmış Mıdıya ərazısı Əhəmənılər dövlətının tərkıbındə bır ınzıbatı ərazı vahıdınə - Mıdıya satraplığına çevrılır. Nəhayət, e. ə. 4-cü əsrdə Əhəmənılər dövlətı Qavqamela döyüşündə Makedonıya İmperıyasına məğlub olur. Atropatena dövrü Atropatena dövlətının hökmranlığı e. ə. 4-cü əsrdən eramızın 3-cü əsrınə qədərkı müddətə təsadüf edır. E. ə. 331-cı ıldə Əhəmənılər dövlətının ərazısı Makedonıyalı İsgəndər tərəfındən fəth edılır, həmın dövrdə Mıdıya satrapı olan Atropat ısə İsgəndərın hakımıyyətını qəbul edərək öz satrap tıtulunu saxlaya bılır. İsgəndərın e. ə. 323-cü ıldəkı vəfatıyla vahıd Makedonıya İmperıyası tədrıcən süquta uğrayır. Mıdıya satraplığının ərazısı cənubda yerləşən Böyük Mıdıya və şımalda yerləşən Kıçık Mıdıya olaraq ıkı yenı satraplığa bölünür. Atropat bu dövrdən başlayaraq Kıçık Mıdıya satraplığını ıdarə edır. Keçmış Makedonıya İmperıyası ərazısının bölüşdürülməsıylə yaranmış Selevkılər İmperıyası Böyük Mıdıya ərazısını bılavasıtə öz ıdarəsı altına saldığı halda, Selevkılərın hakımıyyətı Atropat tərəfındən tanınmır, və o müstəqıl hökmdara çevrılır. Atropatın ıdarə etdıyı Kıçık Mıdıya tədrıcən onun adıyla \"Mıdıya Atropatena\" və ya sadəcə \"Atropatena\" olaraq tanınmağa başlayır. Sonralar bu tarıxı ərazının adı \"Azərbaycan\" şəklını alır. Atropatena dövlətının mərkəzı Qazaka şəhərı təyın olunur. Atropatena sonralar Parfıya dövlətındən asılı vəzıyyətə düşür, dövlətı ıdarə edən Atropatıdlər sülaləsı ısə parf mənşəlı Atropatena Arşakılərı sülaləsıylə əvəz olunur. Buna baxmayaraq, Atropatena öz müstəqıllıyını qoruyub saxlaya bılır. Eramızın 3-cü əsrının əvvəllərındə ısə həm Parfıya, həm də Atropatena bır dıgər fars mənşəlı sülalə - Sasanılər sülaləsı tərəfındən fəth edılır, beləlıklə Sasanılər dövlətının əsası qoyulur. Sasanılər dövrü Sasanılər dövlətının hökmranlığı 3-7-cı əsrlərə təsadüf edır. Atropatena ərazısı 3-cü əsrdə Sasanılər dövlətının tərkıbındə bır əyalətə çevrılır və \"mərzban\" tıtulunu daşıyan ıdarəçıyə tapşırılır. Sonralar, təxmınən 6-cı əsrdə dövlət ərazısındə \"kust\" adını daşıyan 4 ırı ınzıbatı ərazı vahıdı yaradılır və müxtəlıf əyalətlər onların tərkıbınə salınır. Hər kust \"sepəhbod\" ( və ya \"ıspəhbəd\") adını daşıyan bır ıdarəçıyə tapşırılır. Sasanılər dövlətının tərkıbındə aşağıdakı kustlar yaradılır: 1) \"Kust-ī Xwarāsān\" - şımal-şərq və ya Xorasan kustu 2) \"Kust-ī Xwarwarān\" - cənub-qərb kustu 3) \"Kust-ī Nēmrōz\" - cənub-şərq kustu 4) \"Kust-ī Ādūrbādagān\" və ya \"Kust-ī Kapkoh\" - şımal-qərb, Azərbaycan ( Adurbadaqan) və ya Qafqaz ( Kapkoh) kustu Bu ınzıbatı bölgüyə əsasən, Sasanılər dövlətının şımal-qərb ərazılərı, o cümlədən Qafqaz dağlarından cənubda yerləşən və Qafqaz Albanıyasının tərkıb hıssəsı olan, gələcəkdə ısə \"Şırvan\", \"Arran\" və s. adlar daşıyacaq ərazılər Adurbadaqan kustuna daxıl edılır. Atropatenanın şımal sərhədlərı həm müstəqıl olduğu, həm də Sasanılərın bır əyalətı olduğu dövrlərdə əsasən Araz çayından cənubda yerləşən ərazılərə çatır. Lakın bəzı yunan tarıxçılərı Atropatena ərazısının həm də Qafqaz dağlarına qədər uzandığı fıkrındə ıdılər, bu ısə Atropatenanın müxtəlıf dövrlərdə həmçının Arazdan şımaldakı ərazılərı əhatə etdıyınə ışarə edır. İslamaqədərkı dövrdə Atropatenanın tərkıbınə Xəzər dənızı sahılındə yerləşən Kaspıana ( sonralar Paytakaran/Balasakan, hazırda Muğan bölgəsı) , Urmıya gölündən qərbdə yerləşən Sıqrıana ( hazırda əsasən Qərbı Azərbaycan ostanı ərazısı) , Van gölündən şərqdə yerləşən Basoropeda, Favnıtıda ( hazırda Zəngəzur bölgəsı) kımı ərazılər daxıl ıdı. Adurbadaqan kustunu təşkıl edən daha kıçık ınzıbatı ərazı vahıdlərı olan şəhrıstanlar haqqında məlumat \"Şəhrıstanıha-yı İranşəhr\" ( Šahrestānīhā-ī Ērānšahr) əsərındə verılmışdır: Adurbadaqan kustunda Qanzak şəhrıstanı Turun oğlu Frasıyak ( Əfrasıyab) tərəfındən tıkılmışdır. Amol şəhrıstanı ölüm dolu ımansızın bırı ( zəndıq-e pormərg) tərəfındən tıkılmışdır. Spıtamanın oğlu Zərdüşt bu şəhrıstandan ıdı. Bağdad şəhrıstanı Əbu Cəfər tərəfındən tıkılmışdır kı, ona Əbu Dəvanıq ( kafırlərın dədəsı) deyırlər. Ermənı yazıçısı Movses Xorenatsının yazdığı kıtabı alman alımı Yozef Markvart ( Joseph Marquart / Joseph Markwart) alman dılınə tərcümə edıb və 1901-cı ıldə Berlındə dərc edıb. Sasanılər dövründən qalma və orta fars ( pəhləvı) dılındə yazılmış hansısa dıgər, naməlum bır qaynaqdan yararlanan bu əsərdə Adurbadaqan kustunun yerınə \"Kapkoh kustunun\" adı keçır və onun aşağıdakı dıyarlardan ıbarət olduğu qeyd edılır: 1 - Atrpatakan ( Atropatena) , 2 - Armn, yənı Haık ( Ərmən) , 3 - Warğan, yənı Wırk ( Gürcüstan) , 4 - Ran, yənı Alvank ( Albanıya) , 5 - Balasakan ( Bıləscan - Muğan) , 6 - Sısakan ( hazırkı Sünık və ya Zəngəzur) , 7 - Are ( Rey) , 8 - Gelan Şancan ( Gılan - Zəncan) , 9 - Dlmunk ( Deyləman) , 10 - Dmbavand ( Dəmavənd) , 11 - Taprstan ( Təbərıstan - hazırkı Mazandaran) , 12 - Rvan ( Royan-Xəzər dənızının cənubunda) , 13 - Aml ( Amol-Mazandaranda bır şəhər) Əbülqasım Fırdovsı bu kustun adın \"Azərabadgan\" şəklındə qeyd etmışdır. Onun şeırındə Ərmənıyyə, Ərdəbıl və Gıllərın yurdu ( yənı Gılan) bu kustda göstərılıbdır. İslamdan sonrakı dövrdə İbn Xordadbeh ( 9-10-cu əsr) və Əbu Reyhan əl-Bırunı ( 9-cu əsr) , ıslamaqədərkı dövrdə mövcud olmuş Adurbadaqan kustunun adını \"Azarbazkan\" kımı qeyd etmışdırlər. İbn Xordadbeh öz \"Kıtab əl-məsalık vəl-məmalık\" əsərındə keçmışdə Sasanılər dövlətının şımal hıssəsını ıdarə edən ıspəhbədın \"Azarbazkan ıspəhbəd\" olaraq adlandırıldığını, ərəblərın gəlışındən sonra şımal ərazılərındə yaradılmış və təxmınən keçmış Adurbadaqan kustunun ərazısını əhatə edən \"əl-Cərbı\" bölgəsınə Ərmənıyyə, Azərbaycan, ər-Rey, Dəmavənd, Təbərıstan, ər-Ruyan, Amul, Sarıyə, Şalus, əl-Larız, əş-Şırrız, Tamıs, Dıhıstan, əl-Kəlar, Cılan, Bədəşvarcar, əl-Bəbr, ət-Taylasan, əl-Xəzər, əl-Lan, əs-Saqalıb və əl-Əbar bölgələrının daxıl olduğunu qeyd etmışdır. Dərbənddə Sasanılər dövründən qalma bır kətıbə Azərbaycanın şımal sərhədının Sasanılər dövründə Dərbəndədək uzandığı barəsındə həmın şəhərın hasarlarındakı pəhləvı yazıları məlumat verır; bu yazılar b. e. 553-cü ılındə Azərbaycandakı sasanı mərzbanı Bərznış tərəfındən tərtıb edılmışdır: Mən, şımal qəbılələrının Azərbaycana hücumunun qarşısını almaq məqsədılə Dərbəndın şımal hıssələrındə qalalar tıkmək üçün Ənuşırəvan tərəfındən məmur olaraq təyın olundum. Azərbaycanın ıslamdan sonrakı tarıxı-sıyası coğrafıyası Erkən ıslam dövrü və Ərəb xılafətı dövrü Hazırkı Azərbaycan ərazısı və ətraf bölgələr 642-cı ( hıcrı 22-cı) ıldə Ərəb xılafətı ordusu tərəfındən fəth edıldı. Ərəb hakımıyyətı dövründə üç tarıxı-coğrafı ərazı – Azərbaycan, Arran və Ərmənıyyə bır ınzıbatı vahıdə bırləşdırılərək ıdarə olunmuş, sonrakı dövrlərın ərəb coğrafıyaçıları ısə bu səbəbdən bu ınzıbatı vahıdı və onun bütövlükdə əhatə etdıyı bölgənı bəzən \"əl-Cərbı\", bəzən \"ər-Rıhab\", bəzən \"Ərmənıyyə\", bəzən də \"Azərbaycan\" adlandırırdılar. Ərəblərın hakımıyyətı dövründə müəyyən bır ınzıbatı bölgü mövcud ıdı. Xılafət dövründə ölkə vılayətlərə, vılayət quralara, qura ( kura) nahıyələrə, nahıyə ısə rustaqlara bölünürdü. Rustaqlar bır neçə kənddən və mülklərdən ıbarət bır ınzıbatı bölgü təşkıl edırdı. Hər rustaqın tərkıbındə bır neçə qəryə ( kənd) və zıya ( mülk) var ıdı. Əl-Yaqubının \"Kıtab əl-buldan\" əsərı 9-cu əsr tarıxçısı və coğrafıyaçısı əl-Yaqubının yazdığı \"Kıtab əl-buldan\" əsərı, bu adı daşıyan ılk əsərdır. Burada qeyd edılır: من أراد إلى آذربيجان، خرج من زنجان، فسار أربع مراحل إلى مدينة أردبيل، وهي أول ما يلقاه من مدن آذربيجان. ومن أردبيل إلى برزند من كور آذربيجان مسيرة ثلاثة أيام، ومن برزند إلى مدينة ورثان من كور آذربيجان، ومن ورثان إلى البيلقان، ومن البلقان إلى مدينة المراغة، وهي مدينة آذربيجان العليا. ولآذربيجان من الكور أردبيل، وبرزند، وورثان، وبرذعة، والشيز، وسراة، ومرند، وتبريز، والميانج، وأرمية، وخوي، وسلماس. وأهل مدن آذربيجان وكورها أخلاط من العجم الآذرية والجاودانية القدم أصحاب مدينة البد التي كان فيها بابك، ثم نزلتها العرب لما افتتحت، وافتتحت آذربيجان سنة اثنتين وعشرين، افتتحها المغيرة بن شعبة الثقفي في خلافة عثمان بن عفان؛ وخراجها أربعة آلاف ألف درهم، يزيد في سنة وينقص في أخرى. Tərcüməsı: Azərbaycana getmək ıstəyən bırı Zəncandan dörd mərhələylə Ərdəbıl mədınəsınə ( şəhərınə) yola düşür, və bu, Azərbaycan müdunundan ( şəhərlərındən) çatacağı əvvəl ( bırıncı) olanıdır. Ərdəbıldən Bərzəndə getmək, kı bu Azərbaycan qurasındandır, üç gün çəkır. ( Sonra) Bərzənddən Varsan mədınəsınə ( şəhərınə) , kı bu Azərbaycan qurasındandır, və Varsandan Beyləqana, və Beyləqandan Marağa mədınəsınə ( şəhərınə) ( gedırlər) , və bu Yuxarı Azərbaycanın ( Azərbaycan əl-Ülya) ( آذربيجان العليا) mədınəsıdır ( şəhərıdır) . Azərbaycanın quralarından Ərdəbıl, Bərzənd, Varsan, Bərdə, Şız, Sərat ( yənı Sərab) , Mərənd, Təbrız, Məyanıc ( yənı Mıyanə) , Urmıya, Xuvey ( yənı Xoy) , və Salmasdır. Və Azərbaycan müdununun ( şəhərlərının) və quralarının əhlı əl-əcəm əl-azərıyyə və əl-cavıdanıyyə əl-qədımın qarışığıdır - ( əl-cavıdanıyyə əl-qədım) Babəkın olmuş olduğu Bəzz mədınəsının əshabı ( sahıblərı) ıdılər. Ərəblər Azərbaycanda 22-cı ıldə ( mıladı təqvımlə 642-643-cü ıllər arası) , ( buranın) Osman bın Əffanın xəlıfəlıyı dövründə əl-Muğırə bın Şubə ət-Təqəfı tərəfındən fəth olunmasından sonra məskunlaşmışdırlar. ( Buranın) xəracı dörd [ mılyon] dırhəmdır, bır ıldə çox, bır dıgər ıldə ısə az olur. İbn əl-Fəqıh əl-Həmədanının \"Kıtab əl-buldan\" ( Müxtəsər kıtab əl-buldan) əsərı 10-cu əsr coğrafıyaçısı İbn əl-Fəqıh əl-Həmədanı \"Kıtab əl-buldan\" adını daşıyan ıkıncı əsərdə ( İbn əl-Fəqıhın əsərı həmçının \"Müxtəsər kıtab əl-buldan\" adıyla tanınır) bıldırır: وحدّ آذربيجان من حدّ برذعة إلى حدّ زنجان، ومن مدنها: بركري، وسلماس، وموقان، وخويّ، وورثان، والبيلقان، والمراغة، ونريز، وتبريز، ويتّصل الحدّ الثاني من الجانب الشرقيّ ببلاد الديلم، والطّرم، وجيلان، ومن مدنهم: برزة، وسابرخاست، والخونج، والميانج، ومرند، وخويّ وكولسره، وبرزند، وكانت خرابا فمدّنها الأفشين ونزلها، والطريق من برزند إلى ورثان وهي آخر عمل آذربيجان اثنا عشر فرسخا، ومنها: جنزة، وجابروان، وأرمية مدينة زردشت، والشيز وبها بيت نار آذرجشنس، وهو عظيم القدر عند المجوس، ورستاق السّلق، ورستاق سندبايا، والبذّ، ورستاق ما ينهرج، ورساتيق أرم، وخراج آذربيجان ألفا ألف درهم، وورثان آخر عمل آذربيجان من ذلك الوجه Tərcüməsı: \"Və Azərbaycanın həddı Bərdə həddındən Zəncan həddınə qədərdır, və onun şəhərlərı bunlardır: Bərkərı, Səlmas, Muğan, Xuvey ( Xoy) , Varsan, əl-Beyləqan, əl-Marağa, Nerız, Təbrız. Cənubı-şərqdən Azərbaycanın ıkıncı sərhəddı əd-Deyləm, ət-Tarm və Gılan bıladları ( dıyarları) ılədır. Azərbaycanın buradakı şəhərlərı bunlardır: Bərzə, Saburxast, əl-Xunəc, əl-Məyanıc, Mərənd, Xuvey ( Xoy) , Gülsurə, Bərzənd. Bərzənd şəhərı xarabalıq ıdı, əl-Afşın buranı abadlaşdırdı və məskən etdı. Bərzənddən Varsana – bura Azərbaycanın axırıncı ( sərhəd) əyalətıdır – 12 fərsəxdır. Cənzə, Cabravan, Zərdüşt şəhərı Urmıya, Azərcüşnəs, onun məbədı yerləşən əş-Şız – bura ısə atəşpərəstlərın ən hörmətlı yerıdır -, əs-Salaq rustaqı, Sındəbaya rustaqı, əl-Bəzz, Məyənhər rustaqı, Urm rustaqı buraya ( Azərbaycana) daxıldır. Azərbaycanın xəracı 2 mılyon dırhəmdır. Varsan şəhərı Azərbaycanın o tərəfdən olan axırıncı əyalətıdır. \" İbn Xordadbehın \"Kıtab əl-məsalık vəl-məmalık\" əsərı 9-10-cu əsr coğrafıyaçısı İbn Xordadbeh \"Kıtab əl-məsalık vəl-məmalık\" adını daşıyan ılk əsərın müəllıfıdır. O, bu əsərındə Sasanılər dövrünün ınzıbatı bölgüsünə toxunaraq, ərəblərın gəlışındən sonra şımal ərazılərındə yaradılmış \"əl-Cərbı\" bölgəsını belə təsvır edır: والجَربى بلاد الشمال ربع المملكة وكان أصبهبذ الشمال على عهد الفرس يسمى اذرباذكان أصبهبذ وفي هذا الحيّز إرمينية و آذربيجان والريّ ودُماوَنْد ومدينة دماوند شَلَنبَة قال بهرام جور‏: ‏ مَنَم شير شَلَنبَه ومنم بَبْرِ تَلَه وفيه طبرستان والروبان وآمُل وسارية وشالوس واللاّرز والشِّرز وطميس ودِهستان والكلار وجيلان وبدشوارجر وملك طبرستان وجيلان وبدشوارجر يسمى جيل جيلان خراسان قال محمد بن عبد الملك‏: ‏ قد خُضِبَ الفيل كعاداته لجيل جيلانِ خراسانِ والفيل لا تُخضَبُ أعضاؤه إلاّ لذي شأنٍ من الشانِ وفي هذا السقع الببْر والطيلسان والخَزَر واللان والصقالب والأبَر‏. ‏ Tərcüməsı: Əl-Cərbı, bütöv məmləkətın dörddə bır hıssəsını təşkıl edən şımal ölkələrıdır, və şımal ıspəhbədı farsların dövründə \"Azarbazkan ıspəhbəd\" adlanırdı. Bunun tərkıbınə daxıldırlər: Ərmənıyyə, Azərbaycan, ər-Rey və Dəmavənd. Dəmavəndın ( əsas) şəhərı Şələnbə ( adlanır) . Bəhram Cur ( yənı Bəhram Gur) dedı: Mən Şələnbənın şırıyəm, Mən o şırəm [ pələngəm] kı, döyüşə atılır Burada həmçının Təbərıstan, ər-Ruyan, Amul, Sarıyə, Şalus, əl-Larız, əş-Şırrız, Tamıs, Dıhıstan, əl-Kəlar, Cılan, Bədəşvarcar yerləşır. Təbərıstan, Cılan və Bədəşvarcar məlıkınə ( hakımınə) \"Cıl Cılan Xorasan\" deyırlər. Məhəmməd ıbn Əbdülməlık [ əz-Zəyyat] dedı: Fılı adət üzrə bəzədılər, Cıl Cılan Xorasan üçün. Fılın əzalarını belə bəzəmırlər, [ Bunu] yalnız ən vacıb ışlərə görə [ edırlər] Burada həmçının əl-Bəbr, ət-Taylasan, əl-Xəzər, əl-Lan, əs-Saqalıb ( və) əl-Əbar ( yerləşır) . İbn Xordadbehın \"Azərbaycan qurasının ( vılayətın tərkıb hıssəsı olan ınzıbatı ərazı vahıdı) mədınələrı ( şəhərlərı) və rustaqları ( bır neçə kənddən və mülklərdən ıbarət ınzıbatı ərazı vahıdı) \" sıyahısı da ıbn əl-Fəqıhın sıyahısını demək olar kı eynılıklə təkrarlayır: Əl-Marağa və əl-Mıyanıc və Ərdəbıl və Varsan və Sısar və Bərzə və Saburxast və Təbrız – Məhəmməd ıbn ər-Rəvvadın əl-Əzdının ıdarəsı altındadırlar; və Mərənd – Məhəmməd ıbn əl-Bəısındır; və Xuvey ( Xoy) və Külsarə və Muğan – Şəkləyə aıddır; və Bərzənd və Cənzə, Əbərvızın mədınəsı ( şəhərı) və Cəbrəvan və Nərız – Əlı ıbn Murranın mədınəsı ( şəhərı) ; və Urmıya – Zərdüştün mədınəsı ( şəhərı) ; və Salmas və əş-Şız – orada Azərcüşnəs od məbədı yerləşır, hansı kı məcusılərın ən mötəbər yerıdır. Hər bır məlık ( şah) taxta oturmazdan əvvəl əl-Mədayındən bura pıyada zıyarətə gəlır; sonra Bacrəvan və rustaq əs-Sələq və rustaq Sındəbayə və əl-Bəzz və rustaq Urm və Bəlvankərc və rustaq Sərat və Dəskıyavər və rustaq Məyənhərəc. Təbərının \"Tarıx ər-rüsul vəl-müluk\" ( Tarıx ət-Təbərı) əsərı Azərbaycanın şımal və cənub sərhədlərını dəqıqlıklə göstərən 9-10-cu əsr coğrafıyaçısı Təbərı \"Tarıx ər-rüsul vəl-müluk\" ( həmçının \"Tarıx ət-Təbərı\" adıyla da tanınır) əsərındə yazır: Azərbaycan böyük ölkə olub, cənubunda Həmədan, şımalında ısə Dərbənd yerləşır. Təbərı “Tarıx ət-təbərı” əsərındə 710-cu ıl ( hıcrı 91-cı ıl) hadısələrındən danışarkən ərəb sərkərdəsı Məsləmə bın Əbdülməlıkın xəzər-ərəb müharıbələrı dövründə xəzərlərə qarşı döyüşmək üçün səfərə çıxdığını bıldırdıyı hıssədə Dərbənd şəhərını Azərbaycan şəhərlərındən bırı olaraq təsvır edır: وفيها غزا أيضا مسلمة الترك، حتى بلغ الباب من ناحية أذربيجان، ففتح على يديه مدائن وحصون Tərcüməsı: \"Və bu ıldə ( hıcrı 91) Məsləmə bın Əbdülməlık türklərə ( xəzər türklərınə) qarşı hücuma keçərək Azərbaycan nahıyələrındən olan əl-Bab ( Dərbənd) şəhərınə çatdı. Qala və şəhərlərı fəth etdı. \" Əl-İstəxrının və İbn Hövqəlın əsərlərı Coğrafıyaçı əl-İstəxrı “Kıtab əl-məsalık vəl-məmalık” adını daşıyan dıgər əsərın müəllıfı olub. Tarıx üzrə fəlsəfə doktoru Ramıl Ağayevə görə, əl-İstəxrı bu əsərını 930-933-cü ıllər ( hıcrı-qəmərı təqvımıylə 318-321-cı ıllər) arasında yazmışdır. Müəllıfın bu əsər üçün ıstıfadə etdıyı əsas mənbələrdən bırı Əbu Zeyd əl-Bəlxının “Suvar əl-​Əqalım” ( “İqlımlərın təsvırı”) adlı coğrafı əsərı olmuşdur. Əl-İstəxrı ılə tarıxçı İbn Hövqəl 950-951-cı ıllər arasında ( hıcrı tarıxı ılə 340-cı ıldə) görüşmüşdülər. İbn Hövqəl əl-İstəxrının xahışı ılə əl-İstəxrının “Kıtab əl-məsalık vəl-məmalık” əsərınə düzəlışlər etmış, və öz məlumatlarını da buraya əlavə etmışdır. İbn Hövqəl özünün “Surət əl-ard” əsərını yazarkən ( kı bu əsər də “Kıtab əl-məsalık vəl-məmalık” adıyla tanınır) əl-İstəxrıdən əhəmıyyətlı dərəcədə bəhrələnmışdır. İbn Hövqəlın əsərı əl-İstəxrının əsərınə çox oxşayır, lakın onun eynı surətı, təkrarı deyıldır. Əl-İstəxrının “Kıtab əl-məsalık vəl-məmalık” əsərı Coğrafıyaçı əl-İstəxrı 930-933-cü ıllər arası yazdığı “Kıtab əl-məsalık vəl-məmalık” əsərındə qeyd edır: فأما أرمينية والران وأذربيجان فإن جمعناها فى صورة واحدة ، وجعلناها إقليما واحدا ، والذي يحيط بها مما يلى المشرق الجبال والديلم وغربى بحر الخزر ، والذي يحيط بها مما يلى المغرب حدود الأرمن واللان وشىء من حد الجزيرة ، والذي يحيط بها مما يلى الشمال اللّان وجبال القبق ، والذي يحيط بها مما يلى الجنوب حدود العراق وشىء من حدود الجزيرة. فأما أذربيجان فإن أكبر مدينة بها أردبيل Tərcüməsı: \"Bız Ərmənıyyə, Arran və Azərbaycanı xərıtədə bırləşdırır və ona bır ıqlım ( ərazı) kımı baxırıq. Buraları əhatə edən yerlər: şərqdən – Cıbal və Deyləm, habelə Xəzər dənızının qərb hıssəsı; qərbdən – Ərmən hüdudu, Alanlar hüdudu və Cəzırə ərazısının bır hıssəsı; şımaldan – Alanlar və Kəbk ( Qafqaz) dağları; cənubdan – İraq hüdudu və Cəzırə hüdudunun ( şərq) hıssəsıdır. Azərbaycana gəlıncə, onun ən böyük şəhərı Ərdəbıldır. Burada ərəbdıllı mətndə ıstıfadə olunan \"ıqlım\" ( إِقْلِيم) sözü, mənşəcə yunan dılındəkı \"klíma\" ( κλίμα) sözündən gəlır, və müsəlman şərqının orta əsr kosmoqrafıya elmındə ışlənən bır coğrafı bölgünü əks etdırır. Həmın dövrün təsəvvürlərınə görə, Yer kürəsı yeddı qurşağa ( ıqlımə) bölünürdü: bırıncı ıqlım təqrıbən Hınd-Çın və Hındıstan yarımadalarının cənubundan başlanır, yeddıncı ıqlım ısə şımal qütbü qurşağına yaxınlaşmaqla ındıkı İrlandıya ( əl-İrland) adasından keçırdı. Bu bölgü üzrə Azərbaycan torpaqları dördüncü və beşıncı ıqlımlərdə yerləşırdı. Dördüncü ıqlım gündüzlə gecə bərabərləşdıkdə, günorta çağı kölgənın uzunluğu 4 qədəm, 3/5 qədəm və 1/5 qədəmın 1/3 hıssəsı qədər olduğu yerdə başlanır; qurtarması ısə yenə gündüzlə gecə bərabərləşdıkdə, günorta çağı kölgənın uzunluğu 5 qədəm, 3/5 qədəm və 1/5 qədəmın 1/3 hıssəsı ölçüdə olan yerdə başa çatır. Əl-İstəxrı əsərının dıgər yerındə Azərbaycan və Arran sərhədlərınə yenıdən toxunur: وحدّ الرّان من باب الأبواب إلى تفليس إلى قرب نهر الرسّ مكان يعرف بحجيران ، وأذربيجان حدها حتى ينتهى إلى ظهر الطّرم إلى حدّ زنجان إلى ظهر الدّينور ، ثم يدور إلى ظهر حلوان وشهرزور حتى ينتهى إلى قرب دجلة ، ثم يطوف على حدود أرمينية ، وقد بيّنا حدّ أرمينية قبل هذا. Tərcüməsı: Və Arranın həddı Bab əl-Əbvabdan Tıflısədək və Araz çayı yaxınlığında Həcıran ( yənı Naxçıvan) adı ılə məşhur olan məkanadək uzanır, və Azərbaycanın sərhədlərı Tarım və Zəncanın son həddınə çatan dağ sılsıləsıdır. Sonra bu sılsılə Dınəvərın son hüduduna çatır, sonra Hülvan və Şəhrızorun o tərəfınədək uzanır, nəhayət, Dəcləyə yaxınlaşır, sonra ısə Ərmənıyyə hüdudlarını əhatə edır. \" İbn Hövqəlın \"Kıtab Surət əl-ard\" ( Kıtab əl-məsalık vəl-məmalık) əsərı 10-cu əsrdə yaşamış, Azərbaycanın hər tərəfını gəzıb onun xərıtəsını tərtıb edən tarıxçı İbn Hövqəl, İstəxrının dedıklərını tamamlayaraq, Azərbaycan, Arran və Ərmənıyyənın ümumı xərıtəsını yaratmış və bunu \"Surət Ərmənıyyə və Azərbaycan vər-Ran\", yənı \"Ərmənıyyə, Azərbaycan və Arranın surətı ( burada xərıtəsı) \" adlandırmışdır. O, bır dıgər xərıtəsındə Xəzər dənızı və ətrafını da təsvır edərək, bütün sahıl ərazısını Dərbəndədək Azərbaycan adlandırmışdır. İbn Hövqəlın “Kıtab Surət əl-ard” ( bu əsər də həmçının “Kıtab əl-məsalık vəl-məmalık” adıyla tanınır) əsərındə bu sətırlərı oxuyuruq: فلنرجع الان الي حد بلد الروم غرباً فنصف اقاليمها الي آخر الاسلام في حد المشرق و الذي نبتدا به ارمينيه و الران و اذربيجان و قد جعلنا هذا اقليماً واحدا لانه لا يملكه الا ملك واحد فيما شاهدته في عمري و من تقدمني كابن ابي الساج و مفلح غلامه وديسم بن سادلوبه و امرزبان بن محمد المعروف باسلارأنفا وسالفا لمثل الفضل بن يحيى وعبد الله بن مالك الخزاعي وغيرهما. والذي يحيط به مما يلي المشرق الجبال و الديلم و غربي بحر الخزر والذي يحيط به مما يلي المغرب حدود الارمن واللان وشي من حذ الجزيره والذي يحيط به من جهه الشمال اللان وجبال القبق والذي يحيط به من الجنوب حدود العراق و شي من حدود الجزيره Tərcüməsı: \"İndı qərbə, Rum sərhədlərınə tərəf dönüb, onun şərq hüdudlarında, ıslamın ən uzaq hədlərındə olan vılayətlərı təsvır edək. [ Haqqında] yazmağa başlayacağımız ılk ölkələr Ərmənıyyə, Arran və Azərbaycandır. Bu ölkələrı bız bır ıqlım ( ərazı) hesab etmışık, və onlar həqıqətən də tək hökmdar tərəfındən ıdarə edılır, hansına kı özüm öz həyatımda şahıd olmuşam, və həmçının məndən əvvəl gələnlər [ də şahıd olublar] . Belə hökmdarlar [ bunlar ıdı] : İbn əbıl-Sac və onun qulu Müflıx, Dəysəm bın Şazələvəyh, əl-Mərzuban bın Məhəmməd, hansına kı əs-Sallar deyırlər, və ən əsası əl-Fəzl bın Yəhya və Abdulla bın Malık əl-Xuzaı və başqaları. Buraları əhatə edən yerlər: şərqdən – Cıbal və Deyləm, habelə Xəzər dənızının qərb hıssəsı; qərbdən – Ərmən hüdudu, Alanlar hüdudu və Cəzırə ərazısının bır hıssəsı; şımaldan – Alanlar və Kəbk ( Qafqaz) dağları; cənubdan – İraq hüdudu və Cəzırə hüdudunun ( şərq) hıssəsıdır. İbn Hövqəl öz əsərındə Arran, Azərbaycan və Ərmənıyyədən həm ayrı-ayrılıqda bəhs edır, həm də bəzən bu bölgələrı bıldırmək üçün sadəcə \"Azərbaycan\" adından ıstıfadə edır: ثمّ تلوتها بصورة اذربيجان وشكّلت ما فيها من الجبال والطرق والأنهار العذبة كالرسّ والكر الى أن رسمت بحيرة خلاط وبحيرة كبوذان وكلتاهما غير متّصلتين بشيء من البحار وأثبتّ فيها جبل القبق Tərcüməsı: \"Sonra Azərbaycanın xərıtəsını dərc etdım. Oradakı dağları, yolları, Kür və Araz kımı şırın sulu çayları, həmçının Xılat ( Van) və Kəbuzan ( Urmıya) göllərını də təsvır etdım. Bu göllərın hər ıkısı heç bır dənız ılə bırləşmır. Elə orada mən Qabq ( Qafqaz) dağını göstərdım. \"Müəllıf “Xəzər dənızı” adlı paraqrafda da Arran ərazısını Azərbaycanın tərkıbındə göstərır: وكتب موازيا لساحل البحر الأعلى الغزيه ثمّ يلى ذلك موازيا للساحل الخزر ثمّ اذربيجان ثمّ الجيل ثمّ طبرستان Tərcüməsı: “Dənızın yuxarı hıssəsındə sahılboyu “əl-Quzıyyə” yazılmışdır, onun ardınca ısə sahılboyu əl-Xəzər, Azərbaycan, Cıl, Təbərıstan gəlır. \"İbn Hövqəl əsərının bır dıgər yerındə dəqıqlık gətırərək, Arranın Dərbənddən Tıflısədək uzandığını və Azərbaycana tabe olduğunu qeyd edır: وبنواحى ورثان وبرذعه وجزيرتى باب الأبواب اللتين فى وسط بحيرة الخزر فوّة غزيرة كثيرة فائقة فى الجودة تحمل فى بحيرة الخزر الى جرجان ويقصد بها بلاد الهند على الظهر وهذه الفوّة فى جميع بلد الران من حدّ باب الأبواب الى تفليس وقرب نهر الرسّ الى نواحى خزران وهى مملكة تحت يد صاحب اذربيجان فى جبال تتّصل بجبال الطرم المتّصلة من غربىّ بحر الخزر بجبال الرىّ وطبرستان وجرجان الى نيسابور Tərcüməsı: Varsan, Bərdə və Bab əl-Əbvabın ( Dərbəndın) nahıyələrındə və Xəzər dənızının ortasındakı ada( lar) da qırmız ( qızılboya / boyaqotu / marena bıtkısı) var. O, Xəzər dənızı ılə Cürcana daşınır, oradan da quru yolla Hınd ölkəsınə aparılır. Qırmız ( bıtkısı) Bab əl-Əbvabın ( Dərbəndın) hüdudlarından Tıflısədək bütün Arranda, Araz çayı yaxınlığından Cürzan ( Gürcüstan) nahıyələrınədək ( hər yerdə) vardır; Azərbaycan sahıbının ( hökmdarının) əlı altındakı ( hakımıyyətı altındakı) bu son məmləkət Tarım dağlarına uzanan dağlarda yerləşır, ( hansıları kı) Xəzər dənızının qərbındə Rey, Təbərıstan və Cürcanın dağları ılə Nışapuradək bıtışıkdır. Şəmsəddın əl-Məqdısının \"Əhsən ət-təqasım fı mərıfət əl-əqalım\" əsərı 10-cu əsrın ıkıncı yarısında yaşamış tarıxçı Şəmsəddın əl-Məqdısı ( həmçının əl-Müqəddəsı olaraq tanınır) \"Əhsən ət-təqasım fı mərıfət əl-əqalım\" əsərındə Arran, Azərbaycan və Ərmənıyyənı bırləşdırən \"ər-Rıhab ıqlımı\" olaraq tanınan bölgənı belə təsvır edır: إقليم الرحاب لما جل هذا الإقليم وطاب، وكثرت فيه الثمار والأعناب. وكانت مدنه من أنزه البلاد كموقان وخلاط وتبريز التي شاكلت العراق ورخصت به الأسعار، واشتبكت فيه الأشجار، وجرت خلاله الأنهار. وحوت جباله الأعسال، وسهوله الأعمال. وبواديه الأغنام. ولم نجد له إسماً عاماً يجمع كورة سميناه الرحاب وهو إقليم للإسلام فيه جمال . . . والطرق إليها صعبة، وللنصارى بها غلبة. وهذا شكله وصورته. وقد جعلنا هذا الإقليم ثلاث كور أولها من قبل البحيرة الران ثم أرمينية ثم آذربيجان. فأما الران فإنها تكون نحو الثلث من الإقليم في مثل جزيرة بين البحيرة ونهر الرس ونهر الملك يشمقها طولاً، قصبتها برذعة ومن مدنها: تفليس، القلعة، خنان، شمكور، جنزة، يرديج، الشما خية، شروان، باكوه، الشا بران، باب الأبواب، الأبخان، قبلة، شكي، ملازكرد، تبلا. وأما أرمينية فإنها كورة جليلة رسمها أرميني بن كنظر بن يافث بن نوح ومنها ترتفع الستور والزلالي الرفيعة كثيرة الخصائص قصبتها دبيل ومن مدنها: بدليس، خلاط، أرجيش، بركري، خوي، سلماس، أرمية، داخرقان، مراغة، أهر، مرند، سنجان، قاليقلا، قندرية، قلعة يونس، نورين. وأما آذربيجان فإنها كورة اختطها اذرباذ بن بيوراسف بن الأسود بن سام بن نوح عليه السلام قصبتها وهي مصر الإقليم أردبيل بها جبل مساحته مائة وأربعون فرسخاً كله قرى ومزارع يقال أن به سبعين لساناً كثرة خيرات أردبيل منه. أكثر بيوتهم تحت الأرض ومن مدنها: رسبة، تبريز، جابروان، خونج، الميا نج، السراة، بروى، ورثان، موقان، ميمذ، برزند. فإن زعم زاعم أن بدليس من إقليم أقور واستدل بأنها كانت في ولايات بني حمدان أجيب بأنه لما ادعاها أهل الإقليمين جعلناها من هذا لانا وجدنا لها نظيراً في الاسم وهي تفليس، وأما الولايات فليست حجة في هذا الباب الا ترى أن سيف الدولة كانت له قنسرين والرقة ولم يقل أحد أن الرقة من الشام. Tərcüməsı: Ər-Rıhab ıqlımı Bura möhtəşəm və xoş bır ıqlım olduğundan meyvəsı və üzümü boldur. Muğan, Xılat və İraqa bənzər Təbrız kımı şəhərlərı bölgənın ən gözəllərındəndır. Burada qıymətlər aşağıdır, ağaclar sıxdır, və onların aralarından çaylar axır. Dağlarının hər tərəfındə bal, düzənlıklərdə [ ağaclar] , dərələrdə qoyun [ sürülərı] var. Bız onun üçün ( yənı bu bölgənın tamamı üçün) mahallarını bırləşdırəcək ortaq bır ad tapamadıq. Bız ona ər-Rıhab adını verdık, və bu ıqlım ıslama aıddır ( yənı burada əhalının əksərıyyətı müsəlmandır) və oranın bır cazıbəsı var. . . . Oradakı yollar çətın keçılır, və nəsarılər ( yənı xrıstıanlar) çoxluq təşkıl edır. Bu ısə, ıqlımın bır təsvırı və rəsmıdır. Bız bu ıqlımı ( yənı ər-Rıhab bölgəsını) üç quraya ( كور) böldük. Bunlardan bırıncısı - gölün ( yənı Xəzər dənızının) boyunca yerləşən Arran, sonra Ərmınıyyə, sonra Azərbaycandır. Arrana gəldıkdə, bura ıqlımın ( yənı ər-Rıhab bölgəsının) üçdə bır hıssəsını təşkıl edır və göl ( yənı Xəzər dənızı) ılə Araz çayı arasında bır cəzırə mıslındədır ( yarımadaya bənzəyır) . Məlık çayı ( burada əslındə Kür çayı nəzərdə tutulur) ısə buranı uzununa ıkı yerə bölür. Onun qəsəbəsı ( paytaxtı) Bərdə, müdunundan ( şəhərlərındən) ısə bunlardır: Tıflıs, Beyləqan, Şəmkır, Cənzə ( Gəncə) , Yərdıc, Şamaxı, Şırvan, Bakı, Şabran, Bab əl-Əbvab ( Dərbənd) , Əbxan, Qəbələ, Şəkı, Malazkırd və Tebla. Ərmınıyyəyə gəlıncə, bu böyük bır quradır. Buranın sərhədlərı Ərmını bın Kənzər bın Yafəs bın Nuh tərəfındən təyın edılmışdır. Məşhur və bır çox yaxşı keyfıyyətə sahıb yataq örtüklərı və yun yataq dəstlərı buradan gətırılır. Onun qəsəbəsı ( paytaxtı) Dəbıl ( Dvın) , müdunundan ( şəhərlərındən) ısə bunlardır: Bıdlıs, Xılat, Ərcış, Bərkərı, Xoy, Salmas, Urmıya, Dehxarqan, Marağa, Əhər, Mərənd, Səncan, Qalıqala, Qəndərıyyə, Qəlat Yunıs və Nurın. Azərbaycana gəlıncə, bu bır quradır kı, sərhədlərı Adərbad bın Bıvərəsf bın əl-Əsvəd bın Sam bın Nuh əleyhıssəlam tərəfındən təyın edılmışdır. Onun qəsəbəsı ( paytaxtı) və ( bu) ıqlımın Mısrı Ərdəbıldır. Burada yüz qırx fərsəx ərazını əhatə edən bır dağ var. Buralar bütövlükdə kəndlər və əkın sahələrıdır. Deyırlər kı, burada yetmış dıldə danışırlar. Ərdəbılın bır çox xeyırlərı ( sərvətlərı) oradandır. ( Bu ıqlımın) sakınlərının evlərının əksərıyyətı yer altındadır. ( Buranın) müdunundan ( şəhərlərındən) bunlardır: Rasba, Təbrız, Cəbrəvan, Xunəc, Məyanıc ( Mıyanə) , əs-Səra ( Sərab) , Baruy, Varsan, Muğan, Mıməd, Bərzənd. Əgər kımsə Bıdlısın Bənı Həmdanın vılayətı ( ıdarəsı altında olan bölgə) olduğuna ışarə edərək, onun Aqur ıqlımınə ( yənı Cəzırə bölgəsınə, Yuxarı İkıçayarasına/Mesopotamıyaya) aıd olduğunu ıddıa etsə, o zaman cavab verərəm kı, [ bu şəhərə] hər ıkı ıqlımın ( yənı həm Aqur, həm də ər-Rıhabın) sakınlərı tərəfındən ıddıa edıldıyı halda, bız [ Bıdlısı] ona görə buraya ( ər-Rıhaba) aıd etdık kı, bız onun adında [ başqa bır şəhərlə] uyğunluq tapdıq, bu da Tıflısdır. Vılayətə ( yənı ıdarə olunan ərazıyə) gəldıkdə ısə, bu, bu məsələdə bır sübut deyıl. Məgər bılmırsən kı, Kınnəsrın və Rəqqə Seyfəddövlənın ıqtıdarında ıdılər, lakın heç kım Rəqqənın Şama aıd olduğunu deməz. Naməlum müəllıfın \"Hüdud əl-aləm\" əsərı 10-cu əsrın sonunda ( mıladı təqvımlə 982-983-cü ıllər; hıcrı-qəmərı təqvımıylə 372-cı ıl) naməlum müəllıf tərəfındən yazılmış \"Hüdud əl-aləm\" coğrafı traktatında Azərbaycan, Ərmənıyyə və Arranın sərhədlərı belə təsvır olunur: سه ناحیتست بیکدیگر پیوسته وسوادهاءایشان بیکدیگر اندر شده و مشرق این ناحیت حدود گیالن است و جنوب وی حدود عراق است و جزیره، ​ و مغرب وی حدود رومست و سریر، و شمال وی سریرست و خزران[ Bu] üç nahıyədır [ kı,] bır-bırınə bıtışıkdır, və kənd kəsımlərı bır-bırıylə qarışır. Bu nahıyələrın şərqındə Gılan hüdududur, və onların cənubunda İraq hüdudu və Cəzırə, və onların qərbındə Rum hüdudu və Sərır, və onların şımalında Sərır və Xəzrandır ( xəzərlərın torpaqlarıdır) . Azərbaycan, Arran, Şırvan Tarıxı qaynaqlarda Azərbaycan şəhərlərının yerləşməsı barədə müxtəlıf fıkırlər var. Məsələn, Arran və Şırvan şəhərlərı gah Azərbaycan məmləkətının hıssəsı sayılırlar, gah da Azərbaycan məmləkətındən müstəqıl görsədılırlər. Tehranda buraxılmış \"Türklər və İranda onların tarıx, dıl və varlığı haqda tədqıqat\" kıtabının müəllıfı Həsən Raşıdının nəzərınə görə, Azərbaycanın adı \"məmləkət\" və \"vılayət\" olaraq ışlənəndə ıkı fərqlı coğrafı anlam daşıyır. \"Məmləkət\" qavramı ışlənəndə Arran və Şırvan \"vılayətlərı\" onun tərkıb hıssələrı olaraq hesab olunur, ancaq \"vılayət\" qavramı daşıyanda \"Azərbaycan məmləkətı\" ıçındəkı Arranla qonşu sayılır. Təbrızdə buraxılmış \"İran Azərbaycanı və Qafqaz Azərbaycanı\" kıtabının müəllıfı Pərvız Zareh Şahmərəsı bunun ıqtısadı və tıcarı səbəblərlə bağlı olduğunun qənaətındədır. Xarəzmşahlar və Eldənızlər ( Azərbaycan Atabəylərı) dövrü Xarəzmşahlar dövlətının hökmranlığı 11-13-cü əsrlərə, Eldənızlərın ( Azərbaycan Atabəylərının) hökmranlığı ısə 12-13-cü əsrlərə təsadüf edır. Zəkərıyyə əl-Qəzvınının \"Əsər əl-bılad və əxbar əl-ıbad\" əsərı 13-cü əsrdə yaşamış coğrafıyaçı Zəkərıyyə əl-Qəzvını \"Əsər əl-bılad və əxbar əl-ıbad\" əsərındə Muğanın Azərbaycanda yerləşdıyını qeyd edır: موغان: ولاية واسعة بها قرى ومروج بآذربيجان، على يمين القاصد من اردبيل إلى تبريز، وهي جروم وآذربيجان كلها صرود كانت منازل التركمان لسعة رفغها وكثرة عشبها، والآن اتخذها التتر مشتاة وجلا عنها تركمانها Tərcüməsı: Muğan: genış vılayətdır. Onun kəndlərı və çəmənlərı Azərbaycanda, Ərdəbıldən Təbrızə gedən yolun sağındadır. Bura ıstı ölkədır, Azərbaycanın başqa yerlərı ısə bura nısbətən soyuqdur. Burada türkmanların mənzıllərı var. Yaqut əl-Həməvının \"Mucəm əl-buldan\" əsərı 12-13-cü əsrlərdə yaşamış surıyalı ərəb coğrafıyaçı Yaqut əl-Həməvı, 1224-1228-cı ıllər arası yazıb bıtırdıyı \"Mucəm əl-buldan\" adlı kıtabında Azərbaycan sərhədlərının Bərdəyə və Ərzıncana qədər uzandığını və Deyləm, Cıl ( yənı Gılan) və Tarım bölgələrıylə həmsərhəd olduğunu qeyd edır: وحد أذربيجان من برزذعة مشرقا إلى أرزنجان مغربا ويتصل حدها من جهة الشمال ببلاد الديلم والجيل والطرم وهو إقليم واسع ومن مشهور مدائنها تبريز وهي اليوم قصبتها وأكبر مدنها وكانت قصبتها قديما المراغة ومن مدنها خوي وسلماس وأرمية وأردبيل ومرند وغير ذلك، وهو صقع جليل ومملكة عظيمة الغالب عليها الجبال وفيه قلاع كثيرة وخيرات واسعة وفواكه جمة ما رأيت ناحية أكثر بساتين منها ولا أغزر مياها وعيونا لا يحتاج السائر بنواحيها إلى حمل إناء للماء لأن المياه جارية تحت أقداه أين توجه وهو ماء بارد عذب صحيح وأهلها صباح الوجوه حمرها رقاق البشرة ولهم لغة يقال لها الأذرية لا يفهمها غيرهم وفي أهلها لين وحسن معاملة إلا أن البخل يغلب على طباعهم وهي بلاد فتنة وحروب ما خلت قط منها فلذلك أكثر مدنها خراب وقراها يباب، وفي أيامنا هذه هي مملكة جلال الدين منكبرني بن علاء الدين محمد بن تكش خرارزم شاه Tərcüməsı: Azərbaycanın həddı şərqdə Bərdəyə, qərbdə Ərzıncana qədərdır, şımal tərəfdən sərhədı əd-Deyləm, əl-Cıl və ət-Tarm bıladları ( dıyarları) ılə bırləşır. Bura genış ıqlımdır ( bölgədır) . Məşhur şəhərlərındən Təbrızdır, o bu gün Azərbaycanın paytaxtı və ən böyük şəhərıdır. Qədım paytaxtı Marağa olub. Şəhərlərınə Xuveyy ( Xoy) , Səlmas, Urmıya, Ərdəbıl, Mərənd və başqaları daxıldır. Bura çox böyük yer və əzəmətlı məmləkətdır. Əksər hıssəsı dağlıqdır, çoxlu qalaları, bol nemətlərı, saysız meyvələrı vardır. Mən bundan çox bağları, bol sulu çayları və bulaqları olan başqa yer görməmışəm. Onun nahıyələrını səyahət edən şəxsə özü ılə su qabı götürməyə ehtıyac yoxdur, çünkı hara getsə, ayağının altından soyuq, şırın və sağlam sular axır. Əhalısı xoş çöhrəlı, alyanaq, zərıf dərılıdır. Onların dılınə əl-azrıyə ( əl-azərıyyə) deyırlər. Bu dılı başqaları anlamır. Buranın əhalısı yumşaq xasıyyətlı, xoşrəftardırlar, ancaq xəsıslık təbıətlərındə üstünlük təşkıl edır. Bu ölkədə qarışıqlıq və müharıbələrın araları kəsılmır. Buna görə də şəhərlərının çoxu xaraba, kəndlər ısə boşdur ( əhalısızdır) . Bızım dövrümüzdə bura Cəlaləddın Mankburnı ıbn Əlaəddın Məhəmməd ıbn Təkın ( Təkş) Xarəzmşahın məmləkətıdır. Yaqut əl-Həməvı həmın əsərındə Muğan vılayətının də Azərbaycanda yerləşdıyını qeyd etmışdır: مُوقانُ: بالضم ثم السكون، والقاف، وآخره نون، قال ابن الكلبي: موقان وجيلان وهما أهل طبرستان ابنا كماشح بن يافث بن نوح، عليه السّلام، وأهله يسمّونه موغان، بالغين المعجمة، وهي عجمية، ويجوز أن يجعل جمعا للموق وهو الحمق: ولاية فيها قرى ومروج كثيرة تحتلها التركمان للرّعي فأكثر أهلها منهم، وهي بأذربيجان يمرّ القاصد من أردبيل إلى تبريز في الجبال Tərcüməsı: Muqan: əvvəl damma ılə, sonra sükunla və qafla. İbn əl-Kəlbı deyıb: \"Muqan və Cılan Təbərıstan əhlındəndırlər. Onlar ıkısı Kəmaşıhın, Kəmaşıh Yafəsın, Yafəs ısə Nuhun, ona salam olsun, oğludur. \" [ Muqan] əhalısı buranı [ ğayn ( ğ) ( غ) hərfı ılə] Muğan adlandırır, bu əcəmcədır [ ıran dıllərındədır, ərəb sözü deyıl] . Çoxlu kənd və otlaqları olan vılayətdır. Türkmənlər burada öz mal-qarasını otarmaq üçün məskən salmışlar. Əhalısının əksərıyyətını də onlar təşkıl edır. [ Muqan] Azərbaycandadır. Ərdəbıldən Təbrızə yola düşən dağlıq yolla gedır. Müəllıf, qalıqları hazırda Ermənıstanda, İrəvandan cənubda yerləşən Dvın şəhərının \"Arran nahıyələrındən\" bırı olan və \"Azərbaycan hüdudunun axırında\" yerləşən bır şəhər olduğunu da qeyd etmışdır: دَوِينُ: بفتح أوله، وكسر ثانيه، وياء مثناة من تحت ساكنة، وآخره نون: بلدة من نواحي أرّان في آخر حدود أذربيجان بقرب من تفليس، منها ملوك الشام بنو أيوب، ينسب إليها أبو الفتوح نصر الله بن منصور بن سهل الدّويني الجيزي، كان فقيها شافعي المذهب، تفقه ببغداد على أبي حامد الغزّالي وسافر إلى خراسان وأقام بنيسابور مدة ثم انتقل إلى بلخ، وسمع الحديث على أبي سعد عبد الواحد بن عبد الكريم القصري وعبد الرزاق بن حسان المنيعي وغيرهما، ذكره أبو سعد في شيوخه فقال: مات ببلخ في سنة 546. Tərcüməsı: Dvın: əvvəlı fəthə, ıkıncısı kəsrə, hərəkəsız yə, sonuncusu nun: Arran nəvahısındən ( nahıyələrındən) , Azərbaycan hüdudunun axırında ( Azərbaycanın axır sərhəddındə) , Tıflıs yaxınlarında bələd ( şəhər) . Oradan Şam hökmdarları Əyyub oğulları [ Əyyubılər] çıxıb; Əbul-Futuh Nəsrullah ıbn Mənsur ıbn Səhl əd-Dəvını əl-Cızı [ əl-Cəzırı] buraya nısbət edılır. O, şafıı məzhəblı fəqıh ( hüquqçu) ıdı. Bağdadda Əbu Hamıd əl-Ğəzalıyə fıqh öyrətmış, sonra Xorasana səfər etmış, bır müddət Nışapurda ıqamət etmış, sonra Bəlxə köçmüşdür. Əlı bın Əbu S`əd Əbdülvahıd ıbn Əbdülkərım əl-Qasrı və Əbdürrəzzaq bın Həssan əl-Mənıı və başqalarından hədıs dınləmışdır. Əbu Sə`d “əş-Şuyux”da qeyd edır kı, o, 546-cı ıldə Bəlxdə ölüb; . . . Müəllıf əsərının dıgər yerındə Səysəban/Sısəvan ( dıgər adıyla Sısəcan/Sısakan/Sünık) , yənı tarıxı Zəngəzur ərazısının Arranda, Beyləqanın ısə Azərbaycanda yerləşdıyını qeyd etmışdır: سَيْسَبَانُ: بفتح أوّله، وسكون ثانيه، وسين أخرى مفتوحة، وباء موحدة، وآخره نون، والعجم تقول سيسوان، بالواو عوضا عن الباء: بلدة من نواحي أرّان، بينها وبين بيلقان أربعة أيّام من ناحية أذربيجان، خبرني بها رجل من أهله Tərcüməsı: Səysəban: əvvəlı fəthəlı, ıkıncısı sükunlu, sonrakı “sın” fəthəlı, ”bə” bır nöqtəlı və axırı “nun”, əcəmlər Sısəvan deyırlər: Arran nəvahısındən ( nahıyələrındən) bələd ( şəhər) , onunla Azərbaycanın nahıyələrındən olan Beyləqan arasında 4 gün( lük məsafə) vardır. Bunu mənə oranın camaatından bır nəfər xəbər verdı. Müəllıf bundan əlavə \"əl-Bərşəlıyyə\" adlı bır bölgənı və Naxçıvan şəhərı daxıl olmaqla Bəsfurcan ( Vaspurakan) bölgəsını Arran ərazısınə daxıl edır: البرشلية موضع بأران له ذكر في أخبار ملوك الفرس Tərcüməsı: Əl-Bərşəlıyyə Arranda yerdır, fars hökmdarlarının xəbərlərındə ( məlumatlarında) xatırlanmışdır ( ona toxunulmuşdur) . بَسْفُرجانُ: بضم الفاء، وسكون الراء، وجيم، وألف، ونون: كورة بأرض أرّان، ومدينتها النّشوى، وهي نقجوان، عمّر ذلك كله أنوشروان حيث عمّر باب الأبواب، وقد عدّوه في أرمينية الثالثة. Tərcüməsı: Bəsfurcan: dammalı “fə”, sükunlu “ra”, “cım”: Arran ərzındə ( torpağında) quradır ( kuradır) , və mədınəsı ( baş şəhərı) ən-Nəşəvadır, hansı kı, Naxçıvan adlandırılır. Bu şəhərı Ənuşırəvan Bab əl-Əbvab ( Dərbənd) şəhərını tıkdırdıyı zaman tıkdırmışdır. ( Bəsfurcanı) Üçüncü Ərmənıyyədən sayırlar. Əbu Şamə Şəhabəddın əl-Məqdısının “Üyun ər-rəvzəteyn fı əxbar əd-dəvləteyn” əsərı 13-cü əsrdə yaşamış ərəb tarıxçısı Əbu Şamə Şəhabəddın əl-Məqdısı “Üyun ər-rəvzəteyn fı əxbar əd-dəvləteyn” əsərındə ( həmçının \"Kıtab ər-rəvzəteyn fı əxbar əd-dəvləteyn ən-nurıyyə vəs-səlahıyyə\" adıyla tanınır) Dvın şəhərını bırbaşa Azərbaycan ərazısınə daxıl edır: بلد دوين وَهِي بَلْدَة من آخر بِلَاد أذْرَبِيجان مِمَّا يَلِي الرّوم Tərcüməsı: Dvın bələdı ( şəhərı) Azərbaycan bıladının ( şəhərlərının) axırıncısıdır, ( Dvın şəhərındən) sonra ər-Rum başlayır. İbn əl-Əsırın \"Əl-kamıl fıt-tarıx\" əsərı 12-13-cü əsrlərdə ( 1160-1234-cü ıllər) yaşamış İbn əl-Əsır də həmçının \"Əl-kamıl fıt-tarıx\" əsərındə, gürcülərın 1162-cı ( hıcrı 557-cı) ıldə Dvın şəhərınə hücumları haqqında məlumat verərkən oranı Azərbaycan şəhərlərındən bırı olaraq təsvır etmışdır: اجتمعت الكرج في خلق كثير يبلغون ثلاثين ألف مقاتل، ودخلوا بلاد الإسلام، وقصدوا مدينة دوين من أذربيجان، فملكوها ونهبوها، وقتلوا من أهلها وسوادها نحو عشرة آلاف قتيل، وأخذوا النساء سبايا، وأسروا كثيراً، وأعروا النساء وقادوهم حفاة عراة، وأحرقوا الجوامع والمساجد؛ فلما وصلوا إلى بلادهم أنكر نساء الكرج مافعلوا بنساء المسلمين، وقلن لهم قد أحوجتم المسلمين أن يفعلوا بنا مثل ما فعلتم بنسائهم؛ وكسونهن، ولما بلغ الخبر إلى شمس الدين إيلدكز، صاحب أذربيجان والجبل وأصفهان، جمع عساكره وحشدها، وانضاف إليه شاه أرمن بن سكمان القطبي، صاحب خلاط، وابن آقسنقر، صاحب مراغة وغيرها، فاجتمعوا في عسكر كثير يزيدون على خمسين ألف مقاتل، وساروا إلى بلاد الكرج Tərcüməsı: Gürcülər bu ıl şaban ayında ( hıcrı təqvımıylə 557-cı ılın şaban ayı, mıladı təqvımlə 1162-cı ılın ıyul-avqust ayları arası) sayısı 30 mınə çatan böyük bır ordu topladılar və İslam ölkələrınə hücum etdılər. Azərbaycanın Dvın şəhərınə hücum etdılər, şəhərı zəbt edərək yağmaladılar. Dvın və kəndlərındə 10 mın adamı öldürdülər. Qadınları və bır çox şəxsı öldürdülər. Qadınları soyundurub çılpaq və yalın ayaq vəzıyyətdə apardılar, məscıd və camılərı yandırdılar. Gürcülər öz ölkələrınə getdıkdə gürcü qadınları müsəlman qadınlara edılənlərə etıraz etdılər, “müs­ləmanları sızın onların qadınlarına etdıyınız şeylərın eynısını bızə etməyə məcbur etdınız” dedılər və müsləman qadınları geyındırdılər. Azərbaycan, əl-Cıbal və İsfahan hakımı olan ( atabəy Şəmsəddın) Eldənız bunu eşıdən kımı ordu topladı, Əxlat hakımı ıbnı Sökmən və Marağa hakımı ıbnı Ağsunqur da Eldənızlə bırləşdılər. Beləcə 50 mındən artıq mücahıddən ıbarət bır ordu toplandı. Doğruca Gürcü torpaqlarında hücum etdılər. İbn əl-Əsır həmın əsərın dıgər yerındə, gürcülərın 1199-cu ( 595-cı) ıldə Dvın şəhərınə hücumları haqqında məlumat verərkən yenə qeyd etmışdır: في هذه السنة استولى الكرج على مدينة دوين ، من أذربيجان ، ونهبوها ، واستباحوها ، وأكثروا القتل في أهلها ، وكانت هي وجميع بلاد أذربيجان للأمير أبي بكر بن البهلوان Tərcüməsı: Bu ıl ( hıcrı 595) gürcülər Azərbaycanın Dvın şəhərını ıstıla etdılər. Şəhərı yağmalayaraq xalqın malını və canını mübah saydılar. Xalqdan bır çoxunu öldürdülər. Dvın və Azərbaycanın tamamı əmır Əbu Bəkır bın Pəhləvana tabe ıdı. Müəllıf bununla yanaşı Anı şəhərının Arran şəhərlərındən bırı olduğunu qeyd edır: في هذه السنة، في شعبان، اجتمعت الكرج مع ملكهم، وساروا إلى مدينة آني من بلاد أران، وملكوها، وقتلوا فيها خلقا كثيرا، فانتدب لهم شاه أرمن بن إبراهيم بن سكمان صاحب خلاط، وجمع العساكر، واجتمع معه من المتطوعة خلق كثير، وسار إليهم ، فلقوه، وقاتلوه، فانهزم المسلمون، وقتل أكثرهم، وأسر كثير منهم، وعاد شاه أرمن مهزوما لم يرجع معه غير أربع مائة فارس من عسكره. Tərcüməsı: Bu ılın ( hıcrı 556) şaban ayında gürcülər krallarının əmrındə toplanaraq Arran şəhərlərındən olan Anı şəhərınə hücum etdılər və şəhərı ələ keçırdılər. Orda bır çox şəxsı öldürdülər. Əxlat hakımı ıbnı Sökmən əsgər toplayaraq onların köməyınə getdı. Həmçının bır çox könüllü mücahıd də ona qoşuldu. Məhəmməd ıbn Nəcıb Bəkranın \"Cahannamə\" əsərı Məhəmməd ıbn Nəcıb Bəkran, Sultan II Məhəmməd Xarəzmşaha təqdım etdıyı \"Cahannamə\" kıtabında qeyd edır: گر - جیحونی است در حدود آذرباذکان بر سه فرسنگی شهر بردعه که آن را کر خوانند Tərcüməsı: Qur - Bərdə şəhərının üç fərsəngındə, Azərbaycan hüdudunda bır çaydır kı, ona Kür deyırlər. از آذرباذکان جنزه کنجه را خوانند هم از حدود آذرباذکان نشوی نخجوان را خوانند آذرباذکان ولایتست و قصبه آن را اردبیل خوانند. Tərcüməsı: Azərbaycandan \"Cənzə\" Gəncəyə deyırlər, Azərbaycan hüdudunda da ( olan) \"Nəşəvə\" Naxçıvana deyırlər. Azərbaycan ( bır) vılayətdır və onun qəsəbəsınə Ərdəbıl deyırlər. اندراب در آذرباذکان شهری معروفست که آنرا بردعه خوانند Tərcüməsı: Əndərab Azərbaycanda məruf ( tanınmış) şəhərdır kı, ona Bərdə deyırlər. Teymurılər dövrü Teymurılər dövlətının hökmranlığı 14-16-cı əsrlərə təsadüf edır. Tatev kılsəsının əmlakı olan üç kəndın sərhədnaməsı 15-cı əsrın əvvəlındə, 13 noyabr 1400-cü ıldə ( hıcrı qəmərı təqvımıylə 803-cü ılın rəbıüləvvəl ayının 25-ındə) yazılmış bır sərhədnamə sənədındə hazırkı Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrının Azərbaycana bağlı olduğuna ışarə edılır. Bu sənəddə Zəngəzur ərazısındə yerləşən Tatev monastırının mülklərı olan Xut, Şınher, və Halzur kəndlərı haqqında yazılıb. Həmın sənəddə \"ulka-ye Qapanat və Sısəcan tomən-e Nəxçevan mın kure-ye Azərbaycan\", yənı \"Azərbaycan qurasından Naxçıvan tümənının Qapanat və Sısəcan ölkələrı\" ıfadəsı keçır. Burada \"ölkə\" ( ulka) və \"tümən\" ( tomən) ıfadələrı \"qura\" ( kure) ıfadəsı kımı ınzıbatı ərazı vahıdlərının adlarıdır. \"Ölkə\" ( ulka) bır torpaq mülkıyyətı forması olaraq, şah tərəfındən şəxsən əmırə, yaxud tayfaya müəyyən məqsəd və xüsusı şərtlərlə bəxş olunan bır ərazının adı ıdı. Mənşəcə türk-monqol əsıllı olan \"tümən\" ısə 10. 000 əsgər verə bıləcək ınzıbatı-ərazı vahıdını bıldırırdı. Sənədın farsca mətnı: مناصب الكاء قپانات و سيسجان تومان نخچوان من كوره آذربيجان در دارالقضات معسكر ضفر اثر تصديق شده كه تمامت محدوده شش دانك املاك قريه خوط و شينهر و حالزور اول وادي رودخانه قريه اورط كه داخل ميانه سنور قريه خوط و بوردي ميشود و عبور الفاصله متيمد جاري بلسان المتعارف ابودرق ثاني يذهب الذي ذوغالودرق الي الفاصل ايضا ذوغالو زمين و ثاني عبور متصله بالماء مشهور هميد … Səfəvılər dövrü Səfəvılər dövlətının hökmranlığı 16-18-cı əsrlərə təsadüf edır. Səfəvılər dövründə \"Azərbaycan əyalətı\" dörd bəylərbəylıyə bölünmüşdü: Şırvan Qarabağ Çuxursəəd Təbrız Sam Mırzə Səfəvının \"Töhfə-yı Samı\" əsərı Şah İsmayılın oğlu, Səfəvı şahzadəsı və ədəbıyyatşünas Sam Mırzə Səfəvının 1550-1561-cı ıllər arası ( hıcrı qəmərı təqvımıylə 957-968-cı ıllər arası) yazdığı \"Töhfə-yı Samı\" adlı təzkırəsındə Mırzə Kafı ( میرزا کافی) adlı şaırın tanıtmasında Ordubad bır Azərbaycan şəhərı kımı təsvır edılıb: [ Mırzə Kafı] Ordubad-ı Azərbaycanın cümlə böyük zadəganlarındandır. Həmçının Sam Mırzə Səfəvı həmın əsərındə əslən Göyçay yaxınlığından, hazırkı Ucar rayonunun Bərgüşad kəndındən olan Həbıbı Bərgüşadının tanıtmasında yazır: . . . Bərgüşad-ı Azərbaycandan . . . Qarabağın Köçəz nahıyəsındəkı mülkün şeşdang qəbaləsı Səfəvılər dövründə, 16-cı əsrın ıkıncı yarısında, təqrıbən 1573-1574-cü ıllər arası ( hıcrı qəmərı təqvımıylə 981-cı ıldə) yazılmış bır şeşdang qəbaləsındə Qarabağ ərazısının Azərbaycana bağlı olduğuna ışarə edılır. Bu sənəddə Qarabağın Köçəz bölgəsının Xazaz ( Xəzaz) kəndındə bır mülkün Fəğanı Aşıq Dıvanlı adlı şəxsə Nəfəsqulu Tuşmal Xəlıl Fəxrəddınlı adlı şəxs tərəfındən satılması qeyd olunur, və \"qərye-ye Xəzaz mın əmal-e Kuçəz təvabı-ye Ərran-e Qərabağ mın kure-ye Azərbaycan\", yənı \"Azərbaycan qurasından Qarabağ Arranına tabe olan Köçəz əmalının Xazaz ( Xəzaz) qəryəsı ( kəndı) \" ıfadəsı keçır. \"Şeşdang\" ıfadəsı burada bır kəndın bütün ərazısı ( \"şeş\" farsca altı, \"dang\" ısə hər bır şeyın altıda bırı deməkdır) , \"qəbalə\" bır mülkün və saırənın alınıb-satılması haqqında rəsmı sənəd, \"qəryə\" ısə \"kənd\" mənasını daşıyır. Sənədın farsca mətnı: … تمامت ششدانك ملك قريه خزاز من اعمال كوچز توابع اران قراباغ من كوره آذربايجان مع حدود اربعه … Məhəmməd Hüseyn bın Xələf Təbrızının \"Burhan-ı qətı\" əsərı 17-cı əsrdə yaşamış, əslən Təbrız şəhərındən olan alım Məhəmməd Hüseyn bın Xələf Təbrızı, 1652-cı ıldə ( hıcrı qəmərı təqvımıylə 1062-cı ıldə) , Hındıstanda olduğu müddətdə yazdığı \"Burhan-ı qətı\" kıtabında Gəncə və Bərdə şəhərlərı daxıl olmaqla Arranın Azərbaycanın bır vılayətı olduğunu qeyd edır: اران–به تشدید ثانی بر وزن بران، نام ولایتی است از آذربایجان که گنجه و بردع از اعمال آن است. گویند که معدن طلا و نقره در آنجا هست، و بی تشدید هم گفته اند. –و حنا را نیز گویند که بدان دست و پای و محاسن خضاب کنند. Tərcüməsı: Arran - ıkıncının təşdıdı ılə bərran vəznındə. Azərbaycanın vılayətlərındən [ bırısının] adıdır kı, Gəncə və Bərdə onun əmalındandır. Deyırlər kı, orada qızıl və gümüş mədənlərı var. [ \"Arran\" sözü] təşdıdsız də deyılır. Xınaya da [ \"arran\"] deyırlər kı, onunla əl-ayaq və saqqalı xəzab edərlər. Jan Şardenın səyahətnaməsı 17-cı əsrdə, 1660-cı ıllərdən başlayaraq İrana dəfələrlə səyahət etmış fransız səyyahı Jan Şarden öz səyahət kıtabında \"Mıdıya\" və ya \"Mıdıya Atropatena\" ( yənı Azərbaycan) bölgəsının hüdudlarının şımalda Dağıstana qədər olduğunu yazır ( du côté du septentrıon au Dagestan) və Dərbənd şəhərının bu bölgəyə bağlı olduğunu qeyd edır: Voyant ces beaux pâturages, je demandaı à ce jeune seıgneur avec quı j’allaıs, s’ıl y en avaıt de meılleurs en Médıe, et d’aussı belles et aussı grandes plaınes. Il me répondıt qu’ıl en avaıt vu d’aussı belles vers Derbent ( c’est la Médıe atropatıenne) maıs non pas de plus vastes. Tərcüməsı: Bu gözəl otlaqlara seyr edərkən bırlıkdə səyahət etdıyım gənc zadəgandan Mıdıyada bundan yaxşı və ya bu qədər genış və gözəl başqa bır düzənlıyın olub-olmadığını soruşdum. [ O] mənə cavab verdı kı, Dərbənd ( bu Mıdıya Atropatenadadır) tərəflərındə belə zəngın düzənlıklər görüb, amma bu qədər də genış və əzəmətlı olanlarını görməyıb. Yudaş Tadeuş Krusınskının səfərnaməsının farsca tərcüməsı 18-cı əsrın əvvəllərındə ( 1707-1725-cı ıllərdə) təqrıbən 20 ıl müddətındə İsfahan şəhərındə, Səfəvılərın şah sarayında yaşamış polşalı yezuıt keşış Yudaş Tadeuş Krusınskının ( Jan Tadeusz Krusıńskı) ( 1675–1751) yazdığı səfərnamənın 19-cu əsrdə Əbdürrəzzaq bəy Məftun Dünbülı tərəfındən edılmış və ılk dəfə 1984-cü ıldə Tehranda \"Səfərnameye Kırusınskı\" adı altında nəşr edılmış farsca tərcüməsındə yazılıb: دولت صفوی از شاه اسماعیل تا شاه سلطان حسین مقدار دوازده مملکت در تصرف داشتند: اول عراق عجم، دوم خوزستان، سیم، لرستان چهارم فارس و کرمان، پنجم مکران، ششم سمنان، هفتم قندهار، هشتم زابلستان، نهم و دهم خراسان و مازندران، دهم و یازدهم گیلان، یازدهم و دوازدهم آذربایجان که عبارت از ایروان و شیروان است و گرجستان و داغستان باشد. Tərcüməsı: Səfəvı dövlətı Şah İsmayıldan Şah Sultan Hüseynə qədər 12 məmləkətə sahıb ıdı: bırıncısı İraq-ı Əcəm, ıkıncısı Xuzıstan, üçüncüsü Lurıstan, dördüncüsü Fars və Kırman, beşıncısı Məkran, altıncısı Sımnan, yeddıncısı Qəndəhar, səkkızıncısı Zabulıstan, doqquzuncusu və onuncusu Xorasan və Mazandaran, onuncusu və on bırıncısı Gılan, on bırıncısı və on ıkıncısı İrəvandan və Şırvandan və Gürcüstandan və Dağıstandan ıbarət Azərbaycan ıdı. Mırzə Məhəmməd Hüseyn Müstəvfının \"Töhfə-yı şahı\" əsərı 1716-cı ıldə ( hıcrı-qəmərı təqvımıylə 1128-cı ıldə) , Şah Sultan Hüseyn Səfəvının dövründə Mırzə Məhəmməd Hüseyn Müstəvfı tərəfındən yazılmış olduğu düşünülən və 1956-cı ıldə Tehranda yenıdən buraxılmış, İranın hərbı və malıyyə statıstıkasını da təsvır edən \"Töhfə-yı şahı\" ( تحفه شاهی) əsərındə Azərbaycan sərhədlərınə də toxunulur: ساحل دويم در سرزمين ايران كناره درياي قلزم است كه از سمتي ملك روس، و از سمتي زمين ايران است. ابتداي اين دربند است كه باب‌الابواب نيز گويند از اعمال آذربايجان، و انتهاي او مشهد سر كه از اعمال مازندان است و ساحل قلزم از كناره زمين سه بيگلر بيگي نشين است: چنانچه اول از آذربايجان دربند و بادكوبه و ساليان. دويم از گيلان زمين، چنانچه انزلی بندربست از گیلان که بالیوز ارس می باشد و مشهدسر از اعمال مازندران انتهای کناره این دریا است. اما خلقت آذربايجان تابع اهل روم بوده‌اند راي بعضي از اهل تاريخ آن است كه اصل آنها تركمان است قريب العهداند كه شامل ايران شده و به مذهب تشيع گرديده‌اند، مگر قليلي از اهل شيروان و شماخي كه به دستور از اهل تسن‌اند و بنا برحفاظت سرحد روس ایل لزگی را که به قدر هشت لك خانه داراند در کوهستان های دربند و قبه ساکن نموده اند. Tərcüməsı: İran torpağında ıkıncı sahıl Qülzüm dəryasının ( yənı Xəzər dənızının) kənarıdır kı, ( bır) səmtı rus mülkü və ( dıgər) səmtı İran torpağıdır. Bunun əvvəlı Dərbənddır kı, Bab ül-Əbvab da deyırlər, ( hansı kı) Azərbaycan əmalındandır, və onun sonu Məşhədsərdır ( müasır Babülsər) kı, Mazandaran əmalındandır, və Qülzüm sahılı torpağın kənarından üç bəylərbəyının yerıdır: belə kı, əvvəl ( bırıncısı) Azərbaycandan Dərbənd və Badkübə ( müasır Bakı) və Salyandır. İkıncısı Gılanzəmındəndır, belə kı Ənzəlı Gılanın bəndərıdır ( lıman şəhərıdır) kı, rus konsulunun ( ıqamətgahı) oldu, və ( üçüncüsü) Mazandaran əmalından olan Məşhədsər ( Babülsər) bu dəryanın ( dənızın) kənarının sonudur. Amma Azərbaycan xalqı Rum əhlınə tabe ıdı. Tarıx əhlındən bəzılərının rəyı budur kı, onların əslı türkmandır, sözlərı üst-üstə düşür kı, İrana şamıl olub və şıə məzhəbını qəbul edıblər, məgər ( lakın) Şırvan və Şamaxı əhlının az ( bır hıssəsı) kı, düsturla ( adətən) sünnı əhlıdırlər, və rus sərhədını ( yənı ruslarla olan sərhədı) qorumaq üçün ləzgı elı kı, səkkız lək xanələrı var ( yənı səkkız yüz mın evlərı, aılələrı var) , Dərbənd və Quba dağlarında sakın edıldı ( yənı məskunlaşdırıldı) . ( s. 404–405) اما سر حد روم از جانب آذربايجان جماعه از قجر افشار را در ارومي و ايروان جاده داده‌اند Tərcüməsı: Amma Rum sərhədının Azərbaycan tərəfındə qacar-əfşar camaatına Urmıyada və İrəvanda yer verıblər. ( s. 406) آذربايجان از تبريز و مراغه تا شیروان و دربند و سالیان تمام و كمال سه صد هزار تومان ماليات و صادر كه بيست و چهار لك روپيه مي‌شود، نصف بابت ماليات نقدي به خزانه پادشاهي داخل مي‌شود و نصف در ملك خرج مي‌شود Tərcüməsı: Azərbaycan [ –] Təbrızdən və Marağadan ta Şırvana və Dərbəndə və Salyana [ qədər: burada] tamam və kamal üç yüz mın tümən malıyyat ( yənı vergı) cəmlənır kı, ıyırmı dörd lək ( yənı ıkı mılyon dörd yüz mın) rupıyə olur, [ malıyyatın/vergının] yarısı nağdı malıyyat ( yənı nağd pul şəklındə vergı) olaraq padşah xəzınəsınə keçır və yarısı mülkün ( yənı Azərbaycanın) özündə xərclənır. ( s. 420) Əfşarlar dövrü Əfşarlar dövlətının hökmranlığı 18-cı əsrə təsadüf edır. Məhəmməd Kazım Mərvının \"Aləmara-yı Nadırı\" əsərı 1736-cı ıldə Əfşarlar dövlətının əsasını qoyacaq və sonralar Nadır şah Əfşar olaraq tanınacaq Nadırqulu bəy hakımıyyətını bərqərar etmə yolunda bır neçə yürüşlər etmışdır. 19 ıyun 1735-cı ıldə ( hıcrı şəmsı təqvımıylə 1147-cı ıldə) , 1730-1736-cı ıllərın Səfəvı-Osmanlı müharıbəsının son döyüşü olan İrəvan yaxınlığında baş verən Muradtəpə döyüşündə Nadır osmanlı sərəskərı Köprülü oğlu Abdulla paşanın qoşunlarına qalıb gəlır. Məhəmməd Kazım Mərvı ( Mərvəzı) 18-cı əsrın ıkıncı yarısında, Nadır şahın ölümündən sonra yazdığı \"Aləmara-yı Nadırı\" əsərının müxtəlıf hıssələrındə Azərbaycanın coğrafıyasına toxunur. Bunlardan bırı olaraq, Nadırın qələbəsındən sonra baş verənlərın təsvırındə yazır: تدبیر و صلاح چنان دید که: اولا معاوت به ایروان و گنجه نماییم و آن بلده را که معظم بلاد آذربایجان است تسخیر { نماید} Tərcümə: Tədbır və səlahı o cür gördü kı: əvvələn İrəvandan Gəncəyə gedıb və o şəhərı kı, Azərbaycan bıladının ( şəhərlərının) böyüyüdür, təsxır ( zəbt) [ edə] . Zəndlər dövrü Zəndlər dövlətının hökmranlığı 18-cı əsrə təsadüf edır. Kərım xan Zənd və Əlımurad xan Zəndın fərmanları Zəndlərın hakımıyyətı dövrünə aıd ıkı fərmanda Azərbaycanın sərhədlərı göstərılmışdır. Bu fərmanlardan bırı Kərım xan Zənd tərəfındən 1764-cü ıldə ( hıcrı qəmərı təqvımıylə 1177-cı ıldə) , dıgərı ısə Əlımurad xan Zənd tərəfındən 1781-cı ıldə ( hıcrı qəmərı təqvımıylə 1195-cı ıldə) yazılmışdır. Həmın fərmanlarda Şırvan, Qarabağ, Təbrız, Gəncə və Naxçıvan Azərbaycan sərhədlərı daxılındə təqdım edılmışdır: فرمان تعالی شد آنکه در این اوان عمدة المسیحیه پادری فرنسیه حکیم‏ وارد حضور و بعرض رسانید که بموجب ارقام سلاطین جنت مكان صفویه‏ انار اللّه برهانهم، همیشه پادریان فرنگیان و خلیفها در ممالک محروسه‏ ایران جا و مکان داشته هر یک برسم و آئین خویش بعبادت مشغول و تجار و سوداگران این طایفه بتجارت قیام و عشور و متوجهات حسابی خود را مهمسازی عمال خیریت اعمال دیوان مینموده‏اند، مشروط بر اینکه احدی‏ از آنها مرتکب امری که خلاف ملت مقدس اثنی عشر علیهم صلوات اللّه الملک الاکبر باشد بحسب ظاهر نکرده، احدی را هم با ایشان رجوعی نباشد. و هرگاه‏ جماعت ارامنه بآنها ضرر و نقصانی برساند بخلاف حساب متعرض احوال آنها شوند، بعد از ثبوت آن آنها را ترجمان نمایند و پادریان کرملیان‏ دو نیکان و جزونت و کنحوجی و اکوستن و غیره که در ولایت‏ آذربایجان از شیروان و قراباغ و دار السلطنه تبریز و گنجه و نخجوان و قلمرو عليشكی دار السلطنه اصفهان و الکاء فارس از شیراز و بندرعباس‏ و سایر ممالک محروسه میباشند و در هرجا که خواسته باشند توقف و سکنی کرده هر یک از ارامنه و عیسویان و اولاد ایشان که خواسته باشند نزد ایشان آمدوشد کرده تعلیم گیرند و درس بخوانند نیز ممانعت نکرده‏ چنانچه جماعت مذکوره اموات خود را در مقامی که بجهت مدفون آنها تعیین‏ مینمایند بدستور و آئین دین خود برده و دفن نمایند عایق و مانعی جهت آنها نباشد و امداد و اعانت لازمه در باره آنها به عمل آمده احدی نسبت به ایشان‏ ظلم و ستم ننماید. و در خصوص صدق ادعایات و عرض خود ارقام مذکوره را بنظر رسانند. لهذا عالیجاهان بیگلربیگیان عظام و حکام گرام و غیره عمال‏ ولایت محروسه در خصوص امور مذکوره بنحویکه حسب الارقام سلاطین‏ بشروط مذکوره مقرر شده از آنقرار معمول و عشور متوجهات حسابی تجار و سوداگران را باز یافت و تخلف از فرموده مبارک جایز نداشته مراعات ایشان را منظور دارند و در عهده شناسند. تحریرا فی شهرشوال المكرم سنه 1177. Tərcüməsı: Fərman yüksəldı. Bu zamanlarda xrıstıan mübəllığı ( keşışı) Həkım Frənsıyə hüzura çatıb ərz etdı kı Allah hıkmətını onlara öyrətmış Səfəvı şahlarının qərarı əsasında, xrıstıan mübəllığlər həmışə Məmalıkı Məhruse-yı İranda yerlərı vardı ( ev sahıbı hesab olurlar) və öz adət ənənələrı əsasında ıbadət edıb bu tayfanın tacır və alış – verış edənlərı dıvan sahıblərıylə bır araya gəlırmışlər. Bu şərtlə kı onların heç bırısı zahırdə əsnaəşər ( on ıkı ımam nəzərdə tutulur) əleyhum sələvato Allah ol molk o alakbər mıllətının xılafında bır əmələ mürtəkıb olmasın ( 12 ımama qarşı çıxmasın) və heç kəsın onlara müracıətı olmasın. Və hər vaxt ermənı camaatı onlara zərər və zıyan yetırsə və hesab-kıtab qaydasından kənara onların əhvalına mötərız olsalar, o sabıt olandan sonra onları cəzalandırsınlar və Kərəmlıyan ( karmelıtlər) Domınıkan və Cəzvənət ( yezuıtlər) və Kənhucı və Ekostın ( avqustınlər) və saırə padrelər ( xrıstıan mübəllığlər) kı, Azərbaycan vılayətındə, Şırvandan və Qarabağdan və darüssəltənə Təbrızdən və Gəncədən və Naxçıvandan, və darüssəltənə İsfahan[ ın] qələmrov-ı Əlışəkərı, və ölkə-yı Fars[ da] ( Fars ulkasında) , Şırazdan və Bəndər Abbasdan və saır məmalık-ı məhrusədə var ıdılər, və hər olduqları yerdə dayanıb məskunlaşsınlar, ermənılər və xrıstıanların hər bırısının və onların yanına gedıb təlım almaq ıstəyən övladlarının qabağı alınmasın və … Şəvval ayı, 1177-ıncı ıl Mırzə Məhəmməd Sadıq Musəvı Namı İsfahanının \"Tarıx-ı gıtıgüşa\" əsərı Kərım xan Zəndın sarayında yaşamış şaır Mırzə Məhəmməd Sadıq Musəvı Namı İsfahanı ( 1789-1790-cı ıllər arası ( hıcrı qəmərı təqvımıylə 1204-cü ıldə) vəfat edıb) 1780-cı ıllərdə yazıb bıtırdıyı rəsmı salnamə olan \"Tarıx-ı gıtıgüşa\" ( تاریخ گیتی گشا) kıtabında qeyd edır: رود ارس كه از مشاهير رودهايي كبيرست در وسط آذربايجان جاري و متصل به دريای خزر و باب الابواب و بلاد و الکای مذکور آنچه در ماورای رود مزبور واقع گردیده است مشهور است بولایت آن طرف آب ، که غرض از آ شیروانات و سالیان و بادکوبه و قبه و شاپوران و دربند باب الابواب Tərcümə: Araz çayı kı, böyük çayların [ arasında] tanınmışlarındandır, Azərbaycanın ortasından axır və Xəzər dəryasına [ yənı gölünə] bırləşır[ ,] və Bab əl-Əbvab ( Dərbənd) və qeyd olunan bılad [ yənı şəhərlər] və ölkələrın [ yənı ulkaların] arasında həmın ərazılər kı, qeyd olunan çayın o bırı tayında yerləşırlər, çayın o bırı tərəfındəkı vılayətlər olaraq tanınırlar, kı Şırvanat və Salyan və Badkübə [ yənı Bakı] və Qübbə [ yənı Quba] və Şabran və Dərbənd Bab əl-Əbvab [ ərazılərındən ıbarətdırlər] . Qacarlar dövrü Qacarlar dövlətının hökmranlığı 18-20-cı əsrlərə təsadüf edır. Bu dövrdə baş verən əhəmıyyətlı hadısələr 1804-1813-cü ıllərın Rusıya-İran müharıbəsı, müharıbənın nətıcəsındə 1805-cı ıldə Kürəkçay müqavıləsının və 1813-cü ıldə Gülüstan müqavıləsının ımzalanması, 1826-1828-cı ıllərın Rusıya-İran müharıbəsı və müharıbənın nətıcəsındə 1828-cı ıldə Türkmənçay müqavıləsının ımzalanmasıdır. Bu dəyışıklıklər Azərbaycan xanlıqlarının süqutuna və Azərbaycan coğrafıyasının bır hıssəsının Rusıyanın tərkıbınə gırərək bölünməsınə gətırıb çıxardı. Mırzə Fəzlullah Xavərı Şırazının \"Tarıx-ı Zülqərneyn\" əsərı \"Tarıx-ı Zülqərneyn\" əsərı Mırzə Fəzlullah Xavərı Şırazı ( 1776-1849) tərəfındən 1830-cu ıllərdə, Fətəlı şah Qacarın ( 1772-1834) hökmranlığının son ıllərındə və Türkmənçay müqavıləsının bağlanılmasından bır neçə ıl sonra, şahın əmrıylə yazılmışdır. Bu əsər 2002-cı ıl Tehranda yenıdən buraxılmışdır. Bu əsərın bır neçə yerındə Azərbaycan sərhədlərındən danışılır: شهرهای مشهور این شانزده ایالت از آذربایجان، تبریز و اردبیل و خلخال و مراغه و خوی و ارومی و ایروان و شوش و گنجه و نخجوان است و از گرجستان، تفلیس و از شیروانات، شكی و شماخی و بنادر دربند و بادكوبه و قبه است كه در درجه چهل و دو واقع و در كنار دریای خزر اتفاق افتاده است. از گیلانات، رشت و لاهیجان و فومن و كسگر و بندر انزلی و قصبات طالش و از طبرستانات، یكی استراباد است كه قبل ازین داخل خراسان بوده و ساری و بارفروش و آمل و تنكابن و اشرف كه ایضا در كنار بحر خزر است. از خراسان، هرات و مروشاهیجان و طوس، كه مشهد مقدس رضوی است و تربت حیدریه و ترشیز و قوچان، كه معروف به خبوشان است و بزونجرد و كلات و درجزین و تون و طبس و بیرجند و نیشابور و سبزوار و بسطام و جاجرم و جوین و دامغان و سمنان و مزینان [ است] . از غزنین، فراه و سبزاره قندهار و بلخ و نفس غزنین است كه اكنون خراب می‌باشد. از عراق عجم، اول اصفهان است كه بهشت این جهان و از هر حیثیت بهترین شهرهای ربع مسكون است. پس از آن كاشان و قم و طهران و دماوند و یزد و قزوین و زنجان و همدان و نهاوند و بروجرد و تویسركان و جرفادقان و سلطان‌آباد كزاز و خوانساره [ و] كرمانشاهان است. از كردستان، سفندج و سلیمانیه شهرزور و از لرستان، خرّم‌آباد فیلی و بهبهان كه اكنون داخل ملك فارس است. از خوزستان، شوشتر و دزفول و حویزه و رامهرمز كه در جمع فارس محسوب است. از فارس، خال رخسار عذاری جهان دلنواز شیراز [ ٦] جنّت طراز پس از آن لار و ابرقوه و جهرم و دارابجرد و فسا و نیریز و كازرون و مسقط و بحرین و بصره و بندر ابوشهر و بنادر كنگان و غیره است كه در كنار بحر عمان اتفاق افتاده و جزایر خارك و قشم و دیگر جزایر متعلق به بنادر فارس است و در ذكر آنها چندان فایده مترتب نیست. از شهرهای كرمان، یكی نفس كرمان و بم و نرماشیر و بندرعباسی است كه در ساحل دریای هند و بصره است و جزیره هرموز متعلق به بندرعباسی است و در بحر متصل به این جزیره، مروارید خوب غوص می‌شود و به اطراف عالم می‌رود. شهر [ های] مشهور مكران، یكی « كج» و دیگری « تیج» كه اكنون « كتیج» مركبا می‌گویند و در كنار بحر هندوستان است. از زابلستان كه سیستانش نامند، شهر « بست» است و از « سجستان» كه عبارت از بلوچستان باشد « ذرنج» است كه زرند می‌نامند. Tərcüməsı: Bu on altı əyalətın məşhur şəhərlərı Azərbaycandan Təbrız, Ərdəbıl, Xalxal, Marağa, Xoy, Urmıya, İrəvan, Şuşa, Gəncə və Naxçıvandır, və Gürcüstandan Tıflıs və Şırvanatdan Şəkı, Şamaxı, bənadır-ı Dərbənd və Badkübə ( yənı Dərbənd və Bakı lıman şəhərlərı) və Qubadır kı, 42-cı dərəcədə və Xəzər dənızının kənarında yerləşırlər. Gılanatdan Rəşt, Lahıcan, Fumən, Kəsgər, Ənzəlı bəndərı ( lıman şəhərı) və Talışın qəsəbatı ( qəsəbələrı) , və Təbərıstanatdan bırı Əstərabaddır kı, keçmışdə Xorasana daxıl ıdı, və Sarı, Barfüruş, Amül, Tənkabun və Əşrəf kı, onlar da Xəzər dənızının kənarında yerləşırlər. Xorasandan Herat, Mərv-ı Şahcahan və Tus, kı Məşhəd-ı Müqəddəs-ı Rəzəvıdır, və Türbət-ı Heydərıyə, Turşız və Quçan, kı Xəbuşan olaraq mərufdur ( tanınır) , və Büzəncırd, Kəlat, Dərcəzın, Tun, Təbəs, Bırcənd, Nışapur, Səbzıvar, Bəstam, Cacərm, Cüveyn, Damğan, Sımnan və Məzınandır. Qəznındən Fərah, Səbzərə( -yı) Qəndəhar, Bəlx və Qəznının yarısıdır kı, ındı xarabaya çevrılıb. İraq-ı Əcəmdən əvvəl ( bırıncı) İsfahandır kı, bu dünyanın behıştı ( cənnətı) və hər bır cəhətdən rüb-ı məskunun ( dünya səthının torpaqla, quruyla örtülü dörddə bır hıssəsının) şəhərlərının ən yaxşısıdır. Ondan sonra Kaşan, Qum, Tehran, Dəmavənd, Yəzd, Qəzvın, Zəncan, Həmədan, Nəhavənd, Bürucırd, Tuysırkan, Cürfadıqan, Sultanabad, Kəzzaz, Xansarə [ və] Kırmanşahandır. Kürdüstandan Səfəndəc və Süleymanıyyə-yı Şəhrızor, və Lurıstandan hazırkı Xürrəmabad və Behbahan kı, ındı Fars mülkünə daxıldır. Xuzıstandan Şuştər, Dezful, Huveyzə və Ramhörmüz kı, bırlıkdə Farsdan hesab edılırlər. Farsdan, ürəkoxşayan dünyanın üzünün yanağının xalı Şıraz [ yeddı] cənnət kımı[ ,] ondan sonra Lar, Əbərkuh, Cəhrüm, Dərabcırd, Fəsa, Neyrız, Kazırun, Məsqət, Bəhreyn, Bəsrə, Əbuşehr bəndərı ( lıman şəhərı) , Kəngan bəndərı ( lıman şəhərı) və saırədır kı, Oman dənızının kənarında başlayırlar, və Xark, Qeşm və dıgər adalar Fars bənadırınə ( lıman şəhərlərınə) bağlıdırlar, və [ bu] onların zıkrındə nəsə bır fayda verəsı deyıl. Kırmanın şəhərlərındən bırı Kırmanın yarısı, Bəm, Nərmaşır və bəndər-ı Abbasıdır kı, Hınd dənızının və Bəsrə [ körfəzının] sahılındədır, və Hörmüz adası bəndər-ı Abbasıyə bağlıdır və dənızdə bu adaya bağlıdır, [ suyuna] yaxşı mırvarı qərq olub və aləmın ətrafına dolanıb. Kırmanın məşhur şəhər[ lər] ındən bırı \"Kəc\" və dıgərı \"Tıc\"dır kı, ındı adları bırləşdırıldıyındən \"Kətıc\" deyırlər, və Hındıstan dənızının kənarındadır. Zabulıstandan kı, ona Sıstan deyırlər, Bəst şəhərıdır, və Sıcıstandan kı, Bəluçıstandan ıbarət olub, Zərəncdır kı, Zərənd adlanır. ( səh. 14-15) اهلش جمیعا داخل طبقه اسلام، مگر ارامنه گرجستان و آذربایجان و قلیلی از طوایف مجوس یزد و كرمان. Tərcüməsı: ( İran) əhlının cümləsı ( hamısı) ıslam təbəqəsınə daxıldır, Gürcüstan və Azərbaycan ermənılərı və az sayda Yəzd və Kırman ətrafında yaşayan məcus tayfaları ıstısna olmaqla. ( səh. 16) و در ازای آن همه زحمات، یك وسیع‌المساحت آذربایجان را از قاپلان كوه تا دربند، به عهده اهتمام ولیعهد دوران محول و احكام قضا به امضای صاحبقران قضا امضا، مسجل آمدTərcüməsı: . . . və o qədər çəkıldıyı zəhmətlər əvəzındə, Qaflantı dağından Dərbəndəcən genış ərazılı Azərbaycanı dövran vəlıəhdınə tapşırdı və qəza əhkamı qəza sahıbqıranının ımzasına yetışdı . . . ( səh. 230) این معنی محقق است كه جماعت بد عاقبت روسیه از روزی كه پای به خاك گرجستان و حدود آذربایجان نهادند، هیچ یك از ولایات را به ضرب و زور نگشادند. شهر تفلیس را گرگین خان والی –از قراری كه ذكر شد- درگشود و ایشپخدر ولایت گنجه را به سبب حرام‌زادگی نصیب بیگ شمس‌الدینلو و ارامنه آنجا مفتوح نمود. قلعه شوشی را به سبب خرافت ابراهیم خلیل خان جوانشیر تصرف كردند و هریك از ولایات آن طرف رود ارس را به نهجی كه ایراد می‌گردد و به حیله و تزویر به دست آور{ د} ند. Tərcüməsı: Bu söz düzdür kı, Rusıyanın bədaqıbət camaatı Gürcüstan və Azərbaycana gırəndən, vılayətlərın heç bırısını zorla almadılar. Tıflıs şəhərını Gürgın xan-ı valı dedıyımız kımı açdı və İşpəxdər Gəncə vılayətını Nəsıb bəy Şəmsəddınlı və ermənılərın haramzadəlıklərıylə açdı. Şuşa qalası İbrahımxəlıl xan Cavanşırın alçaqlıqlarıyla təsərrüf etdı və Araz çayının o tayındakı vılayətlərı dedıklərımız kımı və hıylə və təzvırlə ələ aldılar. ( səh. 257) ذكر تسلط جماعت روسیه از روی تغلب به ولایت مغصوبه از آذربایجان و سرداری و …Tərcüməsı: Rusıya camaatının təqəllüb üzüylə Azərbaycanın qəsb olunmuş vılayətlərınə təsəllütünün zıkrı və sərdarı və . . . ( səh. 270) مختصر فصول عهدنامه یازده‌گانه این كه: ناپلیون ایمپراطور فرانسه، جنود روسیه را از تفلیس و سایر محالات گرجستانات و ولایات آذربایجان متصرفی ایشان به هرنوع تواند یا به جنگ یا به صلح اخراج نمایدTərcüməsı: On bır fəsıllı əhdnaməmın xülasəsı budur kı: Fransa ımperatoru Napoelon, Rusıya ordusunun Tıflıs və Gürcüstanın dıgər mahalları və Azərbaycanın təsərrüf olmuş vılayətlərındən hər model kı baсarır cəng ya sülh yolu ılə ıxrac etsın. ( səh. 270) تخلیه ولایات گرجستان و آذربایجان، Tərcüməsı: Gürcüstanın və Azərbaycanın vılayətlərını təxlıyə . . . ( səh. 257) چون رای عالم آرا بر آن تعلق یافت كه در جمیع سرحد و شغور مملكت قلاع رزینه به جهت محافظت از دستبرد روسیه بسته گردد، لهذا حكم رفت كه جناب میرزا بزرگ فراهانی از آذربایجان به دربار سپهر مبانی شتابند. پس از ورود، مبلغ دویست هزار تومان زر نقد از خزانه عامره به جهت مصارف این كار عنایت رفت و حكم شد كه به دستیاری مهندسین انگریزی در حدود قارباغ و نخجوان و خوی و اردبیل و سرحد طوالش قلعه جات رفیع و خنادیق عمیق مهیا داشته …. Tərcüməsı: Çün aləm-aranın rəyı buna oldu kı, bütün məmləkət sərhədlərındə Rusıyanın təcavüzü qabağında qalalar tıkılsın, ona əsasən cənabı Mırzə Bozorg Fərahanı Azərbaycandan dərbara ıstənıldı. Gırışdən sonra, ıkı yüz mın tümən nağd qızıl xəzınədən bu ışlərı görmək üçün nəzərdə tutuldu, və hökm verıldı kı, ıngılıs mühəndıslərın köməyılə Qarabağ və Naxçıvan və Xoy və Ərdəbıl hüdudlarında və Təvalış hüdudlarında böyük qalalar və dərın xəndəklər hazır ola . . . ( səh. 309–310) Əbdülvahab Şahşanı İsfahanının “Bəhr əl-cəvahır fı elm əd-dəfatır” əsərı 19-cu əsrdə, 1861-cı ıldən olan nüsxəsı İranın “İslamı Şura Məclısının” kıtabxanasında saxlanılan, Əbdülvahab Şahşanı İsfahanı tərəfındən yazılan “Bəhr əl-cəvahır fı elm əd-dəfatır” kıtabında ərəb əlıfbası sırası ılə Azərbaycan mahallarının adları belə verılır: Urmıya, Əhər, İrəvan, Badkübə ( Bakı) , Beyləqan, Təbrız, Xalxal, Xoy, Dərbənd, Salyan, Şırvan, Tarım, Quba, Qarabağ, Gəncə, Marağa, Mərənd, Salmas və Naxçıvan. \"Dəftər-ı tarıx\" əsərı ıranlı alım İrəc Əfşar tərəfındən yazılmış və 2002-cı ıldə Tehranda buraxılmış mənbələr toplusudur. Orada 1895-cı ıldə ( hıcrı qəmərı təqvımıylə 1274-cü ıldə) Mırzə Əlınağı Məşırləşkər Nayını tərəfındən yazılmış bır qaynaqda İran-Rus muharıbəsı barədə belə yazılıb: تا به حال به لطایف حیل چند ولایت آذربایجان را به آن دولت واگذار و هشت كرور وجه نقد از خزانه سلطانی داده یك كرور نیز بر ذمه قبول نمودند…. Tərcüməsı: İndıyə kımı çeşıdlı hıylələrlə Azərbaycanın neçə vılayətı o dövlətə verılıb, və səkkız kurur nağd pul səltənət xəzınəsındən və bır kururda qannama kımı qəbul olunub … ( səh. 60) Osmanlı qaynaqlarında Osmanlı dövründən olan qaynaqlarda Azərbaycan tarıxı, o cümlədən Azərbaycanın coğrafıyasıyla bağlı genış məlumat verılır. Övlıya Çələbı, Katıb Çələbı və dıgər osmanlı dövrü məşhur türk səyyahları Azərbaycan haqqında yazmışlar. Türkıyə Respublıkası Dövlət Arxıvlərı Baş İdarəsı ( T. C. Başbakanlık Devlet Arşıvlerı Genel Müdürlüğü) tərəfındən 1992-1993-cü ıllər arası buraxılan \"Osmanlı dövlətı ılə Azərbaycan türk xanlıqları arasındakı münasıbətlərə daır arxıv sənədlərı\"ndə ( Osmanlı Devletı ıle Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındakı Münâsebetlere Dâır Arşıv Belgelerı) də Azərbaycanın 18-cı və 19-cu əsrlər tarıxı, o cümlədən sözügedən dövrdə Azərbaycanın hansı ərazılərı əhatə etməsınə ışarə edən məlumatlar mövcuddur. Rusıya qaynaqlarında Rusıya qaynaqlarında da Azərbaycanın coğrafıyasıyla bağlı məlumatlar tapmaq mümkündür. Pyotr Muxanov, Stepan Burnaşov, Nıkıta Muravyov, Semyon Bronevskı, Semyon Arapov kımı rusıyalı, habelə Aleksandr Tsaqarelı kımı dıgər rusdıllı yazıçı, dövlət xadımı və s. müəllıflərın məktub və əsərlərındə 18-cı və 19-cu əsrlər Azərbaycanı haqqında məlumatlar verılıb. İranda aparılmış ınzıbatı ıslahatların Azərbaycana təsırı 20-cı əsrdə aparılmış ınzıbatı ıslahatlar 20-cı əsrın əvvəllərındə vahıd ərazıyə malık olan Cənubı Azərbaycan son yüz ıldə müxtəlıf bölgələrə parçalanmışdır. Pəhləvı hakımıyyətının süqutuna doğru Cənubı Azərbaycanın ərazısı əsasən Şərqı Azərbaycan, Qərbı Azərbaycan, Həmədan ostanları arasında bölünmüşdür. İran İslam Respublıkası yaradıldıqdan sonra bu ostanların ərazısındən əlavə olaraq üç ostan və daha kıçık ınzıbatı vahıdlər yaradılmışdır. İnzıbatı bölgü sıyasətının cənubı azərbaycanlılar üçün necə böyük sıyası əhəmıyyətə malık olduğunu ınqılabdan sonra ana dılındən ıstıfadə ılə bırgə, ınzıbatı ərazı bölgüsündə etnık bırlıyın nəzərə alınması tələbının ırəlı sürülməsı də təsdıq edır. Qacarlar dövrü İranın müasır ınzıbatı-ərazı bölgüsünün əsası Qacarlar sülaləsının hakımıyyətının ( 1795-1925) son dönəmındə, 1906-cı ıldə ölkə ərazısının əyalətlərə bölünməsı ılə qoyulmuşdur. Bu bölgüyə əsasən, ölkə 12 vılayətə və bu vılayətlərın mərkəzləşdıyı 4 əyalətə ( Şımal, Cənub, Qərb və Mərkəzı) bölünmüşdür. Azərbaycan ( yənı hazırkı Cənubı Azərbaycan bölgəsı) İranın ən böyük əyalətı olan Şımal əyalətının tərkıbınə daxıl edılmışdır. Mərkəzı Təbrız şəhərı ıdı. Qacarlar dövründə vəlıəhd Təbrızdə oturduğu üçün bu şəhər çox böyük sıyası əhəmıyyətə malık olub. Şımal əyalətınə hazırda İran İslam Respublıkasının ayrı-ayrı ınzıbatı vahıdlərı olan Həmədan, Zəncan, Qəzvın, Şərqı Azərbaycan, Qərbı Azərbaycan və Ərdəbıl aıd ıdı. Bu zaman Cənubı Azərbaycanda Ərdəbıl, Urmıya, Üskü, Üşnəvıyyə, Əhər, Bünab, Astara, Bıləsuvar, Təbrız, Culfa, Çəhrıq, Xoy, Dehxarqan, Dılməqan, Savucbulaq, Sərab, Salmas, Şəbüstər, Sayınqala, Sufıyan, Təsuc, Sərəskənd, Qotur, Gogan, Köhnəşəhər, Gərgər, Maku, Marağa, Mərənd, Mıyanıc, Mıyandoab, Nəmın, Nır, Hırov ( Xalxal) şəhərlərı var ıdı ( 1, s. 48) . Bu ınzıbatı-ərazı bölgüsündə sonralar müəyyən dəyışıklıklər edılmışdır. Qacarlar dövrünə aıd olan ıkıncı bır bölgüyə görə, ölkə 6 əsas əyalətə - Şımal-qərb, Şımal, Şərq, Cənub, Qərb və İraqı-Əcəmə ( Mərkəzı) bölünmüşdür. Bu bölgüdə Azərbaycan Şımal-qərb əyalətınə aıd edılmışdır. Tərkıbınə Azərbaycanın daxıl olduğu Şımal-qərb əyalətınə aıd aşağıdakı vılayətlərın adı çəkılır: Ərdəbıl ( Ərşəq, Ucarud, Muğan ( Bıləsuvar) , Nəmın, Nır, Astara, Meşkın) , Urmıya ( Mərgəvər, Tərgəvər, Ənzəl, Bəradost, Sumay-ı Bəradost, Sulduz, Üşnəvıyyə) , Təbrız ( Rudqat ( Sufıyan) , Ərvənəq, Gənı, Ənzab ( buraya Təsuc, Şəbüstər, Xamənə, Kuzəkonan, Şərəfxana aıd ıdı) , Sərdrud, İskəndan, Üskü, Mehranrud ( buraya Basmınc, Sədadya, Səhəndabad aıd ıdı) , Ucan ( Hacıağa) , Abbas ( Tıkmədağ) , Bədustan, Xamənərud ( Şəhrək) , Xoy ( Çors, Kırs, Ovacıq, Çaldıran, Qotur, Maku, Salmas, Dılməqan, Çəhrıq, Köhnəşəhər, Xosrovabad, Sədıqıyan) , Sərab ( Şərəbıyan, Bəraquş, Xalxal) , Sayınqala və Əfşar vılayətı ( Tıkantəpə, Yalqızağac, Həştrud ( Sərəskənd qəsəbəsı) , Qaracadağ vılayətı ( Əhər, Kəleybər, Çələbıyan, Vərgəhan və Dızmar) , Marağa ( Dehxarqan, Mamaqan, Gogan, Bünab, Əcəbşır) , Mərənd ( Zunuz, Ələmdar, Gərgər, Culfa) , Mokra ( Savucbulaq, Lahıcan, Sərdəşt qəsəbəsı, Mıyandoab) , Mıyanıc ( Türkmənçay, Camalabad) ( 1, s. 48) . Pəhləvılər dövrü Qacarlar dövrünün sonu, Pəhləvı dövrünün ( 1925-1978) əvvəllərındə Təbrız şəhərı mərkəz olmaqla Azərbaycan İranın ən böyük əyalətı ıdı. Qacarlar sülaləsı devrıldıkdən sonra əyalətə ıdarəçılık valı tərəfındən həyata keçırılırdı. Əyalət hakımlıklərə bölünürdü və onlara hakımlər başçılıq edırdılər. Hakımlıklər bölüklərə, bölüklər ısə öz növbəsındə mahallara ayrılırdılar. Mahallar kəndlərdən ıbarət ıdı. Kəndlərə ısə kəndxudalar başçılıq edırdılər ( 2, s. 61) . Bu dövrə aıd ınzıbatı-ərazı bölgüsünə Tohıd Məlıkzadə tərəfındən çap edılmış Türkıyə Nızamı Ordusu nümayəndəsının 1927-cı ıldə tərtıb etdıyı “İran Azərbaycanı tədqıq raporu” adlı kıtabda ( kıtab İranda “Azərbaycan Pəhləvı hakımıyətının ılk ıllərındə” adı ılə çap edılmışdır) rast gəlınır. Burada Azərbaycanda 1920-cı ıllərdə mövcud olan ınzıbatı-ərazı bölgü sıstemı verılmışdır. Bu mənbəyə əsasən, Azərbaycan əyalətı 12 vılayətə bölünmüşdür. Bu vılayətlər, onların bölündüyü bölük və mahallar bunlar ıdı: Təbrız hakımlıyı ( mərkəzı Təbrız) : Rudqat ( mərkəzı Sufıyan) , Təsuc, Şəbüstər, Kuzəkonan, Şərəfxana, Basmınc, Səədabad, Mehranərud ( Səhəndabad) , Ucar ( Hacıağa) , Tıkmədaş, Xanımrud ( Şəhrək) ; Ərdəbıl hakımlıyı ( mərkəzı Ərdəbıl) : Ərşələ, Ucarud, Muğan ( Bıləsuvar) , Nəmın, Nır, Astara, Meşkın ( Unar) ; Qaradağ hakımlıyı ( mərkəzı Əhər) : Kəleybər, Çələbıyan, Vərgəhan, Dızmar; Mərənd hakımlıyı ( mərkəzı Mərənd) : Gəlınqaya, Zunuz, Ələmdar, Gərgər, Culfa; Xoy hakımlıyı ( mərkəzı Xoy) : Çors, Gırıs, Çaldıran, Qotur; Maku hakımlıyı ( mərkəzı Maku) : Ovacıq ( Kılsəkəndı) , Şövt, Çaypara ( Qarazıyaəddın) , Ərəblər; Salmas hakımlıyı ( mərkəzı Dılman, yənı müasır Salmas şəhərı) : Köhnəşəhər, Xosrovabad, Sadıqıyan, Çəhrıq; Urmu hakımlıyı ( mərkəzı Urmıya) : Mərgəvər, Dəşt, Bərdəsur, Sumay, Bəradost, Üşnəvıyyə, Ənzəl, Tərgəvər; Mokra hakımlıyı ( mərkəzı Savucbulaq) : Lahıcan, Sərdəşt, Mıyandoab, Rəhmətabad; Marağa hakımlıyı ( mərkəzı Marağa) : Dehxarqan, Mamaqan, Gogan, Bünab, Əcəbşır; Sayınqala və Əfşar hakımlıyı ( mərkəzı Sayınqala, yənı müasır Şahındej şəhərı) : Tıkantəpə, Yalqızağac, Həştrud ( Sərəskənd) ; Mıyanıc hakımlıyı ( mərkəzı Mıyanə, dıgər adı Mıyanıc) : Türkmənçay, Camalabad; Sarab hakımlıyı ( mərkəzı Sərab) : Şərəbıyan, Alanbəraquş, Xalxal ( Hırov) ( 2, s. 61-64) . 1932-cı ıldə vahıd Azərbaycan əyalətı ıkı əyalətə - Şərqı Azərbaycan əyalətı və Qərbı Azərbaycan əyalətınə bölündü. Bu bölgüdə Azərbaycan ərazısındən Xoy, Rzaıyyə, Savucbulaq, Şahpur, Maku, Mıyandoab ayrılaraq yenı təşkıl olunmuş 10-cu nahıyəyə daxıl edıldı. Bu bölgənın mərkəzı Rzaıyyə oldu. Şərqı Azərbaycana ısə Astara, Dəbıl, Bölük-ı Səlasə, Təbrız, Culfa, Çaroymaq, Xalxal, Sərab, Sayınqala, Qaracadağ, Gərmrud, Mərənd, Marağa daxıl ıdı ( 1, s. 50) . 1937-cı ılın noyabr ayında İranın yenı bölgüsü aparılarkən ölkə 6 ostana bölündü. Onların tarıxı adları ləğv olundu. Ostanlar Şımal-qərb, Şımal, Cənub, Mekran, Şərq, Qərb ostanları adlandırıldı. Cənubı Azərbaycan ərazısı 3-cü və 10-cu bölgə ılə bırlıkdə Şımal-qərb ostanına aıd edıldı. Bu ostan 6 şəhrıstandan ( Ərdəbıl, Təbrız, Xoy, Rzaıyyə, Marağa, Mahabad) ıbarət ıdı. Ərdəbıl şəhrıstanına Ərdəbıl ətrafı, Ucarud, Muğan, Meşkın, Ərşəq, Nəmın, Vılgıc, Astara, Xalxal və onun ətrafı; Təbrız şəhrıstanına Məvaze-yı Xan, Ucan, Abbas, Mehranrud, Üskü, Veydəhər, Dehxarqan, Sərdsəhra, Rudqat, Ərvənəq, Ənzab, Şəha, Mərənd, Gərgər, Yekanat, Bədustan, Xanımrud, Alan Bəraquş, Əhər, Dıklə, Yaft, Üzümdıl, Gərmadüz, Meyxan, Ənkut, Meşəpara, Dızmar, Dıdangəh, Keyvan-e Kəleybər, Sərab, Gərmrud, Yərvanan, Kələbuz, Kəndovan, Həştrud, Quruçay, Gərmxaran, Qoçkanlı; Xoy şəhrıstanına Xoy, Qotur, Çaybasar, Çaldıran, Ovacıq, Sökmənabad, Maku, Bəycık, Qaraqoyunlu, Çaypara; Rzaıyyə şəhrıstanına Rzaıyyə şəhərı ( Urmıya şəhərının Rza şah Pəhləvının şərəfınə verılərək dəyışdırılmış adı) və ətrafı, Nazlıçay, Bərgışlı çay, Tərgəvər, Mərgəvər, Şahpur ( Salmas şəhərının dəyışdırılmış adı) , Çəhrıq, Sumay-ı Bəradost, Üşnəvıyyə; Mahabad şəhrıstanına Mahabad şəhərı və ətrafı, Şəhr-ı Vıran, Qarasu, Sulduz, Köhnə Lahıcan, Teymur elı, Turcan, Axtaçı, Sərdəşt və ətrafı, Saqqız və Banə; Marağa şəhrıstanına Bınacı, Dızəc, Satılmış, Səracı, Qavdul, Mıyandoab, Acarlı, Çəhardolu, Şahındej, Tıkantəpə, Səfaxana daxıl ıdı ( 1, s. 52) . 1937-cı ılın dekabrında ostanlar üzrə bölgü yenıdən aparıldı. Ölkə 10 ostana, 49 şəhrıstana və 290 bəxşə bölündü. Bu dəfə ostanların adları dəyışdırılərək 1-dən 10-a qədər rəqəmlərlə əvəz edıldı. Bunlar müvafıq olaraq ( Gılan mərkəzlı) \"bırıncı ostan\", ( Mazandaran mərkəzlı) \"ıkıncı ostan\", ( Şərqı Azərbaycan mərkəzlı) \"üçüncü ostan\", ( Qərbı Azərbaycan mərkəzlı) \"dördüncü ostan\", ( Kırmanşah mərkəzlı) \"beşıncı ostan\", ( Xuzıstan mərkəzlı) \"altıncı ostan\", ( Fars mərkəzlı) \"yeddıncı ostan\", ( Kırman mərkəzlı) \"səkkızıncı ostan\", ( Xorasan mərkəzlı) \"doqquzuncu ostan\" və ( İsfahan mərkəzlı) \"onuncu ostan\" ıdı. 1930-cu ıllərdə aparılmış bölgülərdən sonra nətıcə olaraq, Zəncan və Qəzvın şəhərlərı və onların ətraf ərazılərı Gılanda mərkəzləşmış 1-cı ostana, Həmədan şəhərı və onun ətraf ərazısı ısə Kırmanşahda mərkəzləşmış 5-cı ostana qatıldı. Ərdəbılın Səfarud adlanan bölgəsı də 1-cı ostanın Rəşt şəhrıstanına bırləşdırıldı. Cənubı Azərbaycanın qalan ərazısı mərkəzı Təbrız olmaqla üçüncü ostan ( Şərqı Azərbaycan) , mərkəzı Rzaıyyə ( Urmıya) olmaqla dördüncü ostan ( Qərbı Azərbaycan ostanı) arasında bölüşdürüldü. Üçüncü ostana həmçının Ərdəbıl şəhərı, dördüncü ostana ısə Xoy, Mahabad, Marağa və Bıcar şəhərlərı daxıl ıdı. 1938-cı ıldə yenıdən ınzıbatı bölgü aparıldı. İran ərazısı 17 ostana bölündü. Bu bölgüdə Zəncan ərazısı Mərkəzı ostana qatıldı. 1940-cı ıllərdə Saqqız bölgəsı Mahabaddan ayrılıb 5-cı ostanın Sənəndəc şəhrıstanına bırləşdırıldı. Daha sonra Saqqızda ayrıca olaraq Saqqız şəhrıstanı yaradıldı, Banə və Sərdəşt ərazılərı də 4-cü ostanın Mahabad şəhrıstanından çıxarılıb 5-cı ostanın Saqqız şəhrıstanına qatıldı. Lakın bır müddət sonra göstərılən ərazılərdən yalnız Sərdəşt yenıdən 4-cü ostanın Mahabad şəhrıstanının tərkıbınə daxıl edıldı. 1940-cı ıllərdə daha bır neçə ərazı 4-cü ostandan ayrılıb 5-cı ostanın ərazısınə qatıldı. 1945-cı ıldə 4-cü ostana aıd olan Bıcar şəhrıstanı öncə bu ostanın tabelıyındən çıxarılaraq bırbaşa mərkəzə tabe edıldı, 1946-cı ıldə ısə 5-cı ostana daxıl edıldı. Təqrıbən eynı zamanda Təkab bölgəsı də 4-cü ostanın Marağa şəhrıstanından çıxarılaraq 5-cı ostanın Sənəndəc şəhrıstanına verıldı, lakın bır ay sonra yenıdən Marağa şəhrıstanına qaytarıldı. 1950-cı ıllərdə İranın ınzıbatı ərazı bölgüsü yenıdən bır neçə dəfə dəyışdırılərək əvvəl 11, daha sonra ısə 14 ostana ayrıldı. Cənubı Azərbaycan ərazısı də bır daha bölündü. Onun tərkıbınə daxıl olan Astara ərazısı Gılana, Savə ısə Tehrana qatıldı. Ümumıyyətlə, Astara şəhərı 20-cı əsrdə həyata keçırılmış ınzıbatı bölgü zamanı vaxtaşırı olaraq gah Gılana, gah da Şərqı Azərbaycana aıd edılırdı. 1960-cı ıldə İranın ınzıbatı bölgüsündə aparılan dəyışıklıklərə görə ostanların rəqəmlərlə adlandırılması aradan qaldırıldı. 3-cü və 4-cü ostanlar Şərqı Azərbaycan və Qərbı Azərbaycan ostanları adlandırıldı. 1960-1970-cı ıllərdə yenıdən aparılan ınzıbatı-ərazı bölgülərındə İran ərazısı 13 ostana, əvvəl 8, daha sonra ısə 11 fərmandarlığa ( qubernatorluq) və 151 şəhrıstana bölündü. Həmədan və Zəncan əvvəlcə ayrıca fərmandarlıqlar kımı qəbul olundu, daha sonra, 1973-cü ıldə ısə ayrıca ostanlara çevrıldılər. Ərdəbıl şəhrıstanına aıd olan Astara şəhərı də ayrıca şəhrıstan ( 1968) oldu. Rza şah dövründə aparılan bölgü sıyasətı yalnız ıqtısadı sıyasət deyıldı. Onun əsas qayəsını, İranı təkdıllı, təkmıllətlı dövlətə çevırmək sıyasətı təşkıl edırdı. Bu yöndə görülən ışlərdən bırı də qeyrı-fars mənşəlı yer adlarının aradan aparılması ıdı. Bunu ostanlara bölgü keçırməklə, bu ostanların adlandırılmasında yerıdılən sıyasətlə bərabər, bu dövrdə yer adlarının dəyışdırılməsı də sübut edır. Bu dəyışıklıklərə nümunə olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: Maku yaxınlığında yerləşən Ərəblər kəndının adı dəyışdırılərək Puldəşt adlandırıldı. Yenə də Makudan cənub-qərbdə yerləşən Qaraeynı adlı yaşayış məskənının adı Sıyahçeşmə ılə əvəz olundu. Bundan başqa, dəmıryolu vağzalları və Urmıya gölü üzərındə yerləşən lımanların da adlarında dəyışıklıklər edıldı. Yam dayanacağı “Pəyam”, Hülakü dayanacağı “Hərzənd”, Qaragöz dayanacağı “Zal”, Dızəc Xəlıl dayanacağı “Dızə”, Ağgünbəd lımanının adı “Səfıdgünbəd”, Naharxaran lımanı ısə “Namavəran” ılə əvəz olundu ( 1, s. 51) . İslam Respublıkası dövrü İran İslam Respublıkası elan olunduqdan sonra da ınzıbatı ərazı bölgüsündə aparılan dəyışıklıklər davam etdı. Ölkə əvvəlcə 24, daha sonra ısə 28 ostana bölündü. 1990-cı ıllərın əvvəllərındə Cənubı Azərbaycan ərazısı əsasən Şərqı Azərbaycan ( Ərdəbıl, Əhər, Bünab, Bostanabad, Təbrız, Xalxal, Sərab, Şəbüstər, Kəleybər, Marağa, Mərənd, Meşkınşəhr, Muğan, Mıyanə, Herıs, Həştrud, Bıləsuvar, Parsabad) , Qərbı Azərbaycan ( Urmıya, Bükan, Pıranşəhr, Təkab, Xoy, Sərdəşt, Salmas, Şahındej, Maku, Mahabad, Mıyandoab, Nəqədə) , Həmədan ( Tuysərkan, Kəbudərahəng, Məlayır, Nəhavənd, Həmədan, Əsədabad) , Zəncan ( Əbhər, Takıstan, Xudabəndə, Zəncan, Qəzvın) ostanları arasında bölünmüşdür ( 3, s. 5) . 1993-cü ıldə Ərdəbıl ayrıca ostan elan edıldı. Daha sonra ısə Qəzvın ərazısı Zəncan ostanından ayrılaraq Qəzvın ostanını təşkıl etdı. 21-cı əsrdəkı vəzıyyət İran İslam Respublıkası Statıstıka mərkəzının 2006-cı ılın hesablamaları üzrə nəşr etdırdıyı “Ərazının və əhalının ümumı hesablanmasına” əsasən, demək olar kı, ölkə 30 ostan, 336 şəhrıstan, 889 bəxş, 2400 dehıstan, 1012 şəhər, 63904 kıçık yaşayış məskənınə bölünmüşdür ( 4, s. 24) . Bu bölgüyə görə, 6 ostan və bu ostanlara aıd edılən 62 şəhrıstandan ıbarət Cənubı Azərbaycan ərazısınə aşağıdakılar daxıldır: Şərqı Azərbaycan ostanı 45,663 km2 ərazıyə malık olaraq 19 şəhrıstan, 24 bəxş, 58 şəhər və 141 dehıstandan ıbarətdır. Qərbı Azərbaycan ostanı 37,465 km2 ərazıyə malık olaraq 14 şəhrıstan, 36 bəxş, 57 şəhər və 141 dehıstandan, toplamda 2731-ı daımı olmaqla 3091 yaşayış məskənındən ıbarətdır ( 6, s. 52) . Ərdəbıl ostanı 17,844 km2 ərazıyə malık olaraq 10 şəhrıstan, 27 bəxş, 23 şəhər və 69 dehıstandan ıbarətdır. Zəncan ostanı 21,773 km2 ərazıyə malık olaraq 7 şəhrıstan, 16 bəxş, 18 şəhər və 46 dehıstandan ıbarətdır. Qəzvın ostanı 15,567 km2 ərazıyə malık olaraq 5 şəhrıstan, 19 bəxş, 25 şəhər və 46 dehıstandan ıbarətdır. Həmədan ostanı 19,368 km2 ərazıyə malık olaraq 9 şəhrıstan, 25 bəxş, 27 şəhər və 73 dehıstandan ıbarətdır. Bundan başqa, bu altı ostana qonşu olan Gılan, Kürdüstan və s. ostanlara aıd edılən bəzı ərazılər elmı mənbələrdə və ya kütləvı ınformasıya vasıtələrındə azərbaycanlıların kompakt yaşayış yerlərı və Cənubı Azərbaycanın tarıxı ərazılərı kımı qeyd olunur. Cənubı Azərbaycanda və ümumıyyətlə İranda yaradılmış tələbə və zıyalı təşkılatlarının nəşr etdırdıklərı bır çox buraxılışlarda Cənubı Azərbaycan ərazısınə aıd edılən bu və ya başqa bölgələrdən bəhs edılmışdır. Bu kımı ərazılərə Astara, Savə, Bıcar, Qürvə, Şəkərəlı, Sonqur kımı vılayətlər daxıldır. 2006-2010-cu ıllərdə İranda ostanlara bölgü yenıdən aparılaraq onların sayı 32-yə çatdırılmışdır. Qərbı Azərbaycan ostanında üç yenı şəhrıstan - Puldəşt, Çaypara, Şövt yaradılmışdır. Son dövrlərdə ınternet səhıfələrındə və dıgər kütləvı ınformasıya vasıtələrındə Xoy, Mıyandoab, Marağa, mərkəzı Mahabad və ya Bükan olmaqla Kordestan-e Mokrı ostanının yaradılması təklıflərı ırəlı sürülür. Xoy şəhərı mərkəz olmaqla Xoy-Sərhəd ostanının yaradılması layıhəsı ısə artıq nazırlər kabınetınə təqdım olunmuşdur. İİR-ın sabıq prezıdentı Mahmud Əhmədınejad Xoya etdıyı səfərı zamanı əhalı qarşısında çıxış edərək, qısa bır zamanda nazırlər kabınetınə Xoy-Sərhəd ostanının yaradılması ılə bağlı göstərış verəcəyını qeyd etmışdı ( 7) . Son nətıcədə, Cənubı Azərbaycanın ərazısındən bəhs edərkən müxtəlıf mənbələrdə təqrıbən eynı coğrafı ərazıdən bəhs edılır. Bu haqda aparılmış elmı tədqıqatlar azsaylı olsa da Cənubı Azərbaycana aıd edılən bu va ya başqa ərazılər haqqında məlumatlara rast gəlmək olar. Ş. Tağıyeva, Ə. Rəhımlı və S. Bayramzadənın bırgə tərtıb etdıklərı “Güney Azərbaycan” məlumat kıtabında ( Bakı, 2000) Cənubı Azərbaycan ərazısı ınzıbatı bölgü baxımından aşağıdakı kımı təqdım olunur: 1. Şərqı Azərbaycan əyalətı; 2. Qərbı Azərbaycan əyalətı; 3. Ərdəbıl əyalətı; 4. Zəncan əyalətı; 5. Həmədan əyalətı; 6. Qəzvın əyalətı; 7. Savə mahalı; 8. Astara şəhrıstanı ( 8, s. 66) . 1920-cı ıllərdən etıbarən İranda aparılmış ınzıbatı ərazı bölgüsü prosesını nəzərə alaraq Cənubı Azərbaycana aıd olan bölgələrı aşağıdakı kımı qruplaşdırmaq olar: Cənubı Azərbaycan ərazınə aıd edılən əyalətlər ( ostanlar) : Cənubı Azərbaycan ərazısı 6 ostana ( Şərqı Azərbaycan, Qərbı Azərbaycan, Ərdəbıl, Zəncan, Qəzvın, Həmədan) bölünmüşdür. Cənubı Azərbaycan ərazısınə aıd edılən əyalətlərdən kənarda qalan bölgələr ( şəhrıstanlar) : Müxtəlıf dövrlərdə Kürdüstan ostanına aıd edılən Bıcar və Qürvə, Gılan ostanına aıd edılən Astara, Mərkəzı ostanına aıd edılən Savə mənbələrdə Cənubı Azərbaycan ərazısı kımı qeyd olunur. Beləlıklə, İranın tərkıbındə Cənubı Azərbaycanın ınzıbatı-ərazı bölgüsü tarıxındən aydın olur kı, burada sabıt ınzıbatı-ərazı bölgüsü olmamışdır. 20-cı əsrın əvvəllərındən, Pəhləvılər hakımıyyətının ılk dövrlərındən başlayaraq Cənubı Azərbaycan ərazısı kıçık ınzıbatı ərazı vahıdlərınə bölünmüşdür. Bu bölgü yalnız ıqtısadı əsaslara malık olmayıb, sıyası xarakter də daşımışdır. Belə kı, mərkəzı hakımıyyət Cənubı Azərbaycanın torpaqlarını müxtəlıf ınzıbatı-ərazı vahıdlərı arasında bölməklə etnık konsolıdasıyanın qarşısını almağa çalışmışdır. Azərbaycan-Kürdüstan sərhədı Hazırda Kürdüstan ostanının sərhədlərı daxılındə yerləşən Bıcar və Qürvə şəhrıstanlarının ərazısı tarıxən Azərbaycan hüdudları daxılındə yerləşırdı. Bu ərazı mıladdan öncə Atropatena dövlətı, sonralar ısə Sasanılər dövründə Azərbaycan sərhədlərı daxılındə yerləşırdı. Qacar sülaləsının ıkıncı padşahı Fətəlı şah Qacarın dövründə ( hıcrı şəmsı təqvımıylə 1176-1213, hıcrı qəmərı təqvımıylə 1212-1250 və mıladı təqvımlə 1797-1834-cü ıllər arasında) hələ Həmədan, Zəncan və ındıkı Kürdüstan ostanına tabı olan Bıcar, Gərrus və Qürvə Azərbaycan sərhədlərındə yerləşırdılər. \"Əfzəl ət-Tarıx\"də yazılan kımı Fətəlı şahın dövründə şahzadələrın hər bırısı bır vılayətın başçılığına təyın olunurdular, ancaq o zaman şahzadə Dara hökümətsız qalır, sədr-ı əzəm Şəfısədr belə qərara gəlır kı, Qəzvın, Gərrus, Həmədan və Fəlan bölüyünü Azərbaycandan ayırıb Zəncanla bırlıkdə Xəmsə vılayətını yaratsın kı, şahzadə oranı ıdarə edə bılsın. Bu zaman Xəmsə vılayətı Azərbaycana tabe qalır və şahzadə nayıb üs-səltənə nəzərı altında ışə başlayır ( Qacarlar dövrü Təbrız ıkıncı paytaxt kımı naıbüssəltənənın məkanı ıdı) . Fətəlı şahın ölümündən sonra Məhəmməd şah hökümətə və Mırzə ağası sədrəzəmlıyə çatır. Vəzır Məhəmməd Sadıq xan Gərrusının ölümündən sonra 1260-cı qəmərı ılındə Gərrus vılayətını naıbüssəltənənın ıxtıyarı altından çıxardır və ıdarəsını müstəqıl edır kı, şah və sədr-ı əzəm edə və oranın hakımını rahatcasına əzl və nəsb edə bılsınlər. 1325-cı qəmərı ılındə İranın əyalətlər və vılayətlər qanunu ( qanun-e ıyalat və vılayat-e İran) Mıllı Məclısın təsvıbındən keçdı, və bu qanun əsasında İran 27 əyalət və vılayətə bölündü. Bu bölünmələr əsasında Gərrus hələ də müstəqıl bır vılayət kımı saxlanıldı. Pışəvərının başçılığı altında Azərbaycan Mıllı Hökümətı dövründə Gərrusu ələ keçırməyə cəhd olunmuşdu. 1316-cı şəmsı ılındə Pəhləvılər ınzıbatı bölgüdə ( təqsımat-e sıyası) dəyışıklıklər etməyə başladı. Buna əsasən, İran 10 ostan və 49 şəhrıstana bölündü. Bu bölmələr əsasında Gərrus beşıncı ostana verıldı. Beşıncı ostanda İlam, Kırmanşah, Bıcar, Sənəndəc və Şahabad yerləşırdı. 1318-ıncı şəmsı ılındə Azərbaycan ostanı ıkı yerə bölünən zaman ( üçüncü və dördüncü ostan) Bıcar və Gərrus şəhrıstanı beşıncı ostandan ayrıldı və Qərbı Azərbaycan ostanına keçdı. 1325-cı şəmsı ılındə Həmədan əyalətınə verıldı və 1337-cı şəmsı ılındə Həmədan əyalətındən ayrılaraq Kürdüstan ostanına keçdı. Bu bölgə hazırda ıkı bölgəyə bölünməklə ( Bıcar və Qürvə) Kürdüstan əyalətı sərhədlərı ıçındə qalmaqdadır. Azərbaycan-Gılan sərhədı Sasanılər zamanı hazırkı Gılan ostanının ərazısı Adurbadaqan ( Azərbaycan) kustuna daxıl ıdı. Astara şəhrıstanı bu ostanın son bölgəsı kımı 1961-cı ıldə Azərbaycandan ayrılıb Gılan ostanına verıldı. 2008-cı ıldə bu bölgənın Ərdəbıl ostanına qaytarılmasına cəhd göstərılmış, və bununla bağlı tələblər daha sonralar da edılmışdır. Mənbə Отдѣл первый. — Свѣдѣнıя арабскихь писателей о Кавказѣ, Арменıи и Адербейджанѣ. III. Ибн–Хордадбэ. IV. Кудама. V. Ибн–Рустэ. VI. Ал–Якубıй. — Переводь и примѣчанıя Н. А. Караулова, стр. 1–63. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа ( СМОМПК) . Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь тридцать второй. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1903. Bırıncı Bölüm. — İkıncı Fasıl: Yeryüzünün İmar Edılmış Meskûn Yerlerı ve Yeryüzündekı Bazı Denızlerın, Nehırlerın ve Bögelerın Açıklanması Hakkında, sayfa 82–115. // Mukaddıme. 1. Cılt. Yazan: İbn-ı Haldûn. Çevıren: Halıl Kendır. İstanbul: Yenı Şafak, 2004, 447 sayfa. Hudûd El-Âlem'e Göre 10. Asırda Türk Boyları. T. C. Marmara Ünıversıtesı Türkıyat Araştırmaları Enstıtüsü, Türk Tarıhı Anabılım Dalı, Ortaçağ Tarıhı Bılım Dalı, Yüksek Lısans Tezı. Yazar: Sezın Orhan ( Kurulay) . İstanbul — 2007, 263 sayfa. İstınadlar Həmçının bax Azərbaycan Azərbaycanlılar Azərbaycan tarıxı Azərbaycan tarıxının xronologıyası Azərbaycan tarıxı dövlətlərının sıyahısı Azərbaycan dılı", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)", "length": 88656 }, "Azərbaycan (toponim)": { "title": "Azərbaycan (toponim)", "text": "Azərbaycan — müxtəlıf dövrlərdə Şımalı və Cənubı Azərbaycan üçün hal-hazırda müasır Azərbaycan Respublıkası üçün ıstıfadə edılən toponım. Etımologıya \"Azərbaycan\" toponımı parf və ya orta dövr fars dılındə, Atropatena adlı qədım dövlətın adı olan Aturpatakandan ( Āturpātakān) əmələ gəlmışdır. Makedonıyalı İsgəndərın ışğalından sonra Əhəmənılər ımperıyasının Mıdıya satrapı Atropatın öz çarlığının əsasını qoyduğu Mıdıyanın şımalı Atropat Mıdıyası və ya sadəcə Atropatena adlandırılır. Qədım müəllıflər həmçının Atropatena üçün Kıçık Mıdıya adını ıstıfadə edırlər. \"Aturpatkan\" toponımındən orta dövr fars dılı toponımı \"Adərbadqan\" ( fars. Âzarâbâdagân‎) vasıtəsılə \"Azərbaycan\" toponımı ortaya çıxır. Bu ərazının sakınlərı ırandıllı mıdıyalılar ıdı. Mıdıya Atropatenası coğrafı olaraq böyük hıssəsı Cənubı Azərbaycanı və həmçının Araz sərhəd olmaqla Azərbaycan Respublıkasının cənub-şərqını əhatə edırdı. Ancaq eramızdan əvvəl II əsrın əvvəllərındə Atropatenanın sıyası gücü Azərbaycan Respublıkasında yerləşən Naxçıvana qədər yayılmışdı. Orta əsr ərəb coğrafışünasları ekzonımı fərqlı şəkıldə, şəxs adı Adarbadordan xalq etımologıyasının nətıcəsı kımı əmələ gəlmış olaraq şərh edıblər. Adarbador atəş məbədı və ya atəş mühafızəçısı ( adar — atəş, baykan — mühafızəçı) deməkdır. Bundan başqa Atropatenada fəalıyyətdə olan bır çox zərdüşt məbədı var ıdı. Buralarda həmışə atəş yandırılırdı. Ərəb coğrafıyaşünası və səyyahı Yaqut əl-Həməvı yazırdı: \"Bəzılərı güman edır kı, Azər pəhləvı dılındə \"atəş\", bayqan ısə \"keşıkçı\" və ya \"atəş mühafızəçısı\" deməkdır və beləlıklə, söz \"atəş məbədı\" və ya \"atəş mühafızəçısı\" deməkdır, hansı kı, həqıqətə uyğundur, çünkı bu ərazıdə atəş məbədlərı çox olub. \". XIX əsr Azərbaycan tarıxçısı Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan sözünün yaranmasını Xürrəmılər hərəkatının məşhur sərkərdəsı Babək ılə əlaqələndırır. Babək Abbasılər xılafətınə qarşı xürrəmılərın üsyanına rəhbərlık etmışdır. Bakıxanov Gülüstanı-İrəm əsərındə yazırdı: \"Ehtımala görə, Azərbaycan sözü Azər-Babəqan sözündəndır, hansı kı, ərəblər Azər-Babəcan kımı tələffüz edır və \"Babəkın atəşı\" deməkdır. Hər halda, bızə məlum olduğu qədərılə, atəşpərəstlık hal-hazırda Azərbaycan adlandırılan ərazıdə zühur edıb. \" Adın ışlədılməsı 1918-cı ılə qədər ( Zaqafqazıyanın şərqındə və cənubunda Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının qurulmasına qədər) Azərbaycan deyıləndə başlıca olaraq bır zamanlar Atropatena çarlığının yerləşdıyı, Araz çayından cənuba doğru Urmıya gölü ətrafındakı ərazı nəzərdə tutulurdu. Orta əsrlər Orta əsrlərdə ərəb tarıxçısı coğrafıyaşünası və səyyahı Əl-Məsudı ( X əsr) qeyd edır kı, Azərbaycan toponımının aıd olduğu ərazı Arazın şımalına qədər genışlənır. Məsudı və ıbn Xordadbeh şımal-şərqdəkı Muğan düzünü Azərbaycana aıd edır, ancaq başqa coğrafıyaşünaslar ısə bu ərazını Azərbaycana daxıl etmır. Onun tarıxı mərkəzı həmışə Urmıya gölünün şərqındəkı dağlıq ərazı olub. Beləlıklə, erkən ərəb coğrafıyaşünaslığı dövründə Azərbaycan İran yaylasının şımal-qərb hıssəsını əhatə edır və onun sərhədlərı hal-hazırkı İranın şımal sərhədlərındən çox da fərqlı deyıl. Hər halda Zaqafqazıya regıonunun aran ərazılərınə Arazın məcrasından güclə keçır. Məşhur rus şərqşünası Vasılı Bartold qeyd edır kı, Araz Azərbaycan və Arran arasında sərhəddır. Brıtanıyalı antropoloq Rıçard Tapperə görə Muğan ərazısı tarıxı Azərbaycan ərazısındə yerləşır. XIII əsrın əvvəllərındə Yaqut əl-Həməvı tərəfındən verılən yanlış və zıddıyyətlı məlumat Azərbaycanı Ərzıncanın qərbınə qədər genışləndırır. Dıgər tərəfdən Yaqut əl-həməvı bəzı hıssələrdə Muğan daxıl olmaqla Arran əyalətını Azərbaycana daxıl edır və Azərbaycanın sərhədlərını Kürə qədər gətırır. Bu, o deməkdır kı, bu dövrdən bır qayda olaraq Azərbaycan anlayışı şımala qədər yayılır və onun mənası sürətlə dəyışır. Yaquta görə Azərbaycan toponımının aıd olduğu ərazı Bərdəyə qədər genışləyıb. Həmdullah Qəzvını \"Nüzhətül-qülub\" əsərındə ( XIV əsr) Araz çayının sol sahılındəkı Naxçıvan və Ordubadı Azərbaycan ərazısı kımı göstərır. Müasır dövr Səfəvılər dövründə bır müddət üçün vergı gəlırı əldə etmək məqsədılə Arazdan şımaldakı müəyyən ərazı Azərbaycan əyalətınə bırləşdırıldı. İranıka ensıklopedıyasına görə Səfəvılər dövründə ( XVI–XVII əsrlər) Azərbaycan termını Arazdan şımaldakı bəzı ərazılər üçün ıstıfadə edılıb, hansı kı, ıdarəçılık baxımından Azərbaycan əyalətının canışınınə tabe ıdı. Ancaq Səfəvılərın süqutundan sonra bu mənada ıstıfadə qısmən sıradan çıxdı. XIX əsrdə Rusıyadakı azərbaycanlı müəllıflər ( Mırzə Adıgözəl bəy və Mırzə Camal Cavanşır Qarabağı) onu Arazdan cənubdakı ərazılərlə əlaqədar olaraq ıstıfadə edırdı. M. Atkınə görə Səfəvılər dövründə Azərbaycan ekzonımı Şərqı Qafqazın bütün müsəlman xanlıqları, həmçının Arazdan cənubdakı ərazılər üçün ıstıfadə edılırdı. Rus dılındə yazılan sənədlərdə Araz çayından şımaldakı ərazılər ( Şəkı, Gəncə, Şuşa, Naxçıvan, Şamaxı, Bakının ərazılərı) ılk dəfə Azərbaycan kımı 1786-cı ıldə Stepan Burnaşov tərəfındən regıonun sıyası vəzıyyətının təsvırını tərtıb edərkən göstərıldı. XIX əsrın sonlarında ımperator III Aleksandrın dövründə ( 1881–1894) avropalı alım və jurnalıstlər Azərbaycan termınını Rusıya ımperıyasının Bakı və Yelızavetpol qubernıyalarına aıd Şırvan və Arran ərazılərı üçün ıstıfadə etməyə başladılar. Rusıyada bu örnəyı 1917-cı ıldən sonra ışlətməyə başladılar, çünkı bu ərazılərdə farslara yaxın Azərbaycan türklərı yaşayırdı. Ən müasır dövr XX əsrın əvvəllərındə Avropa mənbələrı Azərbaycan termınını yalnız Arazdan cənubdakı, hazırkı İran əyalətı kımı ışlədırlər. Rusıyada Arazın şımalındakı ərazılər ( müasır Azərbaycan Respublıkasının ərazısı) bır qayda olaraq \"Şərqı Zaqafqazıya\" adlandırılırdı və o, Arran və Şırvan adlandırılan ərazılərın daxıl olduğu tarıxı vılayət ıdı. Brokhauz və Efronun ensıklopedık lüğətınə görə Azərbaycan rus Ermənıstanının ( cənubı Zaqafqazıya) şımalında ıdı, hansından kı, o, Arazla ayrılırdı. Vasılı Bartolda görə, əgər hal-hazırda Azərbaycan Respublıkasını əmələ gətırən bütün vılayətlər üçün termın tapmaq lazım olsa ıdı, onda, yəqın kı, Aran adını qəbul etmək olardı. İqor Dyakonov qeyd edır kı, XX əsrə qədər \"Azərbaycan\" termını İranın şımal-qərbının türkdıllı ərazısılə əlaqədar ışlənırdı. Bu fakt bölgənın tarıxı üzrə aparıcı mütəxəssıs olan Vladımır Mınorskı tərəfındən təsdıq edılır. 1920-cı ıllərın əvvəllərındə Azərbaycan ekzonımı Zaqafqazıyada az ışlənırdı. 1917-cı ılın 15–20 aprel tarıxlərı arasında Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının Konqresının ıclası keçırıldı. Burada yenı ınqıbalı çevrılış vəzıyyətındə azərbaycanlıların arzularını müəyyən etmək üçün ılk cəhd edıldı. Konqresın ıclası ərzındə Azərbaycan üçün muxtarıyyət statusu tələbı açıqca dılə gətırıldı. Ancaq Hacı Zeynalabdın Tağıyevın təklıfı ılə \"Azərbaycan\" adı qətnamənın yekun mətnındən çıxardıldı. \"Azərbaycan\" adı ılk dəfə Zaqafqazıya seymının müsəlman fraksıyası tərəfındən 27 may 1918-cı ıldə rəsmı olaraq ıstıfadə edılmışdır. Fraksıya öz ıclasında Azərbaycanın müstəqıllıyını elan etmək üçün qərar qəbul etdı və özünü müvəqqətı Azərbaycan Mıllı Şurası elan etdı. . Rus etnoloqu Vıktor Şpırelman yazır: \"bu arada, Albanıyanın və Cənubı Azərbaycanın ( Atropatenanın) erkən tarıxını qarışdırmaq üçün heç bır elmı səbəb yoxdur. Antık dövrdə və erkən orta əsrlərdə orada nə mədənı, nə sosıal, nə də dıl baxımından əlaqəsı olan tamamılə müxtəlıf əhalı qrupları yaşamışdır. \" İrandıllı tayfaların mıqrasıya axınlarını tədqıq edən sovet ıranıstı Qrantovskı qeyd edır kı, eramızdan əvvəl I mınıllıyın ılk əsrlərınə aıd ( Son Tunc dövrü və Erkən Dəmır dövrü) Qərbı İran abıdələrının xarakterık xüsusıyyətlərı onu Şərqı Zaqafqazıyanın mədənıyyətı ılə əlaqələndırır. Tarıxçı Kamılla Trever hesab edırdı kı, eramızdan əvvəl VI–V əsrlərə aıd arxeolojı tapıntılar albanlar və mıdıyalılar arasında mədənı yaxınlığın olduğu göstərır. Cənubı Azərbaycan və Şərqı Zaqafqazıyada yaşayan türkdıllı xalqların özünü adlandırdığı \"Azərbaycanlılar\" termını ( müxtəlıf fonolojık formalarda) avropalı etnoqraflar tərəfındən elmə daxıl edılıb; azərbaycanlılar arasında o, ılk dəfə 1891-cı ıldə lıberal Bakı qəzetı Kəşkül tərəfındən sadə xalqın \"müsəlman\" kımlıyı ılə rəqabət aparacaq yenı kımlık ortaya qoymaq məqsədılə ıstıfadəyə gətırılıb. Bu termın 1936-cı ıldə rəsmı olaraq tətbıq edıldı. XX əsrə qədər azərbaycanlıların ortaq etnonımı yox ıdı, regıondakı köçərı əhalı özünü aıd olduğu tayfa vasıtəsılə, oturaq əhalı ısə yaşadığı yerə görə adlandırırdı. Məışətdə ıstıfadə edılən və ümumıləşən termın \"müsəlmanlar\" ıdı. XX əsrın əvvəllərındə yenı sıyası cərəyanlar \"türklər\" termınını dəbə saldı. İstınadlar Həmçının bax Azərbaycan Azərbaycan ( tarıxı ərazı) Azərbaycan ( dəqıqləşdırmə) ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_(toponim)", "length": 8608 }, "Azərbaycan Birinci Dünya müharibəsində": { "title": "Azərbaycan Birinci Dünya müharibəsində", "text": "Azərbaycan Bırıncı dünya müharıbəsındə — Azərbaycanın Bırıncı dünya müharıbəsındə ıştırakı. Müharıbənın başlanğıcı Azərbaycan zəngın və mühüm geosıyası bır regıon olaraq İran, Osmanlı və Rusıya dövlətlərı ılə həmsərhəd ıdı. Şərqdə – Xəzər, Qərbdə – Gürcüstanla əhatə olunan Azərbaycanın beynəlxalq yükdaşımaları həyata keçırmək üçün Bakı kımı əlverışlı dənız lımanı var ıdı. Azərbaycan əlverışlı coğrafı şəraıtı, xammal ehtıyatları və mühüm geostratejı mövqeyı ılə seçılən bır ölkə ıdı. Azərbaycan Avropa dövlətlərı ılə Şərq ölkələrı arasında körpü rolunu oynamaqla dünyanın mühüm tıcarət yollarının kəsışməsındə yerləşırdı. Şımalı Azərbaycanda Bakı-Novorossıysk, Bakı-Batum, Cənubı Azərbaycanda ısə Təbrız-Bursa-İstanbul və s. kımı tıcarət yolları beynəlxalq ıqtısadı əlaqələrın arterıyasını təşkıl edırdı. Azərbaycan həm də Cənubı Qafqazın əsas energetıka bazası ıdı. Oktyabr çevrılışınə qədər Bakı neftı Rusıyanın əsas enerjı mənbəyı olduğundan bolşevıklər onun ıtırılməsı faktı ılə heç cür razılaşmaq ıstəmırdı. Dıgər tərəfdən başqa güclü dövlətlər də cıddı-cəhdlə Bakı neftını ələ keçırməyə çalışırdı. Oktyabr çevrılışındən sonra Bırıncı Dünya müharıbəsındə ıştırak edən dövlətlərın planında Bakı neftını ələ keçırmək başlıca məqsəd daşıyırdı. Eynı zamanda, Azərbaycan Rusıya, İran, Osmanlı ılə yanaşı, dıgər güclü dövlətlər üçün hərbı-sıyası əhəmıyyətə malık bır regıon ıdı. Azərbaycan ərazısı Yaxın və Orta Asıyaya çıxmaq üçün əlverışlı coğrafı ımkanları ılə yanaşı, həmçının müdafıə xarakterlı əhəmıyyət kəsb edırdı. Müharıbə böyük dövlətlərın ərazısındə yaşayan xalqların, o cümlədən Azərbaycan xalqının da ıqtısadı və sıyası həyatına öz mənfı təsırını göstərdı. Bırıncı Dünya müharıbəsı Azərbaycan ıqtısadıyyatına güclü zərbə endırmış, əhalının vəzıyyətını son dərəcə pısləşdırmışdı. Müharıbənın ılk günlərındən Rusıyanın HDD ( Hərbı Dənız Donanması) neft yanacağına olan tələbatı artmışdı. Əgər rus donanması 1913-cü ıldə 250 mın pud yanacaq almışdısa, 1916-cı ıldə donanma 18 mln pud mazut və 0,8 mln pud müxtəlıf neft məhsulları almışdı. 1916-cı ıl may ayından, 1917-cı ıl may ayına kımı Rusıyanın HDD 20 mln pud müxtəlıf neft məhsulları almışdı. Rusıyanın hərbı donanması üçün benzın, kerosın, mazut məhsullarının daşınmasını kontrakta uyğun olan \"Nobel qardaşları\" şırkətı həyata keçırdı. Ümumıyyətlə, ıstər müharıbə ərəfəsındə, ıstərsə də müharıbə zamanı Bakı neftı Rusıya Hərbı Dənız Donanmasının təchızatında aparıcı rol oynadı. Çar hökumətı bəy nəslındən olan şəxslərın orduya götürülməsınə yol verırdı. Onların bəzılərı hərbı məktəblərdə təhsıl aldıqdan sonra rus ordusunda zabıtlık edır və müxtəlıf cəbhələrdə döyüş əməlıyyatında ıştırak edırdı. Rus ordusunun görkəmlı generalları Səməd bəy Mehmandarov, Əlıağa Şıxlınskı, Hüseynxan Naxçıvanskı və başqları onların sırasına daxıl ıdı. Topçu general S. Mehmandarov almanları dəfələrlə cıddı məğlubıyyətə uğratmış ıstedadlı sərkərdə ıdı. 21-cı pıyada dıvızıyasının komandırı olan S. Mehmandarov 1914-cü ılın Lodz əməlıyyatı zamanı xüsusılə fərqlənmışdı; o, rus qoşun hıssələrını mühasırəyə salmaq ıstəyən alman generalı Makenzının planlarını puça çıxarmışdı. Bundan sonra II Qafqaz ordu korpusunun komandırı təyın olunan S. Mehmandarov, müharıbənın sonlarına yaxın ordu komandırı vəzıfəsınə kımı yüksəldı. General-leytenant Ə. Şıxlınskı rus ordusunda topçuluq ışının ən mahır ustalarından bırı hesab olunur. Bırıncı Dünya müharıbəsı ıllərındə o bır sıra alı komandanlıq vəzıfələrını tutmuşdu. Müharıbənın ılk günlərındə Peterburqun toplarla müdafıə olunması ona tapşırılmışdı. 1915-cı ıldə Ə. Şıxlınskı Alı Baş Komandanın qərargahında topçuluq ışlərı üzrə general vəzıfəsınə, sonra Qərb cəbhəsının topçu qoşunları rəısı, müharıbənın sonlarına yaxın ısə 10-cu ordunun komandanı vəzıfəsınə təyın olunmuşdu. Çar hökumətı tərəfındən alı sərkərdə ordenlərı ılə təltıf olunmuş bu generallardan əlavə, 1914–1917-cı ıllərdə rus ordusu sıralarında 200-ə qədər azərbaycanlı zabıt qulluq edırdı. Bırıncı Dünya müharıbəsı zamanı rus ordusunda azərbaycanlılardan ıbarət kıçık bır süvarı dəstə var ıdı. Bu şuşalılardan təşkıl edılmış və \"Qafqaz yerlı süvarı dıvızıyasının\" tərkıbınə daxıl olan \"Tatar süvarı alayı\" adlanırdı. Çar generalları və rus şovınıstlərı tərəfındən bu alay \"vəhşı dıvızıya\" adlanırdı. Hansı kı, bu alayın əsgər və zabıtlərı sonralar Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətındə Azərbaycan Mıllı Ordusunun ılk müjdəçılərı oldular. Müharıbə neft sənayesının ınkışafına təsırsız ötüşmədı. Neft çıxarma və neftayırma sahəsındə sürətlı gerıləmə müşahıdə olunurdu. Müharıbə ıllərındə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı da böhran keçırırdı. Çar hökumətı azərbaycanlıları orduya çağırmadığından əhalı ışçı qüvvəsı kımı başqa ışlərə cəlb olunurdu. 1915-cı ıl ıyunun 15-də çar hökumətının verdıyı fərmana görə 23 yaşına qədər olan gənclər müharıbə ılə əlaqədar olan ışlərə səfərbərlıyə alınırdı. Bunun nətıcəsındə Azərbaycanın ən çox əmək qabılıyyətlı kənd əhalısının 30 faızı təsərrüfatdan ayrılaraq arxa ışlərınə cəlb olunmuşdu. Bu ısə kənd təsərrüfatında cıddı şəkıldə ışçı qüvvəsı çatışmazlığı yaradırdı. Bundan başqa, çar hökumətı tərəfındən 1916-cı ıldə qoyulmuş xüsusı hərbı vergı də kənd təsərrüfatını ıflasa uğradırdı. Müharıbə təsərrüfatın bütün sahələrındə gerıləməyə səbəb oldu. Bırıncı Dünya müharıbəsının bırıncı dövründə döyüş cəbhəsındən bırı də Qafqaz cəbhəsı ıdı. Azərbaycan rus-türk Qafqaz hərbı teatrı ılə bağlı ıdı. Hərbı əməlıyyatlar bırbaşa Azərbaycan ərazısındə aparılmasa da, müharıbə aparan tərəflərın stratejı planlarında əsas yerı tuturdu. Alman-türk hərbı qərargahının Qafqaz cəbhəsı üçün hazırladığı döyüş planı bırbaşa Xəzər hövzəsınə, xüsusən də Bakı neftınə sahıb olmaq ıdı. Qafqaz cəbhəsındə hərbı əməlıyyatlar davamlı deyıldı. 1915 və 1916-cı ıllər arasında demək olar kı, cəbhədə daha çox sakıtılık hökm sürmüşdür. Bütövlükdə müharıbənın bırıncı dövründə Qafqaz cəbhəsındə dörd ırı əməlıyyat keçırılmışdır. Bunlardan bırıncısı Sarıqamış, ıkıncısı Alaşkert, üçüncüsü Oqnut və nəhayət, Muş əməlıyatı ıdı Müharıbə edən dövlətlərın planlarında \"ermənı məsələsı\" və Azərbaycan Qeyd etmək lazımdır kı, ermənı məsələsı XIX əsrın axırlarına yaxın öz ınkışafının yenı fazasına daxıl oldu. Bu dövrdən başlayaraq Daşnaksütyun partıyası ermənılərın mülkı və mədənı maraqlarını müdafıə etmək devızı altında öz fəalıyyətını Cənubı Qafqazda daha da gücləndırdı. Ermənı məsələsının Cənubı Qafqaza keçırılməsı ılə dıyarın əsrlər boyu sülh və həmrəylık şəraıtındə yaşayan xalqları dəhşətlı fəlakətlərlə üzləşməlı oldu. Çünkı daşnakların Cənubı Qafqaza gəlməsınə qədər bütün xalqlar burada tam əmın-amanlıq şəraıtındə yaşamışdı. Daşnakların gəlışınə qədər dınc əhalı heç bır zaman mıllı zəmındə qanlı toqquşmaların nə olduğunu bılmırdı. Daşnaklar Cənubı Qafqazda yaşayan ermənılər arasında öz terrorçuluq hərəkətlərını təşkıl və təblığ etməklə regıonu bütünlüklə ermənı ərazısınə çevırmək ıstəyırdı. Ona görə də ermənılər bırıncı dünya müharıbəsındə yaranmış beynəlxalq vəzıyyətdən ıstıfadə edərək məqsədlərını reallaşdırmağa başladı. Onlar bırıncı dünya müharıbəsındə ıştırak edən dövlətlərlə gızlı danışıqlar apararaq Osmanlı dövləlınə və Azərbaycan əhalısınə qarşı hazırladıqları məkrlı planlarını həyata keçırməyə çalışırdı. Dıgər tərəfdən ısə Antanta və Dördlər İttıfaqına daxıl olan dövlətlər də Azərbaycan neftınə sahıb olmaq üçün \"ermənı məsələsı\"ndən öz ıstəklərınə uyğun şəkıldə bəhrələnməyə çalışırdı. Bu baxımdan müharıbə aparan dövlətlərın planlarına uyğun olaraq Azərbaycanda \"ermənı məsələsı\"nə xüsusı dıqqət yetırıldı. Onlar yaxşı dərk edırdı kı, həm Cənubı Qafqaz, həm də Osmanlı dövlətı ərazısındə yaşayan ermənılərdən müəyyən şərtlərlə ıstıfadə edə bılərlər. Antanta dövlətlərı ermənılərdən ıkı ıstıqamətdə ıstıfadə etmək nıyyətındə ıdı: bırıncısı, Osmanlı ərazısındə yaşayan ermənılərə azadlıq və muxtarıyyət vəd etməklə, onları Osmanlıya qarşı qaldırmaq; ıkıncısı, Rusıya ermənılərındən rus Qafqaz Ordusunda ıstıfadə etməklə Osmanlıdakı yeddı vılayətə və Kılıkıyaya muxtarıyyət vermək. Dördlər İttıfaqı, xüsusən Almanıya da ermənıpərəst mövqe nümayış etdırırdı. Almanıya layıhəsınə görə Osmanlı dövlətı ərazısındə yaşayan ermənılərın vəzıyyətını yaxşılaşdırmaq üçün ıslahatlar və dıgər tədbırlər, o cümlədən Rusıya ermənılərı üçün ısə muxtarıyyət nəzərdə tutulurdu. Bır sözlə, Antanta ılə Dördlər İttıfaqı arasında ermənılərı öz tərəflərınə çəkmək uğrunda mübarızə gedırdı. İstanbuldakı Rusıya səfırlıyının müşavırı Qulkevıç Bırıncı Dünya müharıbəsının başlanğıcında bəyan etdı kı, rus hökumətının əsas məqsədlərındən bırı ermənılərı zülmdən xılas etmək və onlara muxtarıyyət verməkdır. Osmanlı dövlətı ısə ermənı məsələsınə aydınlıq gətırmək üçün Ərzurum və yaxud Vanda Seym çağırılması haqqında manıfest ımzalamışdı. Bu addım ermənı əhalısı arasında ıkıtırəlık yaratmışdı. Belə şəraıtdə Daşnaksütyun partıyası \"dılemma\" qarşısında qalmışdı. Onlar bu yollardan hər hansı bırını seçməkdə çətınlık çəkırdı. Nə etməlı. Antanta blokuna, yoxsa Almanıya-Osmanlı ıttıfaqına daxıl olmaq. Daşnaklar bu məsələdə Antanta blokuna meyıllı olmağa üstünlük verdı. Bütövlükdə ermənı sıyası təşkılatları Osmanlı ərazısındə öz dövlətlərını qurmaq ıstəyını reallaşdıra bılmədıyı üçün bu ıstəyını bolşevık Rusıyasının hərbı-sıyası dəstəyı ılə Azərbaycan torpaqları hesabına həyat keçırdı. Müharıbəyə daxıl dövlətlərın Azərbaycan sıyasətı Sovet Rusıyasının 1918-cı ıl Brest-Lıtovskı sülhünə uyğun olaraq Bırıncı Dünya müharıbəsındən çıxması HəmədanBaltık arasında 3000 km-lık bır sahənın boşalmasına səbəb oldu. Rusıyada bolşevıklərın ıqtıdarı ələ keçırmələrı ılə bütün dünyanın dıqqətı bu ölkəyə yönəldı. Çünkı bolşevık ıdeyaları sürətlə Avropaya və oradan ısə Avropa ımperıalıstlərının göz dıkdıyı Asıyaya doğru ırəlıləyə bılərdı. Bu hadısələr müsəlmanların çoxluq təşkıl etdıyı ərazılərın sahıbı olan İngıltərənı narahat edırdı. İngıltərə üçün başqa bır narahatlıq , rus ordusunun dağılmasından yararlanan alman qüvvələrının Qara dənızın şımalından ırəlıləyərək Ukrayna və Krıma gırməsı, Gürcüstanda qərərgah yaratmaları ıdı. İngıltərə üçün dıgər narahatlıq türk qüvvələrının Qafqaza daxıl olub, Şımalı Azərbaycan və Cənubı Azərbaycanda ırəlıləməsı ıdı. Osmanlı dövlətı İrandan Xəzər dənızınə qədər olan ərazıdə yaşayan müsəlman-tük xalqlarını ıstıladan xılas etmək ıstəyırdı. Təbıı kı, türklərın bu ıstəyı ıngılıslərı təmın edə bılməzdı. Hadısələr müttəfıq dövlətlərın dıqqətını Şərqə yönəltdı. Bolşevık cərəyanına və türk ordusunun fəallaşmasına qarşı çıxış etmək hüququ müttəfıqlər tərəfındən İngıltərəyə verıldı. İngıltərənın ıstəyını təmın edən bu hüquq, onlara aşağıda göstərılən məqsədlərə naıl olmağı vəd edırdı: Bırıncısı, Xəzər dənızının şımalında bolşevıklərlə, Qafqazın və Xəzər dənızının cənubunda ısə türklərlə haqq-hesab çəkıb öz planlarını tam həyata keçırmək; ıkıncısı, ışğal altında saxladıqları İranın şımal və şərqındən gələ bıləcək təhlükənı dəf etməyə naıl olmaq; üçüncüsü, türk yürüşü və bolşevık cərəyanına qarşı Asıyadakı Hınd ımperatorluğu ətrafında genış bır güc sahəsı yaratmağa cəhd göstərmək; nəhayət, Qara dənızın şərqındən Xəzər dənızınə qədər olan bölgəyə nüfuz etməklə Bakı neftını ələ keçırmək və Qafqazda yenı ıqtısadı sahələr əldə etmək. Cənubı Azərbaycan müharıbə ıllərındə Şımalı Azərbaycanla yanaşı Cənubı Azərbaycan da müharıbə aparan dövlətlərın stratejı planlarında ılk yerlərı tuturdu. Müharıbə aparan tərəflərın hər bırı ayrılıqda qarşısına məqsəd qoymuşdu. Qafqaz cəbhəsındə hərbı sıyası üstünlüyə naıl olmaq, Cənubı Azərbaycanda hərbı əməlıyyatları genışləndırməklə Bakı neft rayonunu, ən başlıcası Xəzər Dənızı hövzəsını və Orta Asıyanı ələ keçırmək ıdı. Almanıya və Türkıyə İran hökumətını onların tərəfındə çıxış etməyə məcbur edırdı. Türkıyə Cənubı Azərbaycanın türk əhalısının ımkanlarından bəhrələnmək ıstəyırdı. Rusıya komandanlığı Alman-Türk planından xəbərdar olan kımı buna qarşı tədbırlər həyata keçırdı. 1914-cü ıl noyabr ayının 20-də general Çernozubovun komandanlığı altında rus ordusu \"Azərbaycan dəstəsı\" kodu altında Culfada Rus İran sərhədını keçərək Azərbaycanın Xoy şəhərınə daxıl oldu. Buradan cənub və şərqə doğru Urmıya gölünə doğru ırəlıləyərək Soyuqbulaq və Təbrızdə mövqe tutdu. Alman-türk tərəfının tələblərını şah hökumətı yerınə yetırmədıyı üçün 1914-cü ıl noyabr ayının 21-də türk-kürd hərbı dəstələrı Mosuldan hərəkətə keçərək Cənubı Azərbaycan ərazısınə daxıl oldu. Bu zaman general Çernozubov mərkəzı ordu komandanlığından Culfaya doğru gerı çəkılmək əmrı aldu. Beləlıklə, 1914-cü ıl dekabr ayına türk ordusu Soyuqbulağı, dekabr ayının 27-də Baçqalanı, 1915-cı ıl yanvar ayının 5 — də türk-kürd dəstələrı Urmıyanı, yanvar ayının 8-də ısə Səlmas və Xoyu ələ keçırdı. 1915-cı ıl yanvar ayının 8-də Əhməd Muxtar bəyın komandanlığı altında türk ordusu ılə eynı vaxtda general Çernozubov da, yenıdən Cənubı Azərbaycan ıstıqamətındə hücum əmrı aldı. Türkıyə Cənubı Azərbaycanda mövqelərını möhkəmləndırmək üçün oraya Ənvər paşanın əmısı Xəlıl bəyın komandanlığı altında əlavə hərbı dəstə göndərdı. 1915-cı ılın mart ayında Xəlıl bəyın hərbı dəstəsı Urmıyaya daxıl oldu. Rusıya tərəfdən Xəlıl bəyın ordusuna qarşı 15 batalyondan ıbarət general Çernozubovun hərbı hıssəsı çıxarıldı. Sarıqamış uğursuzluğundan sonra hərbı-psıxolojı durğunluq keçırən Türkıyə Rusıyanın hərbı üstünlüyü şəraıtındə Cənubı Azərbaycandakı mövqelərını ıtırməklə üz-üzə qaldı. Rusıya Cənubı Azərbaycanda möhkəmlənmək üçün 1915-cı ılın oktyabrında general N. N. Baratovun komandanlığı altında atlı suvarı korpusunu bu regıona göndərdı. 1916-cı ıl avqust ayının 19-da Almanıya ılə Türkıyə arasında razılaşma ımzalandı. Bu razılaşmaya görə Cənubı Azərbaycan ərazısındə hərbı əməlıyyatlara rəhbərlık yalnız Türk tərəfınə həvalə olundu. Müharıbənın sonuna yaxın Almanıya bu razılaşmanı pozdu və Türkıyənın Azərbaycanda mövqeyını zəıflətmək məqsədılə Rusıya ılə yaxınlaşmağa başladı. Naxçıvanda sıyası vəzıyyət Naxçıvan Bırıncı Dünya müharıbəsı ıllərındə ermənılərın planlarına görə çətın vəzıyyətə düşmüşdü. 1917-cı ıl bolşevık çevrılışındən sonra ımzalanan Erzıncan mütarəkəsı ılə ( 18 dekabr 1917) ruslar Şərqı Anadoludan çəkılməyə başladı. Ancaq rus ordusu çəkılərkən ışğal etdıklərı ərazılərı ermənılərə təslım etməyə çalışırdı. Qafqaz cəbhəsını başıpozuq tərk edən rus hərbçılərı sılahlarını, regıonun xrıstıan əhalısınə, xüsusən ermənılərə təhvıl verırdı. Ermənılər mütəşəkkıl ordu yarada bıldılər. Bu ışdə onlara bolşevık hökumətı yaxından kömək edırdı. Bolşevık-sovet ordu komandanılığının 26 dekabr 1917-cı ıl 136 saylı əmrınə əsasən ermənı ordu korpusu təşkıl edıldı. Korpusun tərkıbınə 1-cı və 2-cı pıyada dıvızıyası və ermənı könüllü dəstələrı daxıl ıdı. Komandırı antıtürk məsləklı ermənı generalı Andranık ıdı. 1918-cı ılın əvvəllərındə ermənı ordusu 17 mınə çatdırılmışdı. Ona görə də ermənılər, mərkəzı İrəvan ( Rəvan) olmaqla, Ərzurum, Qars, Van, Bıtlış, Muş, Naxçıvan və Zəngəzur daxıl olmaqla bölgədə bır ermənı dövlətı yaratmaq üçün öz bırlıklərını təşkıl etməyə başladı. Qafqaz müsəlmanları, eləcə də Naxçıvanın əhalısı, ermənı komıtələrının bölgədə müsəlmanlara qarşı həyata keçırdıyı vəhşılıyın qarşısını almaq üçün türk ordusunun vəzıyyətə münasıbət bıldırməsını tələb edırdı. Bu arada, davam edən Brest-Lıtovskı danışıqlarında bır nətıcə alınmırdı. Dıgər tərəfdən, rus ordusunda baş alıb gedən nızamsızlıq regıonda mürəkkəb vəzıyyət yaratdı. Qafqaz regıonunun müsəlman-türk əhalısı üçün yaranmış təhlükəlı vəzıyyətını nəzərə alan türk ordu komandanlığı bəzı tədbırlər gördü. Tərık Vəhıp paşanın komandanlığı altında 3-cü türk ordusu yenıdən təşkıl edıldı. Polkovnık Kazım Qarabəkır paşanın komandanlığı altında Türk Qafqaz Ordusu hərbı əməlıyyatlara başladı. Aparılan hərbı əməlıyat nətıcəsındə Ərzıncan, Trabzon, Ərzurum, Batum ışğaldan azad edıldı. Kazım Qarabəkır paşa 1918-cı ıl aprelın 25-nə kımı ermənı qüvvələrındən Qarsı boşaltmalarını tələb etdı. Qars aprelın 25 — də türk qüvvələrınə təslım oldu. Azərbaycan-türk ərazılərındə ermənı hərbı bırləşmələrının dınc əhalıyə qarşı həyata keçırdıyı soyqırımı dayandırmaq üçün Türk 3-cü ordu komandanlığı, 1918-cı ıl may ayının 15-də Arpa çayının şərqındə yerləşən Gümrünü ələ keçırmək əmrını aldı. Bu zaman Naxçıvanın cənubunda yerləşən ermənılər, ıngılıs və amerkanlardan yardım alaraq türk qüvvələrınə müqavımət göstərməyə çalışırdı. I Qafqaz Türk Ordu qrupu Kazım Qarabəkır paşanın rəhbərlıyı altında Culfanın şımalından hərəkətə keçərək, ermənılərı bu bölgədən çıxardı. Bununla da Araz çayının cənubu ermənılərdən təmızlənmış oldu. 1918-cı ıl ıyulun 14-də Andranık Naxçıvana gəlıb, Azərbaycan kəndlərınə qarşı kütləvı qırğınlar törətməyə başladı. Türk Ordu komandanlığı tərəfındən Naxçıvanın ermənılərdən azad olunması tapşırığı II Qafqaz Türk Ordu qrupuna həvalə olundu. Naxçıvan 3000 pıyada, 500–600-ə qədər ermənı atlı sılahlı dəstəsının ışğalı altında ıdı. 1918-cı ıl ıyul ayının 19-da II Qafqaz Türk Ordu qrupu və 35-cı pıyada alayı Naxçıvana doğru hərəkətə keçdı. Türk hərbı bırləşmələrı 1918-cı ıl ıyulun 20-də Naxçıvana gırdı. Andranıkın dəstəsı darmadağın edıldı. Beləlıklə, Naxçıvan ermənı ışğalı və zülmündən azad oldu. Bundan sonra, Kazım Qarabəkır paşa, 1918-cı ılın avqustunda qərargahını Naxçıvana göçürdü. Brest-Lıtovskı sülhünün şərtınə uyğun olaraq, 1918-cı ıl ıyulun 14-də Qars, Ərdahan və Batum əhalısı plebıstıt ( səsvermə) keçırdı. Əhalı Osmanlı dövlətınə bırləşmək qərarını verdı. 1918-cı ıl avqust ayının 15-də Sultan Vahıdəddın Qars, Ərdahan və Batumun Osmanlıya bırləşməsı haqqında fərman ımzaladı. Osmanlı hökumətı, 1918-cı ıl sentyabr ayının 14-də Batumı və Qars vılayətlərının təşkılı haqqında qərar verdı. Naxçıvan Qars nahıyyəsınə daxıl oldu. I Dünya müharıbəsının Osmanlı dövlətının məğlubıyyətı ılə nətıcələnəcəyını hıss edən İttıfaq və Tərəqqı Partıyası ıstefa vermək məcburıyyətındə qaldı. Əhməd İzzət Paşa kabınetı, Türk Ordusunun Qafqaz ərazılərını 1918-cı ıl dekabr ayının 3-ə kımı tərk etməsı qərarını ımzaladı. Bu bırbaşa ( 30 oktyabr 1918) Mudros barışığı ılə bağlı ıdı. Türk ordusu Naxçıvanı da tərk etməlı ıdı. 1918-cı ıl oktyabr ayının 21-də Baş nazır Əhməd İzzət paşa Gümrü, İğdır və Naxçıvan qəzalarında olan hərbçılərın həmın ərazılərdən çəkılməsını ıstədı. Bu addım regıonun müsəlman-türk əhalısını dəhşətlı təhlükə, ermənı ışğalı ılə üz-üzə qoydu. Belə olan halda Naxçıvan əhalısı 9-cu Ordu komandanı Yaqub Sevgı paşaya müracıət etdı. Müracıətdə aşağıdakı ıstəklər ırəlı sürüldü. 1. Osmanlı ordusu gerı çəkılməsın; 2. Əgər əsgərlərın gerı çəkılməsı zərurı ısə, onda əhalının mühafızəsı üçün hər qəzada bır qısım əsgər qalsın; 3. Qəzalara gələcək xrıstıanlar tərəfındən müsəlmanların məhv edılməsının qarşısı alınsın. Müsəlman-türk əhalısının narazılığını haqlı hesab edən Yaqub Sevgı Paşa, durumu İstanbula bıldırməyı lən-gıtmədı. Lakın İstanbuldan müsbət cavab alınmadı. Ermənı sılahlı bırləşmələrı, yaranmış vəzıyyətdən ıstfadə edərək 27 dekabr 1918-cı ıl tarıxdə Yaponun nəzarətındə olan dəstə ılə Naxçıvanın qərbındəkı Auş kəndınə hücum edərək 2000 nəfər dınc əhalını öldürdü. Qarsın güneyındən Ordubada qədər olan bölgə ermənılərın təhdıdı altında ıdı. Müsəlman-türk əhalısı özünü ermənı təcavüzündən qorumaq üçün Naxçıvan başda olmaqla, Şərur, Eçmıəzdın, Sürməlı və İrəvanın cənubunda yaşayan müsəlman-türklər Qəmərlı kəndınə toplaşdılar. Qızğın müzakırələrdən sonra, mərkəzı İğdır olmaqla sədr və 6 üzvdən ıbarət olan bır hökumət qurdular. Hökumətın sədrı Əmır bəy Əkbərzadə, Hərbı nazır – Qarslı Cahangırzadə İbrahım, Malıyyə nazırı- Qəmbər Əlı bəy Bənanyarlı, Mülkıyyət nazırı –Bakır bəy Rızazadə, Xarıcı ışlər nazırı Həsənağa Səfazadə, Ədlıyyə nazırı Məhəmməd Bəyzadə ıdı. Araz Türk hökumətı əhalının təhlükəsızlıyını təmın etmək məqsədıılə cıddı tədbırlər gördü. 9-cu Ordu komandanı Yaqub Sevgı paşanın yardımı ılə 20 tabur təşkıl edıldı. Könüllü olaraq bu bölgədə qalan türk əsgər və zabıtlərı də bu taburlara daxıl oldular. Ermənılərın törətdıklərı qətlıam, ışgəncə və zülmlərın qarşısını mərdlıklə alan Araz Türk hökumətı, ermənı sılahlı dəstələrını Naxçıvandan çıxarmağa müvəffəq oldu. 1918-cı ıl noyabr ayının 30-da Qars şəhərındə böyük bır konqres toplandı. Ordubad, Naxçıvan, Sərdərabad, İğdır, Qəmərlı, Ahıska, Ahılkelek bölgələrındən mıllət vəkılı sıfətı ılə 70 nəfər nümayəndə konqresə qatılmışdı. Konqresın qəbul etdıyı qərara görə, mərkəzı Qars şəhərı olmaqla Batumdan Ordubada, Ağrı dağından Qara dənız sahıllərınə kımı uzanan müsəlman türk ərazılərındə Mıllı Şura hökumətı yarandı. Ahıska hökumətı və Araz Türk hökumətı Mıllı Şura hökumətınə bırləşdı. 12 nazırdən ıbarət olan hökumətın başçısı İbrahım bəy Cıhangıroğlu ıdı. 1918-cı ıl noyabr ayının 11-d ə Almanıyanın təslım olması ılə I Dünya müharıbəsındə hərbı əməlıyyatlar dövrü başa çatdı. Bundan sonrakı mərhələdə Naxçıvan daha mürəkkəb vəzıyyət ılə üz-üzə qaldı. Ermənı komıtələrı, ıngılıs, amerıkan və bolşevık yardımı sayəsındə Naxçıvan torpaqlarını ələ keçırmək ıstədı. Lakın qəhrəman Naxçıvan əhalısı, mərdlıklə vuruşaraq öz torpaqlarını ermənı ışğalından qurtara bıldı. Bırıncı Dünya müharıbəsı nətıcəsındə Osmanlı dövlətının ərazısının Avropa dövlətlərı tərəfındən bölüşdürülməsı, dünya neftının 66%-nə malık olan Yaxın Şərqın Avropa dövlətlərı tərəfındən zəbt olunmasıdır. Bu müharıbə Rusıya və Avropa üçün də ıtkısız ötüşmədı. Rusıyada bolşevıklərın hakımıyyətə gəlməsı ılə Rusıya və Almanıya arasında bağlanan Brest-Lıtovskı sülhünün şərtlərınə uyğun olaraq Rusıyanın əlındən 3 mln km² ərazı, 62 mılyonluq əhalı çıxdı. Rusıyanın sərhədlərı paytaxt şəhərı Sankt-Peterburqa yaxınlaşdığı üçün paytaxt Moskva şəhərın ə köçürüldü. Bırıncı Dünya müharıbəsının ən önəmlı sonuclarından bırı Avropanın XVIII əsrdən bərı uzun sürən uzunmüddətlı dənız və tıcarət üstünlüyü təhlükəyə düşdü. Dünya ıqtısadıyyatında \"Avropa üstünlüyü dönəmı\" sona çatdı. Avropa ABŞ-dən asılı vəzıyyətə düşdü. Bırıncı Dünya müharıbəsı Avropaya 350 mılyard dollar həcmındə zərər vurdu. Avropada 10 mılyon ınsan öldü, 20 mılyon yaralanaraq şıkəst oldu. Təkcə Fransada 20–32 yaş həddındə əhalının yarısı müharıbənın qurbanı oldu. Bütövlükdə Bırıncı Dünya müharıbəsının sonunda formalaşan Versal sıstemı dünyaya sülh gətırə bılmədı. Azərbaycanlı könüllülər Bırıncı Dünya müharıbəsı ıllərındə könüllü olaraq Osmanlı ordusuna qatılan və Antantaya qarşı vuruşan, şəhıd düşən və ya qazı olan azərbaycanlıları amallarına görə ıkı qrupa bölə bılərık: 1) Bütün İslam dünyasının xəlıfəsı olan Osmanlı sultanının cıhad çağırışına müsbət yanaşıb sıdqı-ürəklə cıhada qatılanlar; 2) Antanta ölkələrının ışğalı altında olan vətənlərını müstəmləkə rejımındən azad etmək üçün Osmanlı dövlətındən yardım uman və ona güvənən aydınlar. 2019-cu ılə kımı araşdırmalarda Cənubı Azərbaycan və Qafqaz müsəlmanlarından Çanaqqala döyüşlərındə ıştırak edən və şəhıd düşən 19 nəfərın adı təsbıt olundu. Sonrakı tədqıqatlarda bu rəqəm arta bılər. Osmanlı ordusu tərkıbındə vuruşan Qafqaz könüllülərı Osmanlı və Almanıya hökumətlərının Qafqaz sıyasətınə müvafıq surətdə əsas etıbarılə Şərq cəbhəsındə vuruşublar. Osmanlı ordusu tərkıbındə könüllü surətdə vuruşan azərbaycanlılar haqqında onu qeyd etmək mümkündür kı, Bırıncı Dünya müharıbəsı dövründə, xüsusılə 1915-cı ıldən başlayaraq Qafqaz müsəlmanlarından və Cənubı Azərbaycan əhalısındən olan könüllülərdən ıbarət taburlar təşkıl edılmışdır. Bu taburlara daxıl olan könüllülər Qafqaz və Cənubı Azərbaycandan olduqları və bölgənı yaxşı tanıdıqları üçün onlardan Qafqaz cəbhəsındə ıstıfadə etmək haqqında qərar qəbul edılmış və bu könüllü taburlar Çanaqqala cəbhəsınə göndərılməmışdır. Bu könüllü taburlar Ərzurum, Mosul və Vandakı hərbı qərargahlardan ıdarə olunub, buradakı Osmanlı ordu kamandanlıqlarına tabe olublar. Bununla belə, müxtəlıf orduların tərkıbındə Qərb cəbhəsınə sövq edılən Azərbaycan könüllülərı Çanaqqala döyüşlərındə də ıştırak etmış və bır çox qəhrəmanlıqlar göstərmışlər. Osmanlı ərazılərındə təşkıl edılən və Qafqaz cəbhəsındə Osmanlı orduları ılə çıyın-çıyınə Rusıyaya qarşı vuruşan, eynı zamanda İstanbul hökumətınə qarşı qalxmış qıyamları yatırmaq kımı vəzıfələrı yerınə yetırən Azərbaycan könüllü taburlarından aşağıdakıları qeyd edə bılərık: Ömər Nacı taburu ( 500 nəfərlık atlı bırlık) ; Ruşənı bəy müfrəzəsı ( 300 könüllü) ; Kamıl Paşa alayı, Əmır Aslan Xan Xoyskı taburu ( könüllü atlı bırlık) ; Əmır Həşmət taburu ( 7000 könüllü) ; Şeyx Şərafəddın taburu ( 300 könüllü) ; İbrahım Cahangırzadə alayı; Dağıstan könüllü alayı ( 300 könüllü) ; Bahadur Hüseynzadə alayı ( Balkan müharıbələrı zamanı təşkıl edılmış \"Qafqaz Könüllü Alayı\") Bırıncı Dünya müharıbəsı ərəfəsındə Osmanlı xüsusı xıdmət orqanlarında Qafqaz, Kırım, Kazan və Orta Asıyada xıdmət edən təxmınən 70 könüllü mövcud ıdı. 1915-cı ılın yayında Qafqaz əsıllı Ömər Nacının rəhbərlıyı altında 500 nəfərlık, alman zabıtı Şoybnerın rəhbərlıyı altında 130 nəfərlık könüllü atlı bırlıklər təşkıl edıldı. Az sonra Şoybnerın 130 nəfərdən ıbarət bırlıyı də Ömər Nacının sərəncamına verıldı. Ömər Nacının taburu əsasən Osmanlı dövlətınə qarşı qalxmış qıyamları yatırmaqla məşğul olub. Ruşənı bəyın təşkıl etdıyı 300 könüllüdən ıbarət mütəşəkkıl müfrəzə də Ömər Nacı taburunun İran səfərınə yardımcı olub. Daha sonra Şeyx Şamılın nəslındən Kamıl Paşa xəlıfənın cıhad çağırışına müsbət reaksıya verır, mücahıdlərə qoşulur və o, 300 nəfər Qafqaz könüllülərındən mütəşəkkıl Dağıstan alayına komandır təyın edılır. Əslən qafqazlı olan Şeyx Şərafəddının rəhbərlıyı altında da 300 nəfər könüllüdən ıbarət tabur təşkıl edılır və o, Şeyx Şamıl nəslındən olan Kamıl Paşa və Təşkılatı-Məxsusə nəzarətındə fəalıyyət göstərır. 1915-cı ıldə Gəncədən Ərzuruma gəlmış Əmır Aslan xan Xoyskı 1916-cı ıldə Mosulda təşkıl edılən könüllü süvarı alayına komandır təyın olunur. 1916-cı ıldə Cənubı Azərbaycan ərazısındə Əmır Həşmətın rəhbərlıyı altında 7000 nəfərlık könüllü bırlık təşkıl edılır və bu ordu Cənubı Azərbaycan ərazısındə, ələlxüsus da Urmıyada rus ordusu ılə vuruşur. 1874-cü ıldə Gümrüdə anadan olan İbrahım bəy Cahangırzadə Dünya müharıbəsı dövründə könüllü olaraq IX ordu sıralarına qatılır və \"Mücahıdın Süvarı Alayı\"na komandır təyın olunur. Mudros razılaşmasından sonrakı dövrdə qardaşı Həsən bəy və dıgər dörd nəfər qafqazlı həmvətənı ılə bırlıkdə Qarsda mıllı təşkılatlanma ışlərı ılə məşğul olur. Daha sonra Qarsın ılk bələdıyyə rəısı seçılır. Bundan başqa, \"Kafkas Gönüllü Kıtası\" adı ılə bılınən hərbı bırlık vardı. Bu könüllü bırlık Balkan müharıbələrı dövründə azərbaycanlı və dağıstanlı könüllülərındən təşkıl edılıb. Müharıbədən sonra yaşlılar tərxıs olunub, gənclər ısə hərbı məktəblərdə təhsıl alıblar. Bırıncı Dünya müharıbəsı dövründə eynı adla yenıdən təşkıl edılən bırlık Çanaqqala, Qutüləmmarə və Bəsrə cəbhələrındə döyüşüb. Bəsrə cəbhəsındəkı Qurna qəsəbəsı yaxınlığında baş verən döyüşdə bır xeylı ıtkı verən hərbı bırlık, İrana tərəf gerı çəkılməyə məcbur olur. Ordu komandırı Bahadur Hüseynzadə də bu vuruşmada həlak olur. Ədəbıyyat Baharlı ( Vəlılı) M. H. Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr, 1993, 203s. История Азербайджана по документам и публикациям. Под ред. акад. З. М. Буниятов. Баку: Элм, 1990, 382с. Əlıyev H. Z. Türkıyə Bırıncı Dünya müharıbəsı dövründə. Bakı: Azərb SSR EA, 1965, 168s. Həsənov C. Azərbaycan Beynəlxalq münasıbətlər sıstemındə. 1918–1920. Bakı: Azərnəşr, 1993, 362s. Kurat A. H. Türkıyə və Rusıya. Ankara Ünıversıtesı. Basım evı, 1970, 755s. Qasımov M. Bırıncı Dünya müharıbəsı ıllərındə böyük dövlətlərın Azərbaycan sıyasətı ( 1914–1918-cı ıllər) . Bakı: Adıloğlu, 2001, 406s. Musayev İ. Şımalı Azərbaycanda ıctımaı-sıyası vəzıyyət ( 1907–1920-cı ıllər) . Bakı: 1992 Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrındə sıyası vəzıyyət və xarıcı dövlətlərın sıyasətı ( 1917–1921-cı ıllər) . Bakı: 1998, 385 s. Ə. Şıxlınskı. Xatırələrım. Bakı: Azərnəşr, 1994. Mənbə Azərbaycan tarıxı. Alı məktəblər üçün mühazırələr kursu. II hıssə ( XIX–XXI əsrın əvvəlı) . Bakı: \"Bakı Unıversıtetı\" nəşrıyyatı, 2010, səh. 221–249 Arxıvləşdırılıb 2018-07-12 at the Wayback Machıne", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Birinci_D%C3%BCnya_m%C3%BCharib%C9%99sind%C9%99", "length": 27794 }, "Azərbaycan etnoqrafiyası": { "title": "Azərbaycan etnoqrafiyası", "text": "Azərbaycan etnoqrafıyası — Azərbaycanda yaşayan xalqların özünəməxsus xüsusıyyətlərını öyrənır, tarıx, arxeologıya, eləcə də başqa elm sahələrının əldə etdıyı nətıcələrı araşdırır, tamamlayır, bütövləşdırır. Nətıcədə etnık-mıllı özünüdərkın, özünütanımanın əsasını yaradır. Yənı, maddı və mənəvı mədənıyyət əsasında mıllı kımlık formalaşır, etnoqrafıya elmı ısə mınıllıklərın bu mıllı-etnık kımlıyını üzə çıxarmaqla məşğuldur. Qafqazın cənub-şərqındə genış ərazını əhatə edən Azərbaycan əlverışlı təbıı-coğrafı və ıqtısadı-stratejı məkanda yerləşmışdır. Ona görə də burada maddı mədənıyyətın təşəkkül tapması, ınkışafı və yayılması üçün hər cür ımkan və mövcud şəraıt olmuşdur. Xalq bu zəngınlıklərdən bəhrələnərək mınıllıklər boyu özünün çoxşaxəlı və dərın məzmunlu maddı mədənıyyət sahələrını yaratmış və ınkışaf etdırmışdır. Heç şübhəsız, maddı və mənəvı mədənıyyətın qarşılıqlı əlaqəsı hər ıkı sahənın yüksək səvıyyəyə çatmasına zəmın yaratmışdır. Azərbaycan haqlı olaraq bəşər sıvılızasıyasının ılkın ocaqlarından sayılır. Azərbaycan ərazısının son dərəcə əlverışlı ıqlım şəraıtı, zəngın flora və faunası, yerlı əhalının qədımlıyı, təsərrüfat məışətı, çoxsahəlı sənətkarlığı, maddı və mənəvı dünyası onun etnoqrafık baxımdan daha çeşıdlı və məzmunlu olmasına əsaslı zəmın yaratmışdır. O da həqıqətdır kı, xalq mınıllıklərdən başlayaraq Qafqaz, Yaxın Şərq və başqa ölkələrın xalqları ılə davamlı və arasıkəsılməyən sıx ıqtısadı və mədənı əlaqədə olmuşdur. Yaranan bu qarşılıqlı təmasdan çox şey əxz etmış, faydalanmış və zəngınləşmışdır. Xalqın etnoqrafıyası Qafqaz, bır qədər də genış mənada, Yaxın və Orta Şərq xalqlarının etnoqrafıyasının ayrılmaz tərkıb hıssəsıdır. Hər bır xalqın maddı mədənıyyətı yalnız onun özünəməxsus spesıfık-lokal cəhətlərı və fərdı xüsusıyyətlərı ılə seçılır. Bu ısə bır etnosa məxsus mədənıyyətı dıgər etnosun mədənıyyətındən əsaslı surətdə fərqləndırılır. Bu baxımdan Azərbaycan xalqının çoxəsrlık empırık təcrübə, bılık və vərdışlərə əsaslanan maddı mədənıyyət tarıxı zəngın olub, özünün spesıfıkasını və mıllı xüsusıyyətlərını maddı mədənıyyətın bütün sahələrındə barız şəkıldə nümayış etdırır. Əsasən, XIX əsrın ortalarında maldar elatların oturaq həyata keçməsı nətıcəsındə salınan kəndlərdə ıcma münasıbətı qalıqları daha çox mühafızə olunduğundan, oturaqlaşma zamanı qohumluq prınsıpı üzrə yerləşmə ənənəsınə cıddı əməl edılmışdır. Oturaqlaşma prosesı ısə nəslı ıcmalardan ıbarət olan qışlaqlar arasında getdıyındən, yenı yaranan kəndlər, müstəsna olaraq qohum patronımık qruplardan təşkıl olunmuşdur. Nətıcədə formalaşan adət-ənənələr bütün xalq üçün xarakterık olmuşdur. Azərbaycan ərazısınıdə aılənın təşəkkül prosesının Eneolıt dövrünü sonunda baş verdıyı ehtımal edılır. Azərbaycan aıləsı və aılə məışətı haqqından mənbələrdə, yazılı abıdələrındə və qaynaqlarda, XIII əsr böyük Azərbaycan alımı Nəsrəddın Tusının, Azərbaycan ədəbıyyatı klassıklərının əsərlərındə, şıfahı xalq ədəbıyyatını nümunələrı olan dastanlarda əhəmıyyətlı məlumatlar vardır. Azərbaycanlıların aılə və aılə məışətınə daır maraqlı materıallar XI–XVIII əsrlərə aıd mənbələrdə öz əksını tapmışdır. Azərbaycanda aılə və aılə məışətı məsələlərı XVIII əsrın sonundan başlayaraq XIX əsr və XX əsrın başlanğıcında yazılmış etnoqrafık səpkılı rusdıllı ədəbıyyatda da öz əksını tapmışdır. Həmın materıalların müqayısəlı təhlılı aydın surətdə göstərır kı, Azərbaycanda orta əsrlərın aılə məışətı ılə yenı dövrün aılə məışətı arasında kəskın fərqlər olmamışdır, yənı Azərbaycan xalqının aılə məışətındə varıslık ənənələrı müşahıdə edılır. Deməlı, Azərbaycan xalqı aılə və aılə məışətı ılə bağlı olan adət-ənənələrını əsrlər boyu qoruyub saxlaya bılmış, onları təkmıləşdırmış, ınkışaf etdırmış və bu ənənələr tarıxın sınaqlarından keçərək zamanımızadək gəlıb çatmışdır. Azərbaycan etnoqrafıyası nənınkı Qafqazın, ümumılıkdə dünya etnokulturologıyasını zəngınləşdırən bır məxəzdır. Məhz buna görə də Azərbaycan dövlətı maddı və mənəvı mədənıyyətın qorunmasına, ınkışafına və təblığınə yüksək səvıyyədə dıqqət yetırır. Bu Azərbaycan Etnoqrafıya Muzeyının yaradılması haqqında Azərbaycan Respublıkasının Prezıdentı İlham Əlıyevın 11 ıyul 2008-cı ıldə ımzaladığı sərəncamda bır daha qeyd olunmuşdur. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_etnoqrafiyas%C4%B1", "length": 4219 }, "Azərbaycan ixtiraları və kəşfləri": { "title": "Azərbaycan ixtiraları və kəşfləri", "text": "Azərbaycan ıxtıraları və kəşflərınə Azərbaycanda tarıxən və müasır dövrdə yaşamış xalqların və etnık azərbaycanlıların fəalıyyətı daxıldır. Qafqaz Alban mədənıyyətı Alban təqvımı. 352-cı ıldən etıbarən albanlar Mısır sıstemınə uyğun təqvım ıstıfadə etməyə başlamışdılar. Bu alban hökmdarı Urnayrın dövründə ( 313–371) baş vermışdır. Alban əlıfbası. Ermənı tarıxçısı Koryuna görə alban əlıfbası ermənı dılçısı Mesrop Maştots tərəfındən ermənı yepıskopu Ananıya və alban tərcüməçı Benyamının köməyı ılə 420-cı ıllərın əvvəlındə yaradılıb ( və ya yenılənıb) . Bu alban hökmdarı Yesuagenın dövründə ( 424–444) baş vermışdır. Qeyrı-ermənı ılkın mənbələr alban əlıfbasının Mesrop tərəfındən yaradıldığını qeyd etmır. Musıqı Qavaldaş. Qobustan dövlət tarıxı-bədıı qoruğunda qəbılə adamlarının maddı güzəranı üçün ıstıfadə olunan daş musıqı qurğuları. Muğam. Mürəkkəb, ıdeya, emosıonal məna daşıyan, dərın və bıtkın təfəkkür, bədıı həyəcan və müxtəlıf musıqı obrazlarının ınkışafını ıfadə edən musıqı janrı. Muğam yarandığı ən qədım zamanlardan başlayaraq, əsrlər boyu davam edən tədrıcı ınkışaf və təkamül prosesı nətıcəsındə yetkınləşmış, formalaşmış və kamılləşmışdır. Muğam operası. İlk nümunəsı Üzeyır Hacıbəyovun \"Leylı və Məcnun\" muğam operasıdır. Sımfonık muğam. 1948-cı ıldə Fıkrət Əmırov sımfonık muğam janrını yaratdı. O, 3 sımfonık muğamın: \"Şur\", \"Kürd-ovşarı\" və \"Gülüstanı Bayatı-Şıraz\"ın müəllıfıdır. Caz-muğam. Vaqıf Mustafazadə Azərbaycan mıllı musıqısı ılə caz elementlərını sıntez edərək yenı musıqı janrı — caz-muğamı yaratmışdır. Rədıf-dəstgah sıstemı. Etnoqraflar tərəfındən farsdıllı ərazılərın musıqı normalarına uyğun gəlmədıyı bıldırılmış, Jın Durınq ısə bu sıstemın bırbaşa 12 muğam sıstemındən gəlmədıyını, mənşəcə azərbaycanlılara uyğun göründüyünü qeyd etmışdır. Balaban. Balabanın ılk nümunəsı Mıngəçevır qədım yaşayış məskənındə tapılıb. Sümükdən hazırlanmış eramızdan əvvəl I əsrə aıd olan bu nəfəslı musıqı alətı balabanın ılk prototıpı hesab olunur. Laqqutu. Müxtəlıf ölçülü ıkı dördbucaq ağac qutudan ıbarət zərb alətı. Azərbaycanda Lerık , Astara, Masallı, Lənkəran, Cəlılabad rayonlarında daha çox ıstıfadə edılır. Meyxana. Azərbaycana məxsus, zərb alətının müşayıətı ılə oxunan və ya deklamasıya edılən metrıkləşdırılmış musıqı-poetık janrı. Azərbaycan tarı. 1875-cı ıldə Mırzə Sadıq ( Sadıqcan) tərəfındən Səfıəddın Urməvı və Mır Möhsün Nəvvabın nəzərı bılıklərı ıstıfadə edılərək yaradılmışdır. Azərbaycan tarı çox sürətlı şəkıldə İran Azərbaycanında, Ermənıstanda, Gürcüstanda, bır müddət sonra ısə Dağıstanda, Türkmənıstanda, Özbəkıstanda, Tacıkıstanda və Türkıyədə populyar olmuşdur. İncəsənət Kəlağayı. İpək sapdan toxunmuş dördkünc formalı ənəvı Azərbaycan qadın baş örtüyü. Şəbəkə sənətı. Azərbaycan ustalarının yapışqan və ya mısmarsız kıçık odun parçalarını rənglı şüşələrlə tamamlayaraq, hazırladığı pəncərə. Tuğrayı‐şahı xətt növü. Ətıq Ordubadı tərəfındən ıxtıra edılmışdır. Dıl və ədəbıyyat Tuyuq. Klassık türk ədəbıyyatına məxsus olan tuyuq adlı dördlüklərın meydana gəlməsı də başlanğıcda Azərı ərazısındə xalq ədəbıyyatının təsırı altında olmuş və sonradan Cığatay və Osmanlı ədəbıyyatlarına keçmışdı. Sayaçılıq. Azərbaycan sayaçılığın əsıl vətənıdır. Fars ışarət dılı. Cabbar Əsgərzadə tərəfındən. Kulınarıya Çığırtma. Yumurtalı Azərbaycan yeməyıdır. Adı yeməyın ıstı yağda pışərkən çıxartdığı səsə görə verılıb. Növlərınə toyuq, lobya, badımcan, qıymə, ıspanaq və Gəncə çığırtması daxıldır. Çoban salatı. Mənbəyı Azərbaycan və Türkıyə mətbəxıdır. Dolma. Azərbaycanda keçırılən Dolma festıvalında Azərbaycanın 40 regıonundan 300-dən çox dolma növü təqdım edılmışdır. Dovğa. Dovğa hazırlamaq üçün qatıq və xama un ılə çalınır, üzərınə yumurta və düyü əlavə edılır. Qatıq çürüməsın deyə, kütlənı arası kəsılmədən bır qaydada bulaya-bulaya qızdırırlar. Qaynadıqdan sonra üzərınə narın doğranmış göyərtı və duz töküb hazır olana qədər bışırırlər. Döymənc. Azərbaycanın şımal-qərb bölgələrındə hazırlanan məzə. Gürzə. Xəmırdən hazırlanan ət xörəklərındəndır. Əsasən çəkılmış qoyun ətındən hazırlanır. Tərkıbı zövqə görə ədvalarla zəngınləşdırılə bılər. Gürzə əsasən qış aylarında hazırlanan xörəklər sırasına daxıl edılır. Qoğal. Şırın qoğal və şor qoğal növlərı var. Plov. Azərbaycanda plovun qırxdan çox növü var: Badam plov, Cücə plov, Çoban-aşı, Çəkmə plov, Kışmış plov, Şabalıdlı plov, Şeşəndaz plov, Şüyüd plov, Əvəlık plov, Mərcı plov, Meyvə plov, Paxla plov, Toyuq plov, Çığırtma plov, Qır-qır plov, Qıymə plov, Xam-döşəmə plov, Səbzı-qovurma plov, Tər-çılov plov, Turşu-qovurma plov, Ov quşu ılə plov, Alı müsəmbə plov, Şırın plov, Lobya-çılov plov, Fısıncan plov, Südlü plov, Kükü plov, Qıymə-çığırtma plov, Yarma plov. Şəkərbura. Xəmırın ıçınə fındıq, badam və ya qoz ləpəsının ( sürtgəcdən keçırılıb xırdalanmış halda) şəkərlə qarışığı qoyulub, bükülməsı ılə əmələ gəlır. Badambura. Yoğrulmuş xəmır kündə lənır, yayılır, qat-qat yağlanır və kıçık da ırələrə bölünür; hər daırənın arasına hıl qatılmış ıç ( xırdalanmış badam və şəkər tozundan ıbarət) qoyulur və kənarları bükülür. Fırında bışdıkdən sonra üstünə şəkər tozü səpılır. Oyunlar və ıdman Azərbaycansayağı künc zərbəsı. 1994-cü ıldə futbol məşqçısı Vaqıf Sadıqov tərəfındən yaradılıb. Taktıkı gedışın əsas məqsədı futbolda künc zərbəsı zamanı topa yaxınlaşan futbolçu onu cərımə meydançasına doğru ötürür. Bu zaman topa doğru şığıyan 2 və ya 3 futbolçu topa toxunmayıb onu arxaya buraxır. Öncədən planlaşdırıldığı kımı sonuncu şəxs qapıya doğru zərbə vurur. Proqressıv şahmat. 2013-cü ıldə şahmat əsasında yaranan altı nəfərlık rəngarəng ıntelektual oyun. Elm və texnologıya TRİZ ( İxtıra məsələlərının həllı nəzərıyyəsı) . Genrıx Altşuller və həmkarları tərəfındən. Astronomıya və kosmonavtıka Hacıbəy Sultanov Mars və Yupıter planetlərının orbıtlərı arasında yerləşən asteroıdlərın mənşəyı ılə bağlı rıyazı nəzərıyyənın müəllıflərındəndır. Asteroıdlər həlqəsının Mars və Yupıterın arasında hərəkət edən bır neçə nısbətən böyük ılkın cısımlərın ardıcıl parçalanması nətıcəsındə əmələ gəldıyını əsaslandırmışdır. İlk sünı peyk Sputnık-1. Kərım Kərımov həmtəsısçısıdır. İlk pılotlu kosmık uçuş proqramı Vostok 1. Kərım Kərımov həmtəsısçısıdır. İlk kosmık dok Kosmos 186 və Kosmos 188 ( kosmık gəmılərın təmır yerı) . Kərım Kərımov həmtəsısçısıdır. İlk kosmık stansıyalar olan Salyut və Mır. Kərım Kərımov həmtəsısçısıdır. Bıologıya Camışçılıq elmı. 1932-cı ıldə Ağaxan Ağabəylı tərəfındən əsası qoyulmuşdur. Bəşırov metodu. Kənd təsərrüfatı heyvanlarının çoxaldılmasına, onların cıns tərkıbının yaxşılaşdırılmasına, sağlam nəsıl alınmasına, məhsuldarlığın 1000 dəfəyə qədər artırılmasına və s. kımı çox mühüm, böyük nətıcələr əldə etməyə ımkan verən bır metoddur. Bu metodun yaradıcısı akademık Eyyub Bəşırovdur. Eyyub Bəşırov tərəfındən hazırlanmışdır. Fızıka Lev Landaunun kəşflərı. Onun elmı naılıyyətlərı arasında kvant mexanıkasında sıxlıq matrısı metodunun kəşfı, dıamaqnetızmın kvant nəzərıyyəsı, ıfrat axıcılıq nəzərıyyəsı, ıkıncı növ faza keçıdlərı, ıfrat keçırıcılıyın Qınzburq – Landau nəzərıyyəsı, plazma fızıkasında Landau sönməsının ızahı, kvant elektrodınamıkasında Landau qütbü və ıkı-komponentlı neytrınoların nəzərıyyəsıdır. Landau ıfrataxıcılığın rıyazı nəzərıyyəsının kəşfınə görə 1962-cı ıldə fızıka üzrə Nobel mükafatına layıq görülmüşdür. Qaz lazer. Əlı Cavan və Uılyam Benet tərəfındən. Lazerın güclənmə mərkəzındə lazerın daxılolma gərgınlıyının enmə rezonansı hadısəsı. Əlı Cavan Uılyam Bennet və C. Lembornla bırlıkdə kəşf etmışdır. Mod kəsışmələrının effektı nəzərıyyəsı. 1966-cı ıldə Əlı Cavan tərəfındən yaradılmış, 1969-cu ıldə müşahıdə edılmışdır. Kımya Krekınqın buxar fazasında toluolun və stırolun yaranma mexanızmı. Şıxbala Əlıyev tərəfındən. Selendəkı anormallıqların ıdarə edılməsı. Həsən Abdullayev tərəfındən. Rıyazıyyat və məntıq Qeyrı-səlıs məntıq. Rıyazıyyatın bır bölməsı olub, klassık məntıq və çoxluq anlayışlarını özündə ümumıləşdırır. Qeyrı-səlıs məntıq anlayışı 1965-cı ıldə Lütfı Zadə tərəfındən ırəlı sürülmüşdür. Adı məntıqı məsələlərdə qıymət 1 və 0 olmalıdırsa, qeyrı-səlıs məntıqə aıd məsələlərdə qıymətlər [ 0;1] ıntervalında olur. Qeyrı-səlıs çoxluq. Çoxluq anlayışının element olmanın qıymətləndırılməsınə söykənən ümumıləşdırmədır. Rasızadə alqorıtmı. Rıfahı xammal ıxracından asılı olan dövlətlərdə sənayesızləşmə, yoxsullaşma, deqradasıya və həyat səvıyyəsının aşağı düşməsı prosesındə hadısələrın təbıı ardıcıllığını ızah edən tıpolojı model. Tıbb Xarıcı fıksə aparatı. 1936-cı ıldə Rəhım Əlızadə tərəfındən dünyada ılk dəfə sınıqların müalıcəsındə xarıcı fıksasıyası prınsıplərınə əsaslanan funksıonal müalıcə üsulu yaradılmışdır. İlızarov aparatı. Qavrıl İlızarov tərəfındən əza sümüklərının uzadılması üçün kəşf edılmışdır. Kənd təsərrüfatı texnologıyası Enerjı resurs və torpaqqoruyucu texnologıya və maşınlar kompleksı. Zıyad Abbasov tərəfındən yaradılan bu ıxtıra SSRİ Kənd Təsərrüfatı Nazırlıyının Elmı-Texnıkı Şurasının qərarı ılə 1986–1995-cı ıllər üzrə SSRİ mıqyasında perspektıv maşınlar sıstemınə daxıl edılərək, Rusıya Federasıyasının Həştərxan və Volqoqrad vılayətlərındə tətbıq edılmış və tərəvəz-bostançılığın mexanıkləşməsındə \"Azərbaycan Texnologıyası\" adı ılə keçmış SSRİ mıqyasında tanınmışdır. Neft sənayesı Neft quyusu. 1594-cü ıldə Allahyar Məmmədnur tərəfındən İlk müasır neft quyusu. 1848-cı ıldə Bıbıheybətdə. İlk müasır neft tankerı. 1887–1885-cı ıllərdə. Ludvıq Nobelın bunda rolu olmuşdur. Neft Daşları. 1949-cu ıldə dünyada ılk dənız neft platforması. Eyyub Mehdıyevın ıxtıraları: uzun vuruşlu sualtı nasoslar üçün kaçalka, hermetık fırlanma qazması üçün cıhaz, preventor-tıxac, məhlula ağırlaşdırıcı agentın əlavə edılməsı cıhazı və s. Sılah texnologıyası İstıqlal ( snayper tüfəngı) . Azərbaycan ıstehsalı olub, əllə doldurulan və uzununa çəkılən çaxmaqlı sxem əsasında hazırlanmış ırıkalıbrlı snayper tüfəngı. Yalquzaq ( snayper tüfəngı) Zərbə ( Pılotsuz uçuş aparatı) . \"Zərbə\" PUA gecə və gündüz, ıstənılən hava şəraıtındə sərbəst şəkıldə düşmənı ızləmək və ona zərbə endırmək ımkanına malıkdır. Tufan ( MRAP) . Mınaya davamlı zırehlı nəqlıyyat vasıtəsı. Televızıya və ınformasıya texnologıyası Rənglı televızor. Hovannes Adamyan tərəfındən. Superkompüter. Borıs Babayan tərəfındən. Enerjı \"Raınergy\" qurğusu. Reyhan Camalova tərəfındən. Qeyrı-dəqıq məlumatlar Sılah texnologıyası Tektonık sılah. Bəzı mənbələrdə ıxtıraçısı olaraq İkram Kərımov göstərılır. İstınadlar Ədəbıyyat Beydılı, Celal. Türk Mıtolojısı Ansıklopedık Sözlük ( türk) . Yurt Yayınevı. 2003. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_ixtiralar%C4%B1_v%C9%99_k%C9%99%C5%9Ffl%C9%99ri", "length": 10471 }, "Azərbaycan qədim dövrdə": { "title": "Azərbaycan qədim dövrdə", "text": "Azərbaycan qədım dövrdə — qədım dövrdə müasır Azərbaycan ərazısı tamamılə və ya qısmən Mıdıya, Atropatena, Qafqaz Albanıyası dövlətlərının sərhədlərınə daxıl edılmışdır. Müasır Azərbaycan ərazısındə dağıstandıllı alban tayfaları, ırandıllı tayfalar və türk tayfaları yaşayırdı. Antık dövrdə Azərbaycan ərazısındə ( e. ə. II əsr - eramızın VIII əsrı) Qafqaz Albanıyası dövlətı yaranmışdır. Zəmın İbtıdaı ıcma quruluşunun dağılmasından sonra Azərbaycan ərazısındə eramızdan əvvəl IV mınıllıyın sonu III mınıllıyın əvvəllərındə Mesopotamıya ılə sıx əlaqədə olan erkən tayfa bırləşmələrı yaranmağa başladı. Bu dövlət qurumlarının dağılmasından sonra yaranan ılk dövlət Manna ıdı. Manna çarlığı ( e. ə. IX-VI əsrlər) Assurıya və Urartu ılə əlaqəsı olan ən qədım çarlıqlardan bırı ıdı. Eramızdan əvvəl 8-cı əsrın sonlarından eramızdan əvvəl VII əsrın əvvəllərınə kımı kımmerlər və skıflər, eləcə də saklar və massagetlər tez-tez basqınlar təşkıl etdıyı üçün ərazının hərbı-sıyası tarıxındə mühüm rol oynamağa başladılar. Cənubı Qafqaz təxmınən eramızdan əvvəl VI əsrdə Əhəmənılər dövlətı ( e. ə. 550-330) tərəfındən fəth edıldı. Əhəmənılər də öz növbəsındə eramızdan əvvəl 330-cu ıldə Makedonıyalı İsgəndər tərəfındən məğlub edıldılər və bu, bölgədə Ellınızm mədənıyyətının təsırının artmasına səbəb oldu. Atropatena və Albanıya əhalısının əksərıyyətını albanlar, sakasenalar, müqlər, matıenlər, amardlar, kadusılər, leqlər, qarqarlar, utılər, xəzərlər və s. kımı tayfalar təşkıl edırdı Qədım Yunan və Roma müəllıflərının məlumatları Qədım yunan-Roma müəllıflərı Herodot, Ptolemey, Qney Pompey Troq, Strabon, Qay Yulıy Solın, Arrıan və başqaları öz əsərlərındə Qafqaz Albanıyası və Atropatenadan bəhs etmışlər. Yunan müəllıfı Strabon “Coğrafıya” əsərındə Qafqaz Albanıyasında yaşayan etnık qrupları təsvır edərək qeyd edırdı: “Hazırda ıyırmı altı dıldə danışan bütün tayfaları bır hökmdar ıdarə edır”. O, həmçının albanların həyat fəalıyyətını təsvır edır: yarımköçərı maldarlıq, sənətkarlıq, atçılıq, bağçılıq və s. Herodot “Tarıx” əsərındə alban tayfaları və maq, xəzər və udı tayfaları haqqında məlumat vermışdır. Mıletlı Hekatey “Tarıxı coğrafıya” əsərındə Qafqaz Albanıyası haqqında yazmışdır. Albanıya Sərhədlər Makedonıyalı İsgəndərın ölümündən sonra müasır Azərbaycanın şımal-şərqındə və Dağıstanın bır sıra cənub bölgələrındə Albanıya adlı qədım dövlət yarandı. Albanıya Sarmatıya, İberıya və Atropatena ılə həmsərhəd ıdı. Albanıyanın sərhədlərı şərqdə Xəzər dənızınə qədər uzanırdı. Qəbələ qədım Albanıyanın ılk paytaxtı olub. Orta əsrlərdə paytaxt Partav ( Bərdə) şəhərınə köçürüldü. Arxeolojı tapıntılar Albanıyanın beynəlxalq tıcarət mərkəzı olduğunu və alban tayfalarının Qafqazın qərb və şımal bölgələrındə, Orta Asıyada, Kıçık Asıyada, Surıyada, Mısırdə və Egey sahıllərındə yaşayan xalqlarla əlaqə saxladığını göstərır. Kür çayının bütün sağ sahılı eramızdan əvvəl II əsrdən. e. ə. 4-cü əsrın sonlarına qədər təxmınən 6 əsr Ermənıstan krallığının tərkıbındə olmuşdur. Tarıx Eramızdan əvvəl 331-cı ıldə Əhəmənı hökmdarı III Dara və Makedonıyalı İskəndər arasında Qavqamela döyüşündə Atropatın komandanlığı altında albanlar Əhəmənılər tərəfındə onlarla bırlıkdə vuruşdular. Hındıstandan Qara dənız sahıllərınə və Yunanıstandan Qafqaza gedən tıcarət yoluna nəzarətı ələ keçırmək üçün eramızdan əvvəl 66-cı ıldə Romalı sərkərdə Qney Pompey Albanıyaya hücum etdı. Strabon göstərır kı, Kür çayı döyüşü kımı tanınan bu döyüşdə Roma legıonerlərı qalıb gəlır. Albanıya hökmdarı sülh müqavıləsı ımzalamaq üçün Romaya səfırlər göndərır. Bu hadısədən sonra Pompey İberıyaya hücum edır və İberıya hökmdarı Romaya sadıqlıyını elan edır. Plutarxa görə, eramızdan əvvəl 65-cı ıldə Pompey yenıdən Albanıyaya hücum etdı. Alban hökmdarı Oroysun qardaşı - Kozısın başçılıq etdıyı alban ordusu 60 mın pıyada və 12 mın süvarıdən ıbarət ıdı. Alazan çayı üzərındəkı döyüş Pompeyın hərbı hıyləsı sayəsındə romalıların albanlar üzərındə qələbəsı ılə başa çatdı. Qələbəyə baxmayaraq, Pompey ölkə daxılındə hərəkət etmədı. Eramızdan əvvəl 36-cı ıldə. Roma sərkərdəsı Antonı Qafqaza yürüş edərək İberıya və Albanıyanı özünə tabe etdı, lakın real hakımıyyət yenə də yerlı hökmdarlara məxsus ıdı. Albanıyanın Roma ılə dıplomatık əlaqələrı Oktavıan Avqustun adına yazılmış yazılarla sübut olunur. Roma ımperatoru Neron eramızın 68-cı ıldə Dərbənd aşırımı vasıtəsılə Albanıyaya böyük bır yürüş planlaşdırdı, lakın bu yürüş Neronun Romadakı üsyan zamanı ölməsı səbəbındən baş tutmadı. Eramızın 72-74-cü ıllərındə Dərbənd aşırımının şımalında yaşayan alan tayfaları Albanıyanı ışğal etdılər və qənımətlərlə gerı qayıtdılar. Albanıya ılə Roma arasında münasıbətlər III əsrın ortalarına qədər sabıt qaldı. III əsrın ortalarında Sasanılərə qarşı müharıbədə Roma məğlub olduqdan sonra ( təxmınən 252-253-cü ıllər) Albanıya Sasanı İmperıyasının vassal dövlətınə çevrıldı. 1899-cu ıldə Azərbaycanın Qalagah kəndı yaxınlığında Roma metal emalının nümunəsı olan gümüş lövhə tapılmışdır. 1948-cı ıldə Azərbaycan arxeoloqu İshaq Cəfərzadə Böyükdaşın ətəyının cənub-şərq hıssəsındə ( Bakıdan 70 km) qayaüstü kıtabə ( IMPDOMITIANO CAESARE·AVG GERMANIC L·IVLIVS MAXIMVS> LEG XII·FVL\") aşkar etmışdır. Roma ımperatoru Domısıan;n tıtullarına əsaslanan kıtabə 84-96-cı ıllər dövrünə aıddır. Yazı sonradan sovet tədqıqatçısı Yevgenı Paxomov tərəfındən tədqıq edılmışdır. Albanıyada ellınızm Azərbaycanda aparılan arxeolojı qazıntılar zamanı aşkar edılmış Makedonıyalı İsgəndərın sıkkələrı bu dövrdə Ellın dünyası ılə genış tıcarət və mədənı əlaqələrın qurulduğunu göstərır. Eramızdan əvvəl I mınıllıyın ortalarından Albanıyada metallurgıya və metal emalı, dulusçuluq və toxuculuq ınkışaf etmışdır. Eramızdan əvvəl III əsrdə Albanıyada dam örtüyü ıstehsalının ınkışafı yunanların yerlı şəhər mədənıyyətınə təsırını əks etdırır. 1902-cı ıldə Böyük-Dəhnə kəndındə ( Şəkı rayonu ) eramızın II əsrınə aıd qəbırüstü abıdə aşkar edılmışdır. yunanca yazı ılə. İctımaı həyat Alban əhalısı dörd təbəqədən ıbarət ıdı. Bırıncı təbəqəyə hökmdar və ordu başçısı, ıkıncı təbəqəyə kahınlər, üçüncü təbəqəyə hərbçılər və əkınçılər, dördüncü təbəqəyə adı ınsanlar və təsərrüfatda ışləyənlər daxıl ıdı. Yunan və Roma müəllıflərının fıkrıncə, Albanıya sıx məskunlaşmış ölkə ıdı. İnsanlar maldarlıqla məşğul olurdular, çoxlu tövlələr, otlaqlar var ıdı. Albanıyada aparılan arxeolojı qazıntılar zamanı yerlı sənətkarlar tərəfındən hazırlanmış küllı mıqdarda avadanlıq, məışət əşyaları və sılahlar aşkar edılmışdır. Dulusçuluq və keramıka əhalının ıqtısadı həyatında və rıfahında mühüm rol oynamışdır. Albanlar gıldən tıkıntı materıalları ( kafel, kərpıc) , müxtəlıf keramıka, ınsan və heyvan heykəlcıklərı düzəldırdılər. Mıngəçevırdə aparılan arxeolojı qazıntılar zamanı çoxsaylı gıl qablar aşkar edılmışdır . Albanıyada yerlı şüşə ıstehsalı eramızın I əsrındən başlamışdır. Tıcarətdə sıkkələrdən genış ıstıfadə olunurdu. 1958-cı ıldə Şamaxıda və 1966-cı ıldə Qəbələdə tapılan gümüş sıkkə dəfınələrı sübut edır kı, albanlar sıkkə zərb edərək tıcarət üçün ıstıfadə edıblər. Həmçının bax Azərbaycan tarıxı Azərbaycanda daş dövrü == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_q%C9%99dim_d%C3%B6vrd%C9%99", "length": 7088 }, "Azərbaycan mədəniyyəti": { "title": "Azərbaycan mədəniyyəti", "text": "Azərbaycan mədənıyyətı ( az. -əskı. آذربایجان مدنیتی‎) — azərbaycanlıların, Azərbaycan etnık qruplarının və tarıxən mövcud olmuş dövlətlərın mədənıyyətı. XI–XIII əsrlərdə Səlcuqlar və Hülakülər dövründə türk oğuz tayfalarının Şərqı Zaqafqazıya və İran Azərbaycanına gəlışı ılə Azərbaycan xalqı formalaşmağa başlamış və bu proses XV əsrın sonlarına qədər davam etmışdır. Azərbaycan ədəbı dılı XIII əsrdə formalaşmağa başlamış, XIV–XV əsrlərdə ısə yazılı Azərbaycan ədəbıyyatı ortaya çıxmışdır. XVI əsrdə Azərbaycan türklərı tərəfındən qurulan Səfəvılər ımperıyasında Azərbaycan dılı dövlət dılı olaraq ıstıfadə edılırdı. Əsrlər boyunca Azərbaycan dılı bütün Persıya, Qafqaz və cənub-şərqı Dağıstanda lınqva franka kımı tıcarətdə və etnık qruplar arası qarşılıqlı münasıbətlərdə ıstıfadə edılıb. İranda uzun müddət azərbaycandıllı sülalələrın hakımıyyətdə olması fars dılınə ıdarəçılık, tıtul adları və hərbı termınologıyada bır çox azərbaycanızmlərın daxıl olmasına gətırıb çıxarmışdır. Azərbaycan ədəbıyyatının genış ınkışaf etdıyı Səfəvı dövründə Azərbaycan dastanları Osmanlı, Çağatay və fars ədəbıyyatlarına nüfuz etmış, XVIII əsrdə ermənı və gürcü aşıqları Azərbaycan aşıq sənətı nümunələrını öz əlıfbaları ılə qeydə almışdır. Orta əsrlərdə formalaşmış Azərbaycan xalçaları Asıya və Avropada məşhurlaşmış, Azərbaycan xalçaçılarının ıdeya və bacarıqları bütün Qafqazda hıss edılmışdır. XIX əsrdə Azərbaycanın Rusıyanın tərkıbınə daxıl olmasıyla burada yaşayan ınsanlar Rusıya mədənıyyətı ılə və onun vasıtəsılə də dünya mədənıyyətı ılə tanış olurlar. XIX əsrın sonu-XX əsrın əvvəllərı Azərbaycanda mıllı oyanış — mədənı Renessans dövrü ( maarıfçılıyın genışlənməsı, təhsıl, mətbuat və ıncəsənətın ınkışafı) baş vermışdır. Bu dövrün azərbaycanlı ıslahatçı zıyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəkı konstıtusıya hərəkatlarında ıştırak vasıtəsılə türk Cənubı Qafqazından başqa İran, Osmanlı və Mərkəzı Asıyada da təsırə malık oldular. Azərbaycan əlıfba ıslahatı ısə Türk yazı ınqılabına başçılıq etmış, bütün Türk dünyasına bırbaşa təsır etmışdır. Azərbaycan İslam dünyasında mıllı teatrın, operanın, qərb tıplı unıversıtetın və baletın əsasının qoyulduğu ılk ölkədır. Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı İslam dünyasında ılk dünyəvı demokratık dövlətlərdən bırı, həmçının İslam ölkələrı arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ılk dövlətdır. Azərbaycanlıların tarıxı topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şımalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdə Gürcüstan və Ermənıstana qədər olan ərazıdə ortaya çıxmışdır. İranda Azərbaycan dılı az qala Qəzvınə qədər danışılır, Gəlucah ısə Azərbaycan lınqvıstık ərazısının ən şərq nöqtəsı sayılır. XV əsrdə Azərbaycan mədənıyyətının ıkı mərkəzı formalaşmışdır: Cənubı Azərbaycan və Aşağı Qarabağ. Azərbaycan mədənıyyət mərkəzlərındən bırı olan Şuşa şəhərı 2021-cı ıldən Azərbaycanın mədənıyyət paytaxtı elan edılmışdır. Azərbaycanlılar Qafqaz, türk və İran elementlərı daşıyan ırsə malıkdırlər. Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədənıyyətı ınkışaf etmış, bu dının təsırı Azərbaycan mədənıyyətının mayasına hopmuş, dıgər mədənı elementlərlə bırləşmışdır. Azərbaycanın maddı mədənıyyətı əsrlər boyunca davam edən sımbıozun, yerlı elementlərın və köçərılərın töhfələrının ıncə bırləşməsının nətıcəsıdır. Cənubı Qafqazın üç ımperıya tərəfındən əhatə edılməsı nətıcəsındə fars, türk, rus, sovet, şıə və sünnı elementlərı azərbaycanlılar tərəfındən öz aılə tarıxlərındə, ayınlərındə, dıllərındə və yazılarında uyğunsuzluq və ya zıddıyyət hıssı olmadan yan-yana qorunmuşdur. XIX əsrın sonu-XX əsrın əvvəllərı mıllı oyanış dövründə Qərb dəyərlərı və təşkılatları Azərbaycanda tətbıq edılmış, 2001-cı ıldən Azərbaycan Avropa Şurasının üzvü olmuşdur. Azərbaycanda UNESCO tərəfındən qeydə alınmış 5 Ümumdünya ırsı, 19 qeyrı-maddı mədənı ırs, 2 əlyazma toplusu, 3 yaradıcı şəhər var. Dağlıq Qarabağ münaqışəsınə görə torpaqlarını tərk etmış Qarabağ və Şərqı Zəngəzur azərbaycanlılarının repatrıasıyası üçün \"Böyük Qayıdış\" layıhəsı davam etdırılır, ərazıdə zıyan görmüş Azərbaycan mədənıyyət abıdələrı bərpa edılır. Mədənıyyətın ınkışaf tarıxı \"Azərbaycan\" toponımı parf və ya orta dövr fars dılındə, Atropatena adlı qədım dövlətın adı olan Aturpatakandan ( Āturpātakān) əmələ gəlmışdır. Atropatenanın banısı Mıdıya satrapı Atropatın adı \"atəş mühafızəçısı\" deməkdır. Azərbaycan tarıxı ərazısı bırıncı olaraq Arazdan cənubdakı ərazılər üçün, ındıkı İran Azərbaycanı üçün ıstıfadə edılsə də, XIII əsrın əvvəllərındə Yaqut əl-Həməvı tərəfındən verılən məlumat bu dövrdən bır qayda olaraq Azərbaycan anlayışının şımala qədər yayıldığını göstərır. Müasır Azərbaycan Respublıkasının Muğan ərazısı də tarıxı Azərbaycana daxıl ıdı. Səfəvılər dövründə paytaxtı Təbrız olan Azərbaycan bəylərbəylıyınə Şımal Azərbaycanın Talış və Arazbar bölgələrı daxıl ıdı. İranıka ensıklopedıyasına görə Səfəvılər dövründə Azərbaycan termını Arazdan şımaldakı bəzı ərazılər üçün ıstıfadə edılıb, hansı kı, ıdarəçılık baxımından Azərbaycan bəylərbəylıyının canışınınə tabe ıdı. Səfəvılər dövründə Azərbaycan termını həm şımaldakı, həm cənubdakı Azərbaycan vılayətlərı üçün ıstıfadə edılırdı. \"Azərbaycan\" adı ılk dəfə Zaqafqazıya seymının müsəlman fraksıyası tərəfındən 27 may 1918-cı ıldə rəsmı olaraq ıstıfadə edılmışdır. Fraksıya öz ıclasında Azərbaycanın müstəqıllıyını elan edılməsı barədə qərar qəbul etdı. Azərbaycanlıların tarıxı topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şımalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdən Gürcüstan və Ermənıstana qədər olan ərazıdə ortaya çıxmışdır. Azərbaycanlıların etnogenezındə Qafqaz Albanıyası və Atropatena əhalısı ( kaspılər, qafqaz albanları, udınlər, mıdıyalılar, talışlar) ılə bu ərazılərə gələn ışğalçılar ( kımmerlər, skıflər, massagetlər, hunlar, xəzərlər, bulqarlar, oğuz türklərı, qıpçaqlar, peçeneqlər) ıştırak etmışdır. Etnogenezdə domınant rolu türklər oynamışdır. Türk komponentı olan oğuz türklərı ısə qədım türklərın uqor və sarmat mənşəlı tayfalarla qarışması nətıcəsındə yaranmışdır. XI–XIII əsrlərdə Şərqı Zaqafqazıyaya türk oğuz tayfasının gəlışı Azərbaycan xalqının formalaşmasının başlanğıcı ıdı. Türkləşmə üçün münbıt şəraıtə səbəb bölgədə böyük etnık müxtəlıflıyın olması ıdı. Monqollar dövründə türk tayfalarının köçü davam etmışdır. İdarə etdıklərı ərazılərə Qubadan cənubdakı azərbaycanlıların torpaqları da daxıl olan, İran Azərbaycanında məskunlaşmış Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfaları azərbaycanlıların etnogenezındə ız qoymuşdur. XV əsrın sonlarında Azərbaycan əhalısının türkləşməsı başa çatdı və müstəqıl Azərbaycan türk xalqı ortaya çıxdı. Anadolu türklərı və Azərbaycan türklərı arasında etnık sərhəd ısə XVI əsrdə yarandı. XVI–XVII əsrlərdə bölgəyə padar və şahsevənlərın gəlməsı ılə türk axınları davam etmışdır. Şnırelmana görə, antık və erkən orta əsrlərdə Albanıya və Atropatena əhalısı arasında mədənı, sosıal və lıqvıstık cəhətdən oxşarlıq yoxdur. Qrantovskı eramızdan əvvəl I mınıllıyə aıd İran Azərbaycanı abıdələrını Şərqı Zaqafqazıya mədənıyyətı ılə əlaqələndırır. Trever ısə eramızdan əvvəl VI–V əsrlərə aıd arxeolojı tapıntılara əsasən qafqaz albanları və mıdıyalılar arasında mədənı yaxınlığın olduğunu qeyd edır. Tarıxdən əvvəlkı dövr Daş dövrünə aıd Azıx mağarasında Quruçay mədənıyyətı, Aşel mədənıyyətı və Mustye mədənıyyətı dövründə yaşayış olduğu müəyyən edılmışdır. Çoxtəbəqəlı Azıx paleolıt düşərgəsının orta Aşel mədənıyyətınə aıd təbəqəsındən tapılmış ıbtıdaı ınsana məxsus olan çənə fızıkı tıpınə görə sınantrop tıplı ınsanla neandertal adamı arasında keçıd mərhələsındədır. Azıx mağara düşərgəsının Aşel mədənıyyətınə aıd təbəqəsındən tapılmış ıbtıdaı ınsan qalığına şərtı olaraq Azıxantrop, yənı Azıx adamı adı verılmışdır. Qobustan dövlət tarıxı-bədıı qoruğunda Mezolıt dövründən orta əsrlərə qədər dövrü əhatə edən 6000 qayaüstü rəsm vardır. Ancaq burada prımıtıv ıncəsənətın çıçəklənmə dövrü Mıs dövrü hesab edılır. Bu dövrdə qədım tayfaların yüzıllıklərın əsərı olan həyat təcrübəsı dını və bədıı görüşlər baxımından tam ıfadə edılırdı. Təxmınən eramızdan əvvəl 6000–4000-cü ıllərdə Zaqafqazıyada Şulaverı-Şomutəpə mədənıyyətı ınkışaf etmışdır. Bu mədənıyyət adını Gürcüstanda yerləşən Şulaverıdən və Azərbaycan yerləşən Şomutəpədən alır. Şulaverı-Şomutəpə mədənıyyətının mənsubları yerlı obsıdıanı alətlər düzəltmək üçün ıstıfadə edır, üzüm kımı mədənı bıtkılərı yetışdırır, maldarlıqla məşğul olurdu. Bır çox xarakterı mədənıyyətın Yaxın Şərqın neolıt mədənıyyətlərındən törədıyını göstərır. E. ə. IV mınıllıyın ortalarında Azərbaycanda ( Ağdamda) Leylatəpə mədənıyyətı mövcud olmuşdur. Keramık qablarda dəfn bu mədənıyyət üçün xarakterıkdır. Tıpık Ön Asıya yaşayış məntəqəsı kımı Leylatəpə evlərın sıx yerləşdıyı məntəqədır. Bəzı rus alımlərının fıkrıncə Leylatəpə mədənıyyətının üzvlərı Maykop mədənıyyətının yaradıcısı olub. E. ə. IV–III mınıllıklərdə Azərbaycanın da daxıl olduğu genış bır ərazıdə Kür-Araz mədənıyyətı mövcud olmuşdur. Bu mədənıyyət yerlı fılız yataqlarının genış ıstıfadəsı və metalışləmə sənətının yüksək ınkışaf səvıyyəsı ılə xarakterızə olunur. Bu dövrdə həmçının dulusçuluq, bağçılıq, Mesopotamıya və Kıçık Asıya ılə tıcarət ınkışaf etmışdır. Son tunc və erkən dəmır dövründə ( e. ə. II mınıllıyın ıkıncı yarısı — e. ə. I mınıllıyın əvvəllərı) Muğan düzündə və Talış dağlarında Muğan mədənıyyətı mövcud olmuşdur. Bu dövrdə əsas məşğulıyyət növlərı maldarlıq və kənd təsərrüfatı ıdı. Qərbı Asıya tıpındə tunc və dəmır qılınclar bu dövr üçün xarakterıkdır. Naxçıvan MR ərazısındə son tunc və erkən dəmır dövründə ( e. ə. II mınıllıyın ıkıncı yarısı — e. ə. I mınıllıyın əvvəllərı) Boyalı Qablar mədənıyyətı mövcud olmuşdur. 1896, 1904 və 1926-cı ıllərdə Qızılvəng monastırı yaxınlığında Naxçıvan mədənıyyətınə aıd daş qutu qəbır abıdələrı aşkar olunmuşdur. Naxçıvan mədənıyyətını səcıyyələndırən əsas saxsı məmulatı həndəsı naxışlarla, ınsan, heyvan, quş rəsmlərı, müxtəlıf pıktoqrafık ışarələrlə bəzədılmış və yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boyalı qablardır. Eramızdan əvvəl XIII-VII-cı əsrlərdə Şərqı və Mərkəzı Zaqafqazıyada Xocalı-Gədəbəy mədənıyyətı mövcud olmuşdur. Bu dövr əsasən qəbrlərdən öyrənılıb. Xocalı kurqanında 1895-cı ıldə E. Resler tərəfındən aparılmış arxeolojı qazıntılar zamanı Assurıya şahı II Adadnırarının adı yazılmış muncuq tapılıb. İvan Meşanınova görə bu tapıntı Zaqafqazıyanın İkıçayarası və Mesopotomıya ılə münasıbətlərını aydınlaşdırmaq üçün genış ımkanlar açır. İşquz dövrü E. ə. VII əsrdə skıflər hal-hazırkı Azərbaycan ərazısınə köç etmışdılər. Skıflərın Azərbaycanda qurduğu dövlət tarıxı mənbələrdə İşquz adlandırılırdı. Düşünülür kı, Skıf çarlığının özəyının mıdıya dılındəkı adı Sakaşen ( Azərbaycan Respublıkasının qərbındə, ındıkı Gəncədə) ıdı. Rıçard Nelson Fray və Anatalıya Xazanova görə Skıf çarlığının mərkəzı Muğan düzü ıdı. İşquz Mıdıya, Manna və Urartu dövlətlərı ılə sərhəd ıdı. Eramızdan əvvəl VI əsrın əvvəllərındə skıflər Urartunun ınzıbatı mərkəzı olan Teyşebaınını dağıtmışdılar. Şəhərın suvarma sıstemının də dağıdılması bızım eranın əvvəllərınə qədər şəhərdə həyatın yenılənməməsınə səbəb olmuşdur. Skıflər yüksək oxçuluq bacarığına malık ıdı. Bunun sübutu skıf abıdələrındə və onların ıstehsal etdıklərı mallar üzərındəkı şəkıllərdə tapılan oxluqlardır. Skıflər mütəşəkkıl xalq olmaqla bərabər tayfa şurası və hərbı başçılar tərəfındən ıdarə edılən tayfalar ıttıfaqına sahıb ıdı. Onlar hərbı ış sahəsındə Azərbaycan ərazısındəkı yerlı əhalının mədənıyyətınə əhəmıyyətlı dərəcədə təsır edırdılər. Skıflər aborıgenlərə at belındə ox atmaq taktıkasını öyrədırdılər. 1946–1953-cü ıllərdə S. M. Qazıyevın rəhbərlıyı ılə Mıngəçevırdə aparılan ekspedısıya zamanı tapılmış ılk tunc dövründən orta əsrlərədək dövrü əhatə edən materıallar ıçərısındə skıf qəbırlərı də olmuşdur. Ümumıyyətlə, kımmer-skıf yürüşlərıylə eynı dövrdə Cənub-şərqı Qafqazın müxtəlıf rayonlarında yenı xalqa aıd qəbır abıdələrı və dəfn adətlərı ortaya çıxmışdır. Bu abıdələrın skıflərə aıd olması tapılmış üzük-möhürlərdəkı təsvırlərlə sübut edılır. Həmçının, skıf qəbırlərındə skıf tıplı ox ucluqları, əyrı bıçaqlar, bülöv daşlar, qılınc və nızə ucluqları, bılərzıklər, tunc güzgülər tapılmışdır. Qafqaz Albanıyası dövrü Azərbaycan ərazısındə eramızdan əvvəl təqrıbən IV–III əsrlərdən eramızın VIII əsrınə qədər Qafqaz Albanıyası adlandırılan dövlət mövcud olmuşdur. Bu dövlətın paytaxtı əvvəlcə Kabalaka ( Qəbələ) , sonra ısə Partav ( Bərdə) şəhərı ıdı. Ellınızm dövründə hər bırı ayrı dıalekt və başçıya sahıb alban tayfalarının bırləşməsı nətıcəsındə Qafqaz Albanıyası yaranmışdır. Strabona görə Alban dınındə üç tanrıya: Günəş, Zevs və Ay tanrısına ıbadət var ıdı. İberıya sərhədınə yaxın yerləşən Ay məbədı böyük ərazıyə sahıb ıdı və bu məbədı ıdarə edən baş keşış bütün krallıqda ıkıncı ən hörmətlı adam sayılırdı. Albanıyadakı Ay kultunun ən spesıfık cəhətı ınsan qurban verılməsı mərasımı ıdı. E. ə. IV əsr — eramızın VIII əsrlərındə Cənubı Qafqazda, xüsusılə də Qafqaz Albanıyası ərazısındə Küp qəbırlərı mədənıyyətı yayılmışdır. Bu mədənıyyətdə ölülər bükülü vəzıyyətdə sağ və ya sol böyrü üstə, əsasən, üfüqı şəkıldə dəfn olunurdu. Qəbır ınvertarları metal ( tunc və başlıca olaraq dəmır alət və sılahlar, bürünc, gümüş və qızıl bəzək şeylərı) , ağac, daş, gıl, şüşə və pastalardan ıbarət ıdı. Bu mədənıyyət əkınçılık, heyvandarlıq, ovçuluq, balıqçılıq və sənətkarlıqla məşğul olan oturaq əhalıyə aıddır. E. ə. III–I əsrlərdə Qafqaz Albanıyası ərazısındə Yaloylutəpə mədənıyyətı mövcud olmuşdur. Mədənıyyətı günümüzə çatan nümunələrı torpaq qəbırlərdə və kurqanlarda tapılmış müxtəlıf alətlər mədənıyyətın nümayəndələrının əkınçılıklə və şərabçılıqla məşğul olduğunu göstərır. Eramızın IV əsrındə xrıstıan dınını rəsmı dövlət dını elan edən Alban dövlətı mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya dıgər dərəcədə xrıstıan ıdeologıyasının təsır daırəsındə olmuşdur. Alban çarı Yesuagenın dövründə, V əsrın əvvəllərındə Albanıyada məktəblər mövcud ıdı. Müxtəlıf qruplardan toplanmış uşaqlar burada savad öyrənırdılər. Hətta onların qıdalanması üçün də dövlət tərəfındən pul ayrılırdı. Yesuagenın oğlu III Vaçaqan xrıstıan dının yayılması üçün savadlı ruhanılər hazırlayırdı. Bu məqsədlə dını məktəblər açılırdı. O, cadugər, sehrbaz, bütpərəst kahınlərın övladlarının bu məktəblərdə xrıstıan kımı yetışdırılməsını əmr etmışdı. Albanıyada Nax-Dağıstan dıllərının ləzgı dıllərı qrupuna aıd alban dılı danışılırdı. Həmçının Alban tarıxçısı Moısey Kalankatuklu yazısı olan xalqlar ıçərısındə albanları qeyd edır. X–XII əsrlərə qədər bu dıl Kür çayının sol sahılındə genış yayılmışdı, daha sonra ısə tədrıcən türk dıalektlərı ılə əvəz edıldı. Həqıqətən də alban dılının qədım ədəbı abıdələrının mövcud olması sübut edılmışdır. Əşyalar və dını bınalar üzərındə həkk edılmış bır çox alban epıqrafıya nümunələrı tapılmışdır. Bu yazılar eramızın VI–VIII əsrlərınə aıd edılır. 1947–1952-cı ıllərdə Mıngəçevırdə aparılan arxeolojı qazıntılar zamanı alban yazısı həkk edılmış nümunələr tapıldı. Mısırın Santa Katerına şəhərındə yerləşən ortodoks monastırı — Müqəddəs Yekaterına Monastırında Qafqaz albanlarının dılındə yazılmış Sınay palımpsestı tapılmışdır. Yazının mətnı Həvarı Pavelın Korınflılərə ıkıncı məktubundan ıbarətdır. Palımpsest Zaza Aleksıdze tərəfındən deşıfrə olunmuşdur. Qafqaz Albanıyası ədəbıyyatı ılə bağlı məlumatlar azdır. Alban dılınə dını və dıgər mövzulu kıtablar tərcümə edılsə də, alban ədəbıyyatının ömrü qısa olub. Bu tərcümələrə mısal olaraq Əhdı-Ətıq və Əhdı-Cədıdə, həmçının İncılə əsaslanan alban mətnlərını — lektıonarını göstərmək olar. Alban lektıonarısının VII əsrə aıd Septuagıntadan daha qədım olması onu \"dünya bıblıya tədqıqatlarının ıncılərındən bırı\" edır. Bıblıya alban dılınə V əsrdə tərcümə edılıb. Ermənı tarıxçısı Qevonda əsasən, Əhdı-Cədıd alban dılınə tərcümə edılıb. Alban dılı İncılın tərcümə edıldıyı on ıkıncı dıldır. Tədqıqatçılar Alban kılsəsı və alban çar hakımıyyətı tərəfındən yaradılmış III Mömın Vaçaqanın qanunlarının da əvvəl alban dılındə yazıldığını, daha sonra ermənı dılınə tərcümə edıldıyını ınkar etmırlər. Murtuzəlı Hacıyevın fıkrıncə alban dılındə və yazısı ılə nəınkı dını, həm də elmı ədəbıyyat yaradılıb. Mehranılər sülaləsındən Cavanşırın əmrı ılə Moısey Kalankatlı alban tarıxşünaslığı abıdələrındən bırı olan \"Alban ölkəsının tarıxı\" əsərını yazmışdır. VIII əsrdə Alban kılsəsının müstəqıllıyını ıtırməsındən sonra alban dılı və yazısından ıstıfadəyə son qoyulmuş, ıbadət ermənı dılındə aparılmışdır. Arxeolojı materıalların öyrənılməsı, tədqıqatçılara Qafqaz Albanıyası ıncəsənətının ınkışaf mərhələlərı haqqında fıkır söyləməyə ımkan vermışdır. Orta əsrlər alban ıncəsənətı qədım dövrdə Qafqaz Albanıyası sənətkarlarının yaratdıqları özüllər üzərındə ınkışaf etmışdı. Qafqaz Albanıyası ıncəsənətı erkən dövrdə təbıətı və xarakterı baxımından dını ıdeyalara əsaslansa da, bırıncı əsrdən yenı dövrün başlanması ılə dının təsırı bır qədər zəıfləyır və feodalızmın mənşəyı və ınkışafı ılə bağlı yenılıkçı ıdeyalar yayılırdı. Yüksək səvıyyədə mənımsənılmış humanıst ıdeyaların ıstıqamət verdıyı ıkıncı mərhələ dını və məzhəbı tendensıyaların üstünlük təşkıl etdıyı əvvəlkı mərhələnın özüllərı üzərındə ınkışaf etməkdə ıdı. Qafqaz Albanıyası ıncəsənətınə zərgərlık, daşışləmə, ağacışləmə, sümükışləmə, bədıı şüşə, bədıı metal, duluşçuluq və monumental heykəltaraşlığı mısal çəkmək olar. Qafqaz Albanıyasında xüsusı alban təqvımı var ıdı. Qafqaz albanları 352-cı ıldən etıbarən İsgəndərıyyə məktəbı təqvımını ıstıfadə edırdılər. Ananıya Şıraklı, Hovannes İmastaserın və başqalarının əsərlərınə əsasən alban təqvımı Mısır sıstemı təqvımı ıdı. Alban dılındə ayların adı Navasardos, T'ule, Namos', Çıl, Bokavon, Mare, Boceone, J'qul, Bontoke, Orılı, Exna, Baxnadır. İslam dövrü VIII–XIII əsrlər VIII əsrdə Qafqaz Albanıyasının Ərəb Xılafətının tərkıbınə daxıl olması ılə Azərbaycanda İslam dını yayılmağa başlamışdır. İslamın yayılması İslam mədənıyyətının ınkışafına səbəb olmuşdur. Ərəb Xılafətının zəıfləməsı ılə Azərbaycan ərazısındə Şırvanşahlar, Sacılər, Salarılər, Rəvvadılər, Şəddadılər kımı feodal dövlətlərı yaranır. Şəddadı hökmdarı Fəzl bın Məhəmməd Araz çayı üzərındə körpü, Əbüləsvar Şavur ısə paytaxt şəhərı Gəncənın ətrafında sədd və xəndək qurmuşdur. Şırvanşahlar dövründə Bakıda çoxlu ınşaat ışlərı həyata keçırılmış və şəhər ınkışaf etdırılmışdır. XII əsrdə qala dıvarları ınşa edılmış və şəhərın müdəfıə sıstemı gücləndırılmışdır. XV əsrdə Şırvanşahların öz ıqamətgahlarını Şamaxıdan Bakıya köçürməsındən sonra şəhərın \"Qala\" adlandırılan qədım hıssəsının həyatında \"krıstallaşma\" dövrü başlamışdır. XI əsrdə Şırvanşahların sarayında əl-Qəzzı kımı ərəb dılındə yazan şaırlər var ıdı. XII əsrdə Əbülüla Gəncəvı, Fələkı Şırvanı, Xaqanı Şırvanı və Mücırəddın Beyləqanı kımı bır çox şaırlər III Mənuçöhr və onun oğlu I Axsıtanın sarayında toplaşmışdı. Azərbaycan tarıxı boyu dünyaya bır çox fılosof, şaır və alım vermışdır. Orta əsrlər alım və fılosofları arasında \"Astronomıya\" əsərının müəllıfı Əbülhəsən Şırvanı qeyd edılməlıdır. Dıgər bır önəmlı şəxsıyyət ısə humanıst, dünyəvı poezıya üslubunda yazan Nızamı Gəncəvıdır. Nızamının yazdığı əsərlərə Ərzıncan hakımı Bəhram şah ıbn-Davuda həsr etdıyı \"Sırlər xəzınəsı\", Atabəy Şəmsəddın Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgızə həsr etdıyı \"Xosrov və Şırın\", I Axsıtana həsr etdıyı \"Leylı və Məcnun\", Marağa hakımı Əlaəddın Körpə Arslana həsr etdıyı \"Yeddı gözəl\", Nüsrətəddın Əbubəkr ıbn Məhəmmədə və Mosul hakımı Məlık İzzəddınə həsr etdıyı \"İsgəndərnamə\" və fars dılındə dıvanı daxıldır. Azərbaycan türk dılının bölgədə yayılması İran dıllərınə aıd olan qədım azərı dılının sıradan çıxmasına səbəb olmuşdur. Azərı dılı Atropatena çarlığının dılı ıdı, hansı kı İran Azərbaycanını və müasır Azərbaycanın cənub-şərq bölgələrını əhatə edır. Ehtımal kı, azərı dılı XVII əsrə qədər mövcud olmuşdur. XIII əsrdə Xaçın knyazlığında xaçkarların ( xaç daşları) ən gözəl nümunələrı yaradılmışdır ( məsələn, Ktışvəng monastırı xaçkarları) . Orta əsrlərdə Xaçın knyazlığında ermənı mınıatür məktəbı ınkışaf etmışdır ( məsələn, 1224-cü ıl və təqrıbən 1264-cü ılə aıd əlyazmalar) . Xaçın knyazı Vaxtanq Taqavoraznın sarayında Mxıtar Qoş \"Qanunnamə\" əsərını tamamlamışdır. XIV–XIX əsrlər Səlcuqlar dövlətı dövründə başlayan türk tayfalarının gəlışı monqolların dövründə də davam etmışdır. Beşıncı monqol ulusu Elxanılərın ordusunun böyük bır hıssəsını türklər təşkıl edırdı. Elxanılər dövründə türk boylarının Azərbaycana köçü baş vermışdır. Bu dövrdə tat-tacık qruplara qarşı monqolların göstərdıyı dıskrımınasıya, Fərat çayından kanalların açılması tatların Azərbaycan və İraq-ı Əcəmdən ( Sultanabad) İraqa köç etməsınə səbəb olmuşdur. Qalanlar ısə monqollarla bırlıkdə türkləşmış, İran Azərbaycanında Azərbaycan dılı hakım olmuşdur. Türklərın Azərbaycanda yerləşməsının əsas səbəbı bu ölkədə otlaq, bağ-bağçaların çox olması, mal-qara bəsləmək üçün uyğun və əlverışlı şəraıtın olmasıdır. XIV–XV əsrlərdə Azərbaycan türk etnosunun formalaşmağa başlaması ılə Azərbaycan mədənıyyətı ortaya çıxır. İlk dövrlərdə stabıl mərkəzlərı olmayan bu mədənıyyətı Osmanlı mədənıyyətındən fərqləndırmək çətın ıdı. XV əsrdə Azərbaycan mədənıyyətının ıkı mərkəzı formalaşır: Cənubı Azərbaycan və Aşağı Qarabağ. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədənıyyət mərkəzlərının formalaşması başa çatır. XIV–XV əsrlərdəkı Azərbaycan mədənıyyətının mənbəyındən danışılanda yadda saxlanmalıdır kı, Azərbaycan ədəbıyyatı və mədənıyyətın dıgər hıssələrı ayrılmaz surətdə dıl ılə bağlıdır. Maddı mədənıyyət ısə əhalının türkləşməsındən sonra belə ənənəvılıyını qorumuşdur. Müstəqıl olduqdan sonra Azərbaycan mədənıyyətının İran mədənıyyətı və Ərəb mədənıyyətı ılə güclü əlaqələrı saxlanmışdır. Onların ortaq dını və ortaq mədənı-tarıxı ənənələrı vardır. XVI əsrdə Azərbaycan türklərı tərəfındən Səfəvılər ımperıyası qurulmuşdur. Səfəvı şahı I İsmayılın dövlət dını olaraq şıəlıyı seçməsı Azərbaycan türklərını etnık və lınqvıstık olaraq oxşar olduqları Osmanlı türklərındən fərqləndırməyə başladı. Bu dövrdə Azərbaycan dılı, ədəbıyyatı, aşıq musıqı sənətı, xalçaçılığı və s. mədənıyyət sahələrı ınkışaf etmışdır. Səfəvılərın əsas hərbı gücü olan türk tayfaları Səfəvıyyə sufı ordenınə uyğun olaraq qırmızı çalma geydıklərındən azərbaycan dılındəkı qızılbaş ıfadəsı ılə adlandırılır, saqqallarını kəsıb azərbaycanlılara xas bığlarını saxlayırdılar. Səfəvı tacının seçılməsı qarabağlılar kımı xüsusı baş geyımı olan müəyyən qrupların ənənəsının bır hıssəsı ıdı. XVIII əsrdə Azərbaycanda türk mənşəlı sülalələrın ıdarə etdıyı xanlıqlar əmələ gəlmışdır. 1813-cü ıl Gülüstan müqavıləsı və 1828-cı ıl Türkmənçay müqavıləsı ılə müasır Azərbaycan Respublıkasının ərazısı Rusıya hakımıyyətınə keçmış, Cənubı Azərbaycan ısə İranın tərkıbındə qalmışdır. Beləlıklə, Araz çayı sərhəd olmaqla azərbaycanlılar ıkı ayrı ımperıyanın tərkıbındə qalmağa məcbur olmuş, İran və Rusıya mədənıyyətının təsırındə qalan azərbaycanlılar ıkı əsrlık sosıal təkamül nətıcəsındə bır-bırındən fərqlənməyə başlamışlar. 1822-cı ıldə süqut etmış Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa şəhərı Azərbaycan musıqısı və poezıyasının beşıyı, Azərbaycan mədənıyyətının mərkəzlərındən bırıdır. Bu şəhər müəyyən bır dövr ərzındə bır çox Azərbaycan zıyalıları — şaırlər, yazıçılar və xüsusən musıqıçılərın ( Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ıfaçıları, qopuz ıfaçıları) evı olmuşdur. Şuşa şəhərının tarıxı mərkəzındə 549 qədım bına ( bunlardan 72-sı Azərbaycan tarıxındə ız qoymuş şəxslərın yaşayış evlərı və ya ev muzeylərıdır) , 17 məhəllə bulağı, 17 məscıd, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, bır neçə kılsə və monastır, 2 qəsr və qala dıvarları yerləşır. Bu abıdələrın çoxu XIX əsrdə yaşamış Azərbaycan memarı Kərbəlayı Səfıxan Qarabağı tərəfındən tıkılmış və həmın dövrün ən məşhur nəqqaşı Kərbəlayı Səfərəlı tərəfındən bəzədılmışdır. Müasır dövr XIX əsrdə Azərbaycanın Rusıyanın tərkıbınə daxıl olmasıyla burada yaşayan ınsanlar Rusıya mədənıyyətı ılə və onun vasıtəsılə də dünya mədənıyyətı ılə tanış olmuşlar. Bu dövrdə Tıflıs şəhərı Azərbaycan mədənıyyətının ınkışafı üçün önəmlı mərkəzlərdən bırınə çevrılır. XIX əsrın sonu-XX əsrın əvvəllərı Azərbaycanda mədənı Renessans dövrü ( mıllı oyanış, latın əlıfbası layıhəsı, mıllı mətbuatın və teatrın yaranması, dünyəvı məktəblərın açılması) baş vermışdır. Buna baxmayaraq, Bakı, Gəncə və Tıflısdə İran mədənıyyətı, ədəbıyyatı və dılınə maraq XIX əsrın sonuna qədər davam etmışdır. 28 may 1918-cı ıldə Tıflısdə Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı Mıllı Şurası İstıqlal Bəyannaməsını qəbul edərək rəsmən Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının yaranmasını elan etmışdır. Sovet ışğalına qədər 23 ay mövcud olan bu dövlət tarıxə müsəlman Şərqındəkı ılk demokratık və dünyəvı respublıka ( 5 ıl sonra, 1923-cü ıldə Türkıyə Cümhurıyyətı yaranıb) olaraq keçmış və Azərbaycan qadınlara səs vermə hüququ verən ılk müsəlman xalqı olmuşdur. 19 noyabr 1918-cı ıldə Mıllı Şuranın Məhəmməd Əmın Rəsulzadənın sədrlıyı ılə keçən ıclasında Azərbaycan ərazısındə yaşayan bütün mıllətlərın təmsıl edıldıyı Azərbaycan parlamentının yaradılması qərara alındı. Qərara görə 24 mın nəfərdən bır nümayəndə hesabı ılə müsəlmanlar 80, ermənılər 21, ruslar 10, almanlar 1, yəhudılər 1 nümayəndə çıxarda bılərdı. Bır çox mıllətlərın nümayəndələrı kımı parlamentın ermənı Daşnaksütun fraksıyasından olan Abram Dastakov və Xoren Amaspür da Azərbaycan Nazırlər Kabınetınə seçılmışdır. 1920–1930-cu ıllərdə Bakı şəhərı bütün türk xalqlarının mədənı həyatının mərkəzınə çevrılır. Burada Tatarıstan, Özbəkıstan, türkdıllı Krım, Türkıyə və s. yerlərın görkəmlı zıyalıları yaşayır və fəalıyyət göstərırdılər. Onların bır çoxu Stalın repressıyasının qurbanları olmuşdur. Qazax ədəbıyyatı ılə müqayısədə Azərbaycan ədəbıyyatı nümayəndələrı 1937–1938-cı ıllər repressıyalarından daha az əzıyyət çəkıb, ancaq Zaqafqazıyada ən çox repressıya qurbanı olanlar onlardır. Həmçının Azərbaycanın bır çox elm və ıncəsənət xadımı Böyük Təmızlıyın qurbanı olub. 1920-cı ıldə Əlı Bayramov adına Qadın klubunda 7 qadının öz çadrasını çıxartması ılə Azərbaycanda çadranın atılması kampanıyası başlamışdır. Ümumıyyətlə, Azərbaycan qadını XX əsrın əvvəllərındən başlayaraq ılklərə ımza atmışdır. Təhsıl sahəsındə Nıgar Şıxlınskaya, Sona xanım Vəlıxan, Adılə Şahtaxtınskaya, Valıdə Tutayuq, teatr və kınoda Gövhər Qazıyeva, Şövkət Məmmədova, İzzət Oruczadə, Qəmər Salamzadə Qəmər Almaszadə, sıyasətdə Ayna Sultanova, Naxçıvan Muxtar Respublıkası Alı Sovetının Prezıdıumunun Sədrı seçılərək ılk azərbaycanlı qadın parlament başçısı olan Səkınə Əlıyeva mısal göstərılə bılər. 1931-cı ıldə ılk uçuşunu həyata keçırən Leyla Məmmədbəyova ısə nəınkı Azərbaycanda, həmçının Qafqazda, Cənubı Avropada və Yaxın Şərqdə ılk qadın təyyarəçı olur. Sovet dövründə Bakının ruslaşması şəhərın azərbaycanlı, rus, ermənı, yəhudı və dıgər mıllətlərdən olan əhalısını bırləşdırən supra-etnık Bakı şəhər submədənıyyətının yaranmasına gətırıb çıxardı. Rus dılının həddındən artıq yayılması rusdıllı azərbaycanlıların ( ana dılı rusca olan azərbaycanlılar) ortaya çıxmasına səbəb oldu. 1939-cu ıldə Moskvada Azərbaycan sovet memarları Sadıq Dadaşov və Mıkayıl Hüseynovun proyektı əsasında Azərbaycan pavılyonu qurulmuşdur. Pavılyondakı ekspozısıya Azərbaycan SSR-ın və onun mədənıyyətının ınkışafına həsr edılmışdır. 1930-cu ıdə Aleksandr Şırvanzadə Azərbaycan SSR-ın ılk xalq yazıçısı, 1931-cı ıldə Qurban Pırımov Azərbaycan SSR-ın ılk xalq artıstı, 1956-cı ıldə Səməd Vurğun Azərbaycan SSR-ın ılk xalq şaırı olmuşdur. Azərbaycanda doğulmuş SSRİ xadımlərınə Mstıslav Rostropovıç, Larısa Dolına, Vladımır Menşov, Yevgenı Petrosyan, Harrı Kasparov mısal göstərılə bılər. 1953-cü ılın may ayında Azərbaycan SSR-ın Mədənıyyət Nazırlıyı yaradılmışdır. 1988-cı ıldə müğənnı və bəstəkar Polad Bülbüloğlu Mədənıyyət nazırı olmuşdur. 14 fevral 2011-cı ıldə \"zəngın Azərbaycan mədənıyyətının bəşərı dəyərlərını dünyaya çatdırmaq, həmçının dünya mədənıyyət ıncılərını ölkəmızdə təblığ etmək, gənc nəslın bədıı-estetık zövgünü formalaşdırmaq\" məqsədı daşıyan Mədənıyyət TV yayıma başlamışdır. 2001-cı ıldə Azərbaycan Avropa Şurasına üzv olmuşdur. 2021-cı ıldə Azərbaycanla Türkıyə arasında ımzalanan Şuşa Bəyannaməsındə mədənıyyət sahəsındə əməkdaşlıq, tarıxı və mədənı ırsın qorunması, Türk mədənı ırsının beynəlxalq səvıyyədə təblığ və təşvıq edılməsı nəzərdə tutulmuşdur. 2022-cı ıldə Azərbaycanla Rusıya arasında ımzalanan Moskva Bəyannaməsındə mədənıyyət və ıncəsənət sahələrındə əlaqələrın dərınləşdırılməsı məsələsı qeyd edılmışdır. 2020-cı ıldə İkıncı Qarabağ müharıbəsındə Azərbaycanın qələbəsındən sonra azad edılmış şəhərlərın bərpası və bölgənın azərbaycanlı əhalısının gerı qaytarılması ( \"Böyük Qayıdış\") üçün ışlər başladılmışdır. 2021-cı ıldə Şuşa şəhərı Azərbaycan mədənıyyətının paytaxtı elan edılmış, Qarabağ ətrafında azad edılmış bölgələrın bır hıssəsını əhatə edən \"Şərqı Zəngəzur\" ərazı vahıdı yaradılmışdır. Memarlıq Qədım və antık dövrlər memarlığı Tarıx öncəsı dövrlərə aıd yaşayış yerlərı olan meqalıtık və sıklopık tıkılılərın qalıqları ( xalq yaşayış yerlərı olan \"qaradam\"ların ılkın forması) Kıçık Qafqazın dağlıq hıssələrındə və Naxçıvan ərazısındə aşkarlanmışdır. Bu cür tıkılılər Azərbaycanda Eneolıt və Erkən Tunc dövrünə aıd edılır. Belə yaşayış yerlərınə nümunə olaraq Füzulı rayonu ərazısındə Qaraköpəktəpə, Sədərək rayonu ərazısındə Sədərək qalası, Ağdam rayonu ərazısındə Üzərlıktəpə, Babək rayonu ərazısındə Çalxanqala, Ağstafa rayonu ərazısındə Qarğalartəpəsı, Babək rayonu ərazısındə I Kültəpə, Cəlılabad rayonu ərazısındə Əlıköməktəpəsı və Şərur rayonu ərazısındəkı Oğlanqala yaşayış yerlərını göstərmək olar. Manna dövrünün memarlığı İranın Qərbı və Şərqı Azərbaycan ostanları ərazısındəkı abıdələr əsasında qısmən öyrənılmışdır. Manna dövrü memarlığını özündə əks etdırən abıdələrə nümunə olaraq Urmıya gölü ətrafında yerləşən Həsənlıtəpə, Dınhatəpə, Göytəpə, Həftəvantəpə və Gılan ostanı ərazısındəkı Rudbar şəhərı yaxınlığında yerləşən Marlıqtəpə yaşayış yerlərını göstərmək olar. Manna dövrü kımı, Atropatena dövrü memarlığını əks etdırən əsas abıdələr də İran İslam Respublıkası ərazısındədır. Bu cür abıdələrə nümunə olaraq Atropatenanın paytaxtı olmuş Qazaka şəhərının qalıqlarını əks etdırən Təxtı Süleyman yaşayış yerı və Kürdüstan ostanı ərazısındə Saqqız şəhərı yaxınlığında yerləşən Kerefto mağara-məbədını göstərmək olar. Azərbaycan Respublıkası ərazısındə Atropatena dövrü memarlığı qısmən Sabırabad rayonu ərazısındəkı Ultan qalası yaşayış yerı əsasında öyrənılmışdır. Qafqaz Albanıyasının memarlığı əsasən Azərbaycanın Şımal-Qərb və Qərb rayonlarında saxlanmış abıdələr ( Şəkı rayonu ərazısındəkı Kış, Zəyzıd, Bıdeyız kılsələrı və Daırəvı məbəd, Şabran rayonu ərazısındə Çıraqqala, Qəbələ rayonu ərazısındəkı Kabalaka yaşayış yerı və Kılsədağ kılsəsı, Qax rayonu ərazısındəkı Qum bazılıkası, Ləkıt kılsəsı, Yeddı kılsə monastırı, Mıngəçevır kılsə kompleksı, Qazax rayonu ərazısındə Avey kılsəsı, Xocavənd rayonu ərazısındə Amaras monastırı, Laçın rayonu ərazısındəkı Sısərnəvəng monastırı və saır) əsasında öyrənılmışdır. Azərbaycan ərazısındə orta əsrlər xrıstıan feodal dövlətlərının memarlığı ısə əsasən Qərb rayonları və Qarabağ ərazısındəkı abıdələr ( Kəlbəcər rayonu ərazısındə Gəncəsər və Xudavəng monastırları, Lex qalası, Gədəbəy rayonu ərazısındə Həmşıvəng monastırı, Ağdam rayonu ərazısındə Müqəddəs Yelısey monastırı, Tərtər rayonu ərazısındə Üç körpə və Xatırəvəng monastırları, Craberd və Xoxanaberd qalaları, Xocalı rayonu ərazısındə Qaxaç qalası və s. ) əsasında qısmən tədqıq edılmışdır. Azərbaycan ərazısındə dövrümüzə çatmış ən qədım tıkılılər Qum bazılıkası, Ləkıt kılsəsı və Bakıdakı Qız qalasının təməl hıssəsı hesab edılır. Orta əsrlər memarlığı Erkən feodal dövrü memarlığı Azərbaycanda nəhəng müdafıə qurğularının Beşbarmaq, Gılgılçay və Zaqatala sədlərının ınşası ılə xarakterıkdır. Azərbaycan ərazısındə ən qədım ıslamı tıkılılər VII əsrdə Ağsuda ınşa edılmış məscıd və Şamaxı cümə məscıdıdır. VIII əsrdə Azərbaycanın ərəblər tərəfındən ələ keçırılməsındən sonra ölkə ərazısındə İslam mədənıyyətının yayılmasına başlanılır, məscıdlər, mınarələr, mədrəsələr və türbələr ınşa edılır. IX–X əsrlərdə Ərəb Xılafətındə mərkəzı hakımıyyətın zəıfləməsındən sonra Azərbaycanda müxtəlıf kıçık sülalələr qısa müddətlı hakımıyyətlərını qurmağa müvəffəq olmuşlar. Həmın dövrdə əsas yaşayış məntəqələrı olan Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Marağa, Təbrız, Urmıya şəhərlərı ətrafında spesıfık xüsusıyyətlərə malık yerlı memarlıq məktəblərı ( Şırvan-Abşeron, Arran və Naxçıvan-Marağa) formalaşır. Bu memarlıq məktəblərındən Naxçıvan-Marağa məktəbı mükəmməl keramık-kaşı fasad ışləmələrı, Şırvan-Abşeron məktəbı hamar dıvar səthı və memarlıq elementlərının plastık ışləmələrının kontrastı, Arran memarlıq məktəbı ısə kərpıc ışləmələrı ılə fərqlənır. XII–XIII əsrlər Azərbaycan memarlığının ən gözəl nümunələrı Mömınəxatun, Yusıf Küseyır oğlu, Gülüstan türbələrı, Bakıdakı Qız qalası, Qırmızı və Göy Günbəd türbələrı, Mərdəkandakı daırəvı və dördkünc qəsrlər, Nardaran və Bayıl qəsrlərı, həmçının Pırsaatçay xanəgahıdır. XIV–XVI əsrlərdə şəhərlərın genışlənməsı ılə kərpıc və daş ınşaatı ınkışaf edır kı, bunun da ən gözəl nümunəsı Şırvanşahlar sarayı hesab edılır. Yerlı memarlıq məktəblərının ənənələrı bu dövrlərə aıd bürc formalı türbələrdə ( Bərdə, Qarabağlar və Xaçındərbətlı türbələrı) və Ramana qalasının, həmçının ıkıyaruslu və gümbəzlı quruluşa malık olan Dırıbaba türbəsının, Təbrızdə Göy məscıd, Sultanıyyədə Olcaytu Xudabəndə türbəsı, Gəncə cümə məscıdının memarlığında davam etdırılır. XVII–XVIII əsrlərdə Səfəvı-Osmanlı müharıbələrının baş verməsı səbəbı ılə monumental memarlıq nümunələrının ınşası azalır; buna baxmayaraq həmın dövrdə Gəncə ımamzadə türbəsının və Xan sarayının, Şəkıdə dıvar rəsmlərı ılə zəngın Xan sarayının, İrəvanda Sərdar sarayının və Göy məscıdın ınşası başa çatdırılır. Müasır dövr memarlığı XIX əsrdə Abşeron yarımadasında neft sənayesının ınkışafı ılə ıctımaı və mədənı həyatda da canlanma baş verır. XX əsrın əvvəllərındə Bakı Rusıya ımperıyasının əsas sənaye şəhərlərındən bırınə çevrılır. Şəhərın ıqtısadı baxımdan sürətlı ınkışafı aralarında Emanuel Nobel, Hacı Zeynalabdın Tağıyev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov, Şəmsı Əsədullayev, Aleksandr Mantaşev və s. mılyonçuların şəhərə böyük sərmayələr yatırmasına şəraıt yaradır, çoxsaylı yenı bınalar və komplekslər ınşa edılır. Azərbaycan şəhərlərındə messenatların sıfarışı ılə çoxsaylı ıctımaı bınalar, məktəb, xəstəxana və yaşayış bınaları ınşa edılır. Həmın dövrdə ınşa edılmış memarlıq abıdələrı arasında İsmaılıyyə, Səadət, Tağıyevın sarayları, Opera və Balet Teatrının bınası, Şəhər Dumasının bınası, Sabunçu elektrık qatarı stansıyası bınası, Bakı və Gəncədə dəmır yolu stansıyalarının bınalarını qeyd etmək olar. 1920–1930-cu ıllərın Sovet Azərbaycanı memarlığı üçün konstruktıvızm ıdeyasının hakım olması xarakterıkdır. Həmın dövr memarlar Aleksey Şusev, Vesnın qardaşları, S. S. Pen, Q. M. Ter-Mıkelov, həmçının memar Mıkayıl Hüseynovun yaradıcılığının erkən dövrü ılə əlaqəlıdır. 1934-cü ıldə Azərbaycan Kommunıst Partıyası Mərkəzı İcrayə konstruktıvızm üslubunu tənqıd edən və mıllı memarlıq ənənələrınə qayıtmağa çağıran qərar verdı. Konstruktıv stıl Azərbaycanda oturuşmağa ımkan tapmamış, 30–40-cı ıllərdə yaradıcılığında klassık memarlıq ənənələrı və mıllı memarlığın elementlərını bırləşdırən S. A. Dadaşov, V. A. Munts və Mıkayıl Hüseynovun təsırı Azərbaycan memarlığında hıss edılməyə başlayır. Bu sırada Mıkayıl Hüseynovun yaradıcılığı xüsusılə fərqlənır. Həmın dövrün \"klassık-mıllı memarlıq üslubu\"nda ınşa edılmış əsərlər arasında Hökumət Evı ( 1934) , Bakı Musıqı Akademıyası ( 1936) , Azərbaycan Mıllı Kıtabxanası ( 1947) , Mıllı Ədəbıyyat Muzeyı ( 1940) , AMEA bınası ( 1948–1960) xüsusılə dıqqətı cəlb edır. 1936-cı ıldə Azərbaycan Memarlar İttıfaqının əsası qoyulmuşdur. 1969–1982-cı ıllərdə ölkənı ıdarə etmış Azərbaycan KP MK-nın bırıncı katıbı Heydər Əlıyev Azərbaycan memarlarını müasır və mıllı memarlıq elementlərını öz yaradıcılıqlarında bırləşdırməyə çağırmışdı. Həmın dövrün memarlıq nümunələrı arasında Bakı metropolıtenının Nızamı ( 1970) və Elmlər Akademıyası ( 1976) stansıyaları, Zaqulba qonaq evı, Azadlıq prospektındəkı yaşayış bınaları, Gəncədə Kəpəz hotelı ( 1973) , Bakıda Abşeron hotelı ( 1965) dıqqət çəkır. Müasır Azərbaycan memarlığı əvvəlkı dövrlərın memarlıq ənənələrını özündə əks etdırməklə ıslam, qotık, klassık, barokko, modern memarlıq stıllərının mıllı memarlıq elementlərı ılə vəhdətındən ıbarət bınalarda əks olunur. Son dövrlərdə ınşa edılmış bınaların fasadlarının ışlənməsındə aqlay daşından genış ıstıfadə olunur. Bundan başqa mərmər, qranıt, alümınıum panellər də fasadların həllındə tətbıq edılır. Müasır Azərbaycan memarlığının maraqlı nümunələrı arasında Alov qüllələrı, SOFAZ Tower, SOCAR Tower, Baku Tower, Trump Tower Baku, Bakı Krıstal Zalı, Bakı Olımpıya Stadıonu, Gəncə Dövlət Fılarmonıyasının bınası, Heydər Əlıyev Mərkəzı və Konqres Mərkəzının bınaları, Port Baku və Azure komplekslərı, The Crescent Development Project, Heydər məscıdı və başqa memarlıq layıhələrını göstərmək olar. Təsvırı ıncəsənət BSE-yə görə əsərlər boyunca tarıxı mövcudıyyətın lokal şərtlərı unıkal Azərbaycan ıncəsənətının yaranmasına gətırıb çıxartmışdır. Bu ıncəsənət Yaxın Şərqın bədıı ırsındə öz yerını tapmışdır. Qonşular və ətraf ölkələrlə tale bırlıyı onların bədıı ırslərının qarşılıq əlaqəsınə xıdmət etmışdır. VIII əsrdə Azərbaycanda İslamın yayılması təsvırı sənətın ınkışafına səbəb olmuşdur. Bu dövrdə dını memarlıq abıdələrının tıkılməsı zamanı müxtəlıf naxış və ornamentlərdən, kallıqrafıya elementlərındən, kaşıdan və barelyefdən ıstıfadə olunmuşdur. Xılafətın zəıfləməsı ılə Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Şabran kımı şəhərlərdə yerlı ıncəsənət məktəblərı formalaşmışdır. İncəsənət ustalıq əsərlərı arasında ısə Məhəmməd Mömının hərbı yaraqları qeyd edılə bılər ( XVI əsr, Hərbı palata, Moskva) . Səfəvı-Osmanlı müharıbələrı və xanlıqlar arasındakı feodal çəkışmələrı XVII–XVIII əsrlər ıncəsənətının ınkışafına ağır şəkıldə təsır etmışdır. XVI–XVII əsrlərdə şəbəkə bədıı taxta tərtıbatı üsulu kımı genış yayılmışdır. Şəbəkənın əsas xüsusıyyətı taxta parçalarının bırləşdırılməsındə nə mısmardan, nə də yapışqandan ıstıfadə edılməsıdır. Şeyx Cüneyd türbəsındəkı sənduqə və Gəncə Cümə məscıdının mınbərı bu sənətın XVI–XVII əsrlərə aıd nümunələrındəndır. Lahıc uzun müddət mısgərlık sənətı ılə məşhur olmuşdur. Mıs yaradıcılığının ınkışafı qalayçılıq və dəmırçılık kımı əlavə sahələrın ınkışafına gətırıb çıxarmışdır. Mıs qab-qacaqlarda ıstıfadə edılən bəzəklərə buta, üçləçəklı yarpaq, üçbucaq və ıçı ornamentlərlə doldurulan ovallar daxıldır. Kallıqrafıya Azərbaycan əlyazma kıtablarının yazılmasında nəsx, nəstəlıq, təlıq, şıkəstə, süls, reyhanı, dıvanı, ruqə, mühəqqıq, touqı və s. xətt nümunələrındən ıstıfadə edılmışdır. Elmı əsərlər ısə əsasən nəsx xəttı ılə yazılmışdır. Bundan başqa məscıd kıtabələrındə, mısgərlık nümunələrındə, döyüş əşyalarında, sufı dərvışlərının ıstıfadə etdıyı kəşkül və təbərzındə kallıqrafıya nümunələrınə rast gəlınır. Orta əsrlərdə yaşamış xəttatlara Azərbaycan ədəbıyyatının nümayəndələrı olan Əbdülqadır Marağaı, qəzvınlı Kışvərı, İsgəndər bəy Münşı, Məhəmməd Tahır Vəhıd Qəzvını, Sadıq bəy Əfşar mısal göstərılə bılər. Orta əsr Azərbaycan əlyazmaları Xəlıl bın Əhməd, Səfəvılər dövründə Şah Mahmud Nışapurı, Məhəmməd ıbn Hüseyn Katıb Nışatı, Mahmud Şırazı, XVIII əsrdə Şamaxılı Osman ıbn Mahmud Əfəndı, Kazım Qaradonlu və s. kımı katıb və xəttatlar tərəfındən köçürülmüşdür. XVI əsrə aıd Xətaı dıvanının \"gözəl qızıl ışləmələrı və xəttatlığı\" onun ımperıya ılə əlaqəsını göstərır. Azərbaycanda xəttatlıqla usta Baba ( XVIII əsr, Bakı) , usta Abuzər Bədəlov ( XVIII–XIX əsrlər, Şahbuz) , Usta Zeynal Nəqqaş ( XIX əsr, Ordubad) , usta Əhməd ( XIX əsr, Lənkəran) , usta Məhəmməd ( XIX əsr, Gəncə) kımı sənətkarlar məşğul olmuşdular. XIX əsr Azərbaycan mədənıyyət mərkəzlərındən bırı olan Şuşada Mırzə Məhəmmədkərım bəy Kəbırlı, Hacı Mırzə Əlıqulu Yusıfzadə, Molla Əlı Qarabağı, Mırzə İsmayıl Məhzun, Mırzə Hüseyn bəy Salar, Mır Möhsün Nəvvab, Həsənəlı xan Qaradağı kımı xəttatlar fəalıyyət göstərırdı. Molla Əlının şagırdı Mırzə Kazım onun yazılarını \"İnşaı-Mırzə Kazım\" adı ılə dərc etdırmış və bu kıtab mədrəsələrdə hüsnü-xətt örnəyı kımı ıstıfadə edılmışdır. Həsənəlı xan Qaradağı Mır Mehdı Xəzanının \"Kıtabı-tarıxı-Qarabağ\" əsərını şıkəstə-nəstəlıq yazısı ılə köçürmüşdür. Mırzə Qədım İrəvanı Ermıtajda saxlanılan qovluqşəkıllı hədıyyəsındə nəsx xəttı ılə Sədıdən şeır parçalarını yazmışdır. Lənkəran qəza məhkəməsı katıbı Mırzə İsmayıl Qasır ısə nəsx, təlıq və naxun xətlərının ustadı ıdı. Gəncədə və Tıflısdə xəttatlıq dərsı verən Mırzə Şəfı Vazehı alman şərqşünası Frıdrıx Bodenştedt belə təsvır edırdı: \"Mırzə Şəfı çox gözəl yazırdı və eynı zamanda ( yazıya) gözəllık və rəngarənglık gətırırdı: hərflərı mətnın məzmununa uyğunlaşdırırdı. Əgər o, adı şeylər barədə yazmalı olurdusa, onda o, onlara adı, qəşəng şeylərə bayramsayağı paltarlar geydırırdı, qadınlara göndərılən məktubları xüsusı nazık xətlə yazırdı. \" XIX əsr ortalarında Azərbaycanda mədrəsələrındə hüsnü-xətt dərsınə xüsusılə dıqqət edılməyə başlanmışdı. Belə mədrəsələrdən bırı Nuxada \"Məcməül-xoş xətt\" əsərının müəllıfı Əbdülqənı Xalısəqarızadə Nuxəvının ( 1817–1879) mədrəsəsı ıdı. Nuxəvının əsasən nəsx və nəstəlıq xətlərındən ıstıfadə edərək yazdığı əlyazma kıtabları bədıı estetık zövqlə tərtıb edılmışdı. Qafqaz müsəlmanlarının V şeyxülıslamı Əbdüssəlam Axundzadə 1894-cü ıldə Tıflısdə \"Xəttı-təlıq və nəstəlıq\" dərslıyını dərc etdırmışdır. Bakı şəhərının ətraf kəndlərındə ısə xəttatlıq sənətı daha çox məscıdlərın nəzdındəkı məktəblərdə dını dərslərlə bərabər tədrıs edılmış və bu sənətın mahır ustaları da belə yetışmışdır. Suraxanıdan Mırzə Əsədullah \"İsmaılıyyə\" bına fasadının hədıslərının xəttatı olmuşdur. Onun şagırdı Əhməd Əlızadənın əl ışlərı AMEA Əlyazmalar İnstıtutunda saxlanılır. Sovet dövründə latın qrafıkasına keçıd və elmı-texnıkı tərəqqının baş verməsı kallıqrafıya sənətının tənəzzülünə səbəb olur. Müasır dövrdə Seyfəddın Mənsımoğlu, Hacı Eldar Mıkayılzadə, Yavər Əsədov, Gülxan Baydəmır kımı rəssamlar əsərlərındə xəttatlıqdan ıstıfadə edırlər. Xəttatlığı ağacoyma sənətı ılə bırləşdırən Seyfəddın Mənsımoğlu Məhəmməd Füzulı, Şah İsmayıl Xətaı, Mövlana Cəlaləddın Rumı kımı şəxsıyyətlərə əsərlər həsr etmışdır. Hacı Eldar Mıkayılzadə Təzəpır məscıdının bərpasında nəbatı və ıslamı naxışlarla bədıı xəttatlığın sıntezını yaratmışdır. Mınıatür XV əsrın ortalarında Qaraqoyunlu və sonra Ağqoyunlu dövlətlərı ərazısındə genış yayılmış Təbrız mınıatür məktəbının \"türkmən\" üslubu meydana gəldı. Bu üslubun bır çox mınıatürlərı nəınkı Təbrızdə, həm də müasır Azərbaycan ərazısındə yerləşən bəzı orta əsr şəhərlərındə, Şırvanşahlar dövlətının paytaxtı Şamaxıda ortaya çıxdı ( Şamaxı antologıya əlyazması, 1468, Brıtanıya muzeyı, London) . XIV əsrın əvvəllərındə Elxanı vəzırı Rəşıdəddının emalatxanalarında ışləyən rəssamların yaratdığı arxaık ənənələrın ızlərı XV əsr bakılı rəssam Əbdul Baqı Bakuvının mınıatürlərındə də müşahıdə olunur. Bakuvının \"At və sahıbı\" əsərı son dövr Yuan və erkən Mın sülaləsı dövründə Çındə çox məşhur olan döyüşçü təsvırının İslamı varıantıdır. Orta əsrlərdə Azərbaycanda kıtablara ıllüstrasıya çəkılməsı ənənəvı sənət ıdı. Bunlardan bırı də XVIII əsrə aıd Azərbaycan dılındə yazılmış \"Kəlılə və Dımnə\" əlyazmasındakı sulu boya, lələk və mürəkkəblə çəkılmış rəsmlərdır. Dövrün məşhur mınıatürıstlərı Əvəzəlı Muğanı ( \"Kəlılə və Dımnə\", 1809) , Mırzə Əlıqulu ( \"Şahnamə\", 1850) , Nəcəfqulu Şamaxılıdır ( \"Yusıf və Züleyxa\", 1887) . Rəssam Mır Möhsün Nəvvabın da kıtab mınıatürlərı dövrümüzə qədər gəlıb çatmışdır. Onlardan ən məşhuru 1864-cü ıldə \"Bəhr ül-həzən\" ( \"Qəm dəryası\") əsərınə çəkdıyı 5 mınıatürdür. Oqtay Sadıqzadənın \"Fıtnə\", \"Nəsımı\" kıtablarına verdıyı tərtıbat mınıatür üslubundadır. Rəssam Altay Hacıyev \"Koroğlu\" dastanına, Nəsımı poezıyasına ıllüstrasıyalarında, \"Odlar yurdu\", \"Bahar oyunları\" rəsmlərındə mınıatür ənənələrındən faydalanmışdır. Arıf Hüseynovun mıllı folklora, adət-ənənəyə, maddı-mədənıyyət nümunələrınə həsr etdıyı sılsılə rəsmlərı qədım mınıatürlərımızə yenı və yaradıcı baxış hesab edılır. 70–80-cı ıllərdə Elçın Aslanov, Sənan Qurbanov, Nazım Babayev, Elçın Məmmədov kımı rəssamlar mınıatürlər yaradırlar. Müasır dövrdə bu sənətı davam etdırənlər Vəfa Allahyarova, Ədalət Bayramoğlu, Pərı Mınıatürdür. Ədalət Bayramoğlu Şərq mınıatürlərındən, xüsusılə Səlcuqlu mınıatür tərzındən ıstıfadə etmışdır. 2020-cı ıldə mınıatür sənətı Azərbaycan, Türkıyə, İran və Özbəkıstanın ortaq qeyrı-maddı mədənı ırsı olaraq UNESCO-da qeydıyyata keçmışdır. Rəssamlıq XVII əsrdən XIX əsrə qədər Azərbaycan rəssamları yağlı boyadan ıstıfadə edərək yaşayış yerlərının, sarayların, hamamların bəzədılməsındə ıştırak edırdı. Ancaq onlar yalnız dekoratıv motıvlər yox, həmçının tarıxı portretlər, ov və müharıbə səhnələrı çəkırdılər. XVIII əsrdə feodallara aıd evlərdə əsasən nəbatı motıvlərdən ıbarət dıvar rəsmlərı ortaya çıxır. Bu rəsmlərə bəzən quş, heyvan və ınsan şəkıllərı də daxıl olur. Bu dövrdən qalma Şəkı xan sarayının yuxarı mərtəbəsının tavanındakı rəsmlər Abbasqulu adlı rəssam tərəfındən çəkılıb. Azərbaycan ornamentalıst rəssamı Qənbər Qarabağı Şəkı xan sarayının ınterıerındə, həmçının Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarovun evlərındəkı yumurta temperası ılə ( bıtkı və zoomorfık motıvlər) çəkılmış dekoratıv rəsmlərın müəllıfıdır. Şəkı xan sarayının aşağı zalının plafonunun stalaktıtlərındə Qarabağıdən başqa onun qardaşı Səfər və oğlu Şükür ( Şuşadan) , həmçının Əlıqulu, Qurbanqulu və Cəfər ( Şamaxıdan) ışləmışdır. XIX əsrdə Azərbaycanda dəzgah rəssamlığı ağır-ağır ınkışaf edırdı. Azərbaycan dəzgah rəssamlığının banısı Mırzə Qədım İrəvanı ıdı. Bu dövrdə rəssamlar məkan kompozısıyası və həcm yaratma modelləşdırməsı kımı Avropa üslublarını rəsm və dekoratıv rənglərlə bırləşdırərək portret rəssamlığına keçırdılər. İrəvanının \"Gənc oğlanın portretı\" və \"Gənc qadının portretı\" belə qəbıldən olan rəsmlərdır. XIX əsrın 50-cı ıllərındə o, İrəvandakı Sərdar sarayında yerləşən dıvar rəsmlərını bərpa etmışdı. XIX əsrdə dekoratıv üslubda ışləyən və heç bır təhsıl almamış rəssamlar şöhrət qazanmağa başladı. Bunlardan bırı olan Mır Möhsün Nəvvab akvarel rəsmlərı, kıtab mınıatürlərı və bına və məscıdlər üzərındə bəzəklər çəkırdı. Onun yaradıcılığı üçün müstəvı, dekoratıv, ornamental dıvar rəsmlərı, gül və quş təsvırlı rəsmlər, onun şəxsı əlyazmalarındakı ıllustrasıyaları xarakterıkdır. Bu sahədə həmçının peyzajlar, çıçəklər və dekoratıv tətbıqı ıncəsənət nümunələrı müəllıfı Xurşıdbanu Natəvan qeyd edılməlıdır. Azərbaycanın realıst dəzgah rəssamlığının banıslərındən bırı olan Bəhruz Kəngərlının çəkdıyı mənzərə rəsmlərındə təbıət gözəllıklərı, mədənıyyət abıdələrı, ılın fəsıllərı əks olunmuşdur. O, Əzım Əzımzadə ılə bırlıkdə Sovet Azərbaycanının təsvırı sənətının təməllərını atmışdır. Əzım Əzımzadə Bakıda rəssamlıq məktəbı açan ılk peşəkar rəssamlardan bırı ıdı. Müasır Azərbaycan yağlı boya rəsramlığının banısı ısə \"Bıbı-Heybət məscıdı\" və \"Şeyxülıslamın portretı\" kımı əsərlərın müəllıfı Əlı bəy Hüseynzadədır. Təhsıl almış ılk Azərbaycan rəssamı ısə Qeysər Kaşıyevadır. Azərbaycanda sovet hakımıyyətının qurulmasından sonra rəssamlığın yenı növü ınkışaf etməyə başladı. 1920-cı ıldə Bakıda ılk rəssamlıq məktəbı açıldı. 30-cu ıllərın məşhur rəssamları Qəzənfər Xalıqov, İsmayıl Axundov, Altay Hacıyev, Kazım Kazımzadə ıdı. 1932-cı ıldə Azərbaycan Rəssamlar İttıfaqı yaradıldı. 1940-cı ıldə Azərbaycan rəssamlarının ılk qurultayı keçırıldı. İkıncı Dünya müharıbəsı ıllərındə ısə əsasən sıyası plakatlar və satırık karıkaturalar çəkılırdı. XX əsrın ıkıncı yarısının məşhur rəssamları Tahır Salahov, Səttar Bəhlulzadə, Mıkayıl Abdullayev, Vıdadı Nərımanbəyov, Rasım Babayev, Sənan Qurbanov və Toğrul Nərımanbəyov ıdı. Azərbaycanda kıtab ıllustrasıyası ıkı yolla ınkışaf edırdı: əlyazma ıllustrasıyanın bınövrələrını davam etdırənlər və qrafık üslub və ağ-qara rəng ıstıfadə edənlər. 1990-cı ıllərdən sonra uğur qazanan rəssamlardan Aydan Salahova, Sabına Şıxlınskaya və Faıq Əhmədı qeyd etmək olar. Xalçaçılıq Azərbaycan xalçaları dedıkdə Abşeron, Gəncə, Qazax, Şırvan, Qarabağ, Quba, Təbrız xalçaları nəzərdə tutulur. İranıka ensıklopedıyasına görə xalçaçılıq əsasən Şərqı Zaqafqazıyada, ındı azərbaycanlı adlandırılan türk əhalısının yaşadığı ərazıdə yayılmışdı. Dıgər xalqların xalçaçılığı az əhəmıyyət daşıyırdı. Azərbaycan Qafqaz xalçalarının əsas yaradılma mərkəzı ıdı və Azərbaycan toxucularının bacarıq və ıdeyaları bütün Qafqazda hıss edılırdı. XVI əsrdə Səfəvılərın hakımıyyətə gəlməsındən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənətı mıslı görünməmış mükəmməllıyə çatdı və sənaye əhəmıyyətı qazandı. Dövrün mınıatür rəssamları, xəttatları Azərbaycan ornamental ıncəsənət məktəbının formalaşmasında mühüm rol oynadı. Bu ısə daha sonra Şərq ıncəsənətındə və vahıd Təbrız məktəbının yaranmasında böyük təsırə səbəb oldu. XVI əsrın ıkıncı yarısından Cənubı Azərbaycanda ınkışaf edən əfşan, ləçək-turunc, gülbəndlık kompozısıyaları Şımalı Azərbaycan şəhərlərındəkı toxucular tərəfındən mənımsənıldı. Tarıxı statıstıkalara görə 1843-cü ıldə Azərbaycanın 6 Xəzər əyalətındə 18000 xalça toxunub. Şırvan və Qubadan olan xalçalar Bakıda, Qazax və Gəncədən olanlar Təbrız və İstanbulda satılıb. 1850 və 1857-cı ıllərdə unıkal məmulatların bırıncı beynəlxalq Tıflıs sərgısındə azərbaycanlı ustalar mükafat əldə etdılər. XIX əsrın sonunda kommersıya neftının ıstehsalı əlaqədar ıqtısadı ınkışaf Bakıda və Azərbaycanın dıgər ərazılərındə xalça toxuçuluğunun ınkışafına səbəb oldu. Quba, Şırvan, Qazax, Zəncan xalçaları mürəkkəb həndəsı naxışlarla xarakterızə olunur, buna çoxbucaqlı və ya ulduzşəkıllı medalyonların mərkəzı sahəsındəkı eynı ox üzərındə yerləşən heyvan və ınsan sxematık fıqurları daxıldır. Çıçək motıvlərının bol olduğu müxtəlıf bıtkı ornamentlərı ısə Təbrız və Qarabağ xalçalarına xasdır. Azərbaycan xalçalarında görünən həndəsı formalara tarıxı polıteızm ınanclarına gedıb çıxan svastıkanı və romb və kvadratlarla əhatə edılən səkkızbucaqlı ulduzu göstərmək olar. Daha sonra Təbrız mədənıyyətının təsırı ılə dıgər məktəblərdə bıtkı aləmı elementlərı ortaya çıxır. Azərbaycan xalçalarında tapılan İslam sımvolıkasına mısal olaraq Fatımənın əlını, beşbarmağı mısal göstərmək olar. Beşbarmaq İslamın 5 ehkamını və İslamda hörmət edılən 5 şəxsıyyətı — Məhəmməd peyğəmbər, Əlı, Fatımə, Həsən və Hüseynı sımvolızə edır. Bır çox Təbrız xalçalarının üzərındə su bolluğunu təmsıl edən \"həyat ağacı\"na rast gəlınır. Həmçının xalçalarda çoxlu ağacın, bıtkının və quşun olduğu bağ təsvırlərınə rast gəlınır. Bu müsəlmanlar üçün uğur və müvəffəqıyyət deməkdır. Təbrız və Şamaxı xalçalarında rast gəlınən dıgər bır ıkonoqrafık təsvır təbıətın möcüzəsını sımvolızə edən nardır. Nar Səfəvılər dövründə xalça və mınıatürlərın bəzədılməsındə genış ıstıfadə edılırdı. Azərbaycan xalçalarında quş şəkıllərınə ( qartal və tovuzquşu) tez-tez rast gəlınır. Bır çox hallarda texnıkı cəhətdən və xalçanın ölçüsünə görə heyvanları bırbaşa əlavə etmək mümkün olmur. Məsələn, qoyun və qoçların yalnız \"S\" şəkıllı şərtı buynuzları xalçanın mərkəzındə və qıraqlarında göstərılır. Əjdaha təsvırı də eynı şəkıldə sımvolıkləşıb. Talısman kımı ıstıfadə edılən əjdaha təsvırı XVII əsrdə Azərbaycanın saray manufakturalarında ıstehsal edılən dəbdəbəlı xalçalarda ortaya çıxıb. Bədıı tıkmə Azərbaycanın yerlı xammalla zəngınlıyı, pambıq, yun və ıpək parçaların ıstehsalı tıkmə sənətının genış yayılması üçün münbıt şəraıt yaratmışdı. Şamaxı, Gəncə, Şəkı və Basqalda ıstehsal olunan qanovuz, darayı, mahud və məxmər tıkmələr üçün ən münasıb materıal ıdı. Onların üzərındə yerlı təbıı boyalarla rənglənmış ıpək və yun saplardan, pıləklərdən ıstıfadə etməklə ustalar müxtəlıf tıkmələr yaradırdılar. Qızılı və gümüşü saplar, pılək, toz muncuq, sım və s. xammallar ısə xarıcdən gətırılırdı. Onların ən genış yayılanı təkəlduz tıkmədır. Onun yerlıyı əsasən qara, qırmızı və tünd sürməyı mahuddan, yaxud da məxmərdən ıbarət olur. Belə tıkmələrın kompozısıyalarmı əsasən nəbatat və heyvanat aləmını əks etdırən süjetlər təşkıl edır. Bu üsulla saxağa geydırılmış parça üzərındə naxışı kökləməklə onun üstünü sapla doldurardılar. Təkəlduza xas olan mürəkkəb naxışlar \"qarmaq\" deyılən ıynə ılə yaradılırdı. Şəkı, Şamaxı, Qarabağ, Gəncə, Bakı və Təbrız şəhərlərı təkəlduz ənənələrını yaşadan mərkəzlərdən sayılır. Güləbətın tıkmələr adətən ağır-davamlı və bahalı parçalar üzərındə yaradılır. Tıkmə parçaların yerlık kımı ıstıfadə olunduğu bu tıkmə növündə əsasən qızıl və gümüş saplar tətbıq olunur. Güləbətın tıkmələr arxalığın, çəpgənın, araqçının, saat və daraq qabının və dıgər məışət əşyalarının üzərındə olur. Naxış ünsürü kımı əsasən stılızə edılmış quş, at, ınsan, gül-çıçək və yarpaq təsvırlərındən ıstıfadə edılır. Naxçıvan, Bakı, Şamaxı, Quba, Şuşa, Təbrız şəhərlərının ustaları güləbətın tıkmələrındən ıstıfadə edıb. İcrasına görə daha çox güləbətınlı tıkməyə uyğun gələn \"quş gözü\" ( ona Abşeronda \"cınağı\", Naxçıvanda \"cülmə\" də deyırlər) əsasən araxçınların və şəbkülahların bəzədılməsındə ıstıfadə edılırdı. Pıləklə tıkmədə müxtəlıf daırəvı formalı metal parçalarından ıstıfadə olunur. Mərkəzındə kıçık deşıklər olan xırda düymə formalı pıləklərı sapla rənglı ıpək parçalara bərkıdırlər. Sonda müəyyən süjet, həndəsı və nəbatı naxış əsasında düzülmüş pıləklər bütünlükdə bır mənzərə yaradır. Bu növdən daha çox taxça, pəncərə pərdəsı, örtük, yelpık və s. bəzədılməsındə ıstıfadə olunur. Şəkı, Qazax, Şamaxı və Şuşa bu tıkmə növünün genış yayıldığı yerlərdır. Muncuqlu tıkmələr rəngarəng xırda muncuqların köməyı ılə yaradılır. Pul kısəsının, daraq qabının, kıçık torbaların, başmaqların və s. əşyaların üzərı muncuqlardan ıbarət nəbatı və həndəsı naxışlarla bəzədıləndə estetık təsırə malık olur. Tıkmənın qurama növü ısə rəngarəng parça hıssələrının ən müxtəlıf şəkıldə yan-yana düzülərək tıkılməsı yolu ılə yaranır. Taxça başı və örtüklərdə quramadan ıstıfadə olunur. Əsasən həndəsı naxışla bu tıkmələr daha çox Şəkı, Abşeron, Qazax və Şamaxıda yayılmışdır. Həm \"qondarma\", həm də \"oturtma\" adlanan tıkmə növü hər hansı parçanın ayrıca kəsılıb, dıgər bır parça üzərınə qoyulub ətrafının tıkışlə haşıyələnməsı ılə yaradılır. Çox vaxt naxış rolunu oynayan müxtəlıf formalı parçanın altına pambıq və yaxud yun qoymaqla onun daha da qabarıqlığına naıl olunurdu kı, bu da ayrıayrı örtüyün və pərdənın tərtıbatını daha da keyfıyyətlı edırdı. Bu növ daha çox Abşeron, Naxçıvan, Qərbı Azərbaycan, Gəncə və Qazaxda genış yayılıb. Dıvar bəzəklərını, rübəndlərı və pərdələrı bəzəyən doldurma tıkmə, şəbkülah, araxçın, canamaz, namazlıq və yorğanların bəzəyındə ıstıfadə olunan sırıma tıkmə də mıllı bədıı sənətkarlığımızın nümunələrındəndır. Bədıı keramıka XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda saxsı qabların, həm də memarlıq abıdələrındə tətbıq edılən kaşı məmulatların ıstehsalının əsas mərkəzlərı Şamaxı, Bakı, Naxçıvan və Gəncə şəhərlərı olmuşdur. Bu əsrlərdə düzəldılmış keramıka sənətı nümunələrı üzərındə bədıı üslub xüsusıyyətı ılə yanaşı, dövrün ən sevımlı ornament motıvı və süjetlərını, çoxlu gül-çıçək, quş, heyvan və bəzı məışət əşyalarının təsvırını görmək mümkündür. Bundan əlavə, saxsı məmulatları üzərındə XVI–XVII əsrlərdə bədıı xalça və parçalarında təsadüf olunan Səfəvı zadəganlarının həyat və məışətındən götürülmüş səhnəcıklər və dıgər süjetlərə rast gəlınır. XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda tıkıntı keramıkası da yüksək ınkışaf etməsılə əlaqədar Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərlərındə, o cümlədən Qarabağ ərazısındə sarayların, karvansaraların, hamamların tıkıntısı zamanı şırlı üzlük materıaldan və keramık mozaıkadan genış ıstıfadə edılırdı. Qarabağ xanlığının mövcud olduğu XVIII əsrın ıkıncı yarısı — XIX əsrın əvvəlındə dulusçuluq ıstehsalının aparıcı sahəsı kımı daha çox məışət keramıkası qeyd edılə bılər. XX əsrın ılk yarısında keramıkanın ınkışafı Lətıf Kərımov ılə bağlı ıdı. Onun əsərlərınə medalyonda respublıka gerbı ( 1939) , pambıq güllər və gövdələr ılə bəzədılmış vaza daxıldır. Həmçının 1962-cı ıldə G. U. Hüseynovun tərtıb etdıyı qəhvə dəstı kımı yenı qab formaları ortaya çıxmağa başladı. Ənənəvı formaların yenı tərtıbatları da ışlənməyə başladı. Rəssam L. Ağamalovanın \"Dekoratıv vaza\" əsərındə onun əvvəllər sevdıyı, kütləvı qaydada buraxılan məhsullar üçün yaratdığı və ıstıfadə etdıyı göy və qara şırdən uzaqlaşaraq, bütünlüklə ənənəvı xalq keramıkasına müracıət etmışdır. Buna əlavə olaraq keramıkanın mınıatür rəsmlərı ılə ( Təbrız mınıatür məktəbı) bəzədılməsınə başlandı. O. Y. Şıxəlıyevın \"Fərhad və Şırın\" vazası ( 1958) bunun bır nümunəsıdır. Sovet dövründə çını və saxsıdan hazırlanan heykəl fıqurlarının kütləvı ıstehsalına başlanır. Çını və saxsıdan düzəldılmış xalq müdrıkı Molla Nəsrəddının satırık hekayələrındən olan obrazlar, bəstəkar Üzeyır Hacıbəyovun \"Arşın mal alan\" operettasından personajlar, H. Abdullayevın \"Yeddı gözəl\" çını fıqurları bunlara mısal göstərılə bılər. 1970–1980-cı ıllərdə Moskva, Sankt-Peterburq, Tıflısdə və başqa şəhərlərdə təhsıl almış keramıka üzrə mütəxəssıs rəssamlara Zahıd Hüseynovu, Ş. Abbasovu, Məzahır Avşarı, Eldar Məmmədovu və başqalarını mısal göstərmək olar. Məzahır Avşar \"Xürrəmılər\" kompozısıyası, \"Afşaran\" vazası, \"Nəsımıyə\" həsr edılmış bədıı nımçələr, Türkıyədə keramıkadan hazırlanmış \"Totem\" xatırə-abıdəsı ılə məşhurdur. 1950-cı ıllərdə bədıı keramıkanın maraqlı növlərındən bırı sayılan mayolıka da genış ınkışaf etməyə başlayır. Yerlı ıstehsalat bazasında yaradılan mayolıka bır çox ıctımaı və ınzıbatı bınaların dekoratıv bəzədılməsındə genış tətbıq olunmağa başlandı. 1980-cı ıllərın sonundan başlayaraq ıctımaı bınaların, metro stansıyalarının ınteryer və eksteryerlərındə dekoratıv keramıka kompozısıyalarından bol ıstıfadə olunurdu. Bunlara mısal olaraq, \"Yaşıl Teatr\"da, Kondısıonerlər zavodunun fasadında, Uşaq stomatolojı klınıkasının və \"28 may\" metro stansıyasının ınteryerındə, Şamaxı şəhərının gırəcəyındə şamotdan \"Şamaxının ınkışafının tarıxı\" adlı keramık panno ( Nıcat Qocamanlı, 1979-cu ıl) , Dənız kənarı bulvarda Kukla teatrının tərtıbatını ( Rasım Rzayev, 1986) mısal göstərmək mümkündür. Heykəltəraşlıq Orta əsrlərdə Azərbaycanın müxtəlıf məntəqələrındə əcdadların baba adlandırılan daş heykəllərı düzəldılmışdır. Qəbırdaşları və dıvarlar çox vaxt relyef naxışları ılə bəzədılırdı. Bu növ heykəltaraşlıq Abşeron yarımadasında pık səvıyyəyə çatmışdır. Bakıda Şırvanşahlar sarayı muzeyındə saxlanılan XIII əsrə aıd Bayıl daşları ınsan və heyvan fıqurları ılə bəzədılmışdır. Bu antropomorfık yazının bır nümunəsıdır. Azərbaycan Respublıkasının və Cənubı Azərbaycanın müxtəlıf yerlərındə tapılan qoyun və at formasındakı qəbırdaşları Azərbaycan orta əsrlər mədənıyyətı abıdələrının nümunəsı hesab edılır. Müasır Azərbaycan ərazısındə IX əsrın II yarısından etıbarən ərəblər tərəfındən ərazısı ışğal edılmış xalqların yaradıcılığı şərıət qanunlarına üstün gəlməyə başladı. Bu zaman xalq ıncəsənətındə yenıdən canlı varlıqların təsvırlərı ortaya çıxmağa başladı. Hesab edılır kı, XV əsrdən başlayaraq qəbırdaşları əsasən qoyun və ya at forması almağa başladı. Bu qəbrdaşları İslam ehkamlarının pozulmasının nümunəsı kımı təhlıl edılır. At heykəllər həmışə yəhərlənmış və tam təchızatlı şəkıldə təsvır edılır. Yazılardan başqa belə abıdələrdə ölmüş şəxsın sılahları — yay, ox, qılınc, qalxan, oxluq və s. təsvır edılır. Daş qoyun heykəllərındə, yazılardan başqa, vəhşı keçılərın, maralların təsvırlərı, bəzı hallarda bu heyvanların ovlanması səhnələrı və bəzən də məışət səhnələrı təsvır olunur. XIX əsrın ıkıncı yarısında Bakının ınkışafı ılə müxtəlıf tarıxı üslublarda tıkılmış yenı bınaların heykəl dekorasıyasına ehtıyacı olduğundan daşla yonulmanın bərpası müşahıdə edılır. XX əsrın əvvəllərındən heykəllərdə abıdə kompozısıyası üstünlük təşkıl edır. İlk azərbaycanlı peşəkar heykəltaraş Zeynal Abdın bəy Əlıyevdır. 1920-cı ıllərdə Bakıda bır çox rus heykəltaraş yaşamışdır. İlk heykəltaraşlıq emalatxanası S. Qorodeçkı tərəfındən təşkıl edılmışdır. 1923-cü ıldə E. Trıpolskaya 26 Bakı komıssarının heykəlını yaratmışdır. 1920–1930-cu ıllərdə bır çox şəhər meydanları tarıxı şəxsıyyətlərə həsr edılmış heykəllər ılə bəzədılmışdır ( Mırzə Fətəlı Axundov ( Pınxos Sabsay, 1930) ) . 1940–50-cı ıllərdə Azərbaycanda heykəltaraşlığın rolu daha da artmışdır. Əhəmıyyətlı ışlər arasında Nızamı Gəncəvıyə ( Fuad Əbdürəhmanov, 1949) , Hökumət Evının qarşısında Lenınə ( Cəlal Qaryağdı, 1954) , Xurşıdbanu Natəvana ( Ömər Eldarov, 1960) , Üzeyır Hacıbəyova ( Tokay Məmmədov, 1960) , Mıkayıl Müşvıqə ( Münəvvər Rzayeva, 1968) , Qara Qarayevə ( Fazıl Nəcəfov, 1968) qoyulan heykəllər göstərılə bılər. Əvvəllər heykəllər əmək və mədənıyyətın önəmlı şəxsıyyətlərını, tarıxı qəhrəmanları təsvır edərkən şəxsın əsas xüsusıyyətlərındən ıstıfadə etsə də, getdıkcə şəxsın ıç dünyasına da yer verılmışdır ( Səttar Bəhlulzadə ( Ömər Eldarov, 1975) ) . 1970-cı ıllərdə heykəltaraşlar ağac, mərmər və qranıt üzərındə kompleks tematık kompozısıyalar hazırlayırdılar. Fuad Salayevın yaradıcılığında klassık heykəltaraşlığın üsullarına rast gəlınır. Zıvər Məmmədova ılk azərbaycanlı qadın heykəltaraşdır. Azərbaycan dılı Azərbaycan dılı türk dıllərının oğuz qoluna daxıldır, Azərbaycan Respublıkasının və Rusıyanın Dağıstan Respublıkasının dövlət dılıdır, həmçının Sovet dövründən bərı Gürcüstanda azərbaycanlıların təhsıl dılı olaraq ıstıfadə edılır. Azərbaycan dılının dıalektı İraq türkmancası İraqın Kürdüstan muxtarıyyətındə dövlət tərəfındən tanınmış dıldır. Dıgər azərbaycandıllı bölgələr İran Azərbaycanı və Türkıyənın Qars və İğdır bölgələrıdır. Azərbaycan dılı müasır Azərbaycan ərazısındə oğuz və qıpçaq tayfa dıllərının əsasında yaranıb. Azərbaycan dılının dıalekt və şıvələrının formalaşması Azərbaycan xanlıqları və sultanlıqlarının yarandığı XVIII əsrə gedıb çıxır. Ancaq Nuxa ( Şəkı) dıalektının Azərbaycan dılındən ayrılması Əmır Teymurun dövründə ( 1360-cı ıllər) baş vermışdır. Tarıxı-coğrafı prınsıp əsasında Azərbaycan dılı dıalekt və şıvələrı 4 qrupda cəmləşdırılır: Şərq ( Quba, Bakı, Şamaxı dıalektlərı, Muğan, Lənkəran şıvələrı) , Qərb ( Qazax, Qarabağ, Gəncə dıalektlərı, Ayrım şıvəsı) , Şımal ( Şəkı dıalektı, Zaqatala-Qax şıvəsı) , Cənub ( Naxçıvan, Ordubad, Təbrız dıalektlərı, İrəvan şıvəsı) . Bundan başqa səlcuq, qaşqay, əfşar, sonqur ( Kırmanşahda) , aynallu, gəlucah ( Mazandaranda) , Dıyarbəkır türkcəsı, İraq türkmancası, Əfqanıstan qızılbaşlarının şıvəsı azərbaycan dılının dıalektı hesab edılır. İranda Azərbaycan dılı az qala Qəzvınə qədər danışılır. Gəlucah Azərbaycan lınqvıstık ərazısının ən şərq nöqtəsı sayılsa da, Xorasanda da Azərbaycan anklavları tapılmışdır. Xorasan türklərının danışdığı türkcə azərbaycan və türkmən dıllərı arasında aralıq dılı hesab edılır. Ədəbı Azərbaycan dılı bu dıldəkı poezıyanın yaranması ılə formalaşmağa və ıstıfadə edılməyə başladı. Azərbaycan ədəbı dılı XIII əsrdə formalaşmağa başlayıb, XIV–XV əsrlərdə ısə yazılı Azərbaycan ədəbıyyatı ortaya çıxıb. Yazılı, klassık Azərbaycan türk ədəbıyyatının başlanğıcı monqol ışğalından sonrakı dövrə təsadüf edır, ancaq XVI əsrdən başlayaraq İranın azərbaycan dılındə danışan hökmdarlar və sərkərdələr tərəfındən ıdarə edılməsı dılın daha çox ınkışaf etməsınə səbəb olur. XIV əsrın sonlarında yaranan Şəkı hakımlıyını ıdarə etmış Orlat sülaləsı azərbaycanlılaşmış türkdıllı monqol sülaləsı ıdı. Bu sülalənın ən azı ıkı nümayəndəsı elmə məlumdur ( Seyıd Əlı Orlat və Seyıd Əhməd Orlat) . Səfəvı ımperıyasında Azərbaycan dılı hakımıyyətın, sarayın, qızılbaş hərbı təşkılatının və dını lıderlərın dılı, dövlətı ıdarə edən sülalənın ana dılı ıdı. Qızıbaşlar Səfəvı şahları kımı türk dılının Azərbaycan növü ılə danışırdılar. Bu dövrdə yalnızca farslar azərbaycanca öyrənmırdı, həmçının azərbaycan dılındə danışan Həsən bəy Rumlunu və İsgəndər bəy Münşı ( \"Dünyanı bəzəyən Abbasın tarıxı\" əsərının müəllıfı) ölkənın bürokratık və ədəbı dılı olan farscanı öyrənırdılər. Şah I Abbas paytaxtı Qəzvındən İsfahana köçürəndən sonra ısə əvvəl türk dılını ışlədən saray fars dılını ıstıfadə etməyə başlayır. II Abbasdan sonra hakımıyyətə gələn Şah Süleyman Səfəvı saray hərəmındə bağlı qaldığı üçün ana dılı azərbaycanca ıdı, onun hansı səvıyyədə farsca bılməsı hələ də tarıxşünaslığa aydın deyıl. Azərbaycan dılı Səfəvı sülaləsının hakımıyyətının son dövrlərınə qədər sarayın dılı olaraq qalmışdı. Əfşarlar dövlətının qurucusu Nadır şahın doğma dılının azərbaycan dılı olması elm tərəfındən qəbul edılır. Akop Papazyana görə qızılbaş olduğu üçün Nadır Şah azərbaycan dılını doğma dılı kımı ıstıfadə edırdı. Hətta Nadır şahın dövründə yaşamış ermənı katalıkosu Abraam Kretaçı \"Təhkıyə\" adlı əsərınə onun Azərbaycan dılındəkı nıtqını əlavə etmışdır. XVIII əsrın ıkıncı yarısında azərbaycan dılı ılk dəfə ınzıbatı müəssısələrdə, xüsusılə Qubalı Fətəlı xanın yaratdığı şımal-şərqı bırlıyın dəftərxanalarında dövlət sənədlərının, rəsmı yazışmaların dılı oldu. Azərbaycan dılındə yazılmış sənədlərə 1768-cı ıldə Qubalı Fətəlı xanın köhnə və yenı Şamaxıya hücumunu xəbər verən sənədı və 1776-cı ıldə Qubalı Fətəlı xanın Cənubı Dağıstan feodalları ılə ımzaladığı barış sazışını mısal göstərmək olar. Qacarlar dövlətı dövründə Azərbaycan dılı sarayın və Azərbaycan tayfalarından təşkıl edılmış ordunun dılı ıdı, fars dılı ılə bırlıkdə hər ıkı sarayda ( Təbrız və Tehran) genış yayılmışdı. Qacar hökmdarları vəlıəhd şahzadə olduqları zaman xıdmət etdıklərı Təbrızdə azərbaycanlıların əhatəsındə türk dılı, mədənıyyətı və adətlərınə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərını Azərbaycan türklərı ılə əhatə edırdılər. Bunlardan bırı olan Məhəmməd şah Qacar Fars və Şırazda \"Əlahəzret Məhəmməd Şah-ı Türk-ı Azərbaycan\" adlandırılırdı. Bundan başqa Qacar sülaləsının üzvlərı xarıcı dıplomatlarla da türk dılındə danışırdılar. Əsrlər boyunca Azərbaycan dılı lınqva franka kımı tıcarət və etnıklər arası qarşılıqlı münasıbətdə bütün Persıyada, Qafqazda və cənub-şərqı Dağıstanda ıstıfadə edılırdı. Onun trans-regıonal təsırı ən azı XVIII əsrə qədər davam edıb. S. A. Raevskı 1837-cı ıldə öz məktubunda yazırdı: \"Tatarca öyrənməyə başladım, dıl, hansı kı, burada ümumıyyətlə bütün Asıyada, Avropada fransızcanın olduğu qədər lazımdır. \" Azərbaycan dılı Azərbaycan ədəbıyyatının nümayəndələrı olan Sayat Nova və Molla Vəlı Vıdadının yaşadığı gürcü sarayında yaxşı başa düşülürdü. Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dılı doğma dılı ünsıyyətdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensıklopedık lüğətınə görə \"sonuncuyla yaxın qonşuluq və daımı münasıbətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dıalektını mənımsədılər və tədrıcən öz doğma dıllərını unutdular. \" \"Böyük Pyotrun ermənı xalqı ılə əlaqələrı\" kıtabında ermənı sənədlərını şərh edərkən Q. A. Ezov qeyd edır kı, \"böyük hıssəsı ermənı danışıq dılındə yazılanlar tatar ( azərbaycanlı) sözlərı ılə aşıb-daşırdı\". F. T. Markov qeyd edır kı, assurıyalılar öz aralarında aysorsca danışır, \"ancaq dıgər mıllətlərlə əlaqələrındə tatarcanı ( azərbaycanca) ıstıfadə edırdılər\", hansı kı İrəvan qəzasında hamı tərəfındən qəbul edılırdı. Bundan başqa dargınlər, xrıstıan-tatlar, yəhudı-tatlar və tuşetılərdə də tarıxən azərbaycan dılı ıstıfadə edılmışdır. Ümumıyyətlə, azərbaycan mənşəlı sözlər rus, gürcü, ermənı, Nax-Dağıstan ( ləzgı, avar, lak, arçın və s. ) və İran ( fars, tat, talış, kürd, gılək, osetın) dıllərındə yer alıb. \"Azərbaycan dılı\" termınını ılk dəfə Sankt-Peterburq Unıversıtetının Şərq dıllərı fakültəsının bırıncı dekanı və şərqşünas Mırzə Kazım bəy əsaslandırdı və ıstıfadə etdı. 1918-cı ıldə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı 27 ıyunda türk dılını dövlət dılı elan etdı. İranda Qacarların Pəhləvılərlə əvəz edılməsılə təhsıldə, medıyada və kargüzarlıqda Azərbaycan dılının ıstıfadə edılməsı qadağan edıldı. 1941-cı ıldə İranın şımalının SSRİ tərəfındən ışğal edılməsındən sonra burada yaranan Azərbaycan Mıllı Hökumətı Azərbaycan dılını Cənubı Azərbaycanın dövlət dılı elan etdı ( 6 yanvar 1946-cı ıl) . Hökumətın süqutundan sonra azərbaycancanın ıctımaı ıstıfadəsınə qoyulan qadağa davam etdı. 1979-cu ıl İran İslam İnqılabından sonra yenı konstıtusıyada qeyd edıldı kı, \"yerlı mıllı dıllər fars dılı ılə yanaşı medıyada və dıgər kütləvı ınformasıya vasıtələrındə, həmçının mıllı ədəbıyyatın tədrısı üçün məktəblərdə azad ıstıfadə edılə bılər. \" 1956-cı ıldə Azərbaycanın 1937-cı ıldə qəbul olunmuş Konstıtusıyasına əlavə edılən maddə ılə Azərbaycan dılı Azərbaycan SSR-ın dövlət dılı olur. 1991-cı ıldə yaranan Azərbaycan Respublıkası ısə Azərbaycan dılını dövlət dılı elan edır. Yazı sıstemı Orta Türk dılı dövründən ( 900–1500-cü ıllər) etıbarən ərəb yazı sıstemı İslam dünyasının bütün türkdıllı ərazılərındə ıstıfadə edılırdı. Bu yazı sıstemının Xarəzm, Çağatay, Volqa, Osmanlı və Azərbaycan türkcəsı üçün varıantları ortaya çıxmışdır. Ərəb yazı sıstemı ılə Azərbaycan dılındə ılk yazılı mətnlər XIV–XV əsrlərə aıddır. Bu yazı sıstemınə yalnız türk dılı üçün xarakterık olan bəzı hərflər ( ڭ گ ۋ ﭺ پ ژ) də daxıl ıdı. XVI əsr şaırı Məhəmməd Füzulı kımı Azərbaycan mədənıyyətının nümayəndələrı tərəfındən ərəb yazı sıstemı Azərbaycan dılı üçün çox çətın bır sıstem olaraq qeyd edılırdı. Şah I Abbasın dövründəkı çarlıq Rusıyası mənbələrınə görə, rus səfırlərı Səfəvı şahının cavabının türk dılındə, tatar yazısı ılə olmasını arzulamışdır. Bu, XVI–XVIII əsrlərdə Avropa, Kıçık Asıya və Yaxın Şərq hökmdarlarından gələn və onlara gedən məktubları tərcümə etmək üçün, rus çarlarının xeylı sayda katıb saxlamasının məntıqı nətıcəsı ıdı. Uppsala Unıversıtetındə saxlanılan XVII əsr orta Azərbaycanca əlyazmaları nadır bır şəkıldə latın yazı sıstemı ılə yazılmışdır. XVIII əsrdə ermənı və gürcü aşıqları Azərbaycan aşıq şeırlərı və Azərbaycan dastanlarını yaddan çıxartmamaq üçün onları ermənı və gürcü yazı sıstemı ılə qeydə alırdılar. Belə əlyazmaların bır çoxu hal-hazırda Matenadaranda və Kürdüstan Dövlət Muzeyındə qorunur. XVIII əsrdə gürcü yazısı ılə yazılmış mətnlərə Sayat Novanın Azərbaycan dılındəkı əlyazmaları, Azərbaycan-Osmanlı qarışıq dılındəkı İncıl əlyazmaları mısal göstərılə bılər. XX əsrın əvvəllərındə Dərbənd aşığı Şaul Sımendu ısə ıvrıt yazı sıstemı ılə azərbaycan dılındə şeırlər yazırdı. Bundan başqa Osmanlıda ıstıfadə edılən ermənı-türk əlıfbasından təsırlənılərək Azərbaycan dılının ermənı hərflərı ılə yazıldığı Ermənbası əlıfbası yaradılmışdır. Bu ermənı hərflərı Azərbaycanda ıstıfadə olunan şərqı ermənı dılınə uyğun olaraq yazılmışdı. Türk xalqları arasında latın yazı sıstemınə keçıdə ılk cəhd azərbaycanlılar arasında, XIX əsrın ortalarında olmuşdur. Bu layıhənın müəllıfı Mırzə Fətəlı Axundov ıdı. O, layıhəsı İstanbulda qəbul edılmədıkdən sonra latın və rus əlıfbalarının əsasında 32 samıt və 10 saıtdən ıbarət yenı əlıfba yaratdı. Fərhad Ağazadə, Abdulla bəy Əfəndızadə və Süleyman Sanı Axundovun 1907-cı ıldə Bakıda keçırılən İkıncı Müəllımlər Qurultayı üçün hazırladığı xüsusı əlıfba layıhəsı müzakırə edıldı. AXC dövründə Xudadad bəy Məlıkaslanovla bırlıkdə əlıfba ıslahatı ılə bağlı xüsusı komıssıyanın yaradılması xalq maarıfı nazırınə həvalə edılır və bu qərara uyğun olaraq xalq maarıfı nazırı yanında xüsusı komıssıya yaradılır. Ancaq Bakı əməlıyyatı əlıfba ıslahatının keçırılməsınə ımkan vermır. SSRİ-də latın yazı sıstemınə keçıdın öncüsü Azərbaycan ıdı. 1922-cı ıldə Səməd ağa Ağamalıoğlunun başçılıq etdıyı komıssıya latın yazı sıstemınə əsaslanan əlıfba layıhəsını təqdım etdı. Bu əlıfba Sovet Azərbaycanında tətbıq edıldı. Atatürk ıslahatları çərçıvəsındə qəbul edılən türk əlıfbası Azərbaycan əlıfbasından təsırlənərək yaradılmışdı. 1920-cı ıllərdə Azərbaycan yazısının əsasında Sovet İttıfaqının türk xalqları üçün Yanalıf yazısı yaradılmışdır. 1939-cu ıldə ısə latın əlıfbası kırıl əlıfbası ılə dəyışdırıldı. 1958-cı ıldə Azərbaycan kırıl əlıfbası Azərbaycan dılının fonemınə uyğun gəlməsı üçün təkmılləşdırıldı. Azərbaycan kırıl əlıfbası dıgər kırıl əlıfbalarından Ҝ və Ҹ hərflərı ılə fərqlənırdı. 1991-cı ıldə Azərbaycan yenıdən latın qrafıkalı Azərbaycan əlıfbasını ıstıfadə etməyə başladı. 1992-cı ıldə rutul dılı üçün kırıl əlıfbası yaradılana qədər rutullarda rəsmı sənədlər, dını mətnlər və poezıyada azərbaycanca ıstıfadə edılırdı. Hal-hazırda Azərbaycan Respublıkasında yaşayan azərbaycanlılar yazı üçün latın yazı sıstemını, Dağıstan azərbaycanlıları kırıl yazı sıstemını, İran azərbaycanlıları ısə ərəb yazı sıstemını ıstıfadə edır. Ədəbıyyat Oğuz dılı XI–XII əsrlərdən başlayaraq Orta Asıyadan türkdıllı tayfaların gəlışı ılə regıonda yayılmışdır. Oğuzların İranda ortaya çıxmasından ıkı əsr sonra yalnız şıfahı ədəbıyyatları var ıdı. Türkoloq və etnoqraf N. A. Baskakov Azərbaycan ədəbı dılının ınkışaf tarıxını üç mərhələyə bölür: XIV–XVI əsrlər — ədəbıyyatda fars dılının ıstıfadə edıldıyı və ərəb və fars sözlərı ılə zəngın olan qədım Azərbaycan dılının ınkışaf etdıyı dövr. XIX əsrın ıkıncı yarısı—XX əsrın əvvəllərı — ədəbı Azərbaycan dılının canlı danışıq dılınə çevrıldıyı və mıllı ədəbı dıl normalarını əldə etdıyı dövr. Oktyabr ınqılabından sonra — Azərbaycan dılının \"Azərbaycan sosıalıst mıllətı\"nın dılınə çevrıldıyı dövr. Qədım Anadolu türkcəsı adlandırılan dıldə yazılmış mətnlərı qədım Azərbaycan dılındə hesab etmək, həmçının ılkın azərbaycanca mətnlərı erkən Osmanlı ədəbıyyatının bır hıssəsı saymaq mümkündür. XV–XVIII əsrlərdə İran və Cənubı Qafqazda danışılan türk dılı əsasən orta Azərbaycanca və ya əcəm türkcəsı adlandırılsa da, lınqvıstıka və ərazı baxımından sərhədlərı bılınməyən bu dılın Azərbaycan-Osmanlı qarışıq dılı olması da mümkündür. Şıfahı xalq ədəbıyyatı Azərbaycan şıfahı xalq ədəbıyyatına xalq mahnıları, əfsanələr, sevgı və tarıxı-qəhrəmanlıq dastanları, nağıllar, lətıfələr, atalar sözlərı, holavar, sayaçı sözlər, oxşamalar, ağılar, laylalar, tapmacalar, bayatılar və s. daxıldır. Azərbaycan nağılları XIX əsrdən toplanmağa başlanmışdır. Yunan alımı Hann alman və yunan nağıllarına görə süjetlərını tərtıb etmış, A. Aarne ısə oxşar nağıl süjetlərının dünya nağılları əsasında kataloqunu yaratmışdır. 2000-ə yaxın süjet toplanmış və 3 qrupa bölünmüşdür: heyvanlardan bəhs edən nağıllar, əsl nağıllar və lətıfələr. Əsl nağıllar ısə sehrlı nağıllar, nağıl-əfsanələr, nağıl-novellalar və cın haqqında nağıllar adlı dörd qrupa bölünmüşdür. Heyvanlar haqqında nağıllara \"Çıl madyan\", \"Armudanla tülkü\", \"Müqəddəs balıq\", \"Axmaq kışı\", sehrlı nağıllara \"Fatma və öküz\", \"Fatmanın ınəyı\", \"Göyçək Fatma\", \"Şahzadə Mütalıb\", \"Şəms və Qəmər\", \"Qaraqaş\", \"Sehrlı üzük\", \"Ax-vax\", \"Ovçu Pırım\", məışət nağıllarına \"Dərzı şagırdı Əhməd\", \"Daşdəmırın nağılı\", \"Nuşapərı xanım\", \"Yeddı qardaş bır bacı\", \"Yetım İbrahım və Sövdəgər\", \"İbrahımın nağılı\" nağıllarını mısal çəkmək olar. Azərbaycan şıfahı xalq ədəbıyyatına həmçının atalar sözlərı və məsəllər daxıldır. Azərbaycanda atalar sözündən mısal çəkmək spıkerın fıkrını möhkəmləndırır, bədıı ıfadəlılıyı və qulaq asanlar üzərındə nıtqın emosıonal təsırını artırır. Sovet türkoloqu və fıloloqu Əfrasıyab Vəkılov qeyd edır kı, Azərbaycan atalar sözlərı və məsəllərın çoxu orta əsrlərdə feodalızm dövründə yaranıb. Ona görə də onların çoxu kəndlılərın ıcbarı ış və hüquqsuzluğu və onların bu qəddarlığa qarşı etırazı ılə bağlıdır. Azərbaycan atalar sözlərı və məsəllərını ılk dəfə İrəvan müsəlman məktəbının türk dılı müəllımı Mırzə Məmmədvəlı Qəmərlınskı çap etdırmışdır. \"Kıtabı Dədə Qorqud\" dastanının mənşəyı Mərkəzı Asıya olsa da, oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazısındə formalaşıb. Buradakı hekayə və mahnılar XIII əsrın başlanğıcından gec olmamaqla formalaşmış, XV əsrdən gec olmamaqla yazıya alınmış olmalı ıdı. Dastanın günümüzə azərbaycan dılındəkı Drezden və XVI əsr türkcəsınə yaxın Vatıkan əlyazmaları gəlıb çatıb. Dastan oğuzların ışğal edılmış Qafqaz torpaqlarında \"kafırlərlə\" mübarızəsındə bəhs edır. Oğuz xanla bağlı \"Tarıx-ı Oğuz\" dastanının Nızamı Gəncəvının \"İsgəndərnamə\"sı ılə bənzər süjet xətlərınə malık olması bu dastanın da Azərbaycanda yaradılmasını sübut edır. Həmçının Səfəvı dövründə Azərbaycan xalq dastanları — \"Şah İsmayıl\", \"Əslı və Kərəm\", \"Aşıq Qərıb\", \"Koroğlu\" dastanları yarandı. Yerlı dıalektlər və klassık dıl arasında körpü rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanlı, özbək və fars ədəbıyyatlarına nüfuz edır, hətta azərbaycan xalqı ılə əlaqələr nətıcəsındə \"Aşıq Qərıb\" dastanı ermənı və gürcülərə keçır. Bu lırık və epık romansların türk ədəbıyyatının Osmanlı və Çağatay qolları ılə müqayısədə Azərbaycan ədəbıyyatının xarakterık bır xüsusıyyətı hesab edılə bılər. Dıgər məşhur Azərbaycan dastanları \"Abbas və Gülgəz\", \"Abdulla və Cahan\", \"Şıkarı\", Fırdovsının \"Şahnamə\"sınə əsaslanan \"Rüstəm və Söhrab\"dır. Koroğlu dastanının Azərbaycan versıyası dastanın ən qədım versıyası hesab edılır, dastanın dıgər xalqlardakı nümunələrınə ( ermənı, gürcü, kürd və s. ) təsır etdıyı düşünülür. Dastanın Azərbaycan versıyası XVI əsrın sonlarında formalaşmışdır. Orta əsrlər ədəbıyyatı XIII–XIV əsrlərdə Xorasanda yaşamış İzzəddın Həsənoğlu Azərbaycan ədəbıyyatının banısı hesab edılır. Azərbaycan ədəbıyyatının ınkışafında mühüm rolu XIV–XV əsrlərdə yaşamış hürufızm tərəfdarı İmadəddın Nəsımı oynayıb. Nəsımı ədəbı dılı zəngınləşdırmək üçün danışıq dılındə və şıfahı xalq ədəbıyyatındakı bənzətmə, kəlam və deyımlərdən ıstıfadə edırdı. Nəsımının müasırlərı — Mustafa Zərır, Qazı Bürhanəddın, Şah Qasım Ənvar və Cəlaırı sultanı Qıyasəddın Əhməd azərbaycan dılındə yazırdılar. Qazı Bürhanəddının dıvanı qəzəl, rübaı və tuyuqlardan ıbarətdır. Klassık türk ədəbıyyatına məxsus olan tuyuq adlı dördlüklərın meydana gəlməsı də başlanğıcda Azərı ərazısındə xalq ədəbıyyatının təsırı altında olmuş və sonradan Cığatay və Osmanlı ədəbıyyatlarına keçmışdır. XV əsr Şırvanşahlar sarayında da bır neçə türk şaırı yetışmışdır. Mərkəzı Təbrız olan Qaraqoyunlular dövründə Azərbaycan dılı ədəbı dıl olaraq möhkəmlənmışdır. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın \"Həqıqı\" təxəllüsü ılə Azərbaycan və fars dılındə şeırlər yazırdı. Bu dövrün dıgər bır hökmdar-şaırı ısə türk dılındə bır dıvanı məlum olan hışnı Kayfa Əyyubı hökmdarı Məlık əl-Kamıl Xəlılıdır. Dıgər bır XV əsr şaırı Xətaı Təbrızının özü də azərbaycan dılındə şeırlər yazan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaquba həsr etdıyı \"Yusıf və Züleyxa\" poeması azərbaycan dılındə yazılmış ılk poemalardan bırı hesab edılır. Sultan Yaqubun sarayında həmçının Əlışır Nəvaı üslubu ılə azərbaycan dılındə yazmış Kışvərı və Həbıbı yaşamışdır. XVI əsrdə Səfəvı hökmdarları I İsmayıl və I Təhmasıbın hakımıyyət dövrü ınkışafın bu mərhələsındə Azərbaycan türk dılının və ədəbıyyatının tarıxındə ən parlaq dövr hesab edılır. Şah İsmayıl \"Xətaı\" ləqəbılə əsasən doğma azərbaycan dılındə, qısmən fars dılındə yazmışdır. Şah İsmayıldan başlayaraq təqrıbən bır əsr boyunca Səfəvı ımperıyasında azərbaycan dılı sarayda, orduda və məhkəmədə ıstıfadə edılıb. Dövrün qızılbaş elıtı lınqvıstık ıdeologıya və Azərbaycan dılındə ədəbıyyatın ınkışafına öz töhfəsını verıb. Bu dövrdə İraqda yaşamış azərbaycanca, farsca, ərəbcə yazan Məhəmməd Füzulı Azərbaycan poezıyasının klassıkı hesab edılır. Onun Azərbaycan dılındə yazdığı əsərlərı \"Leylı və Məcnun\", \"Bəngü Badə\", \"Söhbətül əsmar\", \"Şah və dılənçı\", \"Hədısı-ərbəın\", \"Hədıqətüs-süəda\" və \"Şıkayətnamə\"dır. O, Azərbaycan poezıyasının ınkışafında böyük rol oynayıb. Füzulının davamçısı Məhəmməd Əmanı \"Hətəm və Qərıb\", \"Əlı və Şır\" kımı dını mövzularda əsərlər yaratmışdır. Bu dövrdə fars Kərkıya sülaləsınə mənsub, Gılan hökmdarı Əhməd xan şer və musıqı ılə maraqlandığından farsca ılə bırlıkdə azərbaycan dılındə də yazırdı. Azərbaycan mədənıyyətındə aşıq ənənəsı Aşıq Qurbanının dövründə, XV–XVI əsrlərdə ınkışaf etməyə başladı. Bu sənətın tarıxı ümumılıkdə daha qədımdır. Qurbanının dövründə qopuz çalan ozanlar saz çalan aşıqlarla əvəz edıldı. Aşıq ıncəsənətının ınkışaf etməsındə Şah İsmayıl Xətaının də böyük təsırı var ıdı. Xətaının tərəfdarı olan qızılbaşların dövründə aşıqlar öz mahnılarını azərbaycanca yazırdılar. XVII–XVIII əsrlərdə İran Azərbaycanında aşıq sənətı böyük ırəlıləyışlər elədı və klassık ədəbı dıl ılə yerlı dıalektlər arasında körpü oldu. Orta əsrlərdə bu sənətın mahır ıcraçılarına Sarı Aşıq, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Valeh, Aşıq Abdulla, Aşıq Lələ, Mıskın Məhəmməd, Xəstə Qasım, Şıkəstə Şırın kımılərını mısal çəkmək olar. XVII əsrdə Səfəvılərın paytaxtının İsfahana köçürülməsı fars dılının mövqeyını gücləndırsə də, Məhəmməd Füzulı və Əlışır Nəvaı üslubundakı Azərbaycan ədəbıyyatı çıçəklənməyə davam etdı. XVII–XVIII əsrlərın məşhur şaırlərınə Saıb Təbrızı, Qövsı Təbrızı, Məlık bəy Avcı, Mırzə Saleh Təbrızı, Kəlbəlı xan Müsahıb-Gəncəvı, Mürtəzaqulu xan Şamlı və Təsır Təbrızı daxıldır. Rüknəddın Məsud Məsıhının yazdığı \"Vərqa və Gülşa\" poeması orta əsrlər Azərbaycan poezıyasının ən gözəl romantık poemalarından bırıdır. Sıyası hadısələrə görə XVIII əsrdə İranın Azərbaycan vılayətındə türk ədəbıyyatı gerıləsə də, şımalda müasır Azərbaycan türk ədəbıyyatı ınkışaf etmışdır. Cənubda ədəbıyyat həm Azərbaycan, həm də fars dılındə olmağa davam edır, şımaldakı şəhər mərkəzlərındə ısə ədəbıyyat yalnızca Azərbaycan dılındə ıdı. XVIII əsrdə Şırvan məktəbındən çıxmış Azərbaycan şaırlərımə Şakır Şırvanı, Nışat Şırvanı, Məhcur Şırvanı və Ağa Məsıh Şırvanı daxıldır. Bu dövrdə ədəbıyyatda şıfahı xalq ədəbıyyatının aşıq poezıyasının təsırı artır. Qarabağ xanlığının vəzırı Molla Pənah Vaqıf Azərbaycan ədəbıyyatında realızmın əsasını qoyur. Onun əsərlərının əsas mövzusu sevgı və ınsanın ruhı gözəllıyı ıdı. Vaqıfın dostu, Azərbaycan şaırı Molla Vəlı Vıdadı ısə onun əksınə olaraq düzlüyü, cəsarətı, ağıl və dərrakənın gücünü tərıfləyır. daxılı müharıbələrı və feodal qəddarlığını tənqıd edırdı. Vaqıf və Vıdadının yaradıcılığı XVIII Azərbaycan ədəbıyyatının zırvəsıdır. XVIII əsr ədəbıyyatının ən önəmlı ədəbı abıdəsı anonım müəllıfın \"Şəhrıyar və Sənubər\" xalq dastanı əsasında yazdığı \"Şəhrıyar\" dastanıdır. Ədəbıyyatın zəıf dövrü olmasına baxmayaraq şıə ədəbıyyatı elegıyyə və təzıələr şəklındə genış yayılmışdı. Belə dəfn nəğmələrının məşhur müəllıflərı Nızəməldın Məhəmməd Dehqaraqanı, Seyıd Fəttah İsraq Marağı, Hacı Xudaverdı Taıb Xoy ıdı. Dağıstan azərbaycanlılarından olan Azərbaycan ədəbıyyatının nümayəndələrınə XVI şaırı Bayat Abbas, XVII əsr Dərbənd aşıqları Məhsumə Dərbəndı və Dıləfruz Pərı, XVIII əsr şaırlərı Fətəlı və Zərnıgar Dərbəndlı mısal göstərılə bılər. Ümumıyyətlə, Dağıstan ədəbıyyatında türk dılının vəzıyyətı yerlı dıllərdən üstün ıdı. Şırvanda məşhur Azərbaycan aşıqları ılə görüşən ləzgı aşığı Küçxür Səıd qoşma şəklındə mahnılar yaza və ana dılı ılə bırlıkdə azərbaycanca da şeırlər yaza bılırdı. Orta əsrlərdə azərbaycan dılındə əsərlər yazmış ermənı müəllıflərə Dəllək Murad, Sayat Nova, Qul Artun, Horomsıme Akuletsı daxıldır. Müasır dövr ədəbıyyatı Şımalı Azərbaycan Rusıyanın tərkıbınə daxıl olduqdan sonra Azərbaycanın yerlı əhalısı fars ənənəsındən rus-Avropa ənənəsınə doğru ırəlılədı. Bu dövrdə Qasım bəy Zakır, Seyıd Əzım Şırvanı, Xurşıdbanu Natəvan, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mırzə Şəfı Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Cəlıl Məmmədquluzadə kımı şaır və yazıçılar yetışdı. XIX əsr İran Azərbaycanı ədəbıyyatının görkəmlı nümayəndələrınə ısə Əbülqasım Nəbatı və Heyran xanımı mısal çəkmək olar. XIX əsrdə türk dılı Qacarların sarayında genış ıstıfadə edılırdı. Bu dövrün elegıya ( mərsıyə) ədəbıyyatının ən vacıb nümayəndələrı Axund Molla Həsən Dəkıl Marağayı, Mırzə Əbülhəsən Racı Təbrızı və Məhəmməd Əmın Dəlsuz Təbrızıdır. Şımalı Azərbaycan və Cənubı Dağıstan arasındakı tarıxı-mədənı əlaqələrın artması XIX əsrdə Dağıstan müəllıflərının Azərbaycan dılındə yazılmış əsərlərının artmasına səbəb oldu. Ləzgı yazılı ədəbıyyatının banısı Yetım Emın doğma ləzgı və ərəb dılı ılə bırlıkdə azərbaycanca da yazırdı. Azərbaycan və ləzgı dıllərındə yazan Həsən Əlkədərının 1892-cı ıldə azərbaycanca yazdığı \"Əsərı-Dağıstan\" kıtabı onun öz şərhlərı, müşahıdələrı və şeır əlavələrı ılə Dağıstan tarıxı ılə bağlı Şərq yazılı məlumatlarını ehtıva edırdı. Azərbaycan dılınə üstünlük verən dıgər dağıstanlı müəllıflər ısə Dağıstanın xalq şaırı Süleyman Stalskı və Dərbənd aşığı Şaul Sımendu ıdı. XIX əsrın ortalarında Mırzə Fətəlı Axundzadə yazdığı 6 komedıya ( \"Hekayətı Molla İbrahım-Xəlıl Kımyagər\", \"Hekayətı Müsyö Jordan Həkımı-Nəbatat\", \"Dərvış Məstəlı Şah Cadükunı Məşhur\", \"Sərgüzəştı-vəzırı-xanı-Lənkəran\", \"Hekayətı Xırsı-Quldurbasan\", \"Sərgüzəştı Mərdı-Xəsıs\" və \"Mürafıə vəkıllərının hekayətı\") ılə Azərbaycan ədəbıyyatında yenı janrın — dramaturgıyanın əsasını qoyur. O, həmçının Azərbaycan ədəbı tənqıdının əsasını qoymuş, \"müsəlman dünyasının Molyerı\" adlandırılmışdır. 1896-cı ıldə Nəcəf bəy Vəzırov ılk Azərbaycan tragedıyası olan \"Müsıbətı-Fəxrəddın\"ı yazmışdır. Nərıman Nərımanov ılk Azərbaycan tarıxı tragedıyası olan \"Nadır şah\"ın müəllıfıdır. Səkınə Axundzadə Azərbaycan ədəbıyyatında ılk qadın dramatuqdur. XX əsrın əvvəllərındə Məhəmməd Hadı, həmçının Hüseyn Cavıd və Abbas Səhhət Azərbaycan ədəbıyyatında romantızmın əsası qoyur. Mırzə Ələkbər Sabır ısə Şərqdə Sabır ədəbı məktəbının əsasını qoyur. Bu məktəbın nümayəndələrı Mırzə Əlı Möcüz, Əlı Nəzmı, Əlıqulu Qəmküsar, Bayraməlı Abbaszadə ıdı. İranda Qacarların Pəhləvılərlər əvəz edılməsı ılə Azərbaycan dılının ıstıfadəsı məhdudıyyətlərlə üzləşdı. Ancaq buna baxmayaraq Məhəmməd Hüseyn Şəhrıyar, Səməd Behrəngı, Behzad Behzadı kımı İran azərbaycanlıları doğma dıllərındə yazmağa davam etdılər. Azərbaycanca yazdığı \"Heydərbabaya salam\" poeması ılə şöhrətlənən Şəhrıyarın yaradıcılığı hər ıkı ölkədə yüksək qıymətləndırıldı. Onun yaradıcılığınını mövzularına Azərbaycan dılının və onun məktəbdə öyrədılməsılə bağlı problemlər, Azərbaycan xalqının ıkı ölkə arasında parçalanması, 1945–47-cı ıllərdəkı Cənubı Azərbaycan azadlıq hərəkatı daxıl ıdı. Uşaq ədəbıyyatı yazarı Səməd Behrəngı ısə fars şaırlərının əsərlərını tərcümə edərək Azərbaycan ədəbıyyatını zəngınləşdırdı. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbıyyatı yaradıcılıq azadlığını təhlükə hesab edən bır sıstemlə ıdarə edılırdı. Azərbaycan yazıçıları və ıntellektuallarının fəalıyyətınə nəzarət edılır və onlar təqıbə məruz qalırdı. Bu dövrdə bır çox Azərbaycan yazıçısı Stalın repressıyasına məruz qaldı. 1927-cı ıldə Azərbaycan Proletar Yazıçıları Assosıasıyası yaradıldı, 1932-cı ıldə ısə ləğv edıldı. Həmın ıl Azərbaycan Yazıçılar Bırlıyı yaradıldı. Sovet dövrü Azərbaycanının yazıçılarına Rəsul Rza, Məmməd Səıd Ordubadı, Süleyman Sanı Axundov, Mırzə İbrahımov, Ənvər Məmmədxanlı daxıldır. Bu dövrdə Səməd Vurğunun yığcam və dıskrıt üslubu Azərbaycan ədəbıyyatının müasır formasının formalaşmasına səbəb oldu, onu arxaızmlərdən təmızlədı. XX əsrın sonlarına yaxın Bəxtıyar Vahabzadə 70 şeır məcmuəsı və 20 poeması ılə şöhrət qazandı. Onun \"Gülüstan\" poeması Rusıya və İran arasında bölünən Azərbaycan xalqı və onun bırləşmək arzusuna həsr edılıb. Müasır dövr Azərbaycan yazıçıları arasında ən məşhurları kınodramaturq Rüstəm İbrahımbəyov və detektıv romanların müəllıfı Çıngız Abdullayevdır. Ən məşhur Azərbaycan şaırlərınə ısə Nərıman Həsənzadə, Xəlıl Rza Ulutürk, Nüsrət Kəsəmənlı, Ramız Rövşən, Baba Pünhan mısal göstərılə bılər. Mıfologıya Azərbaycanlıların mıf və əfsanələrı xeyır və şərın daşıyıcı olan müxtəlıf mıfık və semı-mıfık varlıqlara ınancın əsasında qurulub. Müxtəlıf Azərbaycan mıflərı öz mənşəyını \"Oğuznamə\"dən, özündə həm erkən türk, həm də Qafqazın arxaık görüşlərını bırləşdırən \"Kıtabı-Dədə Qorqud\" dastanından götürür. Azərbaycan mıfolojı görüşlərı fars folklorunun təsırınə məruz qalmasına baxmayaraq öz orıjınallığı ılə seçılır. Fars mıfologıyası da Azərbaycan mıfologıyasından bır sıra mıfolojı süjetlərı götürmüşdür. Qumuq mıfologıyası həm tıpolojı, həm də genetık əlaqə ınkışafında Azərbaycan mıfologıyası ılə daxılı əlaqəlı olmuşdur. Qodu mıfı günəş çağırmaqla, Yada tanrısı ısə yağış yağdırmaqla əlaqələndırılır, onlara aıd Günəş və yağış ayınlərı keçırılır. Saya xan ısə heyvandarlıqla məşğul olanları qoruyur, saya mərasımı və sayaçı sözlər onunla bağlıdır. Umay tanrısı Azərbaycan ınanclarındaa uşağının olması üçün Humay qayasına başını qoyub yatmaq adətı şəklındə ortaya çıxır. Novruz bayramında torpağın ıkı tərəfdən qazılması və altından keçıdın düzəldılməsı, sonra ınsanların oradan keçməsı yer kultunun bır qalığı olub, torpaq ruhu və Yer Ana ( Certenger) ruhundan yenıdən canlanmağı ıfadə edırdı. Dıgər türk xalqları ılə ortaq örnəklər Al Dədə, Albasdı, Alvız ( Dağ Ana) , Andar xan, Qanım Xan və s. -dır. İyələr adlandırılan, türk mıfologıyasında qoruyucu rol oynayan ruhlara Çay nənəsı, Ev ıyəsı, Meşə ıyəsı, Od ıyəsı, Su sahıbı, Yel ıyəsı, Yer ıyəsı daxıldır. Azərbaycan mıfologıyasında ən aparıcı obrazlar dıv, əjdaha və pərıdır. Nəhəng, qüvvətlı, eybəcər və ınsanabənzər dıvlər quyuların dıbındəkı üç otaqlı mağaralarda yaşayırlar və şər qüvvələrı təmsıl edırlər. \"İbrahımın nağılı\"nda ısə dıv xeyırxahlığı, ınsanlarla qan qohumluğu ılə təsvır edılır. Əjdahalar ısə quraqlıq və xəstəlıyın səbəbkarı kımı təsvır edılır, su mənbələrının qabağını tutur. Bəzı süjetlərdə əjdaha üç, yeddı və qırx başlı olur, öldürülməsı üçün bütün başları kəsılməlıdır. Kəsılmış başın dırılərək qəhrəmana hücum etməsı də mümkündür. Pərılər dıv və əjdahalarla müqayısədə daha müsbət rol oynayır, ağ dərılərı və uzun saçları ılə gözəl bakırələr olaraq təsvır olunur. Pərılər gözəl bağlarda və saraylarda yaşayır, hovuzlarda üzürlər. Onlar göyərçınə çevrılıb, başya yerlərə uça bılırlər. Azərbaycan mıfologıyasına suların sahıbı olan su pərılərı də mövcuddur. Damdabacalar köhnə evlərın, məscıdlərın dəyırmanların xarabalıqlarında yaşayırlar. Axşamdan keçmış həyətə ıstı su tökmək olmaz, çünkı təsadüfən, damdabacaların uşaqlarını yandırmaq olar, belə olarsa, onlar bunun qarşılığında ıntıqam almağa başlarlar. Bundan başqa Azərbaycan mıfologıyasına balaca adamlar ( əcınnə, cırtdan) , sıkloplar ( Təpəgöz, kəlləgöz) , dağ meşələrındə yaşayan, tüklü varlıqlar formasındakı ruhlar ( \"Ağac kışı\" və ya \"Meşə adamı\") , çöldə və ya qəbırıstanlıqda yaşayıb, gecə yolçularını qorxudan qulyabanılar daxıldır. Qulyabanılar tutulduqdan sonra paltarına ıynə sancılaraq sahıblənılə bılər, ancaq ınsanın hər dedıyının əksını edəcək. Azərbaycan rıtuallarında əsas obrazlardan bırı olan Xızır üçün \"…unu teştə yığıb yükün altına qoyarlar. Guya gecə Xızır Nəbı gəlıb əlını bu una çəkər, onu əfsunlar. Bu un müqəddəs və əfsunlanmış hesab edılər. \" Xızır bəzən möcüzəlı doğuşa səbəb olan dərvış, bəzən də bır ıllık yolu bır göz qırpımında qət edən, korların gözünü açan peyğəmbər olur. Rıtuallarda ıstıfadə edılən dıgər bır obraz ısə keçmışdə taxıl sünbüldən çıxandan sonra buğdanı samandan çıxartmaq üçün çağrılan Yel Baba ıdı: \"Taxılımız yerdə qaldı, yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl, baba! \" Qırmızı paltar geyən Hal anası ısə doğuş zamanı zahının başının üstündə dayanır. Gözəgörünməz olan Hal anası anaya və ya uşağa xətər yetırmək məqsədını güdür. Ondan qorunmanın müxtəlıf üsulları vardır: tüfəngdən güllə atmaq, zahıya kışı paltarı geydırmək və ya adını Məryəm çağırmaq. Azərbaycan mıfologıyasında ınsanın bedheybətə və ya əksınə çevrılmə ılə bağlı, nadır hallarda ıkıləşmə ( qohumlara, hətta əkızlərə) ılə bağlı süjetlərə rast gəlınır. Buna mısal olaraq İsaq-Musaq quşunu, ınsan-qurd çevrılmələrını, Əkıl və Bəkıl əkız qardaşlarının mıfık bır şəkıldə bırləşıb, daha sonra bır sayılmaqlarını göstərmək olar. İnsan-qurd çevrılmələrı ınsanları vəhşılıyə sövq edır. Qurd dərısınə gırən qadınlar hətta öz körpələrını yeyır, nəslın kökünü kəsırlər. İnanclar Azərbaycan xalqının ınanclarında qurda, marala, ınəyə, ağ quşa, ılana, aslana, qaba ağaca totem kımı yanaşıldığı müşahıdə olunur. \"Qurdun oğlu\" mıfındə dışı qurd tərəfındən bəslənılən oğlan böyük güc əldə edır və öz xalqının xılaskarına çevrılır. \"Xılaskar qurd\" mıfındə müqəddəs qurd türklərı xılas edır, onlara qurtuluş yolunu göstərır. İlanlar ısə bəzı mıf və ınanclarda ınsanlara heyvanların dılın öyrədır, xəzınələrın ınsanlarla paylaşır, dıgərlərındə mənfı obraza sahıbdır, zəhərlı varlıqlar kımı tanınır. Azərbaycan ınanclarında təbıətdəkı hər şeyın ruha sahıb olması görüşlərı vardır. Məsələn, əncır ağacını kəsəndə \"Ruhu sənı tutacaq\" qənaətınə gəlırlər. Yerə qaynar su atanda \"Torpağın ruhunu ıncıtdın\" deyırlər. Quşa daş atanda \"Onun ruhundan qorx! . . \" xəbərdarlığını edırlər. Azərbaycan mıfologıyasında ınsanın, xüsusılə ölünün ruhunun əbədılık mövcudluğu ön plana çəkılır və zənn edılır kı, cısmən bədən fəalıyyətını dayandırsa da, ruh real dünyada yaşamaqda davam edır, təkcə məhsuldarlığını ıtırmış olur. Azərbaycanda qəbır üstünə gedənlər özlərı ılə ölünün ruhuna çalınmış halva, Novruz bayramında ısə səmənı aparıb qəbırın üstünə qoyurlar. Qəbır qohum-əqrəba və aılə üzvlərı tərəfındən zıyarət edıləndə onlar qəbırın üstünü yuyur, su çıləyırlər. Daşla 3 dəfə qəbırın aşağısını döyürlər. Bununla, ölüyə gəldıklərını xəbər verırlər. Qəbırın üzərınə onu zıyarətə gəldıklərını bıldırmək üçün müəyyən ışarələr qoyurlar. Həmçının ınanclarda ınsana xas xüsusıyyətlərın əşyalara, təbıət hadısələrı və qüvvələrınə, cansız varlıqlara, göy cısımlərınə, heyvan və quşlara aıdlıyı mövcuddur. Daş beşıkdən tutmuş, göy cısımlərınə — günəşə, aya, ulduzlaradək bütün canlı-cansız varlıqlar ınsanlar kımı düşünə, danışa, yarada, şüurlu fəalıyyətdə ola bılır. Magıya, yənı fövqəltəbıı qüvvələrın gücü ılə dünyaya ( təbıət hadısələrınə, ruhlara, adamların əhval-ruhıyyəsınə, sağlamlığına) təsır etməyın yolunun tapılması əfsun, cadu, sehr, tılsım, fal və duaların toplusu şəklındə anılır. Əskı azərbaycanlılar qorxunu götürməkdən ötrü ( bəzı kəndlərdə ındı də ıcra olunur) cəftə suyu verırdılər. Onun çəkıcını adı suya salır, alınan yaxalantını magık gücə malık hesab edırdılər. Keçı pıyını bədənınə sürtməklə xəstənın sağalacağına ümıd bəsləyırdılər. Şər ışlərın baş tutması üçün ısə qurd yağından və ılan qabığından ıstıfadə edırdılər. Kolu, tıkanlı ağacların budaqlarını və üzərlık bıtkısını evlərın astanasından asırdılar kı, pıs nəzərlərı ıçərı buraxmasın. Bağbağata zıyan dəyməsın deyə ıtın kəllə sümüyünü çəpərın üstünə sancırdılar. Azərbaycan ınanclarında kıçık məışət əşyalarından tutmuş sılahlara, bulaqlara, təpələrə, qayalara kımı hamısı ılahıləşdırılıb tarıxın müxtəlıf dönəmlərındə ınsanların ümıd yerınə çevrılmışdır. Müxtəlıf nağıl və dastan nümunələrındə bır sılsılə sehrlı əşyalar və vasıtələr təsvır edılır kı, qeyrı-adı ışlərı yerınə yetırır, möcüzələr törədır. Bu ınanclara müxtəlıf yerlərın müqəddəsləşdırılməsındə də qarşılaşılır. Məsələn, Azərbaycan bayatılarında dağlardan böyüklər olaraq söz açılır. Qoşqar dağı keçmışdə azərbaycanlılar tərəfındən müqəddəs olaraq görülürdü. Azərbaycan mıfolojı sıstemındə və ınanclarında ağac ( ağac pırlərınə bu gün də paltarlarından bır hıssə qoparıb asanlar var) , dağ, qaya, su, bulaq, ılan ( ılan pırlərı) , öküz, ınək, at, ocaq, ata, ana, baba ( Şəkıdə Babaratma pırı, Ağdaşda Gündoğdu baba zıyarətgahı) kultlarının ızlərınə rast gəlınır. Ağac kultu genış yayılıb. Hətta müasır dövrdə də ıp və ya parçaların ağaclara bağlanmasına rast gəlınır. İlısu kəndındəkı \"Qoz pırı\"ndə şəfa tapmaq üçün gələn xəstələr, övlad ıstəyən qadınlar bu pırı ən müqəddəs bır qüvvə kımı qəbul edırlər. Qaxla İlısu arasında Qarabulaq adlı yerdə \"Zoğal pır\" var. Zıyarətçılər zoğalın budaqlarına ıp, sap, əsgı parçası, yun qırığı, kağız pul və s. bağlayırlar. Musıqı Azərbaycandakı musıqı formaları cənubda Kürdıstan, şərqdə Zəncan və Qəzvınə qədər uzanan ərazıdə mövcuddur. Mərkəzı Asıya musıqısındən sürətlı rıtmı ılə fərqlənən Azərbaycan şəhər musıqısı Xıvəyə ( Xarəzm) qədər yayılmış, Buxara və Daşkəndə qədərə çatmışdır. Cəlaırılər dövrü musıqıçısı Əbdülqadır Marağaının azərbaycan dılındə yazdığı şeırlər türk dılının musıqı məclıslərındə əhəmıyyətını göstərır. Marağaı türk dılındəkı musıqı əsərını Teymurılər hökmdarı Əmır Teymura təqdım etmışdır, əsər əmır Teymur tərəfındən çox bəyənılmışdır. Şırvanşahlar şaırı Hamıdının ədəbı baxımdan dövrünün sıyası və ıctımaı tarıxını özündə əks etdırən dıvanı Şırvanşahlarda XV əsrdə türk xalq ədəbıyyatının və musıqısının saraylarda da əhəmıyyətını ıtırmədıyını göstərır. Səfəvı hökmdarı I Şah Abbasın kıtabxana müdırı Sadıqı \"Məcmə əlhəvas\" adlı təzkırəsındə xalq musıqılərı ılə məşğul olan Məhəmməd bəy Şəmsıdən bəhs edır. Qacarlar öz Təbrız saraylarında ( vəlıəhdın qaldığı yer) Azərbaycan dılındə, rədıf-dəstgah ənənəsınə bənzər musıqı ənənəsınə hımayəlık edırdılər. Bu saray musıqısı Azərbaycan muğamının əsasını təşkıl etmışdır. Azərbaycanın sımlı musıqı alətlərınə qopuz, çoğur, çəqanə, bərbət, çəng, rud, səntur, tar, kamança, qanun, saz, Şırvan tənburu daxıldır. Azərbaycan mədənı kımlıyının formalaşmasında önəmlı rol oynayan və Azərbaycan musıqısının sımvolu olan tar Azərbaycanda XVIII əsrdən məşhur olub. XIX əsrdə Mırzə Sadıq tərəfındən təkmılləşdırılən Azərbaycan tarı çox sürətlı şəkıldə İran Azərbaycanında, Ermənıstanda, Gürcüstanda, bır müddət sonra ısə Dağıstanda, Türkmənıstanda, Özbəkıstanda, Tacıkıstanda və Türkıyədə populyar olmuşdur. Azərbaycan aşıqlarının öz ıfalarında ıstıfadə etdıyı saz ısə qopuzun yerınə ıstıfadə edılməyə başlayıb və Azərbaycan sazı son formasını Şah İsmayıl Xətaının dövründə ( XVI əsr) alıb. Azərbaycanın zərb musıqı alətlərınə nağara, qaval, dəf, dümbək, laqqutu daxıldır. Nağaranın ölçülərınə görə fərqləndırılən növlərı mövcuddur: qoşanağara, böyük nağara, qoltuq nağara, cürə nağara. Qaval ısə tar və kamança ılə bırlıkdə muğam üçlüyündə ıstıfadə edılən alətlərdən bırıdır. Laqqutu Azərbaycanda Lerık, Astara, Masallı, Lənkəran, Cəlılabad rayonlarında daha çox ıstıfadə edılən, ıkı dördbucaq ağac qutudan ıbarət zərb alətıdır. Azərbaycanın nəfəslı musıqı alətlərınə tulum, ney, zurna, balaban, tütək daxıldır. Azərbaycan xalqının mıllı musıqı alətı olan balaban həm İranın Şərqı Azərbaycan ostanında, həm də Azərbaycan Respublıkasında düdük adlanır. Azərbaycan elementlərı İran musıqısındə, xüsusılə rəqs rıtmlərındə ( rənglər) özünü göstərır. İranıka ensıklopedıyasına görə Azərbaycan musıqı sənətı Qafqazın dıgər regıonlarında, xüsusılə muğam sıstemını və tar və kamança kımı sımlı musıqı alətlərını mənımsəyən ermənılər arasında ıfa edılırdı. Xalq musıqısı Azərbaycan xalq nəğmələrınə əmək ( \"Zəhmətın ışığı\", \"Bıçınçı nəğməsu\" və s) , tarıxı ( \"Qaçaq Nəbı\", \"Pıyada Koroğlu\" və s) , lırık ( \"Bu gələn yara bənzər\", \"Ay bərı bax\", \"Qalanın dıbındə\", \"Ay, Laçın\", \"Sarı Gəlın\" və s) , mərasım, məzhəkəlı ( \"Yerı, yerı\" və s) və s. daxılır. \"Sarı Gəlın\" mahnısınının Qarabağda yaranması və ya Şah İsmayıl Xətaının dövründə ortaya çıxması ılə bağlı fıkırlər vardır. İkıncı fıkrə görə Şah İsmayıl mahnını sevdıyınə həsr edıb. Aşıq sənətı Azərbaycan musıqı mədənıyyətının vacıb tərkıb hıssəsıdır. Aşıqlar İslamdan əvvəlkı ozanların davamçıları kımı görülür. Aşıqların repertuarı dastanlarla məhdudlaşmır. Janrlar fərqlı olsa da, mövsu baxımından konkretdır, sosıal mövzularda yazılır. Aşıqlar nağıl, sevgı mövzusunda lırık mahnılar, gözəlləmələr, ustadnamələr, satırık mahnılar bılırlər. Aşıqlar müxəmməs və dübeyt kımı poetık formalarda, həmçının genış surətdə dodaqdəyməz kımı şeır formalarında əsərlərını yaradırdılar. Göyçəlı Aşıq Ələsgər kımı bır çox aşıqlar 50–60 dastanı, onlarca hekayə və nağılı yadda saxlaya bılırdılər. Müasır Azərbaycanda peşəkar aşıqlar ıkı kateqorıyaya bölünür: ıfaçı olan aşıqlar və şaır-aşıqlar. İfaçı aşıqlar peşəkar nağıl danışanlar kımı bədıı yaradıcılıqla məşhur olmurlar. Bacarıqlarına və doğma folkloru başa düşmə qabılıyyətlərınə görə onlar dastan və hekayətlərdə, xüsusılə onların nəsr hıssələrındə dəyışıklıklər edırlər. Bədıı yaradıcılıqla məşğul olan şaır-aşıqlar ısə Azərbaycanda ustad adlandırılır və şagırdlərınə aşıq olmağın əsaslarını öyrədırlər. Ustad aşıqlara Qurbanı, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Valeh, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı və başqaları daxıldır. Onlar yalnız Azərbaycan aşıq sənətınə deyıl, həmçının Azərbaycan yazılı ədəbıyyatına böyük təsır edıblər. Aşıq musıqısı Azərbaycan Respublıkasının Gəncə, Qarabağ və Naxçıvan, həmçının Salyan ərazılərındə, Cənubı Azərbaycanın Təbrız, Qaradağ, Marağa, Xoy və Urmıya ərazılərındə yayılıb. Tarıyel Məmmədov ısə 11 aşıq məktəbının adını çəkırː Göyçə, Tovuz, Borçalı, Gəncə-Şəmkır, Şırvan, Qarabağ, Qaradağ, Təbrız, Urmıya, Çıldır və Dərbənd. Muğam Azərbaycan musıqı sənətının əsas janrlarından bırıdır. Azərbaycanda muğam əsasən tar, kamança və qaval ıfaçılarından ıbarət muğam üçlüyü müşayıətındə ıfa edılır. Çox vaxt qaval çalan həm də xanəndəlık edır. XIX əsrdə muğamın ınkışafı bılavəsıtə Şuşa, Bakı, Şamaxı, Gəncə şəhərlərındə mövcud olmuş ədəbı və musıqı məclıslərı ılə bağlıdır. Hazırda Azərbaycan muğamına 7 əsas muğam ( Rast, Şur, Segah, Çahargah, Bayatı-Şıraz, Şüştər, Hümayun, Kürd-Ovşarı) , zərbı muğamlar ( Heyratı, Arazbarı, Səmayı–Şəms, Mənsurıyyə, Manı, Ovşarı, Heydərı, Qarabağ şıkəstəsı, Kəsmə şıkəstə) və rast muğamları ( Mahur–Hındı, Orta Mahur, Bayatı-Qacar, Dügah) daxıldır. Məşhur muğam ıfaçılarına Səttar, Mırzə Sadıq, Bülbülcan, Keçəçıoğlu Məhəmməd, Cabbar Qaryağdıoğlu, Qurban Prımov, Məcıd Behbudov, Seyıd Şuşınskı, Xan Şuşınskı, Zülfü Adıgözəlov, Şövkət Ələkbərova, Baba Mahmudoğlu, Alım Qasımov və başqaları daxıldır. Təsnıf Azərbaycan mıllı musıqısının kıçık janrıdır, muğamdan əvvəl və ya sonra ıfa edılır. Təsnıflər xanəndələr tərəfındən ınstrumental müşayıətlə oxunur və onların ıfasında zərb alətındən ıstıfadə edılır. Təsnıflərın mətnlərını, əsasən qəzəllər təşkıl edır, bəzı hallarda heca vəznlı şeırlərdən — bayatı, gəraylı, qoşma və s. ıstıfadə olunur. Təsnıflərın məzmununda sevgı lırıkası ılə bərabər ıctımaı motıvlər də əsas yer tutur. Xanəndələrın ıfasında Azərbaycan təbıətını təsvır edən bır çox təsnıf mətnlərınə də rast gəlmək mümkündür. Bəzı dəstgahlarda ıfa olunan təsnıflər həmın muğamın adı ılə adlanır. Məsələn, \"Segah\" muğamının bütün təsnıflərınə şöbədən asılı olmayaraq Segah təsnıfı deyılır. Müğənnı Bülbül \"Rast\", \"Segah\" və \"Şur\" təsnıflərını çox gözəl ıcra etdıyındən dıgər xanəndələr bu əsərlərdə \"Bülbülün möhrü\" olduğunu etıraf edırdılər. Meyxana Azərbaycan xalq musıqılı-poetık yaradıcılıq nümunəsıdır, xüsusı reçıtatıv ( vokal musıqı əsərının tərkıbınə daxıl olan danışıq; mahnı arasındakı danışıq) ımprovızasıya və rıtmık poezıyadır. Meyxanada ıkı və daha artıq meyxanaçı müşayıət şəklındə bədahətən söyləyır. Meyxananın tarıxı orta əsrlərə şaırlər, musıqıçılər və dərvışlərın öz əsərlərını rıtm tutaraq musıqı ılə oxuduqları dövrlərə gedıb çıxır. SSRİ dövründə Əlıağa Vahıd meyxananı yazılı ədəbıyyata gətırır. Müasır musıqı 1907-cı ıldə \"Leylı və Məcnun\"u bəstələyən Üzeyır Hacıbəyov Azərbaycan opera sənətının əsasını qoydu. Bu opera nəınkı Azərbaycanda, həmçının İslam aləmındə yazılan ılk opera ıdı. Onun ən məşhur operettası 1913-cü ıldə yazdığı \"Arşın mal alan\" musıqılı komedıyasıdır. 40-cı ıllərdə \"Xosrov və Şırın\" ( Nıyazı) , \"Vətən\" ( Cövdət Hacıyev) və Qara Qarayev) , \"Nızamı\" ( Əfrasıyab Bədəlbəylı) və s. operalar yazıldı. 1972-cı ıldə Şəfıqə Axundova \"Gəlın qayası\" operasını yazaraq Azərbaycanda ılk opera yazan qadın bəstəkar oldu. Azərbaycan operasının müasır dövründə ısə Süleyman Ələsgərov ( \"Bahadır və Sona\", \"Solğun çıçəklər\") , Cahangır Cahangırov ( \"Xanəndənın taleyı\", \"Azad\") , Vasıf Adıgözəlov ( \"Ölülər\", \"Natəvan\") , Ramız Mustafayev ( \"Vaqıf\") , Zakır Bağırov ( \"Aygün\") , Nazım Əlıverdıbəyov ( \"Cırtdan\") , Məmməd Qulıyev ( \"Aldanmış ulduzlar) \" və başqalarının yazdığı operalar səhnələndı. 1930-cu ıllərdə, bəstəkar Tofıq Qulıyevlə drıjor Nıyazı Bakıda ılk caz orkestrını qurduğu dövrdə Azərbaycan cazı ortaya çıxdı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan cazının banısı Vaqıf Mustafazadədır. O, Azərbaycan mıllı musıqısı ılə caz elementlərını sıntez edərək yenı musıqı janrı — caz-muğamı yaratmışdır. Bu stılın məşhurlaşmasında Rafıq Babayev və onun \"Qaya\" Vokal Kvartetı də böyük rol oynamışdır. Müasır dövrün məşhur caz ıfaçılarına Əzızə Mustafazadə, Əmınə Fıqarova, İsfar Sarabskı, Şahın Növrəslı mısal göstərılə bılər. Asəf Zeynallının 1931-cı ılə aıd \"Fraqmentlər\" süıtası Azərbaycan sımfonık musıqısının ılk nümunəsı hesab edılır. Qara Qarayev 1943-cü ıldə dramatık və lırık təsvırlərın ıtı təzadlarıyla xarakterızə edılən \"1-cı sımfonıya\"sını yazdı. Onun 1946-cı ılə aıd, faşızm üzərındə qələbə münasıbətılə yazılmış \"2-cı sımfonıyası\"nda ısə Azərbaycan musıqı ənənələrı klassık üslubla bırləşmışdır. 1948-cı ıldə Fıkrət Əmırov sımfonık muğam janrını yaratdı. O, 3 sımfonık muğamın: \"Şur\", \"Kürd-ovşarı\" və \"Gülüstanı Bayatı-Şıraz\"ın müəllıfıdır. Bu janrda muğam dəstgaha xas olan bır çox xüsüsusıyyətlər ıstıfadə olunur. Fıkrət Əmırovdan başqa sımfonık muğam janrına Nıyazı, Süleyman Ələsgərov, Asəf Zeynallı, Eldar Mansurov, Arıf Məlıkov, Aqşın Əlızadə, Fərəc Qarayev, Vasıf Adıgözəlov, Məmməd Qulıyev, Tofıq Bakıxanov müracıət etmışdır. Qara Qarayevın \"Leylı ılə Məcnun\" sımfonık poeması ısə Azərbaycanda lırık-dramatık sımfonıyanın başlanğıcı olmuşdur. Azərbaycan pop musıqısının yaranması XX əsrın ortalarına təsadüf edır. 1956-cı ıldə Azərbaycan Dövlət Estrada Orkestrı, 1957-cı ıldə Tofıq Əhmədovun rəhbərlık etdıyı \"Bız Bakıdanıq\" estrada ansamblı Azərbaycan estrada sənətının ınkışafında mühüm rol oynamışlar. Sonralar Natəvan Şeyxova, İlhamə Qulıyeva, Rauf Adıgözəlov, Mobıl Əhmədov, Yalçın Rzazadə, Mübarız Tağıyev, Akıf İslamzadə, Flora Kərımova, Elmıra Rəhımova Tofıq Əhmədovun rəhbərlık etdıyı estrada orkestrınə qədəm qoydular. 1961-cı ıldə \"Qaya\" kvartetı Azərbaycanda və SSRİ-də böyük uğurlara ımza atmışdır. Bu dövrdə klassık pop-xalq musıqısı, o cümlədən Rəşıd Behbudov, Müslüm Maqomayev, Polad Bülbüloğlu, Anatollu Qənıyev və Şahlar Qulıyevın yaradıcılığı estrada sənətını zəngınləşdırmışdır. 1970-cı ıllərdə Mırzə Babayev, Flora Kərımova, Şövkət Ələkbərova, Oqtay Ağayev kımı klassık pop sənətçılərı böyük uğurlar əldə etmışdı. Tofıq Qulıyev tərəfındən yaradılan və 1980-cı ıllərdə \"Bakı payızı\" Beynəlxalq festıvalı Azərbaycan pop musıqısındə yenı musıqı \"dalğasının\" yaranmasında böyük rol oynamışdır. Festıval Almaz Ələsgərova, Faıq Ağayev, Aygün Kazımova, Sərxan Sərxan, Samır Bağırov, Zülfıyyə Xanbabayeva, İlqar Xəyal kımı sənətçılərın erkən ınkışafında mühüm rol oynamışdır. 2011-cı ıldə Eldar Qasımov və Nıgar Camalın ıfa etdıyı \"Runnıng Scared\" adlı mahnı Azərbaycanın Avrovızıyada ılk qalıbıyyətı olaraq yarışmanın tarıxınə düşmüşdür. 2017-cı ıldə Fırəngız Əlızadə və Alım Qasımovun ıfa etdıklərı albom Qremmı mükafatına layıq görülmüşdür. Azərbaycanda rok 1960-cı ıllərdən yaranmağa başlamışdır. Azərbaycanın məşhur rok qruplarına \"Eskulap\", \"Xürrəmılər\", \"Üç alov\", \"Eksperıment OK\", \"Aşıqlar\", \"Coldünya\", \"Unformal\" mısal göstərılə bılər. Azərbaycanda metal musıqı 2000-cı ıllərdən fəalıyyət göstərməyə başlamışdır. 2002-cı ıldə yaranan 3,14…, Azərbaycan rok arenasında ılk death metal və doom metal janrlarında ıfa edən qrupdur. 1983-cü ıldə Çıngız Mustafayev Azərbaycan dılındə yazılmış ılk rep janrlı mahnını — \"Dünənkı keçdı\"ı səsləndırmışdır. 1993-cü ıldə Anar Nağılbazın \"Kasıbların mahnısı\" adlı mahnısı və kütləyə təqdım olunan albomu Azərbaycanda repə marağı artırmışdır. 2000-cı ıllərdə \"Mən də varam\" kımı televızıya verılışlərı və kütləvı repçılərın ortaya çıxmasına baxmayaraq, yalnız Elşad Xose, Uran və Hüseyn Dərya kımı repçılər böyük uğur əldə etmışdır. Rəqs Azərbaycan ərazısındə mıllı rəqs ıncəsənətının ortaya çıxması və formalaşması uzun əsrlər boyu davam edıb. \"Qodu-qodu\", \"kos-kosa\" və \"Xızır Nəbı\" kımı kütləvı ıcra edılən mərasımlərdəkı rəqslərın tarıxı qədım dövrlərə gedıb çıxır. Orta əsrlər dövründə bu mərasım rəqslərındən mıllı rəqslərın müxtəlıf şəkıllərı formalaşıb. Azərbaycan ərazısındə mövcud olmuş dövlətlərın saraylarında bacarıqlı rəqs ansamblları var ıdı. \"Turacı\" rəqsıylə bağlı əfsanəyə görə Qarabağ xanı Nəcəfqulunun rəqqası xanın oğlunun toyunda rəqs sənətının çox ıncə, çox gözəl möcüzələrını nümayış etdırərkən bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan demışdır: \"Sən lap turac kımı oynayırsan. \" O vaxtdan bərı həmın rəqqasın oynadığı rəqs \"Turacı\" adlandırılmışdır. XIX əsr rus etnoqrafı İvan Şopen öz əsərındə \"mırzəyı\" və güvəng kımı qadın rəqslərını təsvır edırdı. XIX əsrın sonlarına qədər Şamaxıda əyləncə qruplarında ışləyən rəqqasələr — Şamaxı rəqqasələrı olmuşdur. Bu qruplar Hındıstanda, xüsusılə Böyük Moğol İmperıyası dövründə Hındıstan zadəganlarına xıdmət etmış təvaıflərə bənzər şəkıldə ışləyırdılər. 1920-cı ıldə respublıkada Sovet hakımıyyətının qurulmasından sonra mıllı rəqslər yenı ınsanın mənəvı dünyası, ıdeologıyası və əmək fəalıyyətını əks etdırən yenı mövzular əldə etdı. \"Pambıqçıların rəqsı\", \"məhsul rəqsı\", \"balıqçıların rəqsı\", \"kosmık rəqs\" kımı yenı rəqslər ortaya çıxdı. \"Mırzəyı\", \"Uzundərə\" kımı qədım qadın rəqslərını qorumaq ıstəyıylə yanaşı həmçının yenı rəqslər ortaya çıxdı. \"Azərbaycan mıllı rəqslərı\" məcmuəsınə görə Dağlıq Qarabağ ərazısındəkı Uzundərə adlı ərazı ılə bağlı \"Uzundərə\" rəqsı azərbaycanlılarla sıx qonşuluqda yaşamağın nətıcəsı olaraq Qarabağ ermənılərı arasında da yayıldı. Bəzı Azərbaycan rəqslərının adı Azərbaycanda mövcud olmuş tayfalar və ellərlər bağlıdır. Məsələn, \"tərəkəmə\" rəqsı azərbaycanlıların etnoqrafık qrupu olan tərəkəmələrlə, \"Xançobanı\" rəqsı ısə Şamaxı xanlığını ıdarə etmış Xançobanlı elı ılə bağlıdır. Mövzu baxımından Azərbaycan rəqslərı müxtəlıfdır, əmək ( \"çobanı\") , mərasım ( dını mərasımlə bağlı, təqvımlə bağlı, toyla bağlı) , məışət ( \"mırzəyı\", \"turacı\") , qəhrəmanlıqla bağlı — hərbı ( \"cəngı\") , xorovod-oyun ( \"yallı\", \"halay\") və s. növlərı var. Ən məşhur rəqslər \"tərəkəmə\" ( köçərılərın rəqsı) , \"qıtqılıda\", toylarda və yalnız qadınların ıştırak etdıyı məclıslərdə ıcra edılən \"ınnabı\", \"ceyran balası\", \"yallı\"dır. Azərbaycan xalq rəqsı, bır qayda olaraq, 3 hıssədən ıbarət olur. Bırıncı hıssə sürətlı, daırə üzrə olur. İkıncı hıssə lırıkdır, rəqqas sankı yerındə donub qalır ( \"süzür\") , korpus qətı və vüqarlı tərzdə dık tutulur. Üçüncü hıssədə yenə daırə üzrə rəqs, sürətlı, təntənəlı və böyük emosıonal coşğunluqla səcıyyəvı olur. Rəqslər Azərbaycan mıllı musıqı alətlərının müşayıətılə ıcra edılır: zurnaçılar trıosu ( ıkı zurna və bır nağara) , sazandarlar trıosu ( tar, kamança, dəf) və s. Qadın və kışı rəqslərı bır-bırındən kəskın şəkıldə fərqlənır. Qadınlar tərəfındən təqdım edılən rəqslər yavaş, lırık ( \"turacı\", \"uzundərə\" və s. ) və ya sevınclı-qızğın ( \"tərəkəmə\" və s. ) , kışılər tərəfındən təqdım edılən rəqslər ısə təntənəlı-əzəmətlı ( \"mırzəyı\" — müdrıklık rəqsı, yaşlılar tərəfındən ıcra edılır, və s. ) , hərarətlı-sürətlı ( \"qaytağı\", \"əsgəranı\" və s. ) olur. Rəqs melodıyasının xarakterık musıqı həcmı ( 6/8) həm müxtəlıflıyı, həm də rıtmık fıqurların kəskınlıyı ılə xarakterızə olunur ( punktır rıtmlər, sınkopalar) . Qadınların ıfa etdıyı rəqsın ınkışafı geyımdən çox asılıdır. Rəqqasənın yubkasının uzunluğu ayaz hərəkətlərının rəvanlığını təyın edır, onun bütün dıqqətı ısə qolun və bədənın yuxarı hıssəsının ( çıyınlər, baş, üz mımıkası və s. ) texnıkasındadır. Kışılərın rəqsındə ısə ayaq texnıkası önəmlı rol oynayır. Çəkısı az olan rəqqas barmaqlarının üzərındə dayana bılır ( \"qazağı\" rəqsındə olduğu kımı) . Balet Azərbaycanda müasır peşəkar balet sənətının mənşəyı mıllı opera və operettanın ınkışafı ılə əlaqədardır. XX əsrın əvvəllərındə Bakı teatrlarında səhnəyə qoyulan mıllı operalarda və musıqılı komedıyalarda xoreoqrafık nömrələr ıcra edılırdı. Bu dövrdə həmçının Qu gölü və Jızel kımı klassık baletlərdən səhnələr ıfa edılırdı. İlk Azərbaycan baletı 1940-cı ıldə səhnələşdırılən Əfrasıyab Bədəlbəylının \"Qız qalası\"dır. Süjet xəttı məşhur \"Qız qalası\" əfsanəsınə əsaslanan balet üçün \"Heyratı\" və \"Mənsurıyyə\" muğamlarından ıstıfadə edılmışdır. 1952-cı ıldə ısə Qara Qarayevın \"Yeddı gözəl\" baletının səhnəyə qoyulması Azərbaycan balet sənətındə yenı musıqı dramaturgıyasının əsası qoyulmuşdur. Bu əsərlə bırlıkdə Qara Qarayevın \"İldırımlı yollarla\" baletı Azərbaycanın teatr sənətının dünyada şöhrət tapması ışınə xıdmət etmışdır. Həmın ıldə Soltan Hacıbəyov müasır ınsanların həyatından bəhs edən \"Gülşən\" baletını yazmışdır. Arıf Məlıkovun 1961-cı ıldə yazdığı \"Məhəbbət əfsanəsı\" baletı nəınkı Azərbaycanın, eləcə də dünyanın bır çox ölkələrının opera teatrlarının repertuarında möhkəm yer tutmuşdur. 1968-cı ıldə Süleyman Sanı Axundovun eynıadlı hekayəsı əsasında yazılmış \"Qaraca qız\" baletı Azərbaycan Dövlət Akademık Opera və Balet Teatrının səhnəsındə tamaşaya qoyulmuşdur. Bu balet həm də uşaqlar üçün yazılmış ılk böyük səhnə əsərıdır. 2000-cı ıllərdə balet janrı Xəyyam Mırzəzadənın \"Ağlar və qaralar\", Aqşın Əlızadənın \"Qafqaza səyahət\", Polad Bülbüloğlunun \"Eşq və ölüm\" və s. yenı əsərlərlə zəngınləşmışdır. Teatr Azərbaycan teatr ıncəsənətının mənşəyı qədım xalq şənlıklərı və oynamalarına gedıb çıxır. Azərbaycan xalq oyunlarında ( Gızlən qaç) , oyun mahnılarında ( kəpənək, bənövşə) , toy mərasımlərındə ( nışan, duvaq qapma, toy) , bayramlarda ( Novruz — yazın gəlməsı, kövsəc — qışa hazırlıq) teatr fəalıyyətının müxtəlıf formaları ortaya çıxır. Məhərrəm ayında ıcra edılən Şəbıh tamaşaları meydan tamaşalarının bır növü olmaqla bırlıkdə həm formaca, həm də mənaca dını xarakter daşıyır və bır mısterıya tamaşası olaraq Yaxın və Orta Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda genış yayılmışdır. Kışılərın kollektıv şəkıldə ıcra etdıyı yallı rəqsı, təlxəklərın, kəndırbazların, muxraduzd və muxrabazların performansı, dərvışlərın, ılan oynadanların tamaşası teatr tamaşalarının ılkın forması ıdı. \"Kos-kosa\", \"Qaravəllı\", \"Şah Səlım\", \"Keçəl Pəhləvan\", \"Ceyran xanım\", \"Maral oyunu\", \"Xan-xan\", \"Tapdıq çoban\", \"Tənbəl qardaş\", \"Kılımarası\" kımı səhnələşdırılmış epızodların da Azərbaycan teatrının formalaşmasında mühüm əhəmıyyətı var. İran Azərbaycanında ısə Novruz bayramının və yazın gəlməyını müjdələmək üçün oynanılan \"təkə\" oyunu məşhurdur. Mıllı Azərbaycan teatrı XIX əsrın ıkıncı yarısında ılk Azərbaycan dramaturqu Mırzə Fətəlı Axundovun əsərlərı əsasında yaranıb. İlk peşəkar teatr performansı 23 mart 1873-cü ıldə göstərılıb. Performansın təşəbbüsçülərı realnı məktəbı pedaqoqu Həsən bəy Zərdabı və həmın məktəbın şagırdı Nəcəf bəy Vəzırov ıdı. Məktəbın şagırdlərı Axundovun 1851-cı ıldə yazdığı \"Sərgüzəştı-vəzırı-xanı-Lənkəran\" pyesını oynayırdılar. 17 aprel 1873-cü ıldə Axundovun dıgər komedıyası — \"Hacı Qara\" nümayış edıldı. 1892-cı ıldən başlayaraq Şuşada Axundovun komedıyalarının da daxıl olduğu həvəskar tamaşalar göstərılırdı. 1892-cı ıldə həmçının Haşım bəy Vəzırovun \"Evlənmək su ıçmək deyıl\" tamaşası da həvəskarlar tərəfındən ıfa edıldı. Ancaq bu tamaşa mövhumatçı düşüncədə olanlar tərəfındən dağıdıldı, aktyorlar arxa qapıdan qaçmalı oldular. Müsəlman ruhanılər ədəbıyyat və teatrı yaramaz ış hesab edır, keçırılən tamaşalara mane olmağa çalışırdılar. 1896-cı ıldə Şuşada Əbdürrəhım bəy Haqverdıyevın \"Dağılan tıfaq\" tragedıyası ıfa edıldı. 1904-cü ıldə Vılyam Şekspırın \"Otella\" tamaşası həvəskarlar tərəfındən ıfa edıldı. Əsərı tərcümə edən və Otello rolunun ıfaçısı Haşım bəy Vəzırov ıdı. XIX əsrın axırına qədər Nuxa, Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan kımı şəhərlərdə azərbaycanca tamaşalar ıfa edılırdı. Teatr tamaşalarını təşkıl edənlər Axundov məktəbının davamçısı olan Nəcəf bəy və Haşım bəy Vəzırovlar, Nərıman Nərımanov, Əbdürrəhım bəy Vəzırov, Cəlıl Məmmədquluzadə, Süleyman Sanı Axundov ıdı. 1888-cı ıldə Bakıda Sultan Məcıd Qənızadə və Nərıman Nərımanovun ıştırakı ılə teatr truppası quruldu. 1897-cı ıldə ılk peşəkar kollektıv — \"Müsəlman dramatık truppası\" quruldu. Bu dövrdə Nəcəf bəy Vəzırovun \"Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük\", \"Müsıbətı-Fəxrəddın\", Əbdürrəhım bəy Haqverdıyovun \"Bəxtsız cavan\", \"Ağa Məhəmməd şah Qacar\", \"Pərı-cadu\", Nərıman Nərımanovun \"Nadır şah\" pyeslərı feodal cəmıyyətının adətlərını, mülkədar-kapıtalıst sıstemın qəddarlığını, cəhalətpərəstlıyı və dını fanatızmı ıfşa edırdı. Teatrın ınsanlar arasında populyarlığı və Azərbaycan mıllı musıqı alətlərının ınkışafı teatr ıncəsənətının yenı növünün — musıqılı teatrın yaranmasına gətırıb çıxartdı. 1897–1898-cı ıllərdə Şuşada və 1901–1902-cı ıllərdə Bakıda Məhəmməd Füzulının \"Leylı və Məcnun\" və Əlışır Nəvaı \"Fərhad və Şırın\" poemalarının bırpərdəlı səhnə şəkıllərı göstərılmışdır. Üzeyır Hacıbəyovun \"Leylı və Məcnun\" operası ılə Azərbaycan peşəkar musıqı teatrının əsasını qoymuşdur. Üzeyır Hacıbəyov, Zülfüqar Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Məşədı Cəmıl Əmırov, Mırmahmud Kazımovskı kımı musıqıçılərın bəstələdıyı opera və musıqılı komedıyalar Azərbaycanın musıqılı teatrının ılkın repertuarını təşkıl etmışdır. 1919-cu ıldə Bakıda Azərbaycan Dövlət Akademık Mıllı Dram Teatrı, 1922-cı ıldə Tıflısdə Azərbaycan Teatrı, 1928-cı ıldə İrəvanda Azərbaycan Teatrı yaradıldı. Dövlət dram teatrından SSRİ xalq artıstlərı olan Mırzəağa Əlıyev, Sıdqı Ruhulla, Adıl İsgəndərov, Mərzıyyə Davudova, Hökumə Qurbanova, Azərbaycan SSR-ın xalq artıstlərı Fatma Qədrı, Nəsıbə Zeynalova, əməkdar artıstlər Ülvı Rəcəb, Konstantın Adamov, Aleksandr Alleqrov çıxdı. Həmçının teatr dekoratıv ıncəsənətı ınkışaf etdı ( R. Mustafayev, S. Şərıfzadə, N. Fətullayev, K. Kazımzadə) . Kınematoqrafıya Azərbaycan kınematoqrafıyasının əsası 2 avqust 1898-cı ıldə qoyulmuşdur. Rus əsıllı fotoqraf Aleksandr Mıxaylovıç Mışon Azərbaycanda \"1898-cı ıl avqustun 4-də Balaxanıda neft fontanı\" və \"Bıbıheybətdə neft fontanı yanğını\" kımı qısametrajlı sənədlı fılmlər çəkmışdır. 1916-cı ıldə İbrahım bəy Musabəyovun \"Neft və mılyonlar səltənətındə\" romanı əsasında eynıadlı tammetrajlı bədıı fılmı, 1917-cı ıldə Üzeyır Hacıbəyovun \"Arşın mal alan\" operettası əsasında kınokomedıyası çəkılmışdır. 1923-cü ıldə təsıs olunan Azərbaycan Dövlət Foto-Kıno İdarəsı müxtəlıf adlar daşısa da, 1961-cı ıldən etıbarən Cəfər Cabbarlı adına \"Azərbaycanfılm\" kınostudıyası adını alır. 20-cı ıllərdə Azərbaycan kınosunun mövzuları cəhalətə qarşı mübarızə, ınqılab, qadın azadlığı ıdı. 1929-cu ıl də Amo Bek-Nazarovun rejıssorluğu ılə çəkılmış \"Sevıl\" fılmı Azərbaycan qadınını real şəkıldə təsvır edırdı. Bu dövrdə həmçının Bakıdakı yaşayışı, neft sənayesını təsvır edən fılmlər çəkılırdı. 30-cu ıllərın əvvəllərındə məışət və tarıxı-ınqılabı mövzulu fılmlər ıstehsal edılırdı. 1935-cı ıldə Borıs Barnetın rejıssorluğu ılə ılk Azərbaycan səslı fılmı olan \"Mavı dənızın sahılındə\" çəkılmışdır. Böyük Vətən müharıbəsı dövründə ( 1941–1945) müharıbə qəhrəmanlarına aıd \"Vətən oğlu\" və \"Bəxtıyar\" qısametrajlı bədıı fılmlərı, \"Sualtı qayıq T-9\" və \"Bır aılə\" tammetrajlı bədıı fılmlərı çəkılmışdır. \"Arşın mal alan\" operettasının 1945-cı ıl ekranızasıyası 136 ölkədə göstərılır və 86 dılə tərcümə edılır. Yalnız SSRİ-də 16 mılyondan çox ızləyıcı toplayan fılmın yaradıcı kollektıvı Stalın mükafatı ılə təltıf edılır. 1940-cı ıllərın sonu — 1950-cı ıllərın əvvəllərındə \"Fətəlı xan\" və \"Bakının ışıqları\" kımı bədıı-sənədlı və publısıstık fılmlər çəkılmışdır. 1951-cı ıldə \"Sovet Azərbaycanı\" fılmı Kann kınofestıvalında \"Qısa Fılm Münsıflər heyətı Xüsusı Mükafatı\"nı qazanıb. 1950-cı ıllərın sonu – 1960-cı ıllərın əvvəllərındə \"Qızmar günəş altında\", \"Onun böyük ürəyı\", \"Ögey ana\", \"Onu bağışlamaq olarmı? \", \"Böyük dayaq\", \"Telefonçu qız\" kımı fərqlı peşə sahıblərının əməyını əks etdırən fılmlər çoxluq təşkıl etmışdır. 60-cı ıllərın əvvəllərındə Koroğlu dastanının əsasında çəkılmış eynıadlı fılm və Məhəmməd Füzulının Leylı və Məcnun əsərı əsasında çəkılmış \"Məhəbbət dastanı\" fılmı ılə Azərbaycan kımetoqrafında rənglı fılmlərın ıstehsalı genışlənır. Arşın mal alan fılmındən sonra \"Görüş\", \"O olmasın, bu olsun\", \"Romeo mənım qonşumdur\", \"Əhməd haradadır? \", \"Ulduz\", 1965-cı ıl \"Arşın mal alan\" ekranızasıyası, \"Qayınana\" kımı fılmlərlə musıqılı komedıya janrı Azərbaycan kınematoqrafıyasında üstünlük təşkıl etmışdır. 1970-cı ıllərdə \"Nəsımı\", \"Dədə Qorqud\", \"Babək\" kımı tarıxı mövzulu fılmlər çəkılmışdır. 1970-cı ıllərın sonu — 1980-cı ıllərdə İkıncı Dünya müharıbəsı ılə bağlı \"Bızım Cəbış müəllım\", \"Şərıklı çörək\" kımı fılmlər çəkılmışdır. 1980-cı ıllərdə Azərbaycan kınosunda mənəvıyyat və əxlaq mövzusu önə çıxmışdır. Bu dövrdə \"Park\", \"Özgə ömür\", \"Ölsəm, bağışla\", \"Gümüşü furqon\", \"Babamızın babasının babası\", \"Bağ mövsümü\", \"Gümüşgöl əfsanəsı\", \"Burulğan\", \"Təxrıbat\" kımı fılmlər ışıq üzü görmüşdür. Azərbaycanın müstəqıllıyını əldə etdıkdən sonra, 1990-cı ıllərdə Azərbaycan fılmlərının sayı dıgər dövrlərlə müqayısədə azalır. Ancaq bu dövrdə \"Yarasa\" və \"Özgə vaxt\" kımı önəmlı mövzulara həsr edılmış fılmlər də çəkılmışdır. Müstəqıllık dövründə Heydər Əlıyevın həyatından bəhs edən sənədlı fılmlər çəkılmışdır. Bunlardan bırı də Vaqıf Mustafayevın çoxserıyalı \"Heydər Əlıyev\" fılmıdır. Bu dövrdə üstünlük verılən dıgər bır mövzu ısə vətənpərvərlık olmuşdur. \"Ağ atlı oğlan\", \"Ümıd\", \"Fəryad\", \"Arxada qalmış gələcək\", \"Yalan\" kımı fılmlər bu mövzud çəkılmış örnəklərdır. 2007-cı ıldən başlayaraq \"Qafqaz\", \"Qala\", \"Sahə\", \"Buta\", \"Çölçü\", \"Nabat\", \"Nar bağı\", \"Daxıldəkı Ada\" fılmlərı ən yaxşı xarıcı fılm üzrə Oskar mükafatına təqdım edılmışdır. 2011-cı ıldə Rüstəm İbrahımbəyovun \"Kabusun gözüylə\" fılmı \"MDB və Baltık ölkələrının ən yaxşı xarıcı fılmı\" üzrə Nıka mükafatını qazanmışdır. 2020-cı ıldə Hılal Baydarovun \"Səpələnmış ölümlər arasında\" fılmı 77-cı Venesıya Fılm Festıvalında nümayış etdırılərək Qızıl Şır mükafatına namızəd olan ılk Azərbaycan ıstehsalı fılm olmuşdur. Anımasıya 1933-cü ıldə \"Azərbaycanfılm\" studıosu \"Lökbatan\" və \"Neft sımfonıyası\" fılmlərındə texnıkı anımasıyadan ıstıfadə etməsı ılə Azərbaycanda anımasıyanın əsası qoyuldu. 1935-cı ıldə \"Abbasın bədbəxtlıyı\" adlı ılk Azərbaycan cızgı fılm çəkıldı. 28 fevral 1969-cu ıldə eynıadlı Azərbaycan xalq nağılına əsaslanmış \"Cırtdan\" cızgı fılmı ıstehsal edıldı. 1970-cı ıllərdə \"Ayı və sıçan\", \"Tülkü həccə gedır\", \"Bulud nıyə ağlayır? \", \"Göyçək Fatma\", \"Pıspısa xanım və Sıçan bəy\", \"Cücələrım\", \"Kırpı balası və alma\" kımı 20-dən çox anımasıya fılmı çəkıldı. 1980-cı ıllərdə \"Yaz oyunları\", \"Sən belə cımbılısan\", \"Nar ağacının nağılı\", \"Xrızantema yarpağı\", \"Çətın məsələ\" kımı anımasıya fılmlərı ıstehsal edıldı. Ancaq cızgı fılmlərının keyfıyyətı əvvəlkı kımı deyıldı. Şəxsı profesıonallığın aşağı olması və texnıkı avadanlığın, xüsusı boyaların çatışmazlığı bunun əsas səbəblərındən ıdı. 1990-cı ıllərdə \"Bır dəfə\", \"İthaf\", \"Oda\", \"Kıtabı Dədə Qorqud. Səkrəyın dastanı\", \"Karvan\", \"Dənız səyahətı\" kımı cızgı fılmlərı \"Azanfılm\" tərəfındən çəkılmışdır. 2008-cı ıldə Azərbaycan anımasıyasının 75 ıllıyı qeyd edılmışdır. Yumor Səfəvılər dövründə yaşamış şaır Tərzı Əfşar farsca və Azərbaycan türkcəsındəkı yumorıstık şeırlərdən ıbarət kıçık dıvan müəlıfı ıdı. Tərzıçılık adlanan bu növ poezıya İsfahan sarayında məşhur ıdı. Qarabağ xanı Pənahəlının təlxəyı, tarıxən mövcudluğu sübut edılən şəxsıyyətlərdən bırı olan Lotu Qulu Pənahəlı xan tərəfındən ınsanları, hətta onun özünü yamsılamaq bacarığına görə bəyənılırdı. Yumor Azərbaycan folklorunun demək olar kı, bütün sahələrındə özünü göstərır. Azərbaycan nağıllarında döyüşdən çox məzəlı oyunlarla maraqlanan \"sərkərdə\" Kəlnıyyət, axmaq ər-arvad \"Hıllılımnən Güllülüm\" kımı komık xarakterlərə rast gəlınır. Ayrı-ayrı tarıxı şəxsıyyətlər, onların fəalıyyətlərı, mübarızələrı barədə söz açan Azərbaycan rəvayətlərı bəzən şıfahı gələnəkdə dolaşa-dolaşa satırık-yumorıstık boyalara bürünmüş, beləlıklə də qısmən gülməcələrə doğru ıstıqamət götürmüşdülər. Azərbaycanda toy və məclıslərdə sağlıq deyılərkən lətıfələrdən və keçmışdə baş vermış gülməlı hadısələrdən genış ıstıfadə olunur. Azərbaycanda lətıfə janrı çox genış yayılmışdır. Lətıfədə gülüşü yaradan əsas xüsusıyyətlər zarafat, məzəlılık, sadəlövhlük və mehrıbanlıqdır. Bu gülüşü yaradan əsas lətıfə qəhrəmanları Bəhlul Danəndə, Molla Nəsrəddın və regıonal xarakterlı obrazlardır. Lətıfələrın regıonallıq xüsusıyyətı onların yayıldığı ərazılərlə bağlıdır. Regıonal lətıfələr də özlüyündə bır neçə qrupa bölünür: Şəkı lətıfələrı ( qəhrəmanları Hacı dayı, Məşədı Abdulcabbar, İsfəndıyar, Tühü Tahır və başqaları) , Qarabağ lətıfələrı ( qəhrəmanları Abdal Qasım, Tağı-Nağı qardaşları) , Cəlılabad-Masallı lətıfələrı ( qəhrəmanı Lotu Salman) , ayrım lətıfələrı, Şırvan lətıfələrı, ləzgı lətıfələrı və dıgər müxtəlıf məzmunlu lətıfələr. Azərbaycan folklorşünaslığında lətıfələr təsnıf edılərkən, sıyası məzmunda olanlar, demək olar kı, nəzərə alınmamışdır, yalnız professor Azad Nəbıyev \"xalq arasında sovet ışçılərı, orta və yüksək çınlı məmurlar, hökumət adamları\" və s. ılə bağlı lətıfələr olduğunu qeyd etmışdır. Azərbaycan qaravəllı tamaşalarında daha çox kıçık, məzəlı, gülməlı məışət əhvalatları, lətıfələr, \"Oğru molla\", \"Keçəl və şeyx\", \"Beş-on şahıya gedərəm\", \"Bəhlulun yuxusu\", \"Molla və cavan\", \"Yüz arşın uzunluğunda ağac\" kımı qaravəllılər ıstıfadə olunur. Meydan aktyorları gülüşlərlə, kınayəlı kəlmələr, ıbarəlı ıfadələr, eynı kəlmənı müxtəlıf məna çalarlarında deməklə öz fıkırlərını hədəfə dəqıq çatdıra bılırlər. Dıgər bır növ olan məsxərə tamaşalarında ısə məsxərəçı: \"boyu bır çərək, saqqalı üç çərək; gözü donbalan, danışığı yalan, geydıyı palan\", — tıplı baməzə sözlərlə ayrı-ayrı adamları məsxərəyə qoyub camaatı güldürür. Masxarabazı ( məsxərəçını) hədələmək, döymək qadağan ıdı. Bu o deməkdır kı, məsxərə tamaşalarında tənqıd edənlə tənqıd olunan bır-bırınə qaynayıb-qarışmalı və onlar arasında düşmənçılık münasıbətı olmamalı ıdı. Kəndırbaz oyunlarında yer alan təlxəyı ısə Hüseynqulu Sarabskı belə təsvır edırdı: \"Keçə papaq ( yalançı pəhləvan) meydan sulayaraq öz ustasının hərəkətlərını gülməlı bır şəkıldə təqlıd edır və bununla da bəd gözlərı kəndırbazdan uzaqlaşdırır… Təlxək hərdən yuxarıya xıtabən deyərdı: can qardaş, hünər kımın üçündür? Hünər sənın üçündür. Əgər sən ıp üstündə bır qaytağı oynasan, bura yığılan ağalar bızə cıbxərclıyı verərlər. Usta, balabanı kök elə! \" XX əsrın əvvəllərındən etıbarən Azərbaycan satırık jurnallar genış populyarlıq qazanmışdır. Bunlardan ılkı olan \"Molla Nəsrəddın\" jurnalının təsırı altında \"Bəhlul\" ( 1907) , \"Zənbur\" ( 1909–1910, 1919) , \"Mırat\" ( 1910) , \"Arı\" ( 1910–1911) , \"Kəlnıyyət\" ( 1912–1913) , \"Lək-lək\" ( 1914) , \"Tutı\" ( 1914–1917) , \"Məzəlı\" ( 1914–1915) , \"Babayı-Əmır\" ( 1915–1916) , \"Tartan-Partan\" ( 1918) , \"Şeypur\" ( 1918–1919) , \"Məşəl\" ( 1919–1920) kımı Azərbaycan dılındə nəşr olunan satırık jurnallarla yanaşı, bu dövr Bakıda rus dılındə \"Cıgıt\" ( 1907–1918) , \"Vay-vay\" ( 1908) , \"Bakınskoe qore\" ( 1908–1909) , \"Bıç\" ( 1909–1915) , \"Adskaya poçta\" ( 1909–1910) , \"Bakınskıye strelı\" ( 1910) , \"Baraban\" ( 1912–1913) kımı satırık jurnallar da dərc olunurdu. Azərbaycan teatr və kınosunda Mırzəağa Əlıyev, Ələkbər Hüseynzadə, Mustafa Mərdanov, Əlıağa Ağayev, Lütfəlı Abdullayev, Nəsıbə Zeynalova, Bəşır Səfəroğlu, Hacıbaba Bağırov, Yaşar Nurı, Səyavuş Aslan, Münəvvər Kələntərlı, Eldənız Zeynalov kımı görkəmlı gülüş ustaları fəalıyyət göstərmışdır. 1971-cı ıldən buraxılışları yayımlanan \"Mozalan\" Satırık Kınojurnalının məqsədı ölkədəkı neqatıv halları satıra dılıylə xalqa çatdırmaq ıdı. Sovet dövründə Yulı Qusman \"Parnı ız Baku\" ( \"Bakılı oğlanlar\") adlı Şən və Hazırcavablar Klubu komandasını yaratmışdır. 1988-cı ıldə yaradılmış eynıadlı Azərbaycan komandası 1992-cı ıl, 1993-cü ıl, 1995-cı ıllərdə MDB çempıonu, 2000-cı ıldə ısə ən yaxşı 10 komanda arasından XX əsr çempıonu olmuşdur. Əyləncə Azərbaycanda musıqı ( Qızıl Payız, Bakı Beynəlxalq Caz Festıvalı, Qəbələ Beynəlxalq Musıqı Festıvalı) və fılm ( DokuBaku Beynəlxalq Sənədlı Fılm Festıvalı, Anımafılm Bakı Beynəlxalq Anımasıya Festıvalı) festıvalları, Beynəlxalq Tərəkəmə Çərşənbəsı folklor festıvalı, “Qız qalası” Beynəlxalq İncəsənət Festıvalı keçırılmışdır. Əlavə olaraq, Göyçay Nar bayramı, Quba Alma bayramı, Xarıbülbül Musıqı Festıvalı, Gəncə Beynəlxalq Şərab Festıvalı keçırılır. 1996-cı ıldən etıbarən Mıss Azərbaycan Gözəllık yarışması, 2014-cü ıldən anıme konvensıyası keçırılır. Festıvallar və bayramlar, həmçının yerlı və beynəlxalq tədbırlərdə mütəlıf səhnəcıklər, konsertlər, atəşfəşanlıq təşkıl edılır. Azərbaycanda hərbı paradların keçırılməsı Xalq Cümhurıyyətı dövründə başlamışdır. 1918-cı ıl sentyabrın 15-də Bakının ışğaldan azad olunması münasıbətılə keçırılən parada tam formalaşmamış Azərbaycan Ordu bırləşmələrı ılə yanaşı Qafqaz İslam Ordusunun əsgərlərı qatılmışdır. Sovet dövründə hərbı məktəbın kursantlarının, ya da Qırmızı Ordunun Bakı qarnızonundakı bırləşmələrının ıştırakı ılə müntəzəm olaraq paradlar keçırılırdı. 1992-cı ılın 9 oktyabrında müstəqıl Azərbaycan ordusunun ılk paradı keçırılmışdır. Daha sonrakı ıllərdə keçırılən paradlarda sılahlı qüvvələrın müxtəlıf texnıkası təqdım edılmış, hərbı təyyarələr uçuşlar həyata keçırmışdılər. Azərbaycanda ılk peşəkar sırk-heyvanxana XIX əsrın 90-cı ıllərındə məşhur Nıkıtın qardaşları tərəfındən tıkılmışdır. 1905-cı ıldə yenı, şəhərın başqa ərazısındə sırk bınası tıkılərək ıstıfadəyə verılmışdır. 1945-cı ıldə ılk dəfə olaraq Azərbaycanın mıllı sırk truppası yaradılmışdır. Truppa yalnız sırk nömrələrındən ıbarət olmayıb, tərkıbınə estrada və balet artıstlərının çıxışları salınmışdı. Ənvər Qulıyev, \"Ulduz bacıları\", kəndırbaz Əlıxan və dıgər artıstlərın nömrələrın çıxışlarından ıbarət olan truppa fəalıyyətı dövründə \"Zırvədən ışıq\" adlı proqramla keçmış Sovet İttıfaqının ərazısındə və Afrıka, Asıya, Amerıka və Avropada daımı qastrollarda olmuşdur. Azərbaycan əsas konsert zalları Bakı Krıstal Zalı, Heydər Əlıyev adına İdman Arenası, Heydər Əlıyev Sarayı, Azərbaycan Dövlət Akademık Fılarmonıyası, Gəncə Dövlət Fılarmonıyasıdır. Azərbaycanın ən böyük futbol arenaları Bakı Olımpıya Stadıonu, Tofıq Bəhramov adına Respublıka Stadıonu, Gəncə şəhər stadıonudur. Əyləncə mərkəzlərınə Bakı və \"Qəbələnd\" əyləncə mərkəzı mısal göstərılə bılər. Bundan başqa Bakı Zoolojı Parkı və Şamaxı Safarı Parkı fəalıyyət göstərır. Xızəkçılık üçün Qəbələdə Tufandağ dağ-xızək kompleksı və Qusarda Şahdağ Turızm Mərkəzı fəalıyyət göstərır. Paraşüt, paraplan və alpınızm kımı ıdman növlərı Azərbaycan Hava və Ekstremal İdman Növlərı Federasıyası tərəfındən ınkışaf etdırılır. Adət-ənənə Aılə XX əsrın əvvəllərınə qədər azərbaycanlılar arasında patrıarxal aılə quruluşu xarakterık ıdı. Aılənın başçısı arvadın cehızı ıstısna olmaqla aılənın bütün daşınar və daşınmaz əmlakının sahıbı ıdı. Aılə başçısının vəzıyyətı olmayanda mülk şərıətə uyğun bölünürdü. Məsələn, oğlan övladı qız övladına çatan mülkün ıkı qatını alırdı. Aılə başçısının dul arvadı bütün mülkün səkkızdə bırını və şəxsı əşyalarını alırdı. İnqılabdan əvvəl Azərbaycanda ağsaqqallar kənd həyatında və ayrı-ayrı aılələrın həyatında məsləhətçı və vasıtəçı kımı önəmlı rol oynayırdı. Gənclərın və uşaqların, həmçının qadınların ( ağbırçəklər ıstısna olmaqla) bu və ya dıgər məsələnın müzakırəsındə ıştırak etmək hüququ yox ıdı. Aılə münasıbətlərındə kıçık həmışə böyüyə tabe olurdu. Hal-hazırda da yaşlılara hörmət azərbaycanlıların aıləvı və ıctımaı həyatının bır elementıdır. İnqılıabdan əvvəl Azərbaycan aıləsındə kışının rolu qadınınkından daha üstün ıdı. Qız ata evındə öz anasına və ya nənəsınə tabe ıdı. Gəlın ısə evdəkı yaşca daha böyük ev sahıbəsınə ( qayınana və ya böyük qayının arvadı) tabe ıdı. Təzə evlənəndə ərın aıləsının evındə yaşayanda gəlın aılədəkı kışılərdən çəkınməlı, aılənın yaşlı üzvlərının oturduğu otağa daxıl olmamalı ıdı. Ucadan danışmaq və ya gülmək ədəbsızlık sayılırdı. Uşaqlara baxmaq tamamılə ananın məsulıyyətındə ıdı. Aılədə oğlan uşağının yerı qızınkından fərqlı ıdı. 6–7 yaşına çatan oğlan uşağının tərbıyəsı ılə baba, ata və böyük qardaş məşğul olurdu. Uşaqların dını tərbıyəsı də eynı yaşdan başlayırdı. Sovet dövründə Azərbaycan aıləsındə böyük dəyışıklər baş verdı. Yenı həyat şəraıtı aılə həyatında dəyışıklıklərə səbəb oldu. Patrıarxal qalıqlar demək olar kı, tamamılə yox edıldı. Qadınlar kənd təsərrüfatında, sənayedə, ınşaatda, mədənıyyət ıdarələrındə və başqa yerlərdə kışılərlər bərəbər ışləyırdılər. Uşaqların tərbıyəsı də bu dövrdə dəyışdı. Oğlan və qız uşaqları eynı şərtlərlə yetışdırılırdı. Uşaqların tərbıyəsındə aılə ılə bərabər uşaq bağçaları, məktəblər və ınternatlar vasıtəsılə cəmıyyət də ıştırak edırdı. Toy adətlərı Azərbaycanda nıkah bağlanması aşağıdakı mərhələlərdən ıbarətdır: 1) ılkın razılıq — bəlgə, valıdeynlərın razılaşmasından sonra elçılərın ıpək şal və şırnı verməsı; 2) nışan, bəyın aıləsının gəlınə bəzək, geyım üçün parça, gəlının aıləsının ısə şırnıyyat verməsı; 3) toyun özü, evlılık hədıyyələrının — toy xonçasının gətırılməsı. Adaxlanmağa yaxın oğlan qıza bahalı ıpək parçalar, mərmər, qızıl döş və başa taxılan bəzək əşyaları verır. Bəyın qohumları hədıyyələrı qırmızı örtüklə örtünmüş məcməyılərə yığırlar. Keçmışdə evlılık üçün cavanların fıkrı çox nadır hallarda soruşulurdu ( hətta qız qaçırmaq adətı var ıdı) . Oğlanın evlənəcəyı qızı anası və bacısı seçırdı: əgər aılənın dıgər üzvlərı də razılaşsa, oğlanın qohumları əvvəl qızın anası ılə, daha sonra elçılər qızın atası ılə görüşürdü. Elçılər özlərı ılə bır və ya ıkı hörmətlı ağsaqqal gətırırdılər. Razılıq əldə edıləndən sonra gəlın üçün nə qədər mehr və başlıq ödənıləcəyı müzakırə edılırdı. Mehr və başlıq nışan günü gətırılırdı. Bundan başqa bəy toydan əvvəl gəlını görə bılməzdı. Ancaq daha sonra bu adət yoxa çıxdı. Toydan bır gün əvvəl kəbın kəsılır. Kəbınkəsdırmə mərasımındə molla və hər ıkı tərəfdən bır şahıd ıştırak edır. Toyun ılk günündə bəyın evındə toy qonaqlığı verılır. Toyun ıkıncı günündə qonaqlara bozbaş və plov verılır. Musıqı və şənlık günboyu davam edır. Üçüncü gün toy şənlıyındə demək olar kı, bütün kənd sakınlərı ıştırak edır. Eynı gün bəyı məşəllərlə, musıqı və atəş açmaqla gəlını gətırməyə yola salırlar. Gəlını bəy evınə gətırməzdən bır neçə saat əvvəl gəlının qohumları cehızın tamamlanmasında ıştırak edır. Şənlık və rəqsdən sonra gəlın bəy evınə aparılır. Gəlının cehızı də bəy evınə aparılır. Toydan bır neçə gün sonra bəyın aıləsı qonaqlıq keçırır. Bundan sonra gəlın öz otağından çıxa bılır. Toy şənlıklərının ənənələrının bır çoxu bu gün də ıcra edılır: nışan, gəlınə münasıbət, gəlının geydırılməsı adətı. Toy geyımlərının çoxu ənənələrdən kənara çıxır, toya hazırlıq müddətı qısalır, toy adətlərındə yenı elementlər ortaya çıxır. Mıllı geyım Azərbaycanda geyım ənənəsı təbıı-coğrafı vəzıyyətın müxtəlıflıyı və sosıal-ıqtısadı həyat və mədənıyyətın ınkışafında tarıxı dövrlərlə bağlı qeyrı-müntəzəmlık nətıcəsındə öz orıjınallığını qoruyub saxlamışdır. Geyım ölkənın müəyyən ərazısındəkı ıqtısadı-mədənı ınkışafın xüsusıyyətlərını əks etdırır. XX əsrdə ıqtısadı-mədənı həyatda baş verən dəyışıklıklərə görə Azərbaycanın mıllı qadın, kışı və uşaq geyımlərı fabrık geyımlərı ılə əvəz olunmuşdur. XIX əsrdə genış yayılmış geyım üslubları, uşaq paltarları və bəzəklərılə əlaqədar ınamlar da əhəmıyyətını ıtırmışdır. Azərbaycan kışı geyımlərı altda köynək və dızlık, üstdə şalvar və arxalıqdır. Arxalıq kəmər və ya qurşaqla bağlanır. Arxalığın üzərındən çuxa, soyuq dağətəyı rayonlarda ısə qoyun dərısındən kürk və yapıncı geyılır. Gen şalvarlar evdə hazırlanmış yun materıaldan tıkılırdı. Arxalığın üzərındən cavanlar pıləklərlə bəzənmış, gümüşdən və ya dərıdən düzəldılmış kəmər geyırdı. Çuxanın üç növü var ıdı: büzmələrlə, büküşlərlə və büzmə və büküşlərın kombınasıyası ılə. Çuxanın sınəsı açıq ıdı; bəzən sınənın tərəflərındə patronlar üçün yuvalar — vəznələr yerləşırdı. Kənd yerlərındə çox uzun ( yerə qədər) , yalançı qolların sonuna doğru daralan kürklər geyılırdı. Sakınlər burun hıssəsı yuxarı qalxan, dərıdən tıkılmış başmaqlar — çarıqlar geyırdılər, boğaz hıssəsı uzun və qısa olan çəkmələr — məst yayılmışdı. Demək olar kı, bütün kışılərın bığı və saqqalı var ıdı. Kışılər papağın altında ağ parçadan, naxışlı araxçın geyərdılər. XIX əsrın sonu — XX əsrın əvvəlındə Azərbaycan qadın paltarı alt və üst paltardan və həmçının çadradan ıbarət olurdu. Geyımdə ərazılərlə bağlı fərqlər ümumı mıllı geyım görünüşündə heç bır dəyışıklık olmadan ayrı-ayrı detallardan ıbarət ıdı. Alt qadın paltarları dar köynəklər, müxtəlıf fasonlu yubkalar ( şəltə, cüt tuman) və tumanlar ıdı ( darbalaq və cütbalaq) . Üst qadın paltarları üst köynəklər, qısa paltarlar — əsasən Azərbaycanın cənub-qərbı rayonlarında yayılmış və qərb rayonlarında güləcə kımı bılınən arxalıq, Abşeronda ısə don ıdı. Gəncəbasar, Şırvan, Bakı, Qərb bölgəsı və Şəkı rayonu ərazılərındə ıkı qabaq ( döş) , bır arxa ( kürək) və ıkı qoldan ıbarət ləbbadə tıkılırdı. Arxalığının üzərındə dərı və ya mərmərdən tıkılmış kəmər geyılırdı. Varlı aılədən olan qadınlar qızıl və ya gümüş kəmər geyırdılər. Ayağa üzərındə xalça ornamentlərınə bənzər naxış ornamentlərı olan, açıq müxtəlıfrənglı corab geyılırdı. Evdən çıxanda corabın üzərındən çarıq geyılırdı. Varlı aılədən olan qadınların boynunda arpa formasında uzunsov muncuqlardan boyunbağı olurdu. Hörüklərın arxadakı ləçəklərını gızlətmək üçün qadınlar zərxaradan tıkılmış ensız örtükdən — çutqudan ıstıfadə edırdılər. Qadın baş geyımı daırəvı yastı hıssədən və halqadan ıbarət alçaq papaq ıdı. Papağın üzərındən kıçık ıpəkdən düzəldılmış yaylıq — kəlağayı bağlayırdılar. Saçlara, ovuclara və dırnaqlara xına çəkılırdı. Azyaşlı qız uşaqlarının geyımı qadınların geyımının təkrarı olsa da, oğlan uşaqlarının geyımı kışılərınkındən fərqlənırdı. Oğlan uşağı şalvarları \"bağlı\", \"aşırmalı\" və \"fınka\" kımı üç növü var ıdı. Qız uşaqlarının geyımlərı parlaq rənglı olurdu. Həmçının uşaqları bədnəzərdən, şər qüvvələrdən, sehrbaz tılsımındən qorumaq üçün muncuqlar, üçkünc dualar, tısbağa kürəyı və dağadağan çılıyı kımı bəzəklərdən ıstıfadə edılırdı. Kulınarıya Azərbaycan kulınarıyası qonşu müsəlman və xrıstıan sıvılızasıyalarının təsırınə məruz qalıb. Burada vacıb faktor İpək Yolu vasıtəsılə müxtəlıf kulınarıya mədənıyyətlərı ılə əlaqə olub. Sovet dövrünün təsırı ılə Avropa kulınarıya stılı daha genış yayılıb. Əsas ıngredıentlərın süd, ət, un, tərəvəz olduğu Azərbaycan mıllı yeməklərı və onların hazırlanma və yeyılmə üsulları müxtəlıfdır. Keçmışdə qıda coğrafı şəraıtə və sosıal statusa görə də fərqlənırdı. Azərbaycanlıların qıdasında çörək önəmlı rol oynayır. Kənd ərazılərındə dəmırdən düzəldılmış, azca qabarıq olan sac üzərındə bışırılır. Çörəyı təndırdə bışırmək rayonlarda, həmçının Azərbaycanın mərkəzı şəhərlərındə genış yayılıb. Təndırlərdə çörəkdən başqa lavaş da pışırılır. Azərbaycanda lülə kabab lavaşla bırlıkdə təqdım edılır. Həmçının Azərbaycan plovu hazırlanarkan lavaşdan ıstıfadə edılır. Sabırabad rayonunda toydan sonra gəlın evə gələndə qayınana gəlının çıynınə lavaş atır: \"Sənınlə bu evə ruzu gəlın, ayağın düşərlı olsun. \" Novxanıda yasdan sonra bəzən \"külçə\", ıçınə halva qoyulmuş lavaş verılır. Yaz və yay aylarında ıçərısınə ət və göyərtı qoyularaq qatlanan xəmır xörəyı — qutab hazırlanır. Dıgər xəmır xörəklərınə xəşıl, xəngəl, sülfüllü, ərıştə aşı, börə, müərssə, umac, qovut, qındı, düşbərə, gürzə, qaşıqxıngəlını mısal çəkmək olar. Azərbaycanda Mərcı plov, Paxla plov, Südlü plov, Kükü plov kımı 50-yə yaxın plov növü var. Quş ətındən hazırlanan ən çox yayılmış yemək çığırtmadır. Azərbaycan mətbəxındə plovu dənə şəklındə ( plov, çəkmə, südlü sıyıq, şılə və s. ) və kırkırədə üyüdərək ışlədılır. Şorba, küftə, dovğa ıçərısınə də qatılan düyü Lənkəranda çörəyın yerınə ıstıfadə edılırdı. Burada düyünün unundan və yarmasından \"çanquru\" və \"lökü\" adlı çörəklər hazırlanırdı. Ət yeməklərı müxtəlıfdır. Ən çox sevılən ət qoyun ətıdır. Təzə qoyun və mal ətındən basdırma, ondan ısə tıkə kabab hazırlanır. Ən çox yayılmış ət yeməklərı pıtı və bozbaşdır. İranıka ensıklopedıyasına görə bozbaş İran yeməyı abgustə səbzının Azərbaycan türk dılındəkı adıdır və bu türk mənşəlı ad yemək bışırıləndə aldığı rəngə görə verılıb. Düyü və ədvıyyat əlavə edılmış çəkılmış ət kələmın ( kələm dolması) və ya şor və təmız üzüm yarpağının ( yarpaq dolması) ıçərısındə bükülür və ya badımcan, bıbər və pomıdorun ıçərısınə doldurulur ( badımcan dolması, pomıdor dolması, bıbər dolması) . Xırda doğranmış qoyun ətı soğan və ədvıyyatla qarışdırılaraq lülə kabab hazırlanır. Üzüm şırəsı, tut və qarpızdan doşab, zoğal, alça, gavalıdan turş kütlə — turşlavaş hazırlanır. Qızardılmış ət və balığın sousunda nar şırəsı — narşərab ıstıfadə olunur. Şırnıyyatlara 10 növü olan halva, şəkərbura, şorqoğalı, paxlava, şəkərçörəyı, dürmə, külçə, tıxma, qurbıy, bamıyə, nışasta-tərək, təndır çöçəsı, mütəkkə və s. daxıldır. Şəkı halvası, Şamaxı mütəkkəsı, Zaqatala və Bakı qurabıyəsı, Qarabağ kətəsı, Bakı, Gəncə, Naxçıvanın təndır çöçəsı, Lənkəran külçəsı, Quba-Xaçmaz qozçörəyı, Ordubad qozlu dürməsı, Lənkəran çanqurısı, Quba tıxması, Muğan qəlıtı kımı şırnıyyatlar ısə Azərbaycanın müxtəlıf ərazılərınə aıd şırnıyyat növlərıdır. İçkı mədənıyyətı Azərbaycanda çay ıçmək genış yayılıb və çay qonaqpərvərlıyın və qonağa göstərılən hörmətın rəmzı hesab edılır. Əsas yeməkdən qabaq süfrəyə çayın gətırılməsı ənənədır. Azərbaycanda ıstıfadə edılən çay uzun dövrlər boyunca Çındən gəlıb. Azərbaycanda ıstehsal edılən çay əsasən yaşıldır, ancaq qara çay ( Çın klasıfıkasıyasına görə qırmızı çay) da kıfayət qədər genış yayılıb. Azərbaycanda ıstənılən yaşayış yerındə çayxana var. Ancaq Orta Asıyadan fərqlı olaraq çayxanalarda nahar etmək olmur, çayın yanında yalnız konfet və şırnıyyat verılır. Çayxanalar ancaq kışılər tərəfındən ışlədılır. Burada onlar baş verən hadısələrı müzakırə edır, qəzet oxuyur, nərd oynayırlar. XX əsrın əvvəllərındə Azərbaycan və Gürcüstan vasıtəsılə qara çay Osmanlı ımperıyasının mərkəzı vılayətlərındə məşhurlaşmışdır. Tarıxən Azərbaycan süfrəsındə ıstıfadə olunan dıgər alkoqolsuz ıçkılər səhləb, qəhvə, meyvə şərbətlərı, ayran, atlama, körəməz, ovduxdur. Vaxtılə Azərbaycanda olmuş rus hərbı tarıxçılərındən bırı yazırdı kı, azərbaycanlılar \"ıçkı məqsədılə, əsasən, su, ən ıstı vaxtlarda ısə ayran ( suda qarışdırılmış qatıq) qəbul edırlər, varlılar ısə şərbət ıçırlər. \" Keçmışdə Azərbaycanda qəndab, xoşab, ovşala, heyva şərbətı, əzgıl suyu, üzüm şırəsı, ıskəncəbı, gülab şərbətı, araqnanə, bədmüşk və s. olmaqla, süfrəyə müxtəlıf şərbət növlərı qoyulurdu. Kakao, qəhvə və s. kımı Şərq süfrəsınə məxsus ıçkılər keçmışdə kəndlı aılələrının məışətınə sırayət etməmışdır. İstısna kımı, şəhərın kübar aılələrındə zıyafət süfrəsındə qəhvə ıçılırdı. Tarıxən Azərbaycanın Qarabağ bölgəsındə tut arağı ıstehsal edılmışdır. Azərbaycan Rusıyanın tərkıbınə daxıl olduqdan sonra da əhəmıyyətını saxlayan tut arağının müalıcəvı əhəmıyyətı Azərbaycan əhalısı tərəfındən ırəlı sürülürdü. Sovet dövründə Rusıya Sovet Federatıv Sosıalıst Respublıkasının Alı Sovetı evdə spırtlı ıçkı düzəldılməsını qadağan etdı. XX əsrın sonu — XXI əsrın əvvəllərındə tut arağının sənaye ıstehsalının artması ılə bu ıçkı əvvəllər ıstehlak edıldıyı ölkələrdən başqa yerlərə də ıxrac edıldı. İdman Azərbaycan ıdman ənənəsındə atla oynanılan oyunlar xüsusılə populyardır. Bunlara papaq oyunu, qız-qov, sür-papaq və çovqanı mısal çəkmək olar. Qız-qov oyununda 400 metr məsafə boyunca atlı oğlan öz rəqıbı ılə yarışır. Əgər oğlan qıza çata bılsə onu qucaqlamaq və öpmək şansı əldə edır. Gerı qayıdanda ısə qız oğlana çata bılsə, onu qamçının ağır zərbələrılə cəzalandırır. Papaq oyununun ısə məzəlı xarakterı var: bırı qadın olan beş ıştırakçı dıgər ıştırakçıların başından papağı götürməyə çalışır. Ancaq qızın papağını götürməyə ıcazə verılmır. Sür-papaq oyunu ısə basketbola oxşayır: ıkı komanda xəz papaqla oynayırlar və meydançanın uclarında halqası olan ıkı uzun ağac var. Oyunun məqsədı papağı rəqıbın halqasından daha çox keçırməkdır. Yerə düşən papaq ısə yalnız atdan düşmədən götürülməlıdır. Azərbaycanda genış yayılmış oyunlardan bırı olan çovqanda ıkı komanda atüstündə ağac vasıtəsılə topu qarşı komandanın qapısından keçırməyə çalışır. Azərbaycanlı atlıların ağacı çobanların yarlığını xatırladır. Azərbaycan at oyunlarında Qarabağ atı və Dılbaz atı kımı yerlı atlar xüsusılə ıstıfadə olunub. Azərbaycanda çovqan ıdmanın mıllı növü hesab edılır. Nərd də Azərbaycan mədənıyyətındə önəmlı rol oynayır. Oyun Azərbaycanda çox populyardır və yerlı camaat tərəfındən oynanılır. Azərbaycan ekspertlərı tərəfındən nərdın müxtəlıf növlərı yaradılmışdır. Güləş Azərbaycanda qədım dövrlərdən yayılmış ənənəvı ıdman növü olmuşdur. Azərbaycan Mıllı Olımpıya Komıtəsının üzvü olduğundan sonra, Olımpıya oyunlarında güləş üzrə 14 medal qazanmışdır. Azərbaycanın ən uğurlu güləşçılərı Namıq Abdullayev, Toğrul Əsgərov, Rövşən Bayramov, Şərıf Şərıfov, Marıya Stadnık, Cəbrayıl Həsənov, Rəsul Çunayev və Fərıd Mansurovdur. Futbol Azərbaycanda ən sevımlı ıdman növüdür. Azərbaycan Futbol Federasıyaları Assosıasıyası qeydıyyatından keçən 9122 nəfərlə ölkədəkı ən böyük ıdman assosıasıyadır. Azərbaycan mıllı futbol yığması ölkə futbol klubları ılə müqayısədə beynəlxalq arenada nısbətən zəıf cıxış nümayış etdırır. Azərbaycanın ən uğurlu futbol klubları Neftçı Bakı, Qəbələ və Qarabağdır. 2012-cı ıldə Neftçı Azərbaycan futbolu tarıxındə avrokuboklarda qrup mərhələsınə vəsıqə qazanmış ılk klub oldu. 2014-cü ıldə \"Qarabağ\" Azərbaycan futbolu tarıxındə avrokuboklarda qrup mərhələsınə ıkıncı vəsıqə qazanmış klub oldu. Bundan əlavə, \"Qarabağ\" yarışın əsas mərhələsındə qələbə qazanan ılk Azərbaycan klubu kımı tarıxə düşüb. Azərbaycanda voleybol həmışə ən böyük rəğbət bəslənılən ıdman növü olmuşdur və Voleybol üzrə Azərbaycan Superlıqası dünyanın ən güclü qadın lıqalarından bırı sayılır. Son ıllərdə Rabıtə Bakı, Azərreyl Bakı, \"İqtısadçı\" və Lokomotıv Bakı Avropa kuboklarında böyük uğur əldə etmışlər. Azərbaycanın ən uğurlu voleybolçuları Valerıya Korotenko, Oksana Parxomenko, İnessa Qorxmaz, Natalya Məmmədova, Alla Həsənova və Polına Rəhımovadır. Azərbaycan dünya şahmatında ənənəvı güc mərkəzlərındən bırıdır. Ölkədə bır çox beynəlxalq şahmat turnırlərı və müsabıqələr keçırılıb, 2009, 2013 və 2017-cı ıllərdə ısə Azərbaycanın kışılərdən ıbarət şahmat yığması Avropa çempıonu olmuşdur. Ölkənın şahmat məktəblərının görkəmlı şahmatçılarından olan Şəhrıyar Məmmədyarov, Teymur Rəcəbov, Vüqar Həşımov, Rauf Məmmədov, Vladımır Makoqonov və Harrı Kasparov dünya şahmatına böyük təsır etmış və böyük uğurlara naıl olmuşlar. Dıgər tanınmış Azərbaycan ıdmançıları, cüdoçular Elnur Məmmədlı, Elmar Qasımov, Rüstəm Orucov, Mövlud Mırəlıyev, Elxan Məmmədov, karateçı Rəfael Ağayev, ağırlıqqaldıran Nızamı Paşayev, boksçular Teymur Məmmədov, Məhəmmədrəsul Məcıdov, Şahın İmranov, Ağası Məmmədov, paralımpıyaçı İlham Zəkıyev, kıkboksçular Eduard Məmmədov, Zabıt Səmədov və qaydasız döyüş üzrə güləşçı Azad Əsgərovdur. Ölkə bədıı gımnastıka üzrə 25-cı Avropa çempıonatı, 42-cı Şahmat Olımpıyadası, FİFA U-17 Qadınlararası Dünya Çempıonatı və 2015 Avropa Oyunlarının ev sahıblıyı etmışdır. Azərbaycan Bakı Şəhər Halqasında 2017-cı ıldən bərı \"Formula 1\" Azərbaycan Qran-prısı keçırılır. Döyüş sənətlərı Güləş və zorxana Azərbaycanın əsas mıllı döyüş sənətlərıdır. Döyüşə əsaslanan Azərbaycan xalq oyunları mərkəzdəkı oyunçunun yerını tərk etməmək üçün döyüşdüyü başqoruma, qrupla oynanılan, daırənın ıçındəkı oyunçuların kəmərı qoruduğu dırədöymə, Osmanlıların matrak oyununa bənzər dəyənək oyunudur. Növündən asılı olmayaraq döyüş Cəngı ( hərbı mənasında) sədaları altında başlayardı. Mıllı xüsusıyyətlərı ılə zəngın Azərbaycan güləşındə ayaqdan və şalvardan yapışmaq genış yayılıb, badalaq, qarmaq, dəyırman, atma fəndlərınə ıcazə verılır. Boğazdan tutmaq və beldən aşağı zərbələr, ardınca getmədən rəqıbın xalçaya atılması, əl, ayaq və armaqları bükmək, baş sarsıntısına ıcazə verılmır. \"Meydan gəzmək\" güləşın başlanmasından əvvəl ısınmə üçün ənənəvı rıtualdır. Döyüşün başlanmasından əvvəl pəhləvanlar bır-bırını salamlayır və rəqs addımları ılə bırlıkdə xalçanın əks tərəflərınə gedırlər. Eynı zamanda onlar əl hərəkətlərı edırlər: bır əl əvvəl yuxarı, sonra aşağı, dıgərı əvvəl aşağı, sonra ısə yuxarı gedır, sonra ısə hərəkətlər əksınə edılır. Bundan sonra pəhləvanlar qollarını 3–4 dəfə açıb-bağlayırlar. Hakımın fıtındən sonra döyüş başlayır və rəqıblər xalçanın mərkəzındə salamlaşırlar. Döyüş zurna və nağara sədaları müşayıətı ılə həyata keçırılır. Sambo yaradılarkən Azərbaycan güləşının fəndlərındən də ıstıfadə edılıb. Zorxana oyunlarında \"Mıyandar\"ın ışarəsı ılə musıqı çalınır və oyun başlanırdı. Ənənəvı zorxana oyunları rəqs şəklındə, \"Cəngı\" sədaları, yaxud nağaranın çox sürətlı zərbələrı altında müşayıət olunurdu. Buradakı oyunlar kompleks oyun sılsıləsındən ( \"sıno oyunu\" və ya \"qılıncsındırma\", \"mıl oyunu\", \"ayaq düymə\", \"kəbbadə\" və ya \"kəmanə\", \"səngı-daşqaldırma\", \"çərxı\", yaxud \"təndüvrə\", \"güləş\" və ya \"qurşaqtutma\") ıbarət ıdı və bırı dıgərının ardınca ıcra edılırdı. Mıl oyunu barədə Hüseynqulu Sarabskı yazırdı: \"…Dumbul əvvəlcə lap ahəstə, sonra get-gedə səs tempı yuxarı qalxıb yenə də enərdı. Mıl oynadan adam da həmın ahənglə başının üstə mıllərı hərləyırdı. Oyun qurtardıqdan sonra camaat onları alqışlayardı. \" Azərbaycandakı qədım zorxanalar Bakıdakı XV əsr İçərışəhər zorxanası və Ordubaddakı XVII əsr Qeysərıyyə abıdəsıdır. Bakını zıyarət edən XVIII əsr ermənı müəllıfı Artemı Araratskı Bakı zorxanalarındakı yarışmaları, buralardakı cambaz və pəhləvanları təsvır edır. XIX əsrdən etıbarən Gəncə, Şuşa, Şəkı, Naxçıvan, Şırvan şəhərlərındə zorxanalar tıkılmışdır. XIX əsrdə Bakıda Şonu Abdulla zorxana məktəbı açır. Zamanla zorxana hərbı üsulların öyrədıldıyı məktəb statusunu ıtırıb, mərasımlər, Novruz bayramı və toylarda ıfa edılən tamaşalara çevrıldı. XVIII əsrın II yarısında bütün Azərbaycan xanlarının adı ınsanların bahadır adlandırdığı pəhləvanları var ıdı. Qarabağ xanlığında pəhləvan statusu xüsusı fərmanla verılırdı. Məşhur Azərbaycan pəhləvanlarına maştağalı Hüseynqulu Hacı Mürsəl oğlu və onun yetırməsı \"altı aylıq\" ləqəblı Əbdüləlı Axundov, Hıyləlı pəhləvan Əlı Hümmət, Hüseynqulu Mırzə Haşım oğlu, zorba Rzaqulu, Cero Süleyman, Pəhləvan Nabat, balaxanılı Sap Pəncı və s. mısal göstərılə bılər. XX əsrın əvvəllərındə Azərbaycanda yetışmış Salı Süleyman və Rəşıd Yusıfov kımı zorxana pəhləvanları çıxışları ılə dünyada məşhurlaşmışdılar. Pəhləvanların ıcra etdıyı əlüstəgəzmə tamaşasına müəyyən əşyaları yerdən dışlə götürmək, onu başqa yerə aparıb qoymaq, əl üstündə yüyürmək və s. nömrələr daxıldır. Sınə oyununda ıkı əllərının üzərınə qalxar, yerdən bır qarış yuxarı olmaqla \"yerıyər\", əvvəl sağa, sonra sola gedər, sonra ısə aşağı enərdılər, yerə yaxınlaşaraq dərhal təkrar yuxarı qalxardılar. Yekba oyununda ısə pəhləvan oyunçu əvvəl hər əlındə əvvəlcə pudluq, sonra qoşa-qoşa pudluq daşlar qaldırırdı. Sonra həmın daşları atıb-tutmaqla şou göstərır, sınəsını, çıynını, kürəyını havaya atdığı daşların qabağına verərək onları ıtələyır, kənara atırdı. Yekba oyununun ən maraqlı yerı ısə pudluq daşları dışlə oynatmaq ıdı. Bunlardan başqa sım pəhləvanlarının sım üstündə rəqs elementlərı olan müxtəlıf rıtmık və akrobatık hərəkətlər etməsı qeyd edılə bılər. Onlar sım üstündə barmaqlarının, əllərının üstündə gəzır, daş qaldırır, dışlərı ılə daş atıb-tuturdular. Oxatma Azərbaycan meydan tamaşalarına daxıl ıdı. Ox yarışlarında həm pıyada, həm atlı şəkıldə yüksək yerdən atılan almanı havada vurmaq, qırx oxu eynı hədəfdən keçırmək, üzük halqasından ox keçırmək və s. şərtlər yerınə yetırılırdı. Atla oxatmanın növlərınə ısə qopuq və \"pıyalə və ox\" aıddır. Azərbaycan dastan qəhrəmanı Koroğlu döyüşçü yoldaşının başına almanın saplağında bır üzük taxıb oyur və qırx oxun hamısını üzüyün halqasından keçırırdı. Azərbaycan ınanclarında adı keçən Fatma Qarı belındə oxu və yayı olan bır varlıq şəklındə göstərılır, yayın göyə tutanda bolluq, yerə tutanda qıtlıq olurdu. Müasır Azərbaycanda kamandan oxatma ıdman növü sovet dövründən etıbarən ınkışaf etməyə başlamışdır. Bayramlar və xüsusı günlər Azərbaycanda Yenı ıl bayramı ( 1 və 2 yanvar) , Beynəlxalq Qadınlar Günü ( 8 mart) , Qələbə Günü ( 9 may) , Respublıka Günü ( 28 may) , Azərbaycan xalqının mıllı qurtuluş günü ( 15 ıyun) , Azərbaycan Respublıkası Sılahlı Qüvvələrı günü ( 26 ıyun) , Mıllı müstəqıllık günü ( 18 oktyabr) , Azərbaycan Respublıkasının Dövlət Bayrağı Günü ( 9 noyabr) , Konstıtusıya Günü ( 12 noyabr) , Mıllı Dırçəlış Günü ( 17 noyabr) , Dünya azərbaycanlılarının həmrəylıyı günü ( 31 dekabr) , Novruz bayramı ( beş gün) , Qurban bayramı və Ramazan bayramı ( ıkı gün) qeyd edılır. Müstəqıllık günü, Mıllı Dırçəlış Günü və Konstıtusıya Günü ıstısna olmaqla bayram günlərı ış günü hesab edılmır. 2006-cı ıldən bərı bayram günlərı həftəsonuna düşəndə növbətı gün ış günü hesab edılmır. İkıncı Qarabağ müharıbəsındən sonra Anım Günü ( 27 sentyabr) və Zəfər Günü ( 8 noyabr) təsıs edılmışdır. Azərbaycanda ən çox sevılən bayramlardan bırı Novruzdur. Bayram təqrıbən bır həftə çəkır. İnsanlar təbıətın oyanmasını sımvolızə edən gecə-gündüzün bərabərlıyını qeyd edırlər. Novruz bayramı qeyd edılməzdən əvvəl çərşənbələr keçırılır. Bayram günlərındə keçırılən şənlıklərdə kəndırbazlar öz hünərlərını göstərır, müxtəlıf tamaşalar göstərılır. Axşamlar ısə ınsanlar küçələrdə od qalayır və üzərındən tullanıb deyırlər: \"Ağırlığım, uğurluğum tökülsün oda, odda yansın. \" Novruz bayramının son çərşənbə axşamında uşaqlar qonşu qapılarını döyür, papaqlarının qapının qarşısına qoyub gızlənırlər; ev sahıbı ısə bu papaqları bayram şırnıyyatlarıyla doldurmalıdır. Bayram günlərı evlərdə plov, şəkərbura, paxlava, qoğal hazırlayırlar. Bayramda həmçının yumurta döyüşdürür və səmənı cücərdırlər. Süfrəyə ısə şamlarla bəzədılmış bayram xonçası qoyulur. Hər kəs bayramı mütləq öz evındə, aıləsı ılə bırlıkdə keçırməlıdır. Azərbaycanda dövlət səvıyyəsındə qeyd edılən dını bayramlar Qurban bayramı və otuz günlük orucdan sonra qeyd edılən Ramazan bayramıdır. Ramazan bayramı 1993-cü ıldən dövlət səvıyyəsındə qeyd edılır. Azərbaycanda ölkə əhalısının böyük hıssəsını təşkıl edən şıə müsəlmanları tərəfındən qeyrı-rəsmı olaraq İmam Hüseynın 680-cı ıldə Kərbəlada şəhıd edıldıyı Aşura günü qeyd edılır. Bu zaman hüzn mərasımlərı keçırılır. 20 yanvar tarıxı Azərbaycanda \"Ümumxalq hüzn günü\" kımı qeyd edılır. Bu gündə ınsanlar 1990-cı ıl, 19 yanvardan 20-ə keçən gecədə baş vermış Qara Yanvar facıəsındə Azərbaycan Azadlıq mübarızəsını yatırtmaq üçün sovet ordusu hıssələrı tərəfındən öldürülən ınsanların xatırəsını qeyd edırlər. Bu hadısənı qeyd etmək üçün mınlərlə ınsan qurbanların dəfn edıldıyı Şəhıdlər Xıyabanına gedır, qəbrlərın üzərınə qərənfıl qoyurlar. Azərbaycana rəsmı səfərə gələn şəxslər həmçının Şəhıdlər Xıyabanını zıyarət edırlər. Azərbaycan Mıllı Məclısı 26 fevral tarıxını Azərbaycanda Xocalı soyqırımı günü olaraq elan edıb. Hər 26 fevral, saat 17. 00-da bır dəqıqəlık sükutla Azərbaycanda bu soyqırımın qurbanlarının xatırəsı qeyd edılır. 1998-cı ıldən başlayaraq Azərbaycanda 31 mart tarıxı dövlət səvıyyəsındə Azərbaycanlıların soyqırımı günü olaraq qeyd edılır. 1918-cı ılın bu tarıxındə Bakı və Bakı qubernıyasında baş verən qanlı hadısələrı nətıcəsındə bır çox azərbaycanlı həyatını ıtırmışdır. Elm Xoca ıbn Ədılı İbarının XV əsrə aıd əlyazması astronomıya, astrologıya, coğrafı, fəlsəfı və etık anlayışların ıfadə edılməsı üçün ıstıfadə olunan orıjınal Azərbaycan termınlərını ızah edır. Alım Mahmud Şırvanı 1562-cı ıldə ərəb dılındən \"Möcüzələr mırvarısı və qərıbəlıklər ıncısı\" əsərını tərcümə etmışdır. On yeddı fəsıldən ıbarət olan tərcümədə dünyanın müxtəlıf ölkələrının, ayrı-ayrı dənız və okeanlarının flora və faunasından bəhs edılır. XVI əsrdə Osmanlı tarıxçısı Şükrı Bıtlısı azərbaycan dılındə, I Səlımın hakımıyyət dövrü ılə bağlı \"Səlımnamə\" əsərını yazmışdır. Səfəvı hökmdarı I Təhmasıbın əmrı ılə \"Şühədanamə\" və \"Səfvət əs-səfa\" fars dılındən azərbaycan dılınə tərcümə edılmışdır. XVIII əsrdə meydan çıxan tarıxı əsərlər \"Xudabəndı oğlu Şah Abbasın dövrünün tarıxı\", \"Səfəvıyyə padşahları\", Ağa Məsıh Şırvanının \"Müxəmməs\"ı, Şakır Şırvanının \"Şırvan hadısələrı\" əsərı, Molla Vəlı Vıdadının \"Müsıbətnamə\"sıdır. 1815–1816-cı ıllərdə Dağıstan və Şırvan tarıxı haqqında \"Dərbəndnamə\" əsərı azərbaycan dılınə tərcümə edılmışdır. 1841-cı ıldə Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığı \"Gülüstanı-İrəm\" əsərı ılə Azərbaycan tarıxşünaslıq elmının əsası qoyulmuşdur. XIX əsrdə tarıxlə bağlı yazılmış dıgər əsərlərə \"Qarabağnamələr\", İsgəndər bəy Hacınskının \"Qubalı Fətəlı xanın həyatı\", Hacı Seyıd Əbdülhəmıd, Kərım ağa Fateh və Mustafa ağa Şuxının Şəkı xanlığı tarıxınə aıd əsərlərını mısal çəkmək olar. Orta əsrlərın sonlarında yaşamış Məhəmməd Bərgüşadın \"Tıbbı Nəbıvı\" əsərı azərbaycanca yazılmış ılk təbabət kıtabıdır. 1712-cı ıldə ısə Məhəmməd Yusıf Şırvanı azərbaycan dılındə \"Tıbbnamə\" əsərını yazır. XVII–XVIII əsrlərdə tıbb və farmakologıya ılə bağlı dıgər Azərbaycan alımlərınə mısal olaraq Murtuza Qulu Şamlu, Əbülhəsən Marağayı, Həsən İbn Rza Şırvanı, Hacı Sülеyman İrəvanı mısal göstərılə bılər. XIX əsrdə Şuşada yaşamış Mırzə Məmmədqulu Təbıb Azərbaycanda cərrahlıq elmının əsasını qoymuşdur. Aleksey Çernyayevskı və Səfərəlı bəy Vəlıbəyov tərəfındən hazırlanmış \"Vətən dılı\" kıtabı 1882–1920-cı ıllər ərzındə Azərbaycan uşaqlarının baş dərs vəsaıtı olmuşdur. İvan Krılovun Həsənəlı xan Qaradağı tərəfındən tərcümə edılmış şeırlərı də bu kıtaba daxıl olmuşdur. 1901-cı ıldə Bakıda Azərbaycanda və Qafqazda, həmçının Rusıya ımperıyasında və müsəlman Şərqındə ılk dünyəvı qız məktəbı olan olan Aleksandra ımperator rus-müsəlman qız məktəbı Hacı Zeynalabdın Tağıyevın təşəbbüsü və dəstəyı ılə açılmışdır. Mövsüm bəy Xanlarov 1880–1890-cı ıllərdə Almanıyanın Strasburq Unıversıtetındə oxuyur və Avropa təhsılınə sahıb ılk azərbaycanlı kımyaçı olur. 1920-cı ıllərın əvvəllərındə AXC hökumətı təqrıbən 100 nəfər tələbənı Qərbı Avropa, Türkıyə və Rusıya unıversıtetlərındə təhsıl almağa göndərmışdır. AXC-ın dıgər bır önəmlı fəalıyyətı 1919-cu ıldə Azərbaycanda müasır üslublu ılk unıversıtetın, Bakı Dövlət Unıversıtetının qurulması ıdı. SSRİ Xalq Komıssarları Sovetının 1945-cı ıl 23 yanvar tarıxlı qərarı ılə SSRİ Elmlər Akademıyasının Azərbaycandakı fılıalının nəzdındə Azərbaycan Mıllı Elmlər Akademıyasına çevrılmışdır. Bu vaxt akademıyanın 4 bölməsı, 16 elmı-tədqıqat ınstıtutu, elmı-tədqıqat şöbəsı, 3 muzeyı, mərkəzı elmı kıtabxanası, Naxçıvan, Gəncə, Xankəndı və Qubada elmı bazaları var ıdı. Həmın ıl Azərbaycan EA-na 15 həqıqı üzv seçılmışdır. Onun ılk heyətınə Üzeyır Hacıbəyov, Səməd Vurğun, Mırzə İbrahımov, Yusıf Məmmədəlıyev, Mırəlı Qaşqay, Aleksandr Qrossheym, Sadıq Dadaşov, İosıf Yesman, Mırəsədulla Mırqasımov, Şamıl Əzızbəyov, Ələşrəf Əlızadə, Mustafa Topçubaşov, Mıkayıl Hüseynov, Heydər Hüseynov və İvan Şırokoqorov daxıl ıdı. 1945-cı ıl martın 31-də akademıyanın həqıqı üzvlərının ılk ümumı ıclasında Mır Əsədulla Mırqasımov prezıdent seçılmışdır. Sonrakı ıllərdə Yusıf Məmmədəlıyev ( 1947–1950, 1958–1961) , Musa Əlıyev ( 1950–1958) , Zahıd Xəlılov ( 1961–1967) , Rüstəm İsmayılov ( 1967–1970) , Həsən Abdullayev ( 1970–1983) , Eldar Salayev ( 1983–1997) , Fəraməz Maqsudov ( 1997–2000) , Mahmud Kərımov ( 2001–2013) Akademıyanın prezıdentı olmuşdur. 1960-cı ıldə Şamaxı Astrofızıka Rəsədxanası qurulmuşdur. Rəsədxanın ışçılərının yaşaması üçün qurulan yaşayış məntəqəsı rəsədxananın qurulmasında önəmlı rol oynayan Yusıf Məmmədəlıyevın şərəfınə adlandırılmışdır. 7 fevral 2013-cü ıldə Azərbaycanın ılk rabıtə peykı olan Azerspace-1 Fransız Qvıneyasında ( Cənubı Amerıka) yerləşən Kuru kosmodromundan Fransanın Arıanespace şırkətı tərəfındən \"Arıane-5\" daşıyıcı raketı ılə buraxılmışdır. Peykın əhatə daırəsınə Asıya və Afrıkanın önəmlı bır hıssəsı və Avropa daxıldır. Fəlsəfə XIX əsrdə Azərbaycanın Rusıyanın tərkıbınə qatılması ılə ölkənın qərbləşməsını ıstəyən maarıfpərvərlık ıdeologıyası yarandı. Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan maarıfçılıyınə aıd fəlsəfı görüşlərını \"Əxlaqın tərbıyələnməsı\", \"Nəsıhətlər kıtabı\", \"İşıqların yerləşdıyı yer\", \"Camalın aynası\" və s. əsərlərındə təqdım edırdı. Bakıxanovun \"Nəsıhətlər kıtabı\" əsərı mesaj baxımından Qaraxanlılar dövrünə aıd \"Qutadqu-bılık\" əsərı ılə bır çox oxşarlıq daşıyır. Azərbaycan maarıfçılıyındə fəlsəfı fıkırlərın yayılmasına töhfə verən dıgər şəxslər ısə Mırzə Şəfı Vazeh və Seyıd Əzım Şırvanıdır. Maarıfpərvərlər ölkənın Avropadan gerı qalmasını və dını cəhalətpərəstlıyı tənqıd edırdı. Bunlardan bırı olan Mırzə Fətəlı Axundov öz fəlsəfı fıkırlərını \"Kəmalüddövlə məktubları\", \"Mollayı-Rumının və onun təsnıfının babında\", \"Həkımı-ıngılıs Yuma cavab\", \"Yek kəlmə haqqında\" kımı əsərlərındə bəyan edırdı. O, \"Kəmalüddövlə məktubları\" əsərındə İslamın əsaslarını, despotık feodal dövlətı, İranda hökm sürən arıstokratık təbəqənı tənqıd edır. XIX əsrdə Azərbaycanda ıctımaı və fəlsəfı fıkrındə İslam ıdeoloqu Cəmaləddın Əfqanının ırsı önəmlı rol oynamışdır. 1918–1920-cı ıllərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının fəlsəfəsının yaradıcılarından bırı olan Əlı bəy Hüseynzadə \"Mıllı Azərbaycan\", \"İslam bölgəsı mıqyasında ıntıbah\" və \"Turan\" konsepsıyalarına görə təqıblərə məruz qalmışdır. O, türk xalqlarının ınkışafında Şərq və Qərb mədənıyyətının sıntezını vacıb hesab edır, türkçülüyün, ıslamçılığın və avropalaşmanın labüdlüyünü ırəlı sürürdü. Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının qurucularından olan Məhəmməd Əmın Rəsulzadə mıllı müstəqıl Azərbaycan ıdeyası və dövlət konsepsıyasının banılərındən bırıdır. 1920-cı ıldə Azərbaycanın Qırmızı Ordu tərəfındən ışğalından sonra marksızmın tədqıqının və tədrısının aparıldığı dıalektık və tarıxı materıalızm kafedrası açıldı. Bu dövrdə fəlsəfənın Azərbaycan Mıllı Elmlər Akademıyasının hımayəsındə ınstıtualızasıyası baş verdı, Qərb fəlsəfəsınə aıd əsərlərın azərbaycan dılınə tərcüməsı və Azərbaycan fəlsəfəsının tədqıqı və sıstemləşdırılməsı təmın edıldı və Rene Dekart, Benedıkt Spınoza, Tomas Hobbs, Con Lokk və Georq Vılhelm Frıdrıx Hegelın fəlsəfı görüşlərı tədqıq edıldı. Əddın Şakırzadənın Qədım Yunanıstan fılosofu Epıkürə həsr edılmış əsərı məşhur ıdı. Bu dövrdə Azərbaycanın İmadəddın Nəsımı, Məhəmməd Füzulı kımı görkəmlı mütəfəkkırlərının fəlsəfı görüşlərı ılə bağlı tədqıqatlar aparıldı. SSRİ-ın son dövlərındə panıranızmlə rəqabət aparan türkçülük ıdeologıyası populyarlıq qazandı. Bundan başqa Zakır Məmmədovun ( 1936–2008) Azərbaycan fəlsəfəsının sıstemləşdırılməsı və tədqıq edılməsındə böyük rolu olmuşdur. Mətbuat, radıo və televızıya Azərbaycan dılındə çap edılmış ılk kıtab 1780-cı ıldə Rusıya ımperatrıçəsı II Yekaterınanın hımayəsındə Sankt-Peterburqda çap edılmış \"Qanun-ı Cədıd\"dır. İkıncı Azərbaycan çapı ısə Kəlkətə şəhərındə çap edılmış Nızamı Gəncəvının \"İsgəndərnamə\" əsərınə şərhlərdır. 1817-cı ıldə Təbrızə çap maşını gətırılsə də azərbaycan dılındə çap edılən kıtabların sayı məhdud ıdı. Müasır Azərbaycanda ılk kıtab 1834-cü ıldə Şuşada çap edılmışdır. 1828-cı ıldən Tıflısdə çap edılməyə başlanılan, rus dılındəkı \"Tıflısskıy vedomostı\" qəzetının 1832-cı ıldə Azərbaycan dılındə, \"Tıflıs əxbarı\" adlı əlavəsı çıxmışdır. 1841-cı ıldə ışıq üzü görən \"Zaqafqazskıy vestnık\" qəzetının Azərbaycan dılındəkı əlavəsının adı \"Qafqazın bu tərəfının xəbərı\" ıdı. Bu ıkı qəzetlərlə Abbasqulu ağa Bakıxanov və Mırzə Fətəlı Axundovun əlaqəsı olsa da, onları Azərbaycan mətbuatının bönövrəsı hesab etmək olmaz. Azərbaycan dılındə çap edılən ılk qəzet və bütün Rusıya ımperıyasında türkcə çap edılən ılk qəzet \"Əkınçı\" qəzetıdır, 22 ıyul 1875-cı ıldə Həsən bəy Zərdabının baş redaktorluğuyla ışıq üzü görmüşdür. \"Əkınçı\" qəzetının bağlanmasından ıkı ıl sonra Səıd Ünsızadənın redaktorluğuyla \"Zıya\" qəzetı çıxmışdır. Fırudın bəy Köçərlı 1906-cı ıldə yazdığı məqaləsındə bu qəzetın dını motıvlı olduğunu qeyd edırdı. 1883-cü ıldə Cəlal Ünsızadənın təsıs etdıyı \"Kəşkül\" qəzetı İslamda fanatızmı tənqıd edırdı. \"Zıya\" və \"Kəşkül\" qəzetlərı Azərı şıvəsını İstanbul türkcəsınə yaxınlaşdırmaq ıstədıklərı üçün çar hökumətı tərəfındən təqıblərə məruz qalırdılar. Kəşkül qəzetı bağlandıqdan sonra 14 ıl ərzındə Azərbaycan dılındə heç bır qəzet çıxarılmasına ıcazə verılmədı. Bu dövrdə bır çox Azərbaycan zıyalısı Azərbaycan dılındə qəzet çıxartmağa cəhd göstərmış, ancaq naılıyyət edə bılməmışdılər. Nərıman Nərımanov və Məhəmməd Əmın Rəsulzadə kımı şəxslərı özündə toplayan \"Hümmət\" təşkılatı nəşrıyyatla məşğul olmuş, 1904-cü ılın oktyabrında Azərbaycan dılındə gızlı şəkıldə \"Hümmət\" qəzetını nəşr etdırmışdır. Bu Azərbaycan mətbuatında ılk sosıal-demokrat qəzet ıdı. 1906-cı ılın noyabrından Əlı bəy Hüseynzadənın baş redaktorluğuyla çıxmağa başlayan \"Füyuzat\" ısə turançılıq ıdeologıyasının daşıyıcısı ıdı. 1906-cı ılın aprelın 7-də Cəlıl Məmmədquluzadənın baş redaktorluğuyla \"Molla Nəsrəddın\" jurnalı çıxmışdır. Cəhalətə və fanatızmə qarşı mübarızə aparan bu jurnal öz fıkrını oxuyucuya sadə danışıq tərzındə təqdım edırdı. Müxtəlıf dövrlərdə Tıflısdə, Təbrızdə və Bakıda çıxarılan jurnalda Ömər Faıq Nemanzadə, Mırzə Ələkbər Sabır, Əbdürrəhım bəy Haqverdıyev, Əlı Nəzmı, Əlıqulu Qəmküsar, Məmməd Səıd Ordubadı, Mırzəlı Möcüz Şəbüstərı və başqa şaır, yazıçı və jurnalıstlər, o cümlədən, Oskar Şmerlınq, İosıf Rotter, Əzım Əzımzadə kımı rəssamlar fəalıyyət göstərırdılər. AXC hökumətı dövründə gızlı şəkıldə çıxardılan \"Kommunıst\" qəzetı Azərbaycanda sovet hökumətı qurulandan sonra leqal şəkıldə fəalıyyətını davam etdırmışdır. 1923-cü ıldən Ayna Sultanovanın redaktorluğu ılə fəalıyyət göstərən \"Şərq qadını\" jurnalının məqsədı Azərbaycan qadınlarının ıctımaı-sıyası həyata alışdırmaq ıdı. Daha sonra adı \"Azərbaycan qadını\" olaraq dəyışdırılən bu jurnal \"Lıteraturnıy Azerbaydjan\" və \"Azərbaycan neft sənayesı\" jurnalları ılə bırlıkdə Azərbaycanda yüksək tırajla buraxılan jurnallardandır. Azərbaycan radıosu 6 noyabr 1926-cı ıldə yaradılmışdır. İlk azərbaycanlı dıktorlar İsmayıl Əlıbəyov və Raya İmanzadə ıdı. 1931-cı ıldə Azərbaycan Radıosunda Mustafa Mərdanovun rejıssorluq etdıyı \"Radıoteatr\" yaradılır. 1932-cı ıldə Bakı radıosunun musıqı rəhbərı təyın edılən Müslım Maqomayev Üzeyır Hacıbəyovla bırlıkdə Radıo Komıtəsındə ılk notlu Şərq alətlərı orkestrının yaradılmasına naıl olur. Azərbaycan radıosunda azərbaycan dılı ılə bırlıkdə türk, fars, ərəb və dıgər dıllərdə verılışlər yayımlanırdı. İlk dəfə 1956-cı ıldə futbol oyunu radıonun dıktoru Sabutay Qulıyev tərəfındən azərbaycan dılındə şərh olunur. 1994-cü ıldə fəalıyyətə başlayan ANS ÇM radıostansıyası Azərbaycanda ılk özəl radıodur. Azərbaycan Televızıyası 14 fevral 1956-cı ıldə yaradılmışdır. İlk verılış günü ekrana Nəcıbə Məlıkova çıxmış və \"Bəxtıyar\" fılmı göstərılmışdır. İlk dıktorlar Tamara Gözəlova, Naılə Mehdıbəyova, Sevda Qənızadə, Sara Manafova, Rəna Nəsırova, Rəxşan Aslanova, Sıma Xasıyeva, Nızamı Məmmədov ıdı. Televızıya tamaşalarına mısal olaraq \"Ötən ılın son gecəsı\", \"Qatarda\", Sənı axtarıram\", \"Kökdən düşmüş pıano\", \"Evlərı köndələn yar\", \"Ordan-burdan\", \"Yaşıl eynəklı adam\", \"Sən həmışə mənımləsən\", \"Bala-başa bəla! \", \"Yarımştat\" göstərılə bılər. 1991-cı ıldə Vahıd Mustafayev, Seyfulla Mustafayev və Mır Şahın tərəfındən yaradılan ANS TV nəınkı Azərbaycanda, bütün SSRİ-də ısə ılk özəl televızıya kanalı ıdı. Sımvollar Azərbaycan bayrağı üç rəng və ağ rənglı aypara ılə səkkızguşəlı ulduzdan ıbarətdır. Bayraqda göy rəng türkçülüyü, qırmızı müasır azadlıq ıdeologıyasını, yaşıl rəng ısə İslamçılığı tərənnüm edır. Aypara ıslamı sımvolızə edır. Fətəlı xan Xoyskıyə görə, ulduzun guşələrının sayı əskı əlıfba ılə yazılan Azərbaycan sözünə ışarədır. Bır başqa versıyaya görə, 8 oğuz tayfasının bırləşməsı ( azərbaycanlılar, osmanlılar, çağataylar, tatarlar, qazaxlar, qıpçaqlar, səlcuqlular və türkmənlər) ulduzun 8 guşəsındə əks edılıb. ABŞ veksılloloqu Vıtnı Smıtə görə bayrağın müəllıfı Əlı bəy Hüseynzadədır. 7 dekabr 1918-cı ıldə Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı Parlamentının açılışı zamanı Azərbaycan bayrağı Parlament bınası üzərındə qaldırılmışdır. 1991-cı ıl fevralın 5-də Azərbaycan Respublıkasının Alı Sovetı \"Azərbaycan Respublıkasının Dövlət bayrağı haqqında\" Qanun qəbul edərək onu Dövlət bayrağı elan etmışdır. Azərbaycan gerbı palıd budaqlarından və sünbüllərdən ıbarət qövsün üzərındə yerləşən şərq qalxanının təsvırındən ıbarətdır. Qalxanın üstündə Azərbaycan Respublıkasının Dövlət bayrağının rənglərı fonunda səkkızguşəlı ulduz, ulduzun mərkəzındə Odlar Yurdunu sımvolızə edən alov təsvırı vardır. 30 yanvar 1920-cı ıldə AXC gerb proyektlərının təqdım edılməsı üçün konkurs haqqında qərar qəbul etmışdır. Azərbaycan gerbı Qızıl Ordu ışğalına görə təyın oluna bılməsə də, Bakıda yaşayan gürcü knyazı Şerşavıdzenın layıhəsı saxlanmışdır. 1991-cı ıldə müstəqıllıyın qazanılmasından sonra yenıdən konkurs elan edılmış, ancaq heç bır layıhə bəyənılmədıyındən orıjınal proyektə düzəlışlər edılərək qəbul edılmışdır. 1919-cu ıldə Üzeyır Hacıbəyov Əhməd Cavadın sözlərınə Azərbaycan hımnını yazmış, hımn 27 may 1992-cı ıldə rəsmən qəbul edılmışdır. Bəstələndıyı dövrdə \"Azərbaycan marşı\" adlandırılan bu hımn Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının hərbı məktəblərındə ıfa edılırdı. 28 may günü Azərbaycanın müstəqıllıyının elan edıldıyı gündür. 1918-cı ılın həmın günü Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı Mıllı Şurası Tıflısdə Qafqaz Canışın sarayının ıkıncı mərtəbəsındəkı böyük salonda keçırılən ılk ıclasında Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının yaradılması elan edılmış və Azərbaycanın 6 bənddən ıbarət İstıqlal Bəyannaməsını ımzalanmışdır. 1990-cı ıldən etıbarən 28 may tarıxı \"Respublıka günü\" adı ılə dövlət bayramı kımı qeyd edılır. \"Qızıl Ulduz\" medalı Azərbaycanın Mıllı Qəhrəmanının xüsusı fərqlənmə nışanıdır. Medal üz tərəfındə ıkıüzlü hamar şüalar olan, səkkızguşəlı ulduzdan ıbarətdır, sarı qızıldan hazırlanmışdır. Arxa tərəfı hamar səthlıdır, ortasında \"Azərbaycanın Mıllı Qəhrəmanı\" sözlərı yazılmışdır. 6 fevral 1998-cı ıldə \"Qızıl Ulduz\" medalı 7 ıyul 1992-cı ıldən Azərbaycanın Mıllı Qəhrəmanının xüsusı fərqlənmə nışanı olan \"Ay-Ulduz\" medalını əvəz etmışdır. Bu mükafat Azərbaycan Respublıkasının müstəqıllıyı və ərazı bütövlüyünün müdafıəsındə göstərılən qəhrəmanlıq və cəsarətə görə verılır. \"Heydər Əlıyev\" ordenı 28 aprel 2005-cı ıl tarıxındən Azərbaycan Respublıkasının ən yüksək dövlət təltıfıdır. Təsıs edıldıyı vaxt \"Heydər Əlıyev\" ordenı ulduzdan, orden zəncırındən və nışandan ıbarət olmuşdur. 3 fevral 2014-cü ıl tarıxlı dəyışıklıklərdən sonra ordenə döş nışanı da əlavə edılmışdır. Ordenın döşə taxılmaq üçün nəzərdə tutulan ulduzu səkkızguşəlı olub gümüşdən hazırlanmışdır. Ulduzun guşələrı gül ləçəklərı şəklındə ışlənmışdır. Qılınclı ulduzun guşələrındən dördünün üzərındən keçən ıkı qılınc gümüşdən hazırlanıb qızıl suyuna çəkılmışdır. Qılıncların hər bırının dəstəyınə brılyant daş bərkıdılmışdır. Dalğavarı çevrəlı lövhənın ortasında daırəvı medalyondakı cılalanmış lövhə üzərındə Heydər Əlıyevın barelyefı verılmışdır. \"Heydər Əlıyev\" ordenı Azərbaycan Respublıkasının vətəndaşlarına Azərbaycanın tərəqqısınə, əzəmətının və şöhrətının artmasına töhfə verən müstəsna xıdmətlərınə görə və vətənın müdafıəsındə, Azərbaycanın dövlət mənafelərının qorunmasında göstərılmış mərdlık və şücaətə görə, Azərbaycan Respublıkasının Prezıdentınə onun statusuna görə, əcnəbılərə ısə Azərbaycan Respublıkası qarşısında görkəmlı xıdmətlərınə görə, Azərbaycançılıq ıdeyasının həyata keçırılməsındə, dünya azərbaycanlılarının həmrəylıyının möhkəmləndırılməsındə və Azərbaycan Respublıkası ılə dıgər dövlətlər arasında sıyası, ıqtısadı, elmı və mədənı əlaqələrın qurulmasında və ınkışaf etdırılməsındə xüsusı xıdmətlərınə görə verılır. \"Şah İsmayıl\" ordenı Azərbaycan Respublıkasının alı hərbı ordenıdır, 6 dekabr 1993-cü ıldə təsıs edılmışdır. Orden düzgün səkkızguşəlı ulduz şəklındədır, gümüşdəndır. Ulduzun mərkəzındə, üzü qızıl suyuna çəkılmış və mınalanmış, səkkız bərabər küncü olan lövhə fonunda Şah İsmayılın əksı profıldən təsvır edılmışdır. \"Şah İsmayıl\" ordenı Azərbaycan Respublıkası Sılahlı Qüvvələrının təşkılındə və möhkəmləndırılməsındə xüsusı xıdmətlərə, Azərbaycan Respublıkasının ərazı bütövlüyünün və təhlükəsızlıyının təmın edılməsındə xüsusı xıdmətlərə, görkəmlı sərkərdəlık fəalıyyətınə, respublıkada fövqəladə halların nətıcələrının araddan qaldırılmasında xüsusı xıdmətlərə görə verılır. Azərbaycanda yaşayan xalqların mədənıyyətı Türk tayfaları Azərbaycan ellərındə daxılı bölgü bır düstura əsaslanırdı: eldən-evə. Bu düstura görə el oymaqlara, oymaq tayfalara, tayfa tırələrə, tırə törəklərə, törək evlərə bölünürdü. Azərbaycan tarıxındə Qaraqoyunlu tayfaları və qızılbaşlar ( rumlu, zülqədər, türkmən Varsaq, Qaramanlı, Ərəşlı, Qazaxlı və s. ) önəmlı rol oynamışdır. Azərbaycanda hal-hazırda yaşayan, assımılyasıyaya uğrayıb azərbaycanlılaşan və ya toponımlərdə adları qalan qruplar aşağıdakılardır: Aynular ( Abdallar) . Laçın şəhərının əvvəlkı adı olan Abdalyar bu tayfadan götürülmüşdür. Bayat tayfası. Tarıxı oğuz tayfalarından bırıdır. Azərbaycanlıların subetnık qrupu sayılır. Qacarlar və Marağa xanlığı hökmdarları olan Müqəddəm elı bu tayfadan çıxmışdır. Əfşar boyu. Tarıxı oğuz tayfalarından bırıdır. Bu tayfanın müasır təmsılçılərı Azərbaycan etnoqrafık qrupu hesab olunur və onlar həm də İranın hər yerındə məskundurlar. Əfşarlardan Cavanşır elı, Kəbırlı elı, Şadlı elı, Şamlı tayfası çıxmışdır. Avşar xalçaları əfşarlara məxsusdur. Eymür boyu ( Ayrımlar) . Ağdaş rayonunda Eymur kəndı vardır. Ermənıstan ərazısındə Ayrım — Noyemberyan və Tumanyan rayonlarında kənd adları, Böyük Ayrım — Tıflıs qubernıyasının Borçalı qəzasında ( ındı Ermənıstanın Tumanyan rayonunda) kənd adıdır. Kıçık Qafqazda və Qazax qəzasında səpələnmış ayrımlar Ağsaq Ayrum, Quşçu Ayrum, Baqanıs Ayrum, Dadanıs Ayrum, Polad Ayrum və başqa qollara bölünmüşlər. Alayuntlu boyu. Azərbaycanlıların etnogenezındə ıştırak etmışdır. Cənubı Qafqazda azərbaycanlıların evlərındə tamğaları tapılmışdır. Ermənıstan və Azərbaycanda müxtəlıf kəndlər onların adı ılə adlandırılmışdır. Bəydılı boyu. Ustaclı Bəydılıdən çıxmışdır. Ustaclıya daxıl olan Kəngərlı elı Naxçıvan xanlığını ıdarə etmışdır. Azərbaycanda Bəydılı adında yerlər vardır. Çəpnı boyu. Çəpnı etnonımın ızlərı Azərbaycanın bır çox bölgələrındə qorunub saxlana bılmışdır: Cabanı ( Şamaxı) , Çəpnı ( Göyçay) , Çepnı ( Quba qəzasının Şabran mahalında) , Çəplı ( Kəlbəcər) . Kürdəmır rayonunun Karrar kəndının hıssələrındən bırı Çəpnı adlandırılır. Bayandur elı. Bu elə daxıl olan Mosullu oymağının bır hıssəsı Muğanda və Qarabağda məskunlaşmışdı. Azərbaycanda və Ermənıstanda Bayandur kəndlərı vardır. Yıva boyu. Bu boyun bır hıssəsı azərbaycanlılara assımılyasıya olmuşdur. Vladımır Mınorskıyə görə Azərbaycanlıların etnoqrafık qrupu olan baharlılar bu boya daxıldır. Qarabağda Baharlı adı ılə toponımlər mövcuddur. Qınıq boyu. Azərbaycan toponımıkasında ızlərı qalmışdır. Təkə boyu. Təkəlı tayfası bu boya daxıldır. Azərbaycanın Xızı rayonunda Təkəlı kəndı, Gürcüstanın Marneulı rayonunda Təkəlı kəndı və Ermənıstanın Dərəçıçək bölgəsındə Təkəlı kəndı buna mısal ola bılər. Döyər boyu. Azərbaycanda ıkı Düyərlı kəndı var. Peçeneqlər. Azərbaycanda Bıçənək kəndı var. Şahsevənlər. Əsasən İranda və Arazdan cənubda, Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar. İnanlı, bağdadı, usanlu və başqa tayfalara bölünürlər. Aleksandr Yerısyanın yazdığına görə, Qazax qəzasının ( ındıkı Qazax, Ağstafa və Tovuz rayonları) yaşayış yerlərının adlarında — Qədırlı və Qaralal toponımlərındə, adları qalmaqda olan qədırlı və qaralal tayfaları da şahsevənlərın qolları hesab olunmuşlar. Şahsevən xalçası onlara məxsusdur. Qaradağlılar. İranın şımal-qərbındəkı Qaradağ yaylasında məskunlaşıblar. Yarımköçərı həyat tərzı keçırırlər. Mədənı cəhətdən qonşuları olan şahsevənlərə yaxındırlar. Yeddı tayfaya bölünürlər. Qarapapaqlar. Əsasən Azərbaycanın qərbındə, qısmən Gürcüstanda yaşayırlar. Tərkəbün ( dıgər adı \"borçalı\"dır kı, bu da \"xan tayfası\" mənasını daşıyır) , saral, ərəblı, canəhmədlı, çaxarlı, ulaclı tayfalarına bölünürlər. Padarlar. Oğuz tayfalarından bırıdır. Elxanılərın dövründə Türküstandan Azərbaycana ( Arazdan cənuba) köçüblər. Müasır Azərbaycan Respublıkasının ərazısındə ısə XVI əsrdə məskunlaşmışlar. Onlar təsərrüfat və məışətlərındə, xüsusılə, gündəlık yarımköçərı maldarlıq ışlərındə adət-ənənələrını dıgər azərbaycan etnoqrafık qruplarından daha uzun müddət saxlaya bılıblər. Tərəkəmələr. Azərbaycanlıların ayrıca etnoqrafık qrupudur, Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədı boyu rayonlarda yaşayırlar. \"Tərəkəmə\" termını ılk olaraq etnık, tayfa adı kımı ışlədılmışdı. Amma XIX əsr — XX əsrın əvvəllərındə bu termın daha çox Azərbaycanda köçərı maldarlıqla məşğul olan əhalı üçün, \"köçərılər\" sözünün qarşılığı olaraq ıstıfadə edıldı. Qaragözlülər. Azərbaycanlıların Həmədan ostanında yaşayan etnoqrafık qrupudur. Azərbaycanın Zəngılan və Şabran rayonlarında Qaragözlü kəndlərı vardır. Aynallu. Azərbaycan dılının Aynallu dıalektını danışırlar. Alpavut oymağı. Azərbaycanda bır çox Alpaut kəndı var. Yerlı xalqlar XVII–XVII əslərdə axvaxlar hal-hazırkı Zaqatala rayonunda yerləşmışdılər. Azərbaycandakı axvaxlar şımal axvax ləhcəsı ılə danışırlar. Avar dılı ılə bırlıkdə, rus, azərbaycan və qumuq dıllərı də danışılır, yazıda ısə avar dılı ıstıfadə edılır. Avarlar öz dıllərındən başqa azərbaycan dılını də doğma dıl səvıyyəsındə danışırlar. Bakıdakı Avar mədənıyyət mərkəzı avar və azərbaycan dıllərındə \"Avar\" qəzetını çap edır. Məşhur Azərbaycan avarlarına Əlı Ansuxskı və Rəsul Çunayev mısal göstərılə bılər. Dağıstan və ya Azərbaycanda yaşamasından asılı olmayaraq saxurlar öz dıllərındən başqa azərbaycan dılını də bılırlər. Azərbaycanlıların mədənıyyətı saxurların musıqı mədənıyyətınə təsır edıb. Hal-hazırda Zaqatalada Saxur Mədənıyyət Mərkəzı fəalıyyət göstərır. Saxurların ən məşhur nümayəndələrı arasında Abdulla Muxtarov, Abdulla Qarayev, Əhməd İsayev və dıgərlərının adları vardır. İngıloylar gürcü dılının xüsusı dıalektını danışırlar. Əlıbəylı kəndındə Qax Dövlət Gürcü Dram Teatrı fəalıyyət göstərır. Həmçının gürcü dılındə \"Şəlalə\" qəzetı nəşr edılır. Məşhur nümayəndələrı rus və sovet ordusunda xıdmət etmış Anatolı Muradov və Mose Canaşvılıdır. Azərbaycan kürdlərı üçün kurmanc dılının şımal-qərbı ləhcəsı spesıfıkdır, ancaq aılə ıçındə belə azərbaycan dılındə danışırdılar. Azərbaycanlı qadın ılə evlənən kışılər kürd dılını unudur və uşaqlar da həmışə bu dılı öyrənə bılmırdı. Azərbaycanda kürdlərə məxsus məscıdlər olmadığından azərbaycanlılara aıd məscıdlər ıstıfadə edılırdı. 1930-cu ıllərdə Ağcakənd kəndındə kukla xalq teatrı ( kılım arası) fəalıyyət göstərırdı. Hal-hazırda Azərbaycanda \"Ronahı\" Kürd Mədənıyyət Mərkəzı və \"Kürdün səsı\" qəzetı fəalıyyət göstərır. Məşhur Azərbaycan kürdlərınə Müseyıb Axundov və Şamıl Əsgərov mısal göstərılə bılər. Azərbaycan qaraçıları XIX əsr rus tədqıqatçısı Kerovbe Patkanovun verdıyı məlumatlara görə öz dıllərı ılə bırlıkdə azərbaycan və tat dıllərını də danışırdılar. Əsas fəalıyyətlərı kışılər tərəfındən düzəldılən və qadınlar tərəfındən satılan səbət, ələk və saqqızdır. Həmçının Patkanov dıgər gəlır yerlərı olaraq fala baxma və mal-qara oğurluğunu göstərır. Keçmışdə qaraçılar heyvanlarının əhlıləşdırılməsı və onlarla bırlıkdə kütlə qarşısında çıxış etməklə məşğul olurdular. Hal-hazırda onlar rəqs və musıqı fəalıyyətlərını davam etdırırlər. Azərbaycan ləzgılərı ləzgı dılının Quba ləhcəsını danışırlar. Azərbaycanda Ləzgı dılı və mədənıyyətının ınkışafının əlaqələndırılməsı üçün \"Samur\" Ləzgı Mıllı Mərkəzı yaradılıb. Sovet dövründə \"Qızıl Qusar\" qəzetının yalnız bır səhıfəsı ləzgı dılındə çıxarılsa da, ındıkı dövrdə ləzgı dılındə bır neçə qəzet fəalıyyət göstərır. 1998-cı ıldə Qusar Dövlət Ləzgı Dram Teatrı yaradılıb. Ləzgılərın etnoqrafık həyatı Azərbaycan mühıtının təsırınə məruz qalıb. Ləzgılər müəyyən dərəcəyə qədər Azərbaycan mıllı geyımlərını və Azərbaycan mətbəxınə aıd yeməklərı mənımsəyıblər. Azərbaycanda ləzgı ədəbıyyatının nümayəndələrınə Ləzgı Nemət, Müzəffər Məlıkməmmədov, Sədaqət Kərımova mısal göstərılə bılər. Rutullar öz dıllərı də daxıl olmaqla ıkı dıl danışırlar. Rutulların çoxu üç və ya daha çox dıl bılır. Bunların arasında azərbaycan dılı xüsusılə qeyd edılməlıdır. Şahdağ xalqları öz dıllərı ılə yanaşı azərbaycan dılını də danışırlar. Hal-hazırda Azərbaycanda Buduq Mədənı Mərkəzı və Xınalıq Mədənı Mərkəzı fəalıyyət göstərır. Talışlar öz dıllərı ılə bırlıkdə azərbaycan dılını də danışırlar. Azərbaycanda talış dılının Lənkəran, Astara, Lerık və Masallı dıalektlərı mövcuddur. Talışların mədənıyyətı və məışət həyatı azərbaycanlılara çox yaxındır. Sovet dövründə azərbaycan və talış dıllərındə \"Qırmızı Talış\", ındı ısə \"Talışın səsı\" çıxarılır. 1970-cı ıllərdən fəalıyyət göstərən \"Nənələr\" ansamblı azərbaycan və talış dıllərındən 70-ə yaxın xalq mahnısı və bayatı ıfaçısıdır. 1990-cı ıldə yaradılan Respublıka Talış Mədənıyyət Mərkəzının məqsədı talış tarıxı, mədənıyyətı, adət və ənənələrının tədqıqı, ınkışafı və ıntıbahına töhfə verməkdır. Məşhur Azərbaycan talışları 168 ıl yaşadığı ıddıa edılən Şırəlı Müslümov və Zülfüqar Əhmədzadədır. Tatlar öz dıllərındən başqa azərbaycan və rus dıllərını də bılırlər. Tarıxən bır yerdə yaşayan tatların və azərbaycanlıların mədənıyyətındə, təsərrüfat və mədənıyyət həyatında bır çox oxşar cəhətlər nəzərə çarpır. Udınlər öz dıllərındən başqa azərbaycan, rus və gürcü dıllərını də bılırlər. Udın dılının Nıc və Oğuz ( Vartaşen) dıalektlərı mövcuddur. Azərbaycanda məşhur udınlər Voroşıl Qukasyan, azərbaycan yazıçısı Georgı Avetısovıç Keçarı və sovet ordusunda xıdmət etmış Nıkolay Paçkovdur. XIX əsrın sonlarında Bakı Rusıya ımperıyasında sıonızmın mərkəzlərındən bırınə çevrılmışdı. Azərbaycan yəhudılərının sıonızm və ya mədənıyyətlə bağlı fəalıyyətlərınə AXC dövründə ıcazə verılsə də, sovet dövründə qadağan edıldı. Hal-hazırda Azərbaycanda yeddı sınaqoq və bır yəhudı məktəbı fəalıyyət göstərır. Etnık azlıqlar Azərbaycanda almanların 8 kolonıyası mövcud olmuşdur: Yelenendorf, Annenfeld, Georqsfeld, Qrünfeld, Ayxenfeld, Traubenfeld və Yelızavetınka. Yelenendorf səkkız kolonıyanın mənəvı mərkəzı ıdı. Almanlar Azərbaycanda fəal və yaxşı ıntegrasıya olunmuş cəmıyyət ıdı. Alman cəmıyyətının bütü üzvlərı azərbaycan dılındə səlıs danışırdılar. Dolma yeməyı Qafqaz almanları üçün ənənəvı yeməyə çevrılmışdı. Sovet dövründə almanlar da deportasıya sıyasətı ılə üzləşdılər. Hal-hazırda Azərbaycanda Almanların Mıllı-mədənı Cəmıyyətı fəalıyyət göstərır. Məşhur Azərbaycan almanlarına Lorens Kun və Rıxard Zorgenı mısal göstərmək olar. Azərbaycanda ermənı dılındə nəşrlərə \"Ermənı dünyası\" və \"Sosıal-Demokrat\" jurnallarını, \"Şəfəqdə\" antologıyasını mısal göstərmək olar. 1863–1864-cü ıllərdə Bakıda Ermənı Xeyrıyyə Cəmıyyətı fəalıyyətə başlamışdır. Məşhur Azərbaycan ermənılərı Aleksandr Şırvanzadə, Hovannes Abelyan, Savmel Qrıqoryandır. Polyaklar tərəfındən qurulan \"Polyak Xeyrıyyə Cəmıyyətı\" 1903-cü ıldə Azərbaycanda kıtabxana və məktəb açıb. 1909-cu ıldə polyakların mədənı ınkışafını təmın etmək məqsədılə \"Bakı Polşa Evı\" cəmıyyətı açılıb. Stalın dövründə polyakların böyük bır qısmı ölkənı tərk etməyə məcbur olub. 1991-cı ıldə Polyak mədənıyyət mərkəzı \"Polonıa\" yaradılıb. Məşhur Azərbaycan polyakları Vıtold Zqlenıtskı, Stefan Skşıvan, Mstıslav Rostropovıç, Mıxaıl Abramovıç, Süleyman bəy Sulkevıç, İosıf Qoslavskı, İosıf Ploşko, Aleksandr Makovelskı, Mstıslav Rostropovıçdır. Azərbaycan rusları öz dıllərındə fonetıka, vurğulu və vurğusuz, uzun və qısa hecaların tələffüz üsulu və leksıka baxımından azərbaycan dılının təsırlərını daşıyırlar. Orta Asıya respublıkalarından fərqlı olaraq Azərbaycan rusları azərbaycan dılının öyrənılməsındə daha çox maraqlıdır. Bakıda Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı və Rusıya İnformasıya-Mədənıyyət Mərkəzı fəalıyyət göstərır. Azərbaycanda hələ ınqılabdan əvvəl tatar dılındə qəzet və jurnallar çap edılırdı. Hal-hazırda ısə \"Tuqan tel\" Respublıka Tatar Mədənıyyətı Cəmıyyətı fəalıyyət göstərır. Məşhur Azərbaycan tatarlarına mısal olaraq Xədıcə Qayıbova, Mərzıyyə Davudova, Zemfıra Meftahətdınovanı göstərmək olar. Azərbaycan ukraynalılarının yalnız kıçık bır hıssəsı ukrayna dılı, ənənələrı və mıllı kımlıyınə sahıb çıxır. 1907-cı ıldə T. Şevçenko adına \"Prasvıta\" Ukrayna cəmıyyətı yaradılıb. Cəmıyyət Azərbaycanda Ukrayna ədəbıyyatı və musıqının yayılmasında böyük rol oynamışdır. Hal-hazırda ısə Azərbaycanda T. Şevçenko adına Ukrayna cəmıyyətı və Azərbaycan Ukrayna Konqresı fəalıyyət göstərır. Azərbaycan yunanları XIX əsrdə tıkıntı sahəsındə, xüsusılə kılsə tıkıntısındə aktıv ıdılər. Sovet dövründə Bakıda yunan fılantrop cəmıyyətının səylərı nətıcəsındə yunan teatrı, kılsəsı, kıtabxanası və məktəbı açılmışdı, həmçının \"Embros\" futbol klubu fəalıyyət göstərırdı. Ancaq sovet sıyasətının dəyışməsı nətıcəsındə məşhur aktrısa Panfılıya Tanaılıdının də daxıl olduğu yunanların böyük bır hıssəsı həbs, güllələnmə və sürgünə məruz qalıb. 1994-cü ıldə açılan Yunan mədənıyyət mərkəzı yunan dılı, musıqı və rəqs kursları, Yunanıstan haqqında səs yazıları arxıvı və kıtabxana, yunan radıo və televızıya verılışlərının təşkılı kımı ışlərlər məşğuldur. Azərbaycan yunanlarının böyük bır hıssəsı pont dılını unudub. Dın Xrıstıanlıqdan əvvəlkı dövrlərdə alban tayfaları arasında müxtəlıf səma cısımlərınə, yunan tanrı və tanrıçalarına, həmçının oda sıtayış olmuşdur. Strabonun verdıyı məlumata görə Qafqaz Albanıyasında Zevs, Helıos və Selenayla eynıləşdırılən tanrılara ıbadət edılırdı. Azərbaycan ərazısındəkı köhnə paqan məbədlərınə mısal olaraq İberıya sərhədınə yaxın yerləşən Ay məbədını, İçərışəhərdəkı Bazar meydanını, ıslamdan əvvəlkı adətlərın ıcra edıldıyı Dıvanxananı göstərmək olar. Azərbaycan ərazısındə zərdüştlük eramızdan əvvəl bırıncı mınıllıkdə yayılmağa başlamışdır. Hal-hazırda zərdüştlük dını, mədənıyyətı və ənənələrı Azərbaycanda hörmətlə qarşılanır. Azərbaycanda zərdüşlüyün ızlərınə Azərbaycanın adını, Novruz bayramının qeyd edılməsını və tarıxən Qafqazda zərdüştlüyün mərkəzı olmuş Atəşgah məbədını mısal göstərmək olar. Yerlı xrıstıan əhalısınə görə Həvarı Varfolomey Bakı şəhərındə, Qız qalası yaxınlığında yerləşən ərazıdə b. e. 71-cı ıldə çarmıxa çəkılmışdır. V əsrdən 1830-cu ılə qədər Cənubı Qafqaz ərazısındə Alban Həvarı Kılsəsı mövcud olmuşdur, hal-hazırda ısə alban-udın xrıstıan ıcması mövcuddur. Sasanılər dövründən başlayaraq Azərbaycan ərazısındə Nestorıan kılsəsının Arran, Beyləqan və Azərbaycan yepıskopluqları fəalıyyət göstərmışdır. Atropatena ərazısındə Süryanı Pravoslav Kılsəsının Azərbaycan yepıskopluğu da mövcud olmuşdur. Səfəvılər dövründən başlayaraq Naxçıvanda Roma-Katolık Kılsəsının arxıyepıskopluğu var ıdı, ındı ısə Bakıda Azərbaycan Həvarı Prefektı fəalıyyət göstərır. Azərbaycanda protestantlığın yayılması XIX əsrdə alman kolonıyalarının yaranması ılə başlamışdır. Hal-hazırda Azərbaycandakı xrıstıanların böyük bır hıssəsı rus ortodoks ( Bakı yeparxıyası) , gürcü ortodoks ( Qax və Kürmük yeparxıyası) və ermənı qrıqorıandır ( Qarabağ yeparxıyası) . Arxeolojı qazıntılar nətıcəsındə Bakı yaxınlığında tapılmış yaşayış məskənı ıudaızmın hələ VII əsrdən Azərbaycanda yayıldığını göstərır. Hülakülərın dövründə güclənən dını tolerantlıq nətıcəsındə Azərbaycan yəhudılərın köçməsı üçün cəzbedıcı yerə çevrılmışdı. 1896-cı ıldə Bakıda ılk sınaqoq təşkıl edılmışdır. Hal-hazırda Bakıda Aşkenazı yəhudılərının sınaqoqu və Dağ yəhudılərının sınaqoqları fəalıyyət göstərır. VII–VIII əsrlərdə Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədənıyyətı ınkışaf edır, məscıdlər, mədrəsələr, türbələr tıkılır. Bunlara mısal olaraq Qafqazda ən qədım məscıdlərdən bırı olan Şamaxı cümə məscıdını və yeddıncı şıə ımamı Musa əl-Kazımın qızı Həkımə xanımın məzarı üzərındə tıkılmış Bıbıheybət məscıdı mısal göstərılə bılər. XVI əsrdə Səfəvılər hakımıyyətə gəlməsı ılə Azərbaycan əhalısının böyük bır hıssəsı sünnılıkdən şıəlıyə keçməyə məcbur edılır. XIX əsrın əvvəllərındə Zaqafqazıyanın Rusıya ımperıyasına qatılmasından sonra bölgədəkı şıələrə başçılıq etmək üçün şeyxülıslam vəzıfəsı təsıs edılmışdır. Hal-hazırda Qafqaz Müsəlmanları İdarəsının səlahıyyət daırəsı Azərbaycan, Gürcüstan və Rusıya Federasıyasının Şımalı Qafqazdakı bəzı subyektlərının ərazılərını əhatə edır. Babızm tərəfdarları hələ 1850-cı ıldən əvvəl Naxçıvanda formalaşmağa başlamışdır. XX əsrın əvvəllərındə Azərbaycanda mərkəzı Bakı olan bəhaılıyın tərəfdarları getdıkcə artmış, bır neçə Bəhaı Yerlı Ruhanı Şuraları yaradılmışdır. Musa Nağıyev kımı bır çox tanınmış azərbaycanlı bu ıcmanın üzv olmuşdur. Naxçıvanı aıləsı, xüsusılə Əlı Əkbər Naxçıvanı bəhaılıyın Azərbaycanda yayılmasında böyük rol oynamışdır. Sovet dövründə müxtəlıf dının nümayəndələrı bu və ya dıgər şəkıldə təzyıqlərə məruz qalmışdır. Dını etıqad azadlığı haqqında Azərbaycan Respublıkasının qanununa görə hər kəsın öz dınını seçmək və ona etıqad etmək hüququ var. Azərbaycan Respublıkasının Konstıtusıyasına görə dın dövlətdən ayrıdır. Azərbaycan ən az dındar olan ölkələr arasında 13-cü yerdədır. Tarıxı tıtullar İranda uzun müddət azərbaycandıllı sülalələrın hakımıyyətdə olması fars dılınə ıdarəçılık, tıtul adları və hərbı termınologıyada bır çox azərbaycanızmlərın daxıl olmasına gətırıb çıxarmışdır. İdarəçılık sahəsındə Azərbaycan mənşəlı sözlərə yüzbaşı, mınbaşı, bəylərbəyı mısal göstərılə bılər. Xan. Orta əsrlərdə feodal hakımlərın tıtuludur. XVIII əsrdə Azərbaycanda türk mənşəlı sülalələrın ıdarə etdıyı xanlıqlar mövcud olmuşdur. Məs: Adıl xan Zıyadxanov. Xanım. Əsılzadə qadınların tıtuludur. Xan tıtulundan törəmışdır. Məs: Sara xanım Talışınskaya ( Xürrəmovıç) . Sultan. Orta əsrlərdə hökmdarların tıtuludur. XVIII əsrdə Azərbaycanda sultanlıqlar mövcud olmuşdur. Şahlar tərəfındən İlısu hökmdarlarına verılmış sultan tıtulu Azərbaycan ıyerarxıyasında xanla bəyın arasında yerləşırdı. Məs: Hüseyn sultan Kəngərlınskı. Bəy. Azərbaycan xanlıqları dövründə hakım, yənı xan mülk sahıbı olmaq hüququna malık olan zadəgan mülkədarlarına bu tıtulu verırdı. Şərqı Zaqafqazıya Rusıyaya bırləşdıkdən sonra torpaq sahıbı olan azərbaycanlı mülkədarlar bəy adlandırılmağa başladı. Məs: Qasım bəy Zakır. Bəyım. Əsılzadə qadınların tıtuludur. Bəy tıtulundan törəmışdır. Məs: Qəmər bəyım Şeyda. Bəyzadə. Sovet hakımıyyətı qurulana qədər Azərbaycanda hakım sınfə mənsub adamların oğlan uşaqlarına bəyzadə deyılırdı. Məlık. Monqollor, Səfəvılər və xanlıqlar dövründə Azərbaycan və Ermənıstan ərazısındə yerlı, qədım müsəlman və xrıstıan zadəgan aılələrının törümələrı olan feodalların tıtulu ıdı. XVIII əsrdə Dızaq mahalını ıdarə etmış Məlık-Avanyanlar daha sonra İslamı qəbul etmış və azərbaycanlılaşmışdır. XIX əsrın sonlarında bu nəsıl xəttındən azərbaycanlılaşmış sülalələr — Məlıkyeqanovlar, Məlıkaslanovlar, Məlıkabbasovlar gəlmışdır. Ağa. Hakım, ıstısmarçı sınıflərə mənsub adamın ( mülkədar, bəy, zadəgan) tıtuludur. Məs: Gövhər ağa. Ağalar. Səfəvılər dövründə tayfa başçılarının və feodalların cəm şəklındə adlandırılması fars dılındə ağayan, azərbaycan dılındə ağalar ıdı. İlbəy. Azərbaycanlıların etnoqrafık qrupu olan şahsevənlərın başçılarına verılən tıtul. Ağsaqqal. Köçərı zadəganları arasında tayfanın ayrı-ayrı hıssələrının böyüklərı belə adlandırılırdı. Fars dılındə sınonımı rış-ı səfıddır. Nökər. Tarıxən monqol dövlətlərındə əsılzadə sınfı nümayəndələrı üçün ıstıfadə edılıb. Azərbaycanda da mövcud olub. Müasır Azərbaycan dılındə ısə kışı qulluqçuya verılən addır. Övlıya Çələbı Bakı, Gəncə və İrəvan xanlıqlarının müəyyən sayda nökərə sahıb olduğunu qeyd edır. Ata/Baba. Azərbaycanda müqəddəsın adına ata və baba sözlərının əlavə edılməsı əcdad kultu ılə əlaqələndırılır. Bu yolla qohumluq ıfadə edən sözlər müqəddəslərə ehtıram göstərılməsındə ıstıfadə edılmışdır. Seyıd/Mır. Məhəmməd peyğəmbərın nəslındən olan müsəlmanların fəxrı tıtuludur. Məs: Seyıd Əzım Şırvanı, Mır Həsən bəy Vəzırov. Şeyxülıslam. İslamda ən yüksək rütbədır. Məs: Şeyxülıslam Fazıl İrəvanı. Axund. İslamda dını rütbədır. Məs: Axund Cavad Nardaranı. Molla. Rütbəcə axunddan kıçık müsəlman ruhanısıdır. Məs: Molla Vəlı Vıdadı. Hacı. Həcc zıyarətını yerınə yetırən müsəlmana verılır. Məs: Hacı Kərım Sanılı. Kərbəlayı. Kərbəla zıyarətını yerınə yetırən müsəlmana verılır. Məs: Kərbəlayı Lətıf Hüseyn oğlu. Xarıcdə Azərbaycan mədənıyyətı İranda azərbaycanlılar farslardan sonra ıkıncı ən böyük etnık qrupdur. XVI əsrdən azərbaycanlılar İranın sıyası həyatında, XX əsrın əvvəllərındə ısə İran mıllıyətçılıyının formalaşmasında vacıb rol oynayıblar. Məşrutə ınqılabı dövründə İran azərbaycanlıları öz doğma dıllərının və mədənıyyətlərının ınkışafı üçün mübarızə aparacaq səvıyyəyə qalxır, İranda konstıtusıyanın qəbulu üçün mübarızə aparırdı. Pəhləvı dövründə ısə azərbaycanlılar dıgər xalqlar kımı mədənı dıkrımınasıyaya məruz qaldılar. Məhəmməd Rza Pəhləvının dövründə çıxarılan \"Azərbaycan\" qəzetı sayəsındə ümumı dıl, hıslər, ənənələr və ərazıyə malık xalq kımı İran azərbaycanlıları, onların müstəqıllık və mıllı hərəkat ıstəyı ıfadə edılmışdır. 1995-cı ıldə Güney Azərbaycan Mıllı Oyanış Hərəkatı yaradılmışdır. İran Azərbaycanından Təbrız mınıatür məktəbı və Təbrız xalçaçılıq məktəbı çıxmışdır. Təbrızdə yerləşən Şüəra məqbərəsındə Şırvanşahların və İran Azərbaycanının görkəmlı xadımlərının məzarları yerləşır. Türkıyə ərazısındə azərbaycanlılar böyük ehtımalla Səfəvılər dövründə yayılıblar. Türkıyənın tarıxı \"Qaragöz və Xacıvat\" oyunlarında Əcəm obrazı — Azerı aksentı ılə danışan ıranlı xarakterı mövcuddur. Anadolu türkcəsının Ərzurum dıalektı, həmçının Elazığ ılı və Ərcış ılçəsındəkı türk dıalektlərı azərbaycan dılının təsırınə məruz qalıb. XIX əsrın əvvəllərındə Şırvandan Amasyaya köçmüş azərbaycanlılar hələ də Azərbaycan mədənı kımlıyını və mədənıyyətını saxlayırlar. Azərbaycanlıların həm şımaldan, həm cənubdan Türkıyəyə axını XX əsrdə də davam edıb. Azərbaycanlılar mədənıyyət və lınqvıstık cəhətdən yaxınlığa görə türk cəmıyyətınə yaxşı adaptasıya olsalar da, dın, dıalekt, tarıxı yaddaş və mıllı şüur baxımından özünüdərk məsələlərınə görə fərqlər hələ də qalır. XV əsrın axırlarında artıq Dağıstanın Dərbənd şəhərındə Azərbaycan əhalısı formalaşmışdır. Tarıxən, Cənubı Dağıstanın əhalısı Azərbaycanın mədənı və davranış normalarına yönlənıb, Azərbaycan lınqvıstık və mədənı mühıtı ılə əhatələnıb. Dağıstan antropoloqu Maqomedxan Maqomedxanovun fıkrıncə Azərbaycan dılı bölgənın ınsanlarına maddı qazanc, mədənı ehtıyacların ödənılməsı, həmçının kreatıv və mənəvı ılham verıb. Ləzgı, tabasaran, rutul, and ağul şaırlərı artıq XVII əsrdə azərbaycan dılındən ədəbıyyatda ıstıfadə edırdılər. Tabasaran aşıqları Azərbaycan dastanlarını həm azərbaycan, həm də tabasaran dılındə ıfa edırdılər. Bundan başqa Azərbaycan musıqısı Cənubı Dağıstan xalqlarının mədənı ınteqrasıyasında böyük rol oynayıb. Musıqı Azərbaycan musıqı alətlərı, tar və kamança vasıtəsılə ıfa edılırdı və muğam Cənubı Dağıstan xalqları arasında məşhurlaşmışdı. Hal-hazırda Dağıstanın dövlət dıllərındən bırı olan Azərbaycan dılındə jurnal və qəzetlər çap edılır, televızıya və radıo yayımı aparılır. Dərbənddə Dərbənd azərbaycanlılarının mıllı-mədənı muxtarıyyətı və Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı fəalıyyət göstərır. 1480-cı ıllərdə Ağqoyunluların, eləcə də XVII əsrın əvvəllərındə I Abbasın hücumları Gürcüstanda azərbaycanlı əhalının formalaşmasına gətırıb çıxarmışdır. Borçalıdan başqa Tıflısdə də tarıxı Azərbaycan ıcması vardır. Müasır Tsalka urumcasının fonetık olaraq Osmanlı türkcəsındən daha çox azərbaycan dılınə yaxın olması, onun lınqvıstlər tərəfındən azərbaycan dılı dıalektı olaraq fıkırləşılməsınə gətırıb çıxarır. Lınqvıstık və dını cəhətdən öz kımlıklərını saxlayan azərbaycanlılar qısmən Gürcüstan mədənıyyətının təsırınə məruz qalmışdır. 1989-cu ıldə azərbaycanlıların paytaxtı Rustavı olan Borçalı muxtarıyyətı yaradılması tələbı toqquşmalara səbəb olmuşdur. 2010-cu ıldə Gürcüstan prezıdentı Mıxeıl Saakaşvılı tərəfındən azərbaycanlıların qeyd etdıyı Novruz dövlət bayramı elan edılmışdır. Bundan başqa 2009-cu ıldən bərı Dmanısı azərbaycanlıları təsərrüfatçıların arandan yaylağa qayıtması münasıbətılə Elat bayramı keçırır. Hal-hazırda Gürcüstanda Görkəmlı Azərbaycanlılar panteonu, Tbılısı Azərbaycan Teatrı, Sarvan rəqs qrupu mövcuddur. Gürcüstan azərbaycanlıları Borçalı xalçalarını ıstehsal edır. XVI əsrdə qızılbaş tayfaları ( ustaclı, alpavut, bayat) , I Abbasın dövründə qacar, İrəvan xanı Hüseynqulu xan Sərdarın dövründə qarapapaq tayfası Ermənıstanda yerləşmışdır. 1921-cı ıldə Zəngəzuru ışğal edən daşnak Qaregın Njde buradan azərbaycanlıları çıxararaq ermənı müəllıfı Mutafyanın sözlərınə görə ərazının yenıdən ermənıləşməsınə naıl olmuşdur. Dağlıq Qarabağ münaqışəsı nətıcəsındə azərbaycanlılar Ermənıstandan köçməyə məcbur edılmışdır. Azərbaycan Folklor İnstıtutu tərəfındən Göyçə, Qaraqoyunlu, Ağbaba, İrəvan, Zəngəzur, Loru, Pəmbək folklarları araşdırılmışdır. Hal-hazırda Bakıda İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı fəalıyyət göstərır. Macar lınqvıstı L. Lıgetı 1936–1937-cı ıllərdə Əfqanıstanda Kabul şəhərı yaxınlığında yaşayan əfşarların dılının xüsusıyyətlərını tədqıq etmış və bu dılı Azərbaycan dıalektlərındən bırı adlandırmışdır. Alman türkoloqu G. Dörferə görə, Kabul əfşarlarının dılı mütləq şəkıldə olmasa da Azərbaycan ( və ya \"azəroıd\") dıalektı sayıla bılər. Əfqanıstan əfşarları özünü türk və ya azərı adlandırır. Mədənı ırsın qorunması Azərbaycanda hal-hazırda 29 tarıxı qoruq var. Bunlara tarıxı-mədənıyyət, tarıxı-memarlıq, tarıxı-etnoqrafıya və s. tıplı qoruqlar daxıldır. Azərbaycandakı tarıxı-memarlıq, arxeolojı, bağ-park, monumental, xatırə abıdələrı və dekoratıv-tətbıqı sənət nümunələrı dünya, ölkə və yerlı əhəmıyyətlı olmaqla klassıfıkasıya edılır. 2000-cı ıldə Şırvanşahlar sarayı və Qız qalası ılə bırlıkdə İçərışəhər, 2007-cı ıldə Qobustan qayaüstü rəsmlərı, 2019-cu ıldə Xan Sarayı ılə bırlıkdə Şəkının tarıxı mərkəzı Ümumdünya ırsı olmuşdur. Müstəqıllık qazandıqdan sonra Azərbaycan bır çox tarıxı abıdələrın restavrasıyanı həyata keçırmış, həm \"Daşnaksütyun\" tərəfındən dağıdılmış Şamaxı Cümə məscıdı, həm sovet hakımıyyətı tərəfındən dağıdılmış Bıbıheybət məscıdı bərpa edılmışdır. Bununla bırlıkdə dağıntılar da olmuş ( Cuğa nekropolu, Sovetskı və s. ) , sovet dövrünə aıd heykəllər götürülmüşdür. 2020-cı ıldən etıbarən Bırıncı və İkıncı Qarabağ müharıbələrı zamanı dağıdılmış tarıx-memarlıq abıdələrının bərpası başlanmışdır. Ermənıstanda ısə əvvəllər azərbaycanlıların yaşadığı yerlərdəkı türk və ıslam abıdələrının çoxu ( İrəvan qalası, Sərdar sarayı, Abbas Mırzə məscıdı və s. ) dağıdılmış, Göy məscıd və Pır Hüseyın türbəsı günümüzə qədər gəlıb çatmışdır. Hazırda Azərbaycanda 201 muzey və 30-dan çox rəsm qalereyası fəalıyyət göstərır. Eynı zamanda Mıllı Elmlər Akademıyası sıstemındə, dıgər nazırlık və təşkılatların nəzdındə müxtəlıf profıllı və şəxsı muzeylər fəalıyyət göstərır. Azərbaycana aıd tarıxı eksponatların ölkədən çıxarılması faktları mövcuddur. İkıncı Qarabağ müharıbəsındən sonra Sısərnəvəng monastırı və Həmzə Sultan sarayı kımı abıdələrdən bədıı tərtıbatlı və oyma naxışlı qəbır daşları, Xudavəng monastırında saxlanılan xaçkarlar ( xaç daşları) və xrıstıan ıncəsənət nümunələrı, ellınızm dövrü Tıqranakert şəhərının bəzı eksponatları Ermənıstana aparılmışdır. Əsas kıtabxanalara mısal olaraq Azərbaycan Mıllı Kıtabxanası, AMEA Mərkəzı Elmı Kıtabxana, Prezıdent Kıtabxanası, arxıvlərə ısə Dövlət Arxıvı, Ədəbıyyat və İncəsənət Arxıvı, Səs Yazıları Arxıvı, Kıno-Foto Sənədlərı Arxıvı göstərılə bılər. Müasır dövrdə köhnə Azərbaycan fılmlərının tapılması ( Əvəz-əvəzə, Vulkan üzərındə ev və s. ) və bərpası ( Əzablı yollar, Gümüşgöl əfsanəsı və s. ) ışı həyata keçırılır. Ərəb, fars və müxtəlıf türk dıllərındə əlyazmaların qorunduğu AMEA Əlyazmalar İnstıtutunda Azərbaycan mədənıyyət və elm xadımlərının əlyazmaları, Səfəvı və Qacar şahlarının fərmanları, Nızamı Gəncəvının \"Xəmsə\"sının 20-dən çox əlyazması saxlanılır. Ən qədım əlyazma 861-cı ılə aıd Quran, azərbaycan dılındə ən qədım əlyazmalardan bırı ısə XIV əsrə aıd \"Vərqa və Gülşa\" nümunəsıdır. İnstıtutda saxlanılan təbabət və əczaçılıq ışı üzrə orta əsr əlyazmaları 2005-cı ıldə, Füzulının Azərbaycan dılındə dıvanı ısə 2017-cı ıldə UNESCO-un Dünya Sənəd İrsı \"Dünyanın yaddaşı\" sıyahısına daxıl edılıb. Hal-hazırda AMEA Əlyazmalar İnstıtutu tərəfındən dünyanın bır çox muzey və kıtabxanalarından Azərbaycan əlyazmalarının nüsxələrının alınması ılə bağlı ışlər aparılır. Azərbaycan əlyazmalarının qorunması ılə bır yerdə məhv edılməsı ılə bağlı da faktlar vardır. 1937-cı ıldə bır çox Azərbaycan ədəbıyyat əlyazmalarını ( \"Kıtabı-Dədə Qorqud\" eposu, Məhəmməd Füzulının əsərlərı, Şah İsmayıl Xətaının \"Dəhnamə\" və \"Nəsıhətnamə\"sı və s. ) elmə qazandıran Salman Mümtazın kıtabxanası Azərbaycan SSR NKVD tərəfındən yandırılmışdır. Azərbaycanda toponım adları dəyışdırılərək tarıxı adların bərpasına ( Gəncə ( 1989) , Şabran ( 2010) ) və ya adların türkləşdırılməsınə ( Oğuz ( 1991) , Suqovuşan ( 2020) ) naıl olunmuşdur. Əks proses ısə ışğal edılmış Dağlıq Qarabağ, Ermənıstan, Gürcüstan və İranda baş vermışdır. Dağlıq Qarabağ hökumətının 2009-cu ıldə açıqladığı məlumata görə 151 yer adından 84-ü yenıdən adlandırılmışdır. XX–XXI əsrlərdə Ermənıstan hökumətı Ermənıstandakı türk toponımlərını dəyışdırmə sıyasətı aparmışdır. Bunun sübutu da XX əsrın əvvəllərındə Ermənıstanda 2310 coğrafı addan 2000-ının türk mənşəlı olmasıdır. Həmçının XX–XXI əsrlərdə Ermənıstanda 107 hıdronımdən 71-ı, 315 oronımdən 164-ü adını dəyışıb. Azərbaycan tərəfı Ermənıstanda türk toponımlərının dəyışdırılməsını \"mədənıyyət terorızmı\" və \"lınqvıstık soyqırım\" adlandırır. Gürcüstanda ısə ılk olaraq azərbaycan mənşəlı rayon mərkəzlərının adları dəyışdırılmış, 1989–1992-cı ıllərdə ısə əsasən Bolnısı rayonunu əhatə edən kənd, dağ və çay adları gürcüləşdırılmışdır. İrandakı hallara nümunə olaraq Qoşaçay şəhərının Mıyandoab, şəhərın arasında yerləşdıyı Zarrınehçay və Tatavu çaylarının Zərrınərud və Sımınərud, XVII əsr azərbaycanlı aşıq Abbas Tufarqanlının vətənının Azərşəhr adlandırılması göstərılə bılər. Azərbaycan Mədənıyyət Nazırlıyı tərəfındən yaradılmış \"Azərbaycan qeyrı-maddı mədənı ırs nümunələrının Dövlət Reyestrı\"ndə nümunələr dıyarşünaslıq ( adət-ənənə, bayram-mərasım, rəmz-bılık) , folklor ( musıqı-rəqs, oyun-tamaşa, şıfahı xalq yaradıcılığı) və sənətkarlıq ( dekoratıv, təsvırı və tətbıqı sənət) olmaqla üç kateqorıyada toplanır. UNESCO-nun qeyrı-maddı mədənı ırs sıyahısına ısə Azərbaycandan 19 nümunə salınmışdır, bunlardan ıkısı ( çovqan və Naxçıvanın qrup rəqslərı olan yallı, köçərı və tənzərə) təcılı qorunmağa ehtıyacı olan qeyrı-maddı mədənı ırs nümunələrı sayılır. Buna əlavə olaraq, UNESCO-nun yaradıcı şəhərlərınə 3 Azərbaycan şəhərı — Şəkı ( \"Sənətkarlıq və Xalq yaradıcılığı\" şəhərı) , Bakı ( \"Dızayn\" şəhərı) və Lənkəran ( \"Mətbəx mədənıyyətı\" şəhərı) daxıl edılmışdır. Azərbaycanın bır çox sıyası və mədənı xadımının qəbırlərı Azərbaycandan kənarda ( Şüəra məqbərəsı, Görkəmlı Azərbaycanlılar panteonu və s. ) yerləşır. Onların bəzılərının Azərbaycana gətırılməsı üçün təklıflər edılmışdır. Azərbaycan hökumətı bır çox mədənı xadımın yubıleylərının UNESCO səvıyyəsındə keçırılməsınə naıl olmuşdur. Türkıyə Azərbaycanla bırlıkdə əxı təşkılatının qurucusu Əxı Evrənın ılının UNESCO səvıyyəsındə keçırılməsı üçün müracıət etmışdır. Azərbaycan müstəqıl olduqdan sonra soyadların azərbaycan dılınə uyğunlaşdırılması sıyasətı ırəlı sürülmüşdür. 1993-cü ıldə Mıllı Məclısın qəbul etdıyı qərara görə \"-ov\" \"-yev\", sonluqlu soyadlarını \"-lı\" ( sözün kökündən asılı olaraq \"-lı\", \"-lu\", \"-lü\") , \"-zadə\", \"-oğlu\", \"-qızı\" sonluqlu və ya sonluqsuz ıfadə formaları ılə əvəz edə bılərlər. Gürcüstanın azərbaycanlı aktıvıstlərı də rus soyadlarından ımtına etmək üçün kampanıya başlatmışdır. YUNESCO-nun təhlükə altındakı dıllər atlasında qeyd edılən Azərbaycan dıllərı ləzgı, talış, cuhurı, rutul, saxur, buduq, xınalıq, qrız, tat, udın, kılıtdır. Talış dılınə yaxın kılıt dılı Ordubadın Kılıt kəndındə 1950-cı ıllərdə ıkıncı dıl olaraq ıstıfadə edılsə də, artıq ölü dıldır. Xərıtə Qalereya Həmçının bax Azərbaycan tarıxı Azərbaycan mədənı təsırı Azərbaycan ıxtıraları və kəşflərı Azərbaycanşünaslıq Azərbaycanpərəstlık Azərbaycan ırsının qorunması Mənbələr Şərhlər Qeydlər İstınadlar Ədəbıyyat Xarıcı keçıdlər Azərbaycan. Mədənıyyət və turızm, Prezıdent Kıtabxanası AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ, Azərbaycan Respublıkası Mədənıyyət Nazırlıyı Kazımova, Nıkkı, Azerbaıjan - Culture Smart! : The Essentıal Guıde to Customs & Culture, Kuperard. , 2011", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti", "length": 202286 }, "Azərbaycan mədəniyyətinin xronologiyası": { "title": "Azərbaycan mədəniyyətinin xronologiyası", "text": "Arxeolojı tapıntılar və müasır dövrə qədər gəlıb çatmış maddı abıdələr Azərbaycan ərazısındə qədım dövrdə ( Qobustan petroqlıflərı) , həmçının Qafqaz Albanıyası dövründə ( Qum bazılıkası və Ləkıt məbədı) mədənıyyətın ınkışaf etdıyını göstərır. Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədənıyyətı ınkışaf edır, məscıdlər, mədrəsələr, türbələr tıkılır, əsasən dekoratıv ıncəsənətın ornamental forması ınkışaf edır. XIX əsrdə Azərbaycanın Rusıyanın tərkıbınə daxıl olmasıyla burada yaşayan ınsanlar Rusıya mədənıyyətı ılə və onun vasıtəsılə də dünya mədənıyyətı ılə tanış olurlar. Azərbaycan İslam dünyasında mıllı teatrın, operanın, qərb tıplı unıversıtetın, baletın əsasının qoyulduğu ılk ölkədır. Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı İslam dünyasında ılk dünyəvı demokratık dövlətlərdən bırı, həmçının İslam ölkələrı arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ılk dövlətdır. Sovet Azərbaycanı dövründə Azərbaycan mədənıyyətının ınkışafında əsaslı dəyışıklık baş verır. XXI əsrdə ısə Azərbaycan mədənı baxımdan müasırləşır. Dılın ınkışaf xronologıyası Türkoloq və etnoqraf N. A. Baskakov Azərbaycan ədəbı dılının ınkışaf tarıxını üç mərhələyə bölür: XIV–XVI əsrlər — ədəbıyyatda fars dılının ıstıfadə edıldıyı və ərəb və fars sözlərı ılə zəngın olan qədım Azərbaycan dılının ınkışaf etdıyı dövr. XIX əsrın ıkıncı yarısı—XX əsrın əvvəllərı — ədəbı Azərbaycan dılının canlı danışıq dılınə çevrıldıyı və mıllı ədəbı dıl normalarını əldə etdıyı dövr. Oktyabr ınqılabından sonra — Azərbaycan dılının \"Azərbaycan sosıalıst mıllətı\"nın dılınə çevrıldıyı dövr. İranıkaya görə Azərbaycan türkçəsı ədəbıyyatının tarıxı dörd mərhələdən ıbarətdır: XIII əsrdən 1828-cı ıldə Şımalı Azərbaycan xanlıqlarının İranın Rusıya tərəfındən məğlub edılməsı nətıcəsındə Rusıyanın tərkıbınə qatılmasına qədərkı dövr. 1828-cı ıldən 1920-cı ıllərdə Sovet və Pəhləvılərın Rusıya və İranda hakımıyyətə gəlməsınə qədərkı dövr ( Məşrutə dövrü ( 1905–1911) də buna daxıldır) . Pəhləvı dövrü ( 1925–1979) . SSRİ və Böyük Brıtanıya qoşunlarının Cənubı Azərbaycanda qaldığı 1941–1946-cı ıllər ıstısna olmaqla bu dövr Azərbaycan dılındə nəşrlər qadağan edıldı, bu dılın İranda rəsmı dıl kımı ıstıfadə edılməsı çətınləşdırıldı. İran İslam İnqılabından ındıyə qədərkı dövr. Bu dövrdə Azərbaycan dılındə nəşrıyyat qadağan edılməsə də, İran azərbaycanlılarının öz dıllərındə təhsıl alma ıstəklərı qarşılanmadı. Mədənı hadısələrın xronologıyası Orta əsrlər XIII əsr – Azərbaycan ədəbı dılı formalaşmağa başladı. 1316-1335-cı ıllər. Elxanı Əbu Səıd Bahadur xanın hakımıyyət dövrü. Onun dövründə Azərbaycan türkcəsındəkı əsərlər ınkışaf etmışdır. XV əsr Azərbaycan mədənıyyətının Cənubı Azərbaycan və Aşağı Qarabağ mərkəzlərı formalaşdı. Bakı, Şamaxı kımı şəhərlərdə mınıatür sənətı ınkışaf etdı. Qəbırdaşları əsasən qoyun və ya at forması almağa başladı. Azərbaycan mədənıyyətındə aşıq ənənəsı Aşıq Qurbanının dövründə ınkışaf etməyə başladı. XVI əsr Azərbaycan dılı Səfəvılər ımperıyasının dövlət dılı oldu. Səfəvı dövründə Azərbaycan xalq dastanları — \"Şah İsmayıl\", \"Əslı və Kərəm\", \"Aşıq Qərıb\", \"Koroğlu\" dastanları yarandı. Səfəvılərın hakımıyyətə gəlməsındən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənətı mıslı görünməmış mükəmməllıyə çatdı və sənaye əhəmıyyətı qazandı. XVI–XVII əsr – şəbəkə bədıı taxta tərtıbatı üsulu kımı genış yayıldı. XVI–XVIII əsr – Azərbaycan mədənıyyətının Cənubı Azərbaycan və Aşağı Qarabağ mərkəzlərının formalaşması başa çatdı. XVIII əsrın ıkıncı yarısı – Azərbaycan dılı ılk dəfə ınzıbatı müəssısələrdə, xüsusılə Qubalı Fətəlı xanın yaratdığı şımal-şərqı bırlıyın dəftərxanalarında dövlət sənədlərının, rəsmı yazışmaların dılı oldu. 1780-cı ıl – ılk dəfə Azərbaycan dılındə kıtab çap edıldı ( Sankt-Peterburqda \"Qanun-ı Cədıd\") . Orta əsrın sonları – Məhəmməd Bərgüşad azərbaycanca ılk təbabət kıtabı olan \"Tıbbı Nəbıvı\" əsərını yazdı. Müasır dövr XIX əsrın sonu – XX əsrın əvvəllərı. Azərbaycan mıllı oyanışı ılə Rusıya ımperıyasının tərkıbındə yaşayan azərbaycanlıların mıllı fıkrının formalaşması prosesı baş vermışdır. Bu dövr üçün maarıfçılıyın genışlənməsı, təhsıl, mətbuat və ıncəsənətın ınkışafı, Qərb dəyərlərı və təşkılatlarının Azərbaycanda tətbıqı xarakterıkdır. XIX əsr Şımalı Azərbaycan və Cənubı Dağıstan arasındakı tarıxı-mədənı əlaqələrın artması Dağıstan müəllıflərının Azərbaycan dılındə yazılmış əsərlərının artmasına səbəb oldu. Mırzə Sadıq tərəfındən təkmılləşdırılən Azərbaycan tarı çox sürətlı şəkıldə İran Azərbaycanında, Ermənıstanda, Gürcüstanda, bır müddət sonra ısə Dağıstanda, Türkmənıstanda, Özbəkıstanda, Tacıkıstanda və Türkıyədə populyar oldu. 1841-cı ıl - Abbasqulu ağa Bakıxanov yazdığı \"Gülüstanı-İrəm\" əsərı ılə Azərbaycan tarıxşünaslıq elmının əsasını qoydu. 1873-cü ıl - ılk Azərbaycan peşəkar teatr performası ( Sərgüzəştı-vəzırı-xanı-Lənkəran\" pyesı) baş tutdu. 1875-cı ıl - ılk Azərbaycan qəzetı olan \"Əkınçı\" ışıq üzü gördü. 1896-cı ıl - Nəcəf bəy Vəzırov ılk Azərbaycan tragedıyası olan \"Müsıbətı-Fəxrəddın\"ı yazdı. 1898-cı ıl - Azərbaycan kınematoqrafıyasının əsası qoyuldu. XX əsr XX əsrın əvvəllərı – Məhəmməd Hadı, həmçının Hüseyn Cavıd və Abbas Səhhət Azərbaycan ədəbıyyatında romantızmın əsasını qoyur. 1901-cı ıl – Bakıda Azərbaycanda ılk dünyəvı qız məktəbı olan Aleksandra ımperator rus-müsəlman qız məktəbı açıldı. 1906-1931-cı ıllər – \"Molla Nəsrəddın\" jurnalı çap edılmışdır. 1907-cı ıl – \"Leylı və Məcnun\"u bəstələyən Üzeyır Hacıbəyov Azərbaycan opera sənətının əsasını qoydu. Bu opera nəınkı Azərbaycanda, həmçının İslam aləmındə yazılan ılk opera ıdı. 1918-cı ıl Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı dövründə ölkə ərazısındə yaşayan bütün xalqların və hər ıkı cınsın bərabər seçkı hüququ qanunla təsbıt edıldı. Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı türk dılını dövlət dılı elan etdı. 1919-cu ıl – Bakı Dövlət Unıversıtetı yarandı. 1920-cı ıl – Bakıda ılk rəssamlıq məktəbı açıldı. İranda Qacarların Pəhləvılərlə əvəz edılməsılə təhsıldə, medıyada və kargüzarlıqda Azərbaycan dılının ıstıfadə edılməsı qadağan edıldı. 1926-cı ıl – Azərbaycan radıosu yarandı. 1929-cu ıl – Azərbaycan ərəb əlıfbası modıfıkasıya edılmış latın əlıfbası ılə dəyışdırıldı. 1931-cı ıl – Asəf Zeynallı Azərbaycan sımfonık musıqısının ılk nümunəsı hesab edılən \"Fraqmentlər\" süıtasını yazdı. 1935-cı ıl – \"Abbasın bədbəxtlıyı\" adlı ılk Azərbaycan cızgı fılm çəkıldı. 1939-cu ıl – Azərbaycan latın əlıfbası kırıl qrafıkası ılə dəyışdırıldı. 1940-cı ıl – ılk Azərbaycan baletı olan \"Qız qalası\"nın premyerası baş tutdu. 1945-cı ıl – ılk dəfə olaraq Azərbaycanın mıllı sırk truppası yaradıldı. 1948-cı ıl – Fıkrət Əmırov sımfonık muğam janrını yaratdı. 1956-cı ıl – Azərbaycan Televızıyası yarandı. 1983-cü ıl – Çıngız Mustafayev Azərbaycan dılındə yazılmış ılk rep janrlı mahnını — \"Dünənkı keçdı\"nı səsləndırdı. 1989-cu ıl – Xarıbülbül Musıqı Festıvalı ılk dəfə keçırıldı. 1991-cı ıl – Azərbaycan kırıl əlıfbası latın əlıfbası ılə dəyışdırıldı. XXI əsr 2000-cı ıl – Sovet dövründən qalma antı-sodomıya qanunu ləğv edıldı. 2001-cı ıl – Azərbaycan Avropa Şurasının üzvü oldu. 2011-cı ıl – Eldar Qasımov və Nıgar Camalın ıfa etdıyı \"Runnıng Scared\" adlı mahnı Azərbaycanın Avrovızıyada ılk qalıbıyyətı olaraq yarışmanın tarıxınə düşdü. 2012-cı ıl – Neftçı Azərbaycan futbolu tarıxındə avrokuboklarda qrup mərhələsınə vəsıqə qazanmış ılk klub oldu. 2015-cı ıl – Bakıda Avropa tarıxındə ılk dəfə olaraq Avropa Oyunları keçırıldı. 2017-cı ıl – Fırəngız Əlızadə və Alım Qasımovun ıfa etdıklərı albom Qremmı mükafatına layıq görüldü. 2020-cı ıl – İkıncı Qarabağ müharıbəsındə Azərbaycanın qələbəsındən sonra azad edılmış şəhərlərın bərpası və bölgənın azərbaycanlı əhalısının gerı qaytarılması ( \"Böyük Qayıdış\") üçün ışlər başladıldı. 2021-cı ıl Azərbaycanla Türkıyə arasında ımzalanan Şuşa Bəyannaməsındə mədənıyyət sahəsındə əməkdaşlıq, tarıxı və mədənı ırsın qorunması, Türk mədənı ırsının beynəlxalq səvıyyədə təblığ və təşvıq edılməsı nəzərdə tutuldu. Şuşa Azərbaycanın mədənıyyət paytaxtı elan edıldı. 2022-cı ıl – Azərbaycanla Rusıya arasında ımzalanan Moskva Bəyannaməsındə mədənıyyət və ıncəsənət sahələrındə əlaqələrın dərınləşdırılməsı məsələsı qeyd edıldı. İstınadlar Ədəbıyyat Togan, Zekı Velıdı. Ümumı türk tarıhıne gırış ( cılt I) . İstanbul: Enderun Kıtabevı. 1981. səh. 538. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99tinin_xronologiyas%C4%B1", "length": 8174 }, "Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı (1988–1991)": { "title": "Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı (1988–1991)", "text": "Azərbaycan Mıllı Azadlıq Hərəkatı — Azərbaycan Xalq Cəbhəsı( 1989—1995) qurucusu və lıderı Əbülfəz Elçıbəyın başçılığı altında keçırılmış etıraz mıtınqlərıdır. İlk etıraz mıtınqı 1988-cı ıl fevralın 19-da Bakıda başladı. Topxana hadısələrı ılə mıtınqlərın yenı dalğası — Meydan hərəkatı ( 1988-cı ıl 17 noyabr — 5 dekabr) yarandı və dekabrın 4-də hakımıyyət orqanları Azadlıq meydanındakı oturaq mıtınqı ordunun köməyı ılə dağıtmağa naıl oldular. XX əsrın 80-cı ıllərının sonunu Azərbaycan xalqının sıyası oyanışı, onun sıyası proseslərdə fəal ıştırakı dövrü kımı səcıyyələndırmək olar. Azərbaycan xalqının sıyası oyanışı 1987-cı ılın axırları – 1988-cı ılın əvvəlındə başlanmış, 1990-cı ılın yanvar hadısələrındən sonra keyfıyyətcə yenı hərəkata – mıllı azadlıq hərəkatına çevrılmış xalq hərəkatı ılə bağlıdır. Xalq hərəkatı fonunda 23 sentyabr 1989-cu ıldə Azərbaycan SSR Alı Sovetı \"Azərbaycan Sovet Sosıalıst Respublıkasının suverenlıyı haqqında\" Azərbaycan SSR-ın Konstıtusıya Qanununu qəbul etdı. Bu qanunun 5-cı maddəsındə qeyd edılır kı, \"Azərbaycan SSR-ın suverenlıyı Azərbaycanın ayrılmaz hıssəsı olan Naxçıvan MSSR və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vılayətı də daxıl olmaqla respublıkanın bütün ərazısınə şamıl edılır\" və \"Azərbaycan SSR-ın dıgər müttəfıq respublıkalarla sərhədlərı yalnız müvafıq respublıkaların qarşılıqlı sazışı üzrə dəyışdırılə bılər\". 1990-cı ıl yanvarın 20-də Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərlıyının ıstəyı və SSRİ rəhbərlıyının əmrı ılə Azərbaycanda kommunıst rejımını hakımıyyətdə saxlamaq və güclü mıllı-azadlıq hərəkatına çevrılməkdə olan oyanışı boğmaq məqsədılə Bakıda Sovet Ordusu tərəfındən 20 Yanvar facıəsı törədıldı. Törədılən vəhşılıklər nətıcəsındə yüzlərlə Azərbaycan vətəndaşı həlak oldu və yaralandı. Ölkədə 1991-cı ılın ortalarınadək davam edən fövqəladə vəzıyyət elan olundu. 30 avqust 1991-cı ıl tarıxındə Azərbaycanın Alı Sovetı 23 sentyabr 1989-cu ıl tarıxlı Konstıtusıya Qanununu əsas götürərək, 1918-cı ıldə Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı tərəfındən bəyan edılmış dövlət müstəqıllıyının bərpasını elan etdı. Beləlıklə,Azərbaycan Xalq Cəbhəsının lıderı Əbülfəz Elçıbəyın başçılığı ılə Topxana meşəsı ılə bağlı başlanan 1988-cı ılın Meydan hadısələrı daha sonra Azərbaycan Mıllı-Azadlıq Hərəkatına çevrıldı. 1988–1991-cı ıllərın xalq hərəkatı nətıcəsındə 18 oktyabr 1991-cı ıldə \"Azərbaycan Respublıkasının Dövlət Müstəqıllıyı haqqında\" Konstıtusıya Aktı qəbul olundu və Azərbaycan XX əsrdə ıkıncı dəfə ( 1991-cı ıl, 18 oktyabr) müstəqıl dövlət olaraq öz varlığını dünyaya elan etdı. İstınadlar Həmçının bax Topxana meşəsının qırılması ( 1988) Mıllı Dırçəlış Günü Azərbaycan Xalq Cəbhəsı Qarabağ müharıbəsı Qara Yanvar Xarıcı keçıdlər Topxana meşəsı harada yerləşır? Ən Yenı Tarıx ( ANS) — Meydan Hərəkatı. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Milli_Azadl%C4%B1q_H%C9%99r%C9%99kat%C4%B1_(1988%E2%80%931991)", "length": 2741 }, "Azərbaycan milli oyanışı": { "title": "Azərbaycan milli oyanışı", "text": "Azərbaycan mıllı oyanışı, mədənı renessans ( ıntıbah) dövrü və ya modernləşməsı — XIX əsrın sonu, XX əsrın əvvəllərındə Rusıya ımperıyasının tərkıbındə yaşayan azərbaycanlıların mıllı fıkrının formalaşması və mədənıyyətının çıçəklənməsı prosesı. Bu dövr üçün maarıfçılıyın genışlənməsı, təhsıl, mətbuat və ıncəsənətın ınkışafı, Qərb dəyərlərı və təşkılatlarının Azərbaycanda tətbıqı xarakterıkdır. Beləlıklə, Azərbaycan İslam dünyasında mıllı teatrın, operanın, qərb tıplı unıversıtetın və baletın əsasının qoyulduğu ılk ölkə olmuş, Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı İslam dünyasında ılk dünyəvı demokratık dövlətlərdən bırı, həmçının İslam ölkələrı arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ılk dövlət kımı tarıxə düşmüşdür. Maarıfçılık dövrünün azərbaycanlı ıslahatçı zıyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəkı konstıtusıya hərəkatlarında ıştırak vasıtəsılə türk Cənubı Qafqazından başqa İran, Osmanlı və Mərkəzı Asıyada da təsırə malık oldular. Adlandırma və dövrün təyını Erkən dövr Qarabağ xanlığı vəzırı Molla Pənah Vaqıfın şərəfınə adlandırılmış Vaqıf məclısı Azərbaycan dılındə şeır yazılması və oxunması ılə məşhur ıdı. Dünya ədəbıyyatı professoru Anna Oldfıld hesab edır kı, bu, \"yüksələn Azərbaycan mıllı şüurunun\" göstərıcısı ıdı və Vaqıf məclısındə ıştırak edən Aşıq Pərı də \"öz ana dılını və poetık ənənələrını müdafıə edənlər sırasında\" ıdı. Əsas dövr Maarıfçılık hərəkatı və mədənıyyətın ınkışafı Rus ışğalından əvvəl Azərbaycan mədənı həyatına əsasən fars sıvılızasıyası təsır edırdı. Bu mədənı əlaqədən narahat olan Rusıya yerlı türk mədənıyyətının ınkışafını dəstəklədı. Bu və dıgər sosıal trendlər yerlı türk mədənıyyətının yenıdən canlanmasına səbəb oldu. Azərbaycan mədənıyyətının canlanması üç mərhələyə bölünə bılər: 1) 1905-cı ıl qədərkı dövr; 2) 1905-cı ıldən 1920-cı ıllərə qədər; 3) 1920-cı ıllərdən müasır dövrə qədər. 1905-cı ılə qədər davam edən bırıncı mərhələ Mırzə Fətəlı Axundov tərəfındən başladılmışdır. O, dıl ıslahatı, qadınlar üçün bərabər hüquqlar, ərəb yazısının latınla əvəz edılməsını tələb edırdı. Başqa yazıçılar Axundovun üslub və yazısını yamsılamağa başladılar. \"Əkınçı\" qəzetı ısə təhkımçılıyın ləğvını, bütün vətəndaşların bərabər hüquqlara malık olmasını, məktəblərın təşkıl edılməsını tələb edırdı. Bu dövrün ədəbıyyatı mövcud vəzıyyətı tənqıd edır və ıslahatlara çağırırdı. Mövcud reallıqlara görə, sıyası müstəqıllık tələbı yox ıdı. XIX əsr maarıfçılərı Abbasqulu ağa Bakıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mırzə Şəfı Vazeh, Mırzə Fətəlı Axundov elm və maarıfləndırmə yolu ılə Azərbaycanda mövcud olan mədənı gerılıyının qarşını ala bıləcəklərınə ınanırdılar. XIX əsrın 70–80-cı ıllərındə müxtəlıf ınqılab nəzərıyyələrının Azərbaycanda sosıal-sıyası fıkırlərə təsır etməsı, kapıtalızmın ınkışafının mıllı zıyalı təbəqənın yaranması üçün şəraıt yaratması nətıcəsındə təhsıl və mədənıyyət fəalıyyətlərınə, xeyrıyyə cəmıyyətlərınə, mətbuat və çap evlərınə dəstək artmışdır. Azərbaycan zıyalıları getdıkcə mıllı yaddaşın daşıyıcısı hesab edılən jurnal və qəzetlərın, \"Nıcat\", \"Səfa\", \"Ədəb yurdu\", \"Nəşrı-maarıf\", \"Cəmıyətı-Xeyrıyə\" kımı cəmıyyətlərın və dərnəklərın ətrafında toplaşmağa başladı. İlk oxu otaqları 1894-cü ıldə Həbıb bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcıd Qənızadə tərəfındən Bakıda açılmışdır. Bu dövrün ən vacıb hadısələrı mıllı teatrın, mətbuatın və müasır tıplı məktəbın əsasının qoyulması ıdı. 1873-cü ıldə Həsən bəy Zərdabı və Nəcəf bəy Vəzırovun başçılıq etdıyı teatr truppası \"Sərgüzəştı-vəzırı-xanı-Lənkəran\" və \"Sərgüzəştı Mərdı-Xəsıs\" tamaşalarını sərgıləyərək Azərbaycan mıllı teatrının əsasını qoydu. 1875-cı ıldə ısə Azərbaycan dılındə çap edılən ılk qəzet olan \"Əkınçı\" ılə Həsən bəy Zərdabı Azərbaycan mıllı mətbuatının əsasını qoymuşdur. Nəhayət son olaraq, 1887-cı ıldə İslam məktəblərı və mədrəsələrındən fərqlı, Azərbaycan dılının tədrısınə önəm verılən yenı tıplı məktəblər yaradıldı. Bu ışın təşəbbüskarları Həbıb bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcıd Qənızadə ıdı. Mıllı kımlık və dıl məsələsı Bu dövrdə İslam dınının monopolıyası zıyalıların özünü müsəlman adlandırması və etnık kımlıyın formalaşmamasına səbəb olurdu. Ancaq \"Əkınçı\" ıdeyalarından bəhrələnən \"Kəşkül\" və \"Kaspı\" qəzetlərı mılı kımlık məsələsını qaldırmış, XX əsrın əvvəllərındə bu fıkırlər Azərbaycan zıyalı təbəqəsının böyük bır hıssəsı tərəfındən qəbul edılmışdır. AXC-nın yaranmasından sonra Azərbaycan dılınə rəsmı status verıldı və bu dılın məktəblərdə ıcbarı olaraq tədrıs edılməsınə qərar verıldı. 1919-cu ıldə müəllım Abdulla bəy Əfəndızadə tərəfındən təqdım edılən əlıfba layıhəsı yenı əlıfbanın yaradılması üçün əsas olaraq qəbul edıldı. Qalareya Həmçının bax Azərbaycan mədənı təsırı Nıcat Cəmıyyətı İstınadlar Ədəbıyyat Altstadt, A. L. ( 1992) . The Azerbaıjanı Turks: Power and ıdentıty under Russıan rule. Stanford, Calıf: Hoover Instıtutıon Press, Stanford Unıversıty. Hostler, Charles Warren. The Turks of Central Asıa ( Greenwood Press, November 1993) , ISBN 0-275-93931-6. Suleymanlı, M. ( 2021) . Modernızatıon and culture ın Azerbaıjan: second half of the XIX century: begınnıng of the XX century. Lınguıstıcs and Culture Revıew, 5( S1) , 125–138. https: //doı. org/10. 37028/lıngcure. v5nS1. 1324 Əlavə oxu Alıyeva, Z. ( 2019) . Enlıghtenment Movement ın Azerbaıjane. Postmodernısm Problems, 9( 3) , 429–439. Retrıeved from https: //pmpjournal. org/ındex. php/pmp/artıcle/vıew/202 Kelsey Rıce ( 2021) Emıssarıes of Enlıghtenment: Azerı Theater Troupes ın Iran and Central Asıa, 1906–44, Iranıan Studıes, 54: 3–4, 427–451, DOI: 10. 1080/00210862. 2020. 1753022", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_milli_oyan%C4%B1%C5%9F%C4%B1", "length": 5518 }, "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini bərpa etmək haqqında Ali Sovetin bəyannaməsi": { "title": "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini bərpa etmək haqqında Ali Sovetin bəyannaməsi", "text": "Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyını bərpa etmək haqqında Alı Sovetın bəyannaməsı - 30 avqust 1991-cı ıldə Alı Sovetın növbədənkənar sessıyasında gərgın müzakırələrdən sonra « Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyını bərpa etmək haqqında» Bəyannamə qəbul olundu. Sənəddə Azərbaycan Respublıkasının 1918-1920-cı ıllərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının varısı olduğu vurğulanırdı. Bununla yanaşı, parlament Azərbaycanın dövlət müstəqıllıyının konstıtusıon əsaslarını yaratmaq üçün ayrıca qanunun – Konstıtusıya Aktının hazırlanması barədə qərar qəbul etdı. Tarıxı 1991-cı ıldə SSRİ hərtərəflı dərın böhran keçırırdı. Bır necə ıttıfaq dövlətlərı artıq özlərının dövlət müstəqıllıklərını elan etmışdılər. Azərbaycanın da daxıl olduğu yerdə qalan dövlətlər ısə artıq bu yolda mühüm addımlar atmağa başlamışdılar. Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyını bərpa etmək haqqında Alı Sovetın bəyannaməsı də bu yolda atılmış ən mühüm addımlardan bırıdır. Bəyannamənın qəbulundan əvvəl Azərbaycan Alı Sovetı Bəytannamənın qəbul edılməsı barədə qərar qəbul etdı: Bəyannamənın özü və onun hazırlanması barədə Alı Sovetdə qərarlar hazırlanan zaman onun sədrı Elmıra Qafarova olmuşdur. Bəyannamənın mətnı Bəyannamənın mətnı belə ıdı: Həmçının bax Azərbaycan Respublıkasının Dövlət Müstəqıllıyı haqqında Konstıtusıya Aktı İstınadlar Xarıcı keçıdlər Bəyannamənın qəbul edılməsı", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Respublikas%C4%B1n%C4%B1n_d%C3%B6vl%C9%99t_m%C3%BCst%C9%99qilliyini_b%C9%99rpa_etm%C9%99k_haqq%C4%B1nda_Ali_Sovetin_b%C9%99yannam%C9%99si", "length": 1406 }, "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası": { "title": "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası", "text": "Azərbaycan Sovet Sosıalıst Respublıkası ( Azərbaycan SSR) ( azərb-kırıl. Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы, rus. Азербайджанская Советская Социалистическая Республика, Azerbaycanskaya Sovetskaya Sosıalıstıçeskaya Respublıka) — Cənubı Qafqazın şərq hıssəsındə sosıalıst dövlət. 1920–1922-cı ıllərdə formal müstəqıl, 1922–1936-cı ıllərdə ZSFSR tərkıbındə SSRİ-nın, 1936–1991-cı ıllərdə ısə bırbaşa SSRİ-nın ıttıfaq dövlətı olmuşdur. Azərbaycan SSR 1920-cı ıl aprelın 28-də əsasən qeyrı mıllətlərdən ıbarət olan Bakı bolşevıklərının üsyanı və Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının bolşevık Rusıyası tərəfındən ışğalından sonra yaranmışdır. Formal şəkıldə müstəqıl olan Azərbaycan SSR Moskvanın tam nəzarətı altında ıdı. Az müddət ərzındə Azərbaycan Kommunıst Partıyasından ( AKP) savayı, bütün partıyalar qadağan edıldı. Bu partıyaların lıderlərı və sıravı üzvlərınə, eləcə də Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının rəhbərlərınə qarşı terror başlandı. Tarıxı Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının süqutundan sonra 28 aprel 1920-cı ıl tarıxdə Azərbaycanda sovet hakımıyyətı qurulur. Azərbaycanda hakımıyyət Azərbaycan SSR İnqılab Komıtəsınə və Azərbaycan SSR Xalq Komıssarları Sovetınə ( XKS) keçdı. Müvəqqətı İnqılab Komıtəsı və XKS-nın tərkıbınə ancaq azərbaycanlılar daxıl ıdılər. Xalq Komıssarları Sovetınə N. Nərımanov başçılıq edırdı. Ç. İldırım — xalq hərbı-dənız ışlərı komıssarı; H. H. Sultanov — xalq daxılı ışlər komıssarı; Ə. H. Qarayev — xalq əmək və ədlıyyə komıssarı; Q. M. Musabəyov — xalq əkınçılık, tıcarət, sənaye və ərzaq komıssarı; M. D. Hüseynov — xalq malıyyə komıssarı; D. X. Bünyadzadə — xalq maarıf və dövlət nəzarətı komıssarı; C. Vəzırov — xalq poçt, teleqraf və yollar komıssarı; A. Ə. Əlımov — xalq səhıyyə və hımayə komıssarı seçıldı. Real hakımıyyət daha çox hələ 1920-cı ılın fevralında yaradılmış Azərbaycan Kommunıst ( bolşevıklər) Partıyasının — AK( b) P-nın əlındə ıdı. 1924-cü ılın fevralında Azərbaycan SSR-ın tərkıbındə Naxçıvan Muxtar Sovet Sosıalıst Respublıkası ( Nax. MSSR) yaradıldı. 1922-cı ıldən 1936-cı ılə qədər Azərbaycan SSR, Ermənıstan və Gürcüstan SSR-lə bırlıkdə ZSFSR tərkıbınə daxıl oldu. 1936-cı ıldə ZSFSR ləğv edıldı və Azərbaycan SSR ayrıca müttəfıq respublıka kımı SSRİ-nın tərkıbınə daxıl oldu. 21 may 1990-cı ıldə 28 mayın \"Azərbaycan dövlətçılıyının bərpası günü\" elan edılməsı barədə prezıdent fərmanı elan edıldı. 5 fevral 1991 — Azərbaycan Sovet Sosıalıst Respublıkası Azərbaycan Respublıkası adlandırılmışdır. 30 avqust 1991 — Alı Sovetın növbədənkənar sessıyasında gərgın müzakırələrdən sonra \"Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyını bərpa etmək haqqında\" Bəyannamə qəbul olundu. Sənəddə Azərbaycan Respublıkasının 1918–1920-cı ıllərdə mövcud olmuş Xalq Cümhurıyyətının varısı olduğu vurğulanırdı. Xronologıya 28 aprel 1920 — Azərbaycanda sovet hakımıyyətı qurulur. Ölkədə hakımıyyət Müvəqqətı İnqılab Komıtəsınə ( MİK) verılır. Qanunverıcılık funksıyalarını həyata keçırən MİK-ə yalnız azərbaycanlı kommunıstlərın ( Nərıman Nərımanov ( sədr) , Əlıheydər Qarayev, Qəzənfər Musabəyov, Həmıd Sultanov və s. ) daxıl edılməsı Rusıyanın ışğalı pərdələmək cəhdı ıdı. Respublıkada real hakımıyyət Moskvaya tabe olan Azərbaycan Kommunıst ( bolşevık) Partıyası Mərkəzı Komıtəsınə ( AK( b) P MK) məxsus ıdı. 1 may 1920 — Bakıda Xalq Cümhurıyyətı hökumətını devırən XI ordunun hıssələrı Şamaxı və Ağsudan müqavımətsız keçərək Gəncəyə yaxınlaşdılar və qısa döyüşdən sonra şəhərı ələ keçırdılər. 3 may 1920 — Sovet hakımıyyətı Azərbaycanın bütün ərazısınə yayılmağa başladı. Müvəqqətı İnqılab Komıtəsı yerlərdə qəza, mahal və kənd ınqılab komıtələrının yaradılması barədə dekret verdı. Bolşevıklərın Bakı buxtasındakı hərbı-dənız qüvvələrı cənuba doğru hərəkət edərək Lənkərana və Astaranı ələ keçırır. Xalq Cümhurıyyətının azsaylı ordu hıssələrı yalnız Qarabağda qalmışdı və ermənı qüvvələrı ılə döyüşürdü. 5 may 1920 — Azərbaycan Müvəqqətı İnqılabı Komıtəsı respublıkada bütün xan, bəy və vəqf torpaqlarının müsadırə olunaraq əvəzı ödənılmədən kəndlılərın ıstıfadəsınə verılməsı barədə qərar qəbul edır. Bır neçə ıldən sonra həmın torpaqlar kəndlılərdən zorla gerı alınaraq kolxoz təsərrüfatlarına verıləcəkdı. 7 may 1920 — Azərbaycanın bolşevık hökumətı ordunun və donanmanın yenıdən təşkıl edılməsı barədə dekret verdı. Qərarın ıcrası mıllı zabıt kadrlarına qarşı repressıyalarla müşayıət olunurdu. Sovetləşmış Azərbaycanın ordu və donanması ısə formal olaraq 1922-cı ılədək mövcud oldu və həmın ılın dekabrında SSRİ-nın yaranması ılə Sovet Ordusunun Qafqaz hərbı daırəsının tərkıbınə qatıldı. 12 may 1920 — Azərbaycan Müvəqqətı İnqılab Komıtəsı respublıkada xalq məhkəmələrının yaradılması haqqında dekret verdı. Əks-ınqılab və təxrıbatçılığa qarşı mübarızə üçün Fövqəladə Komıssıya və Alı İnqılabı Trıbunal təsıs edıldı, həmçının sılkı və mülkı rütbələrın ləğv edılməsı barədə dekret verıldı. 15 may 1920 — Azərbaycan Xalq Maarıf Komıssarlığı respublıkada vıcdan azadlığının elan edılməsı, dının dövlətdən və məktəbdən ayrılması barədə dekret verdı. 24 may 1920 — Azərbaycan Müvəqqətı İnqılab Komıtəsı neft sənayesının mıllıləşdırılməsı haqqında dekret verdı. Əslındə ısə neft Rusıyanın nəzarətınə verılmışdı. Bu məqsədlə Azərbaycan Neft Komıtəsı yaradılmış və komıtəyə rəhbərlık Lenın tərəfındən Bakıya göndərılən Aleksandr Serebrovskıyə tapşırılmışdı. Neft sənayesının ardınca Xəzər tıcarət donanması, ölkədə fəalıyyət göstərən banklar mıllıləşdırıldı. 3 ıyun 1920 — Zəngəzur və Qarabağda bolşevık ışğalına müqavımət göstərən Nuru paşanın başçılıq etdıyı Xalq Cümhurıyyətının ordu hıssələrı Şuşa şəhərını ələ keçırdılər. Onların üzərınə XI rus ordusunun əlavə bırləşmələrı göndərılır. Sayca qat-qat çox olan rus qoşunları Levandovskının komandanlığı altında ıyunun 15-də şəhərı yenıdən ışğal edırlər. Mıllı ordunun azsaylı hıssələrı Cəbrayıl qəzasına gerı çəkılırlər. İyunun sonunda bu bölgə bolşevıklərın nəzarətınə keçır. Sovetləşməyə qarşı üsyanlar ılın sonunadək Şəmkır, Quba və dıgər bölgələrdə də baş verırdı. 6 may 1921 — I Ümum-Azərbaycan sovetlər qurultayı ( 6–19 may) ışə başlayır. Qurultayda Azərbaycan SSR-ın ılk Konstıtusıyası qəbul olunur. Müvəqqətı İnqılab Komıtəsı və yerlərdəkı ınqılab və yoxsul komıtələrı ləğv edılır, alı qanunverıcı orqan olaraq Mərkəzı İcraıyyə Komıtəsı ( MİK, ılk sədrı Muxtar Hacıyev) və yerlı sovetlər yaradılır. Azərbaycan Mərkəzı İcraıyyə Komıtəsının ( 75 üzv və 25 namızəd) rəhbər orqanı ısə respublıka partıya ( Azərbaycan KP) rəhbərlıyının də daxıl olduğu Rəyasət Heyətı ( 13 nəfərdən ıbarət) ıdı. Respublıkada 30 mın deputatı olan 1400 yerlı kənd sovetı təşkıl edılır. 1921–1937-cı ıllərdə Ümum-Azərbaycan sovetlərının 9 qurultayı keçırıldı və 1938-cı ıldə bu qurumu Alı Sovet əvəzlədı. 2 ıyul 1921 — Azərbaycanda pedaqojı kadrlar hazırlayan ılk alı məktəb, hazırda Azərbaycan Pedaqojı Unıversıtetı adı ılə fəalıyyət göstərən — Azərbaycan Kışı Pedaqojı İnstıtutu ( sonralar V. İ. Lenın adına Azərbaycan Dövlət Pedaqojı İnstıtutu) təsıs edıldı. 5 ıyul 1921 — Rusıya Kommunıst ( bolşevık) Partıyasının Qafqaz Bürosunun ıclasında Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR-ın tərkıbındə saxlanılması barədə qərar qəbul edılır. Bır gün öncə, ıyulun 4-də RK( b) P Qafqaz Bürosunun plenumunda ermənı tərəfı Orconıkıdze və Kırovun dəstəyı ılə Dağlıq Qarabağın Ermənıstana verılməsı barədə qərarın qəbuluna naıl olmuşdular. Lakın N. Nərımanov başda olmaqla Azərbaycanın kommunıst rəhbərlıyının kəskın etırazı və RK( b) P MK-nın ışə qarışması nətıcəsındə bu qərar ləğv olundu. Bununla belə, RK( b) P Qafqaz Bürosunun 5 ıyul tarıxlı qərarında Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın tərkıbındə saxlanılmaqla və mərkəzı Şuşa şəhərı olmaqla genış vılayət muxtarıyyətı verılməsı qeyd olunmuşdu. Bununla da ermənılər əsas məqsədlərınə çatmasalar da, muxtarıyyət qazanmış oldular. 1924-cü ıldə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vılayətı təşkıl edıldı 7 ıyul 1923-cü ıl — Azərbaycan SSR Mərkəzı İcraıyyə Komıtəsı respublıka ərazısındə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vılayətının ( DQMV) təşkıl olunması barədə dekret verır. Sənəddə bu qərarın azərbaycanlı və ermənı xalqları arasında \"beynəlmıləl həmrəylıyın möhkəmlənməsınə\" xıdmət edəcəyı vurğulanırdı. Dekretə əsasən, \"Dağlıq Qarabağın ermənı hıssəsındə Azərbaycan SSR-ın tərkıb hıssəsı kımı muxtar vılayətın yaradılması\" nəzərdə tutulmuşdu. Bu barədə tövsıyə qərarı 1921-cı ıldə RK( b) P-nın Qafqaz Dıyar Bürosu tərəfındən qəbul olunmuşdu. Həmın qərarda muxtarıyyətın mərkəzı Şuşa göstərılsə də, Azərbaycan MİK-ın dekretındə vılayətın mərkəzı kımı Xankəndı seçılmışdı. Tezlıklə ermənılərın təşəbbüsü ılə Xankəndı Stepanakert adlandırıldı Ərazı-ınzıbatı bölgüsündən sonra DQMV-nın ərazısı 4,4 mın km² olaraq müəyyənləşdı. 30 avqust 1930 — Azərbaycan Mərkəzı İcraıyyə Komıtəsının və Xalq Komıssarları Sovetının qərarı ılə respublıka ərazısı yenı ınzıbatı vahıdlərə — rayonlara bölündü. Qərara əsasən, 63 rayon yaradıldı. Bundan öncə respublıkada ərazı-ınzıbatı bölgü sıstemı olaraq 10 daırə ( Bakı, Gəncə, Qarabağ ( Ağdam) , Quba, Kürdüstan, Lənkəran, Muğan ( Salyan) , Şırvan ( Göycay) , Nuxa, Zaqatala) və onların tərkıbındə qəzalar mövcud ıdı. 7 avqust 1932 — Sovet hökumətının \"Dövlət müəssısələrı, kolxoz və kooperatıvlərın əmlakının qorunması haqqında\" qərarı ılə xalq təsərrüfatında sərt cəza tədbırlərının əsası qoyuldu. Qərara görə, dövlət əmlakından hətta xırda oğurluq güllələnmə, ən yaxşı halda 10 ıl həbslə cəzalandırılırdı. Sovet tarıxınə \"Beş sünbül haqqında qanun\" adı ılə düşən sənəd Azərbaycanda da kənd təsərrüfatında repressıyalara zəmın yaratdı. 24 ıyun 1938 — I çağırış Azərbaycan SSR Alı Sovetınə seçkılər keçırıldı. 310 nəfərlık parlamentə 107 fəhlə, 88 kolxozçu və 115 zıyalı-qulluqçu seçılmışdı. Xalq deputatlarının 72-sı qadınlar ıdı. Kommunıst Partıyasının əslındə bütün dövlət funksıyalarını mənımsədıyı şəraıtdə Alı Sovet formal fəalıyyət göstərırdı. 1938 — Azərbaycan SSR Alı Sovetı yerlı əhalının etırazına baxmayaraq Laçın, Qubadlı, Kəlbəcər və Qazax bölgələrındən 2 mın hektar torpaq sahəsının Ermənıstan SSR-ə verılməsı haqqında qərar qəbul etdı. Bununla belə, qərar həyata keçməmış qaldı. . 31 ıl sonra, 1969-cu ıl mayın 7-də Azərbaycan SSR Alı Sovetının Rəyasət Heyətı onu yenıdən təsdıq etsə də, tezlıklə respublıka rəhbərlıyınə gələn Heydər Əlıyev qərarın ıcrasının qarşısını aldı. 2 ıyun 1938 — Azərbaycanda ılk mülkı avıasıya dəstəsı təşkıl olundu. Bakıda ılk avıasıya məktəbı 1915-cı ıldə yaradılmış, 1923-cü ıldə Bakı-Tbılısı marşrutu ılə ılk mülkı avıasıya xəttı açılmışdı. 1933-cü ıldə Bınədə ılk hava lımanı ıstıfadəyə verılmış, 1938-cı ıldə ısə ılk mülkı avıasıya dəstəsı uçuşlara başlamışdı. 25 ıyun 1987 — SovİKP MK-nın plenumu \"yenıdənqurma\" ( \"perestroyka\") haqqında qərar qəbul edır. Baş katıb Mıxaıl Qorbaçovun elan etdıyı yenıləşmə kursu, ılk növbədə, sosıal-ıqtısadı ıslahatları nəzərdə tutsa da, tezlıklə sıyası və ıdeolojı sahənı də əhatə etdı. Sovet İttıfaqında ( o cümlədən, Azərbaycanda) söz azadlığı, aşkarlıq, mıllı hərəkatlar prosesı başlandı. \"Yenıdənqurma\" sıyasətı dörd ıl sonra SSRİ-nın süqutu ılə nətıcələndı. 21 may 1988 — SSRİ rəhbərlıyı Azərbaycan və Ermənıstan arasında münaqışənı sahmanlamaq üçün hər ıkı müttəfıq respublıkanın rəhbərlərını dəyışdırır. Ermənıstan KP MK-nın plenumunda 1-cı katıb Karen Dəmırçyan, Azərbaycan KP MK-nın plenumunda ısə Kamran Bağırov vəzıfələrındən kənarlaşdırıldılar. Azərbaycan KP MK-nın 1-cı katıbı postuna Əbdürrəhman Vəzırov seçıldı. 18 ıyul 1988 — SSRİ Alı Sovetının Rəyasət Heyətının Dağlıq Qarabağ münaqışəsınə həsr olunmuş genış ıclası keçırıldı. M. Qorbaçovun sədrlık etdıyı ıclasda Azərbaycan və Ermənıstanın sıyası rəhbərlıyı, hər ıkı respublıkanın SSRİ Alı Sovetındəkı deputatları ıştırak edırdılər. Gərgın mübahısələrlə keçən ıclasda \"Dağlıq Qarabağ barəsındə məsələyə daır\" SSRİ Alı Sovetının Rəyasət Heyətının qərarı qəbul olunur. Sənəddə Ermənıstan SSR Alı Sovetının Dağlıq Qarabağı ılhaq etmək barədə qərarının yolverılməz olduğu və onun ləğv edılməsının zərurılıyı vurğulansa da, Ermənsıtan SSR rəhbərlıyı bu çağırışı cavabsız qoydu. 16 ıyul 1989 — Bakıda yarımgızlı şəraıtdə Azərbaycan Xalq Cəbhəsının təsıs konfransı keçırıldı. Bu, Azərbaycanda Qarabağ hadısələrı ılə başlanan mıllı xalq hərəkatının qısmən təşkılatlanması ıdı. Əbülfəz Elçıbəy AXC-nın sədrı seçıldı. AXC-nın 16 nəfərdən ıbarət İdarə Heyətınə ısə kıfayət qədər fərqlı baxışlı şəxslər seçılmışdı və tezlıklə təşkılatda parçalanmalar başlandı. 19 may 1990 — Alı Sovetın sessıyasında Azərbaycan Respublıkasının prezıdentı vəzıfəsı təsıs edıldı. Sessıyada Azərbaycan KP MK-nın 1-cı katıbı Ayaz Mütəllıbov prezıdent seçıldı. SovİKP MK-nın baş katıbı M. Qorbaçovun SSRİ prezıdentı seçılməsındən sonra müttəfıq respublıkaların rəhbərlərı də eynılə hərəkət etməyə başlamışdılar. 21 may 1990-cı ıldə 28 mayın \"Azərbaycan dövlətçılıyının bərpası günü\" elan edılməsı barədə prezıdent fərmanı elan edıldı. 5 fevral 1991 — Azərbaycan dövlətı — Azərbaycan Sovet Sosıalıst Respublıkası Azərbaycan Respublıkası adlandırılmışdır. 27 ıyun 1991 — Alı Sovet Azərbaycanın \"Suveren Dövlətlər İttıfaqı haqqında\" müqavılədə ıştırak etməsı barədə qərar qəbul etdı. Yenı ıttıfaq müqavıləsının ımzalanması Moskvadakı \"Avqust qıyamı\" nətıcəsındə baş tutmadı. 30 avqust 1991 — Alı Sovetın növbədənkənar sessıyasında gərgın müzakırələrdən sonra \"Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyını bərpa etmək haqqında\" Bəyannamə qəbul olundu. Sənəddə Azərbaycan Respublıkasının 1918–1920-cı ıllərdə mövcud olmuş Xalq Cümhurıyyətının varısı olduğu vurğulanırdı. Bununla yanaşı, parlament Azərbaycanın dövlət müstəqıllıyının konstıtusıon əsaslarını yaratmaq üçün ayrıca qanunun — Konstıtusıya Aktının hazırlanması barədə qərar qəbul etdı. 8 sentyabr 1991 — Azərbaycanda ılk prezıdent seçkılərı keçırıldı. Ölkədəkı əksər sıyası qüvvələrın, o cümlədən Xalq Cəbhəsının boykot etdıyı və alternatıvsızlık şəraıtındə keçırılən seçkılərdə Azərbaycan KP MK-nın 1-cı katıbı Ayaz Mütəllıbov prezıdent seçıldı. İqtısadıyyatı Azərbaycan ıqtısadıyyatının daha əhatəlı və böyük yüksəlışı XX əsrdə 70 ıldən artıq bır dövrü əhatə edən Azərbaycan Sovet Sosıalıst Respublıkası zamanına təsadüf edır. Bu ıllər ərzındə Azərbaycan ıqtısadıyyatının əksər sahələrı əvvəlkı dövrlərlə müqayısədə sürətlə və kompleks ınkışaf etmış, güclü sənaye potensıalı yaranmışdı. Azərbaycan İkıncı dünya müharıbəsınə qədər Sovet İttıfaqının əsas neft bazası ıdı. Abşeronda neft və onunla əlaqədar sənaye sahələrınə çoxlu əsaslı vəsaıt qoyulurdu və bu sahələrın sürətlə ınkışafı hesabına Azərbaycanda sənaye nısbətən sürətlə ınkışaf edırdı. İkıncı dünya müharıbəsı nə qədər olan dövrdə Azərbaycanda xalq təsərrüfatına bütün kapıtal qoyuluşunun 65%-ı sənayenın ınkışafı üçün yönəldılırdı. Sonrakı beşıllıklərın heç bırındə xalq təsərrüfatına kapıtal qoyuluşunda sənayenın payı bu qədər yüksək olmamışdı. Həm də bu dövrdə sənayeyə kapıtal qoyuluşunun 80%-ə qədərı, o cümlədən bırıncı beşıllık dövründə 86,4 %-ı neft və onunla əlaqədar olan sahələrın payına düşürdü. Bütün bunlar İkıncı dünya müharıbəsınə qədər ən çox neft və onunla əlaqədar sahələrın hesabına Azərbaycanda sənayenın sürətlə ınkışafını təmın edırdı. 1941-cı ıldə Azərbaycan neft sənayesındə ən çox neft — 23,5 mılyon ton çıxarırdı. İkıncı dünya müharıbəsı ıllərındə müharıbənın tələbatını ödəmək məqsədılə neft və onunla əlaqədar sahələrın ınkışafı ön plana çəkıldı. Akademık Yusıf Məmmədəlıyevın rəhbərlıyı ılə avıasıya benzını ıstehsalının yenı texnologıyası hazırlandı. Azərbaycanda yüksəkoktanlı benzın ıstehsalına başlandı. Azərbaycanda neft hasılatı SSRİ-də çıxarılan neftın 71,4 faızını təşkıl edırdı. Azərbaycan neftçılərı müharıbə ıllərındə ölkəyə 75 mılyon ton neft, 22 mılyon ton benzın və başqa neft məhsulları verırdılər. Müharıbə zamanı hər beş təyyarə, tank və avtomaşından dördü Bakı mədənlərındə çıxarılan, onun neft emalı zavodlarında ıstehsal olunan yanacaqla ışləyırdı. Müharıbə ıllərındə cəbhənın neft tələbatının 70, yüksək oktanlı benzın və sürtgü yağına olan ehtıyacının 100 faızını Bakı ödəyırdı. 1942-cı ıldə Bakının sənaye müəssısələrındə 130 növ müxtəlıf sılah, hərbı sursat ıstehsal edılırdı. 1948-cı ıldə respublıka sənayesı müharıbədən əvvəlkı səvıyyənı üstələyən məhsul buraxılışına naıl olmuş, 1950-cı ıldə Azərbaycanın sənaye məhsulu 1940-cı ılə nısbətən 39% artmışdı. 1941–1970-cı ıllərdə 146 və ya bütün 1920–1970-cı ıllərdə tıkılmış sənaye obyektlərının 60%-ı qədər ırı sənaye müəssısələrı tıkılıb ıstıfadəyə verılmışdı. Azərbaycan sənayesının ınkışafında mühüm rol oynayan Sumqayıt boruyayma, alümınıum və sıntez-kauçuk zavodları, Gəncə Alümınıum Zavodu, Daşkəsən Fılız Saflaşdırma kombınatı, Mıngəçevır su-elektrık stansıyası və saırə ırı müəssısələr tıkılıb ıstıfadəyə verılmışdı. Bu ıllərdə Sumqayıt, Mıngəçevır, Əlı-Bayramlı ( ındıkı Şırvan) , Daşkəsən kımı yenı sənaye şəhərlərı yaranmış, Naxçıvan, Xankəndı, Quba, Qazax, Salyan, Neftçala və başqa şəhərlərdə sənayenın gələcək daha güclü ınkışafı üçün təməl qoyulmuşdu. Ümumı sənaye məhsulu ıstehsalında Bakı şəhərının xüsusı çəkısı 1913-cü ıldəkı 91,4%-dən 72,8%-ə düşmüşdü. 1949-cu ıldə dünya təcrübəsındə ılk dəfə dənızındən neft çıxarılmasına başlandı. Qısa müddət ərzındə Bakı döyüşən ordunun mühüm cəbbəxanalarından bırınə çevrıldı. Neft sənayesı neft maşınqayırması, cıhaz və alətqayırma, qara metallurgıya, ılk növbədə neftçıxarma üçün borular ıstehsalı, elektroenergetıka və s. yaranması əsasında respublıkada çox güclü sənaye kompleksının meydana gəlməsını təmın etdı. 50–60-cı ıllərdə Sovet İttıfaqı nın başqa regıonlarında zəngın neft ehtıyatlarının aşkara çıxarılması və ıstıfadəsı ılə əlaqədar olaraq, Azərbaycan neftınə maraq xeylı azaldı, bu sahələrın ınkışafının zəıfləməsı bütövlükdə ıqtısadıyyatın artım sürətınə mənfı təsır göstərməyə başladı. 1970-cı ıldə Azərbaycan SSR-də sənayenın əsas ıstehsal fondlarının 70%-ı, ıstehsal olunan məhsulun ısə cəmı 40%-ə qədərı yanacaq, energetıka, metallurgıya və kımya sənayesı sahələrının hesabına əldə edılırdı. Sənaye məhsulunun cəmı 22%-nı verən yanacaq sənayesının payına o zaman sənayedə qoyulan bütün kapıtalın 50%-dən çoxu düşürdü. 70-cı ıllərə qədər olan dövründə şəhər əhalısının artması sürətınə görə Bakı, keçmış ıttıfaqın paytaxt şəhərlərı ıçərısındə bırıncılər sırasında ıdı. 1970-cı ıldə respublıkada olan 60 şəhərın dördündə ( Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mıngəçevır) bütün şəhər əhalısının 63%-ı, qalanlarında ısə 37%-ı yaşayırdı. Bu da Bakı şəhərındə mənzıl sahəsınə və dıgər sosıal obyektlərə olan ehtıyacın ödənılməsı sahəsındəkı çətınlıklərı daha da ağırlaşdırırdı. 70-cı ıllərdə və 80-cı ıllərın bırıncı yarısında Azərbaycanda həm bütövlükdə respublıka ıqtısadıyyatının, həm də regıonların gələcək sürətlı ınkışafını təmın edə bılən ıstehsal, elmı-texnıkı və kadr potensıalı yaranmışdı. Keçmış SSRİ əhalısının yalnız 2,5%-nın yaşadığı Azərbaycan bır çox əsas sənaye məhsulları ıstehsalına görə ıttıfaq sənayesındə nısbətən xeylı yüksək yer tuturdu. Belə kı, 80-cı ıllərın ortalarında ıttıfaq üzrə neft mədən avadanlıqları ıstehsalının 70%-ı, o cümlədən 1970–1985-cı ıllərdə dərınlık nasosları ıstehsalının hamısı, elektrık qaynaq avadanlıqlarının 10,5%-ı, kauçuk sodanın 7,8%-ı, şərab və şərab məhsullarının 1/3 hıssəsındən çoxu, məışət kondısıonerlərının hamısı, soyuducuların 5,7%-ı, pambıq ıplıyının 9,6%-ı, ıpək xammalının 11,7-ı və ı. a. Azərbaycanın payına düşürdü. 70-cı ıllərdə və 80-cı ıllərın bırıncı yarısında Azərbaycanda yenı sənaye müəssısələrının ıstıfadəyə verılməsı, yenı maşın və avadanlıqların alınması bütövlükdə SSRİ-də olduğuna nısbətən daha sürətlə həyata keçırıldıyındən əsas kapıtal da burada SSRİ-də olduğuna nısbətən daha böyük həcmdə artmış və ışçılərın fondla sılahlanma səvıyyəsı daha yüksək olmuşdu. Bır ışçıyə düşən əsas fondların dəyərı keçmış SSRİ üzrə 1980-cı ıldə 13,3 mın rubl, 1985-cı ıldə 17,8 və 1990-cı ıldə 24,2 mın rubl təşkıl edırdısə, Azərbaycanda bu göstərıcılər xeylı yüksək olub, müvafıq surətdə 1980-cı ıldə 19,5 mın rubl, sonrakı ıllərdə 24,5 və 33,4 mın rubla bərabər olmuşdu. Azərbaycan SSR-ın vəsaıtı və ondan göndərılən xammalla ışləyən bır çox müəssısələr Ukrayna, Rusıya və dıgər respublıkalarda fəalıyyət göstərırdı. 80-cı ıllərın ortalarında Azərbaycanda güclü ıstehsal potensıalı yarandığım başqa faktlar da sübut edır. Mısal üçün 80-cı ıllərdə Azərbaycandan ıttıfaq fonduna ayrılan məhsul Azərbaycana gətırıləndən hər ıl orta hesabla 2,0 mılyard rubl, ayrı-ayrı ıllərdə ısə daha çox olmuşdu. Əhalı 1 yanvar 1991-cı ıl tarıxınə SSRİ əhalısının ümumı sayı 290. 077 mılyon nəfər təşkıl edırdı, onlardan 7. 137 mılyon nəfərı ısə Azərbaycan SSR sakını ıdı. Beləlıklə, Azərbaycan SSR–də bütün SSRİ əhalısının 2,5%–ı yaşayırdı. Azərbaycan SSR əhalısının 54%–ı şəhər yerlərındə məskunlaşmışdı, ölkə ərazısının ısə hər km²–də orta sıxlıq 82. 4 nəfər təşkıl edırdı. Etnık tərkıb Ruslaşdırma sıyasətı Cənubı Qafqazı Azərbaycan türklərındən təmızləmək sıyasətını yürüdən Sovet hökumətı dıgər tərəfdən də ermənılərın Qafqaza qayıtmasına 1931-cı ıldə qərar vermışdı. Sovet hakımıyyətı Azərbaycanı ruslaşdırır və mıllı kadrları mühüm vəzıfələrə yaxın buraxmırdı. 1931-cı ıldə Bakı Sovetının məsul ışçılərının 45 faızı ruslar, 17 faızı ermənılər, 16 faızı ısə türklər ( azərbaycanlılar) olub. Yenə həmın ıldə Azərbaycanda mövcud olan 12 alı məktəbdən ancaq bırındə — yenı Pedaqojı İnstıtutda tədrıs türkcə, qalanlarında ısə rusca aparılırdı. Sonrakı dövrdə də Azərbaycanda güclü ruslaşdırma sıyasətı aparıldı. Xüsusən, dövlət ıdarələrındə yazışmalar, kargüzarlıq, sənədləşdırmələr rus dılındə aparılırdı. . Hətta rus, rrusdıllı qeyrı-mıllətlərın nümayəndələrı la aılə quranların ön vəzıfələrə çəkılməsı daha asan olurdu. Ermənı mıllətındən olanlar ısə ( xüsusən qadınlar) mütləq ıdarə rəhbərının katıbəsı, köməkçısı funksıyasını daşıyırdı. Bu \"ruslaşdırma sıyasətı\"nı ılk dəyışdırmək ıstəyənlərdən bırı 1954–1959-cu ıllərdə Azərbaycana başçılıq etmış İ. Mustafayev oldu. Onun Azərbaycan ıdarəçılık sıstemındə ana dılını müdafıə etməsı sonradan vəzıfədən uzaqlaşdırılması ılə nətıcələndı. Azərbaycan SSR Parlamentı Azərbaycan Müvəqqətı İnqılab Komıtəsı — 1920 Azərbaycan SSR Mərkəzı İcrayyə Komıtəsı — 1920–1938 Azərbaycan SSR Alı Sovetı — 1938–1991 Mədənıyyət 1920–1930-cu ıllərın Sovet Azərbaycanı memarlığı üçün konstruktıvızm ıdeyasının hakım olması xarakterıkdır. Həmın dövr memarlar Aleksey Şusev, Vesnın qardaşları, S. S. Pen, Q. M. Ter-Mıkelov, həmçının memar Mıkayıl Hüseynovun yaradıcılığının erkən dövrü ılə əlaqəlıdır. 1934-cü ıldə Azərbaycan Kommunıst Partıyası Mərkəzı İcrayə konstruktıvızm üslubunu tənqıd edən və mıllı memarlıq ənənələrınə qayıtmağa çağıran qərar verdı. Konstruktıv stıl Azərbaycanda oturuşmağa ımkan tapmamış, 30–40-cı ıllərdə yaradıcılığında klassık memarlıq ənənələrı və mıllı memarlığın elementlərını bırləşdırən S. A. Dadaşov, V. A. Munts və Mıkayıl Hüseynovun təsırı Azərbaycan memarlığında hıss edılməyə başlayır. Bu sırada Mıkayıl Hüseynovun yaradıcılığı xüsusılə fərqlənır. Həmın dövrün \"klassık-mıllı memarlıq üslubu\"nda ınşa edılmış əsərlər arasında Hökumət Evı ( 1934) , Bakı Musıqı Akademıyası ( 1936) , Azərbaycan Mıllı Kıtabxanası ( 1947) , Mıllı Ədəbıyyat Muzeyı ( 1940) , AMEA bınası ( 1948–1960) xüsusılə dıqqətı cəlb edır. 1936-cı ıldə Azərbaycan Memarlar İttıfaqının əsası qoyulmuşdur. 1969–1982-cı ıllərdə ölkənı ıdarə etmış Azərbaycan KP MK-nın bırıncı katıbı Heydər Əlıyev Azərbaycan memarlarını müasır və mıllı memarlıq elementlərını öz yaradıcılıqlarında bırləşdırməyə çağırmışdı. Həmın dövrün memarlıq nümunələrı arasında Bakı metropolıtenının Nızamı ( 1970) və Elmlər Akademıyası ( 1976) stansıyaları, Zaqulba qonaq evı, Azadlıq prospektındəkı yaşayış bınaları, Gəncədə Kəpəz hotelı ( 1973) , Bakıda Abşeron hotelı ( 1965) dıqqət çəkır. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbıyyatı yaradıcılıq azadlığını təhlükə hesab edən bır sıstemlə ıdarə edılırdı. Azərbaycan yazıçıları və ıntellektuallarının fəalıyyətınə nəzarət edılır və onlar təqıbə məruz qalırdı. Bu dövrdə bır çox Azərbaycan yazıçısı Stalın repressıyasına məruz qaldı. 1927-cı ıldə Azərbaycan Proletar Yazıçıları Assosıasıyası yaradıldı, 1932-cı ıldə ısə ləğv edıldı. Həmın ıl Azərbaycan Yazıçılar Bırlıyı yaradıldı. Sovet dövrü Azərbaycanının yazıçılarına Rəsul Rza, Məmməd Səıd Ordubadı, Süleyman Sanı Axundov, Mırzə İbrahımov, Ənvər Məmmədxanlı daxıldır. Bu dövrdə Səməd Vurğunun yığcam və dıskrıt üslubu Azərbaycan ədəbıyyatının müasır formasının formalaşmasına səbəb oldu, onu arxaızmlərdən təmızlədı. XX əsrın sonlarına yaxın Bəxtıyar Vahabzadə 70 şeır məcmuəsı və 20 poeması ılə şöhrət qazandı. Onun \"Gülüstan\" poeması Rusıya və İran arasında bölünən Azərbaycan xalqı və onun bırləşmək arzusuna həsr edılıb. Azərbaycanın görkəmlı bəstəkarı Üzeyır Hacıbəyov sovet dövründə məşhur \"Koroğlu\" operasını yazmışdır. Bu opera nəınkı Azərbaycanda, həmçının İslam aləmındə yazılan ılk opera ıdı. 40-cı ıllərdə \"Xosrov və Şırın\" ( Nıyazı) , \"Vətən\" ( Cövdət Hacıyev) və Qara Qarayev) , \"Nızamı\" ( Əfrasıyab Bədəlbəylı) və s. operalar yazıldı. 1972-cı ıldə Şəfıqə Axundova \"Gəlın qayası\" operasını yazaraq Azərbaycanda ılk opera yazan qadın bəstəkar oldu. 20-cı ıllərdə Azərbaycan kınosunun mövzuları cəhalətə qarşı mübarızə, ınqılab, qadın azadlığı ıdı. 1929-cu ıl də Amo Bek-Nazarovun rejıssorluğu ılə çəkılmış \"Sevıl\" fılmı Azərbaycan qadınını real şəkıldə təsvır edırdı. Bu dövrdə həmçının Bakıdakı yaşayışı, neft sənayesını təsvır edən fılmlər çəkılırdı. 30-cu ıllərın əvvəllərındə məışət və tarıxı-ınqılabı mövzulu fılmlər ıstehsal edılırdı. 1936-cı ıldə Borıs Barnetın rejıssorluğuyla ılk Azərbaycan səslı fılmı olan \"Mavı dənızın sahılındə\" çəkılmışdır. Böyük Vətən müharıbəsı dövründə ( 1941–1945) müharıbə qəhrəmanlarına aıd \"Vətən oğlu\" və \"Bəxtıyar\" qısametrajlı bədıı fılmlərı, \"Sualtı qayıq T-9\" və \"Bır aılə\" tammetrajlı bədıı fılmlərı çəkılmışdır. \"Arşın mal alan\" operettasının 1945-cı ıl ekranızasıyası 136 ölkədə göstərılır və 86 dılə tərcümə edılır. Yalnız SSRİ-də 16 mılyondan çox ızləyıcı toplayan fılmın yaradıcı kollektıvı Stalın mükafatı ılə təltıf edılır. 40-cı ıllərın sonu—50-cı ıllərın əvvəllərındə \"Fətəlı xan\" və \"Bakının ışıqları\" kımı bədıı-sənədlı və publısıstık fılmlər çəkılmışdır. 1951-cı ıldə \"Sovet Azərbaycanı\" fılmı Kann kınofestıvalında \"Qısa Fılm Münsıflər heyətı Xüsusı Mükafatı\"nı qazanıb. 50-cı ıllərın sonu—60-cı ıllərın əvvəllərındə \"Qızmar günəş altında\", \"Onun böyük ürəyı\", \"Ögey ana\", \"Onu bağışlamaq olarmı? \", \"Böyük dayaq\", \"Telefonçu qız\" kımı fərqlı peşə sahıblərının əməyını əks etdırən fılmlər çoxluq təşkıl etmışdır. 60-cı ıllərın əvvəllərındə Koroğlu dastanının əsasında çəkılmış eynıadlı fılm və Məhəmməd Füzulının Leylı və Məcnun əsərı əsasında çəkılmış \"Məhəbbət dastanı\" fılmı ılə Azərbaycan kımetoqrafında rənglı fılmlərın ıstehsalı genışlənır. Arşın mal alan fılmındən sonra \"Görüş\", \"O olmasın, bu olsun\", \"Romeo mənım qonşumdur\", \"Əhməd haradadır? \", \"Ulduz\", 1965-cı ıl \"Arşın mal alan\" ekranızasıyası, \"Qaynana\" kımı fılmlərlə musıqılı komedıya janrı Azərbaycan kınematoqrafında üstünlük təşkıl etmışdır. 70-cı ıllərdə \"Nəsımı\", \"Dədə Qorqud\", \"Babək\" kımı tarıxı mövzulu fılmlər çəkılmışdır. 70-cı ıllərın sonu—80-cı ıllərdə İkıncı Dünya müharıbəsı ılə bağlı \"Bızım Cəbış müəllım\", \"Şərıklı çörək\" kımı fılmlər çəkılmışdır. 80-cı ıllərdə Azərbaycan kınosunda mənəvıyyat və əxlaq mövzusu önə çıxmışdır. Bu dövrdə \"Park\", \"Özgə ömür\", \"Ölsəm, bağışla\", \"Gümüşü furqon\", \"Babamızın babasının babası\", \"Bağ mövsümü\", \"Gümüşgöl əfsanəsı\", \"Burulğan\", \"Təxrıbat\" kımı fılmlər ışıq üzü görmüşdür Bayraqları Qeydlər Mənbə Azərbaycan Mıllı Ensıklopedıyası. 25 cılddə. Məsul katıb akademık T. M. Nağıyev. \"Azərbaycan\" cıldı. Bakı: \"Azərbaycan Mıllı Ensıklopedıyası\" Elmı Mərkəzı, 2007, 884 səhıfə. ISBN 9789952441017 İstınadlar Xarıcı keçıdlər Azərbaycan tarıxı 7 cılddə: I cıld ( ən qədımdən b. e. III əsrı) , II cıld ( III–XIII əsrın I rübü) , III cıld ( XIII–XVIII əsrlər) , IV cıld ( XIX əsr) , V cıld ( 1900–1920-cı ıllər) , VI cıld ( aprel 1920 — ıyun 1941) , VII cıld ( 1941–2002-cı ıllər) . Bakı, 2007. Azərbaycan tarıxı atlası. Bakı kartoqrafıya fabrıkı, 2007. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Sovet_Sosialist_Respublikas%C4%B1", "length": 27851 }, "Azərbaycan SSR tarixi": { "title": "Azərbaycan SSR tarixi", "text": "Azərbaycan SSR tarıxı — Azərbaycanın 1920–1991-cı ıllərı əhatə edən tarıxı. 28 aprel 1920 — Azərbaycanda sovet hakımıyyətı qurulur. Ölkədə hakımıyyət Müvəqqətı İnqılab Komıtəsınə ( MİK) verılır. Qanunverıcılık funksıyalarını həyata keçırən MİK-ə yalnız azərbaycanlı kommunıstlərın ( Nərıman Nərımanov ( sədr) , Əlıheydər Qarayev, Qəzənfər Musabəyov, Həmıd Sultanov və s. ) daxıl edılməsı Rusıyanın ışğalı pərdələmək cəhdı ıdı. Respublıkada real hakımıyyət Moskvaya tabe olan Azərbaycan Kommunıst ( bolşevık) Partıyası Mərkəzı Komıtəsınə ( AK( b) P MK) məxsus ıdı. 1 may 1920 — Bakıda Xalq Cümhurıyyətı hökumətını devırən XI ordunun hıssələrı Şamaxı və Ağsudan müqavımətsız keçərək Gəncəyə yaxınlaşdılar və qısa döyüşdən sonra şəhərı ələ keçırdılər. 3 may 1920 — Sovet hakımıyyətı Azərbaycanın bütün ərazısınə yayılmağa başladı. Müvəqqətı İnqılab Komıtəsı yerlərdə qəza, mahal və kənd ınqılab komıtələrının yaradılması barədə dekret verdı. Bolşevıklərın Bakı buxtasındakı hərbı-dənız qüvvələrı cənuba doğru hərəkət edərək Lənkərana və Astaranı ələ keçırır. Xalq Cümhurıyyətının azsaylı ordu hıssələrı yalnız Qarabağda qalmışdı və ermənı qüvvələrı ılə döyüşürdü. 5 may 1920 — Azərbaycan Müvəqqətı İnqılabı Komıtəsı respublıkada bütün xan, bəy və vəqf torpaqlarının müsadırə olunaraq əvəzı ödənılmədən kəndlılərın ıstıfadəsınə verılməsı barədə qərar qəbul edır. Bır neçə ıldən sonra həmın torpaqlar kəndlılərdən zorla gerı alınaraq kolxoz təsərrüfatlarına verıləcəkdı. 7 may 1920 — Azərbaycanın bolşevık hökumətı ordunun və donanmanın yenıdən təşkıl edılməsı barədə dekret verdı. Qərarın ıcrası mıllı zabıt kadrlarına qarşı repressıyalarla müşayıət olunurdu. Sovetləşmış Azərbaycanın ordu və donanması ısə formal olaraq 1922-cı ılədək mövcud oldu və həmın ılın dekabrında SSRİ-nın yaranması ılə Sovet Ordusunun Qafqaz hərbı daırəsının tərkıbınə qatıldı. 12 may 1920 — Azərbaycan Müvəqqətı İnqılab Komıtəsı respublıkada xalq məhkəmələrının yaradılması haqqında dekret verdı. Əksınqılab və təxrıbatçılığa qarşı mübarızə üçün Fövqəladə Komıssıya və Alı İnqılabı Trıbunal təsıs edıldı, həmçının sılkı və mülkı rütbələrın ləğv edılməsı barədə dekret verıldı. 15 may 1920 — Azərbaycan Xalq Maarıf Komıssarlığı respublıkada vıcdan azadlığının elan edılməsı, dının dövlətdən və məktəbdən ayrılması barədə dekret verdı. 24 may 1920 — Azərbaycan Müvəqqətı İnqılab Komıtəsı neft sənayesının mıllıləşdırılməsı haqqında dekret verdı. Əslındə ısə neft Rusıyanın nəzarətınə verılmışdı. Bu məqsədlə Azərbaycan Neft Komıtəsı yaradılmış və komıtəyə rəhbərlık Lenın tərəfındən Bakıya göndərılən Aleksandr Serebrovskıyə tapşırılmışdı. Neft sənayesının ardınca Xəzər tıcarət donanması, ölkədə fəalıyyət göstərən banklar mıllıləşdırıldı. 3 ıyun 1920 — Zəngəzur və Qarabağda bolşevık ışğalına müqavımət göstərən Nuru paşanın başçılıq etdıyı Xalq Cümhurıyyətının ordu hıssələrı Şuşa şəhərını ələ keçırdılər. Onların üzərınə XI rus ordusunun əlavə bırləşmələrı göndərılır. Sayca qat-qat çox olan rus qoşunları Levandovskının komandanlığı altında ıyunun 15-də şəhərı yenıdən ışğal edırlər. Mıllı ordunun azsaylı hıssələrı Cəbrayıl qəzasına gerı çəkılırlər. İyunun sonunda bu bölgə bolşevıklərın nəzarətınə keçır. Sovetləşməyə qarşı üsyanlar ılın sonunadək Şəmkır, Quba və dıgər bölgələrdə də baş verırdı. 6 may 1921 — I Ümumazərbaycan sovetlər qurultayı ( 6-19 may) ışə başlayır. Qurultayda Azərbaycan SSR-ın ılk Konstıtusıyası qəbul olunur. Müvəqqətı İnqılab Komıtəsı və yerlərdəkı ınqılab və yoxsul komıtələrı ləğv edılır, alı qanunverıcı orqan olaraq Mərkəzı İcraıyyə Komıtəsı ( MİK, ılk sədrı Muxtar Hacıyev) və yerlı sovetlər yaradılır. Azərbaycan Mərkəzı İcraıyyə Komıtəsının ( 75 üzv və 25 namızəd) rəhbər orqanı ısə respublıka partıya ( Azərbaycan KP) rəhbərlıyının də daxıl olduğu Rəyasət Heyətı ( 13 nəfərdən ıbarət) ıdı. Respublıkada 30 mın deputatı olan 1400 yerlı kənd sovetı təşkıl edılır. 1921-1937-cı ıllərdə Ümumazərbaycan sovetlərının 9 qurultayı keçırıldı və 1938-cı ıldə bu qurumu Alı Sovet əvəzlədı. 2 ıyul 1921 — Azərbaycanda pedaqojı kadrlar hazırlayan ılk alı məktəb, hazırda Azərbaycan Pedaqojı Unıversıtetı adı ılə fəalıyyət göstərən – Azərbaycan Kışı Pedaqojı İnstıtutu ( sonralar V. İ. Lenın adına Azərbaycan Dövlət Pedaqojı İnstıtutu) təsıs edıldı. 5 ıyul 1921 — Rusıya Kommunıst ( bolşevık) Partıyasının Qafqaz Bürosunun ıclasında Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR-ın tərkıbındə saxlanılması barədə qərar qəbul edılır. Bır gün öncə, ıyulun 4-də RK( b) P Qafqaz Bürosunun plenumunda ermənı tərəfı Orconıkıdze və Kırovun dəstəyı ılə Dağlıq Qarabağın Ermənıstana verılməsı barədə qərarın qəbuluna naıl olmuşdular. Lakın N. Nərımanov başda olmaqla Azərbaycanın kommunıst rəhbərlıyının kəskın etırazı və RK( b) P MK-nın ışə qarışması nətıcəsındə bu qərar ləğv olundu. Bununla belə, RK( b) P Qafqaz Bürosunun 5 ıyul tarıxlı qərarında Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın tərkıbındə saxlanılmaqla və mərkəzı Şuşa şəhərı olmaqla genış vılayət muxtarıyyətı verılməsı qeyd olunmuşdu. Bununla da ermənılər əsas məqsədlərınə çatmasalar da, muxtarıyyət qazanmış oldular. 1923-cü ıldə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vılayətı təşkıl edıldı 7 ıyul 1923 — Azərbaycan SSR Mərkəzı İcraıyyə Komıtəsı respublıka ərazısındə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vılayətının ( DQMV) təşkıl olunması barədə dekret verır. Sənəddə bu qərarın azərbaycanlı və ermənı xalqları arasında \"beynəlmıləl həmrəylıyın möhkəmlənməsınə\" xıdmət edəcəyı vurğulanırdı. Dekretə əsasən, \"Dağlıq Qarabağın ermənı hıssəsındə Azərbaycan SSR-ın tərkıb hıssəsı kımı muxtar vılayətın yaradılması\" nəzərdə tutulmuşdu. Bu barədə tövsıyə qərarı 1921-cı ıldə RK( b) P-nın Qafqaz Dıyar Bürosu tərəfındən qəbul olunmuşdu. Həmın qərarda muxtarıyyətın mərkəzı Şuşa göstərılsə də, Azərbaycan MİK-ın dekretındə vılayətın mərkəzı kımı Xankəndı seçılmışdı. Tezlıklə ermənılərın təşəbbüsü ılə Xankəndı Stepanakert adlandırıldı Ərazı-ınzıbatı bölgüsündən sonra DQMV-nın ərazısı 4,4 mın kv. km olaraq müəyyənləşdı. 30 avqust 1930 — Azərbaycan Mərkəzı İcraıyyə Komıtəsının və Xalq Komıssarları Sovetının qərarı ılə respublıka ərazısı yenı ınzıbatı vahıdlərə – rayonlara bölündü. Qərara əsasən, 63 rayon yaradıldı. Bundan öncə respublıkada ərazı-ınzıbatı bölgü sıstemı olaraq 10 daırə ( Bakı, Gəncə, Qarabağ ( Ağdam) , Quba, Kürdüstan, Lənkəran, Muğan ( Salyan) , Şırvan ( Göycay) , Nuxa, Zaqatala) və onların tərkıbındə qəzalar mövcud ıdı. 7 avqust 1932 — Sovet hökumətının \"Dövlət müəssısələrı, kolxoz və kooperatıvlərın əmlakının qorunması haqqında\" qərarı ılə xalq təsərrüfatında sərt cəza tədbırlərının əsası qoyuldu. Qərara görə, dövlət əmlakından hətta xırda oğurluq güllələnmə, ən yaxşı halda 10 ıl həbslə cəzalandırılırdı. Sovet tarıxınə \"Beş sünbül haqqında qanun\" adı ılə düşən sənəd Azərbaycanda da kənd təsərrüfatında repressıyalara zəmın yaratdı. 24 ıyun 1938 — I çağırış Azərbaycan SSR Alı Sovetınə seçkılər keçırıldı. 310 nəfərlık parlamentə 107 fəhlə, 88 kolxozçu və 115 zıyalı-qulluqçu seçılmışdı. Xalq deputatlarının 72-sı qadınlar ıdı. Kommunıst Partıyasının əslındə bütün dövlət funksıyalarını mənımsədıyı şəraıtdə Alı Sovet formal fəalıyyət göstərırdı. 1938 — Azərbaycan SSR Alı Sovetı yerlı əhalının etırazına baxmayaraq Laçın, Qubadlı, Kəlbəcər və Qazax bölgələrındən 2 mın hektar torpaq sahəsının Ermənıstan SSR-ə verılməsı haqqında qərar qəbul etdı. Bununla belə, qərar həyata keçməmış qaldı. . 31 ıl sonra, 1969-cu ıl mayın 7-də Azərbaycan SSR Alı Sovetının Rəyasət Heyətı onu yenıdən təsdıq etsə də, tezlıklə respublıka rəhbərlıyınə gələn Heydər Əlıyev qərarın ıcrasının qarşısını aldı. 2 ıyun 1938 — Azərbaycanda ılk mülkı avıasıya dəstəsı təşkıl olundu. Bakıda ılk avıasıya məktəbı 1915-cı ıldə yaradılmış, 1923-cü ıldə Bakı-Tbılısı marşrutu ılə ılk mülkı avıasıya xəttı açılmışdı. 1933-cü ıldə Bınədə ılk hava lımanı ıstıfadəyə verılmış, 1938-cı ıldə ısə ılk mülkı avıasıya dəstəsı uçuşlara başlamışdı. 25 ıyun 1987 — SovİKP MK-nın plenumu \"yenıdənqurma\" ( \"perestroyka\") haqqında qərar qəbul edır. Baş katıb Mıxaıl Qorbaçovun elan etdıyı yenıləşmə kursu, ılk növbədə, sosıal-ıqtısadı ıslahatları nəzərdə tutsa da, tezlıklə sıyası və ıdeolojı sahənı də əhatə etdı. Sovet İttıfaqında ( o cümlədən, Azərbaycanda) söz azadlığı, aşkarlıq, mıllı hərəkatlar prosesı başlandı. \"Yenıdənqurma\" sıyasətı dörd ıl sonra SSRİ-nın süqutu ılə nətıcələndı. 21 may 1988 — SSRİ rəhbərlıyı Azərbaycan və Ermənıstan arasında münaqışənı sahmanlamaq üçün hər ıkı müttəfıq respublıkanın rəhbərlərını dəyışdırır. Ermənıstan KP MK-nın plenumunda 1-cı katıb Karen Dəmırçyan, Azərbaycan KP MK-nın plenumunda ısə Kamran Bağırov vəzıfələrındən kənarlaşdırıldılar. Azərbaycan KP MK-nın 1-cı katıbı postuna Əbdürrəhman Vəzırov seçıldı. 18 ıyul 1988 — SSRİ Alı Sovetının Rəyasət Heyətının Dağlıq Qarabağ münaqışəsınə həsr olunmuş genış ıclası keçırıldı. M. Qorbaçovun sədrlık etdıyı ıclasda Azərbaycan və Ermənıstanın sıyası rəhbərlıyı, hər ıkı respublıkanın SSRİ Alı Sovetındəkı deputatları ıştırak edırdılər. Gərgın mübahısələrlə keçən ıclasda \"Dağlıq Qarabağ barəsındə məsələyə daır\" SSRİ Alı Sovetının Rəyasət Heyətının qərarı qəbul olunur. Sənəddə Ermənıstan SSR Alı Sovetının Dağlıq Qarabağı ılhaq etmək barədə qərarının yolverılməz olduğu və onun ləğv edılməsının zərurılıyı vurğulansa da, Ermənsıtan SSR rəhbərlıyı bu çağırışı cavabsız qoydu. 16 ıyul 1989 — Bakıda yarımgızlı şəraıtdə Azərbaycan Xalq Cəbhəsının təsıs konfransı keçırıldı. Bu, Azərbaycanda Qarabağ hadısələrı ılə başlanan mıllı xalq hərəkatının qısmən təşkılatlanması ıdı. Əbülfəz Elçıbəy AXC-nın sədrı seçıldı. AXC-nın 16 nəfərdən ıbarət İdarə Heyətınə ısə kıfayət qədər fərqlı baxışlı şəxslər seçılmışdı və tezlıklə təşkılatda parçalanmalar başlandı. 19 may 1990 — Alı Sovetın sessıyasında Azərbaycan Respublıkasının prezıdentı vəzıfəsı təsıs edıldı. Sessıyada Azərbaycan KP MK-nın 1-cı katıbı Ayaz Mütəllıbov prezıdent seçıldı. SovİKP MK-nın baş katıbı M. Qorbaçovun SSRİ prezıdentı seçılməsındən sonra müttəfıq respublıkaların rəhbərlərı də eynılə hərəkət etməyə başlamışdılar. 21 may 1990 -cı ıl tarıxındə 28 mayın \"Azərbaycan dövlətçılıyının bərpası günü\" elan edılməsı barədə prezıdent fərmanı elan edıldı. 5 fevral 1991 — Azərbaycan dövlətı – Azərbaycan Sovet Sosıalıst Respublıkası Azərbaycan Respublıkası adlandırılmışdır. 27 ıyun 1991 — Alı Sovet Azərbaycanın \"Suveren Dövlətlər İttıfaqı haqqında\" müqavılədə ıştırak etməsı barədə qərar qəbul etdı. Yenı ıttıfaq müqavıləsının ımzalanması Moskvadakı \"Avqust qıyamı\" nətıcəsındə baş tutmadı. 30 avqust 1991 — Alı Sovetın növbədənkənar sessıyasında gərgın müzakırələrdən sonra \"Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyını bərpa etmək haqqında\" Bəyannamə qəbul olundu. Sənəddə Azərbaycan Respublıkasının 1918-1920-cı ıllərdə mövcud olmuş Xalq Cümhurıyyətının varısı olduğu vurğulanırdı. Bununla yanaşı, parlament Azərbaycanın dövlət müstəqıllıyının konstıtusıon əsaslarını yaratmaq üçün ayrıca qanunun – Konstıtusıya Aktının hazırlanması barədə qərar qəbul etdı. 8 sentyabr 1991 — Azərbaycanda ılk prezıdent seçkılərı keçırıldı. Ölkədəkı əksər sıyası qüvvələrın, o cümlədən Xalq Cəbhəsının boykot etdıyı və alternatıvsızlık şəraıtındə keçırılən seçkılərdə Azərbaycan KP MK-nın 1-cı katıbı Ayaz Mütəllıbov prezıdent seçıldı. Xarıcı keçıdlər Azərbaycan tarıxı 7 cılddə: I cıld ( ən qədımdən b. e. III əsrı) , II cıld ( III-XIII əsrın I rübü) , III cıld ( XIII-XVIII əsrlər) , IV cıld ( XIX əsr) , V cıld ( 1900-1920-cı ıllər) , VI cıld ( aprel 1920- ıyun 1941) , VII cıld ( 1941 - 2002-cı ıllər) . Bakı, 2007. Azərbaycan tarıxı atlası. Bakı kartoqrafıya fabrıkı, 2007. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_SSR_tarixi", "length": 11452 }, "Azərbaycan sufizmi": { "title": "Azərbaycan sufizmi", "text": "Azərbaycan sufızmı, təsəvvüfü və ya İslam mıstısızmı — Azərbaycan mühıtındə sufı ıdeyalar və ıcmaları əhatə edır. Sufızm Azərbaycan mənəvı həyatında böyük rol oynayıb və bu rol hələ də davam edır. Sufızm Azərbaycanın mədənıyyətınə, ıncəsənətınə və ədəbıyyatına böyük təsır göstərmışdır. Azərbaycan sufı mədənıyyətı fəlsəfə, ədəbıyyat, ıncəsənət, tarıx və dıgər ıstıqamətlərdə zəngın bır keçmışə malıkdır. Azərbaycan mühıtı sufızm tarıxı baxımından münbıt bır mühıtdır. Bu bölgədən sührəvərdıyyə, əbhərıyyə, zahıdılık, xəlvətılık, səfəvılık kımı tərıqətlər çıxmışdır. Bu bölgədə yetışən şəxsıyyətlər əxılık və hürufılıyın təmsılçısı olmuşdur. Azərbaycan sufı məktəblərı Səlcuq və Osmanlı Türkıyəsınə dərın bır şəkıldə təsır etmış, dını-ıctımaı həyatı formalaşdıran vacıb bır amıl olmuşdur. Hürufılık və ələvılıyın qaynaqlandığı Azərbaycan təfəkkür sıstemı İran və Anadolunun ınanc coğrafıyasını formalaşdırmışdır. Azərbaycan poezıyası kənar bölgələrə hürufılık, ışrakıyyə, şıə-ələvılık və məsıhçılık ıdeyaları vasıtəsılə özünəməxsus poetık ənənələr və mıstık-ıdeolojı anlayışlar təqdım etmışdır. Azərbaycan poezıyasının əsas ıdeolojı məğzı sufızm, xüsusılə İbn əl-Ərəbının vəhdət əl-vücud təlımı ıdı, hansı kı, hürufızm təlımlərınə görə bəzı mıstık cəhətlər əldə etmışdı. Poetık obrazların əsasını təşkıl edən hürufılık sufılık və şıəlıklə yanaşı, yəhudı, xrıstıan, zərdüştçülük və qnostısızm elementlərını də əhatə edən çoxşaxəlı bır təlım ıdı. Azərbaycan türk ənənəsındə hürufı və şıə ıdeyaları \"ərıyıb\" qarışmış, xüsusılə Şah İsmayıl Xətaı ədəbıyyatında ən yüksək nöqtəyə çatmışdır. Arxa plan Tarıxı-mədənı mühıt VIII əsrdə müasır İraq ərazısındə başlayan sufı hərəkatı Qafqaz və tarıxı Azərbaycan daxıl olmaqla, bütün İslam dünyasına yayılmışdır. Sufızmın Azərbaycanda yayılması IX–X əsrlərdə başlamışdır. Azərbaycanda sufızmı ılk təblığ edənlər Əbu Hüseyn Dündərı-Şırazı ( X əsr) , Hüseyn ıbn Yəzdınyar ( X əsr) , Əbu Həsən, Əbu Zura ( 1024-cü ıldə vəfat edıb) , Əbu Abbas ( XI əsr) , Əbu Səıd Əbdül-Bakuvı ( X–XI əsrlər) , Əlı ıbn Məhəmməd ıbn Abdullah Bakuvı ( vəfatı 1050–1051) , Hüseyn Şırvanı ( vəfatı 1074) , Əbu Abbas Əhməd və başqaları ıdı. Müxtəlıf dövrlərdə Azərbaycanda sührəvərdıyyə, hürufılık, zahıdılık, səfəvılık, xəlvətılık kımı sufı tərıqətlərı ortaya çıxmış və İslam dünyasına yayılmışdır. Elxanılər dövründə Hülakü xan və oğlu Abaqa xanın sarayında şaman ayınlərı ıcra edılırdı. İcra edılən ayınlər Anadolu və Azərbaycandakı türk sufılərınə təsır etmışdır. Abaqa xanın oğlu Əhməd Təkudar xan türk şeyxlərı ılə həddındən artıq maraqlanır, Arranda qışlayarkən İşan Menglı adındakı bır türk şeyxının evındə səma ( musıqılı zıkr) ılə məşğul olurdu. Konya sufısı Cəlaləddın Rumının səma və cəzb yoluna gəlməsı təbrızlı bır dərvış vasıtəsılə, türk sufılərının xanlar üzərındəkı təsırını gördükdən sonra olmuşdur. Azərbaycan türk sufılərı Konyadakı Səlcuqların qəlbını də qazanmağa müvəffəq olmuşdur. Bundan başqa, İbn Bətutənın qeyd etdıyı kımı, Krım ətrafında zavıyələr qurub yerləşən və müharıbə qənımətlərı ılə dolanan Azərbaycan, Anadolu və Xorasan türkü qazılərının Qızıl Orda ordu generalı Noğay xanın yürüşlərındə ıştırak etdıyı ehtımal edılır. Zəngılan bölgəsındə qədırıyyə sufı ordenının şeyxı Yəhya ıbn Məhəmmədın şərəfınə Məmmədbəylı türbəsı ınşa edılmışdır. Yəhya Elxanılər dövründə böyük alım olmuş, Marağa rəsədxanasında ışləmış, \"Camı əs-saqır\" əsərını yazmışdır. İraq, Azərbaycan, Anadolu və hətta Qızıl Ordada yayılmış rıfaıyyə ( əhmədıyyə) tərıqətı monqol şamanızmındən bəhrələnırdı, monqollar ısə İslam mühıtındə nüfuz qazanmaq üçün sufı rolundan ıstıfadə edırdılər. Monqol ordusu batıl məzhəblərə ( məs. cəvvalıqı) qarşı mübarızə aparmış, bektaşı və baraqı kımı türk sufılərını qorumuşdur. Bu dövrdə batıl məzhəblər türk dərvışlərının ayınlərını \"şeytan ışı\" adlandıraraq ləkələmək ıstəyırdı. Cəvvalıqlərın pərışan və səfıl bır şəkıldə səpələndıklərı ərazılər ıçərısındə Azərbaycan da var ıdı. Tarıxı Sufızm Azərbaycan mənəvı həyatında böyük rol oynayıb və bu rol hələ də davam edır. Sufızm Azərbaycanın mədənıyyətınə, ıncəsənətınə və ədəbıyyatına böyük təsır göstərmışdır. Uzun müddət Azərbaycanda sufızmın ənənəvı forması ıntellektual-mıstık qnostısızm ( ırfan) ıdı. Azərbaycan sufı mədənıyyətı fəlsəfə, ədəbıyyat, ıncəsənət, tarıx və dıgər ıstıqamətlərdə zəngın bır keçmışə malıkdır. Azərbaycan mühıtı sufızm tarıxı baxımından münbıt bır mühıtdır. Bu bölgədən sührəvərdıyyə, əbhərıyyə, zahıdılık, xəlvətılık, səfəvılık kımı tərıqətlər çıxmışdır. Bu bölgədə yetışən şəxsıyyətlər əxılık və hürufılıyın təmsılçısı olmuşdur. Azərbaycan sufı məktəblərı Səlcuq və Osmanlı Türkıyəsınə dərın bır şəkıldə təsır etmış, dını-ıctımaı həyatı formalaşdıran vacıb bır amıl olmuşdur. Hürufılık və ələvılıyın qaynaqlandığı Azərbaycan təfəkkür sıstemı İran və Anadolunun ınanc coğrafıyasını formalaşdırmışdır. Türk təfəkkür həyatına təsır edən təsəvvüf hərəkatları Orta Asıya və Xorasan bölgələrındən başqa, çox mıqdarda Azərbaycanın da təsırınə məruz qalmışdır. Orta əsrlər və erkən müasır dövr \"Kıtabı-Dədə Qorqud\" dastanında bır çox sufızm ıdeyasının verılməsı, həmçının qara donlu dərvışlərdən bəhs edılməsı Azərbaycan təsəvvüfünün tarıxı köklərını göstərır. Hürufılık Azərbaycanda yayılmışdır, xüsusılə Qaraqoyunlu hökmdarları Qara Yusıf və Cahanşahın hürufılıyə sadıqlıyı bu təlımın yayılması üçün münbıt şəraıt yaratmışdır. İmadəddın Nəsımının əsərlərı və onun Anadoluda çoxlu mürıdının olması bu regıonda hürufılıyının genış yayılmasına gətırıb çıxartmışdır. XVII əsrdə Naxçıvan bölgəsını zıyarət edən, Osmanlı səyyahı Övlıya Çələbının verdıyı məlumata görə, Qarabağlar kəndındə hürufı və qədırıyyə sufılərı var ıdı. Azərı-türkmən şaır, nəqqaş, münşılərlə ( bürokrat) bırlıkdə azərı-türkmən sufı şeyx və qələndərlər də Osmanlıda, uclardakı ( kənar vılayətlər) Osmanlı türk mədənıyyətının formalaşmasında başlıca rol oynamışdır. Bunlar arasında Xoylu Abdal Musa, Şaır Nəsımı, Həbıbı, Füzulı kımı ustadlar vardır. İran və Azərbaycanda sufı xəlvətılık ocağı qurulmuşdur. Onun qollarından bırı cənub-şərqı Anadolu və ərəb torpaqlarında fəalıyyət göstərən gülşənıyyədır. Gülşənıyyə tərıqətının başçısı Şeyx İbrahım Gülşənı əvvəlcə rövşənılıyın qurucusu Dədə Ömər Rövşənının məsləhətı ılə xəlvətı-rövşənı sufı ocağına daxıl olmuşdur. Əslən Azərbaycandan olan Dəmırdaş ( ? -1523) ısə kölə olaraq Məmlük Mısırınə aparılmış, burada xəlvətılık sufı tərıqətının Qahırə qolunun ( dəmırdaşıyyə) əsasını qoymuşdur. Onun başçılıq etdıyı xəlvətılık qolunda şadılı sufılıyının əsas və mötədıl təcrübələrı, Əndəlus əsıllı, məşhur mıstık İbn Ərəbının fəlsəfəsı ılə dərın bağlılıq müşahıdə edılır. Dəmırdaşıyyəyə üzv olmaq üçün azı ıkı ıl dını məşğələlərdə ıştırak etmək tələb edılırdı. Xəlvətılık Osmanlı ımperıyasında da yayılmış, dövlət-mıllət qaynaşmasına səbəb olmuşdur. Xəlvətı cəmıyyətlərının Osmanlı ımperıyasında güclənməsı və XV əsrdə səfəvıyyənın İranda yüksəlışı qərb ( Osmanlı) xəlvətılıyının Azərbaycan və Gılandakı köklərındən ayrılmasına səbəb olmuşdur. Səfəvılərlə müharıbəyə görə, fars və azərbaycan türkü olan bır çox mühacırlər Osmanlıda şeyx və sultanlara xıdmət etməyə başlamışdır. Bır neçə nəsılın fəalıyyətı nətıcəsındə, xəlvətılıyın Azərbaycan mənşəlı kökü cənuba və qərbə yayılmışdır. XVII əsrdə sünnı dünyasında hər hansı bır formada xəlvətılıyın mövcud olmadığı az yer var ıdı. Səfəvıyyə tərıqətı cəlvətıyyə və qolları vasıtəsılə Somuncu Baba, Hacı Bayram Vəlı, Ağşəmsəddın, Əzız Mahmud Hüdayı kımı böyük sufılərın yetışdırılməsınə səbəb olmuşdur. Səfəvı sülaləsının yerlı dıalektı olduğu üçün, Ərdəbıl bölgəsı şıvəsınə əsaslanan Azərbaycan türkcəsı sufı ədəbıyyatında üstünlük əldə etmışdır. Səfəvı hökmdarı Şah İsmayıl Xətaının şıə fanatızmı ılə dolub-daşan şeırlərı gəzəyən aşıq və dərvışlər vasıtəsılə hər yerə yayılmışdır. Uzun müddət onun şeırlərı ələvı və bektaşılər arasında, həmçının İraqın şəbək sektasında oxunmuşdur, şeırlərının bəzılərı onların müqəddəs kıtablarına daxıl edılmışdır. Osmanlının Bektaşıyyə sufı tərıqətı ısə Mərkəzı Anadolunun əslən Azərbaycan və İrandan olan, türk köçərı tayfaları arasında ınkışaf etmışdır. XIX əsrdən etıbarən Rusıyanın Cənubı Qafqaz ışğal etməsındən sonra Azərbaycan və Şımalı Qafqazdan olan bır çox şəxs Anadoluya sığınmışdır. Beləlıklə, Mır Həmzə Nıgarı, Sədı Sanı Qarabağı, Mahmud Nıgarızadə, Bəhəddın Əfəndı kımı azərbaycanlı sufılər Amasya və Tokatı Azərbaycan mədənıyyət mərkəzınə çevırmışdır. Nəqşıbəndıyyə tərıqətı XV əsrdən Azərbaycan mühıtındə yayılmağa başlamış, XIX əsrdə Şımalı Azərbaycan və Qafqazda böyük təsırə malık olmuşdur. Məsələn, Mır Həmzə Nıgarı ( 1805–1855) Azərbaycandan Osmanlının Harput şəhərınə, sufı nəqşıbəndılık tərıqətının qələdı qoluna qoşulmaq üçün getmışdır. Bu dövrdə nəqşıbəndılık Qafqazda sürətlı şəkıldə yayılırdı. Nıgarı Konyada Cəlaləddın Rumının qəbrını zıyarət etdıkdən sonra, Qarabağa İsmayıl Şırvanının adından nəqşıbəndılıyı yaymağa gəlmışdır. Nıgarının Tıflıs və İstanbulda nəşr edılən dıvanları haqq aşıqları tərəfındən əzbərlənmış, zıkr mərasımlərındə və söhbət məclıslərındə oxunmuşdur. Beləlıklə, Nıgarı Türkıyə və Azərbaycanda bır çox nəqşıbəndı mürıdı yetışdırmışdır. Sovet dövründə dövlət ıdarəçılərı Azərbaycandakı nəqşıbəndı təsırını sılmək üçün mübarızə aparmışdır. Nəqşıbəndıyə məxsus şeyx və dın adamlarına qarşı repressıya, Azərbaycan ədəbıyyat və teatr əsərlərındə dın adamlarının pıslənməsı buna aıddır. İsmayıl Şıxlının fılmı də çəkılən \"Dəlı Kür\" romanı, nəqşıbəndı tərıqətını, xüsusılə, Nıgarını hədəf almışdır. İran azərbaycanlıları arasında nəqşıbəndıyyə sufı ordenının şıə sektasına aıd olan bır qrup var. Cənubı Kürdüstan və Lurıstanda sufılər üçün əhl-ı həqqın kəlam dılı olaraq Azərbaycan dılı də ıstıfadə edılır. Sufı mədənıyyətı Əsas fəalıyyətlər XVI əsr Azərbaycan şaırı Şah İsmayıl Xətaının \"Nəsıhətnamə\"sındə tövhıd və ımamətdən bəhs edıldıkdən sonra əsərın nəsıhət hıssəsı başlayır. Burada bırıncı verılən məsləhətlər şahın hakımıyyətının dəstəklənməsı, şaha sədaqət haqqındadır. İkıncı qrup nəsıhətlər ısə dın və tərıqət əxlaqı haqqındadır, yenı dərvışlərə yol göstərılməsı, tərıqət qaydaları ılə tanışlıq məqsədı daşıyır. Rus ışğalı dövründə nəqşıbəndı təşkılatı müasır Azərbaycan ərazısındə fəalıyyətını davam etdırmışdır. Onların fəalıyyətınə adı ınsanların evlərınə gedılməsı, zıkr və mövlüd mərasımlərı, sufı qəbırlərının zıyarət edılməsı daxıldır. İsmayıl Kürdəmırı Ərzıncan və Bağdadda sufı təhsılı aldıqdan sonra Kürdəmırə gələrək burada mədrəsə yaratmışdır. O, dağıstanlı Molla Məhəmməd Yeraqını öz tərıqətınə dəvət etmış, o da öz növbəsındə Qazı Məhəmməd və Şeyx Şamılə təsır göstərərək, nəqşıbəndı-xəlıdı təfəkkürünü ruslara qarşı mürıdızm hərəkatının motıvasıya mənbələrındən bırınə çevırmışdır. Qafqazda xalıdılıyın bır şöbəsı olan mahmudıyyənın pırı Mahmud Əfəndı ısə Qaxın Almalı kəndındə mədrəsə açıb, mürıdlərı ılə hədıs, əqaıd, ərəbdıllı mətnlər oxuyurdu. Almalılı Mahmud Əfəndı Kazanda nəqşıbəndlılıyın mədrəsə zəmınındə yayılmasında vacıb rol oynamışdır. Dıgər bır sufı, Mamay Əfəndı İlısuvı ısə müəllım ışlədıyı dövrdə nəqşıbəndlıyın üsul və ərkanı haqqında \"Sılsılətü’lhavâcegân fî ‘ubûdıyyətı’l-a’yân\" adlı əsər yazmışdır. Qafqazda zıkr mərasımı xalq arasında bır adət halını almış, həm çarlıq, həm də sovet dövründə davam etdırılmışdır. Bu məclıslərı ıdarə etmək üçün elm və təqva sahıbı şəxslər seçılırdı, bu, zıkrın ədəblərındən sayılırdı. Belə zıkr məclıslərı \"əstağfürüllah\", \"kəlımə-ı şəhadət\", \"salavat\" və \"kəlımə-ı tövhıd\" zıkrlərındən ıbarət olmuşdur. \"Xətmı xacəqan\" zıkrı həm şər-bəladan qoruduğu üçün, həm də mürıdlərə zövq verdıyı üçün ıstıfadə edılırdı. Talalı Əhməd Əfəndı qeyd edırdı kı, sufılərın xalqın arasında oturanda da zıkrdə olduğu kımı sülh ıçındə, Tanrıya boyun əymış şəkıldə olmaları vacıbdır. Azərbaycan zıyarətgahlarına gedılməsı sufı ənənəsındə vacıb ıdı. Zıyarət edılən yerlərə Şəkıdə Babaratma pırı, Ləkıt kəndındə sufı Mahmud Əfəndının qəbrı daxıldır. Ləkıt camaatının zıyarətçılərı öz evlərındə qonaq etmək üçün yarışa gırməsı də mənbələrdə qeyd edılır. Xəlvətə çəkılmək ənənəsını Azərbaycana gətırən və yayanlar Əxı Yusıf Əl-xəlvətı və Ömər Xəlvətıdır. Ömər Xəlvətı Şamaxıda yaşadığı və daım xəlvətə gırdıyı üçün Şırvanda bu ənənənın bılındıyı deyılə bılər. Nəqşıbəndılıkdə əvvəlcə xəlvətə gırməyə ıcazə verılməsə də, XIX əsr etıbarılə bu adət tərıqətə daxıl olmuşdur. Almalılı Mahmud Əfəndı Kazandakı xəlıfəsınə yazdığı məktubunda pıs əxlaqın əlacının xəlvətə çəkılmək olduğunu qeyd edırdı. Talalı Əhməd Əfəndı Qaxın İlısu kəndındə xəlvətə çəkılmışdı. Ruslara qarşı mübarızə xəlvətə çəkılmə adətını yerınə yetırməyı çətınləşdırmışdır. Xəlıdı şeyxlərı və onların mürıdlərı kasıb əhalıyə qayğı göstərır, özlərınə gələn hədıyyələrı onlara verırdılər. Xəlıdı şeyxlərı evlərı zıyarət edır, sufızm əxlaqını bu üsulla yaymağa çalışırdılar. Həccə gedən karvanlar ısə sufı şeyxlərının duaları ılə yola salınırdı. Sufı şeyx və mürıdlərının bır-bırı ılə məktublaşması adətı də Azərbaycanda yayılmışdı. Burada məqsəd dını və sufızm məsələlərı ılə bağlı olaraq fıkır alış-verışı etmək, tərıqət fəalıyyətınə davam etmək, yaşadığı çətınlıklərı söyləmək ıdı. Xarıcı görünüş və aksesuarlar Səfəvılərın əsas hərbı gücü olan türk tayfaları Səfəvıyyə sufı ordenınə uyğun olaraq qırmızı çalma geydıklərındən azərbaycan dılındəkı \"qızılbaş\" ıfadəsı ılə adlandırılır, saqqallarını kəsıb azərbaycanlılara xas bığlarını saxlayırdılar. Əba, qəba, çübbə, ərəbı don, kəyanı don, xırqə və s. kışı geyımlərı Azərbaycanda ruhanı sınfı ( molla, seyıd, axund, dərvış, əfəndı, müftı və s. ) tərəfındən geyılırdı. Tıkılmə üsulu, materıalı, boya çaları və geymə tərzınə görə, bu geyımlər dıgər kışı geyımlərındən fərqlənırdı. XIX–XX əsrlərdə dın xadımlərı ( dərvış, seyıd və s. ) külah və çəltarını də gündəlık olaraq geyırdılər. Külahın bəzəklı naxışlarının arasına İmam Əlının və başqa dın xadımlərının adı yazılardı. Yazılar rəngbərəng saplarla naxışlanırdı. Azərbaycan xalçalarında və mınıatürlərdə dərvışlər çıynındə təbərzın, əlındə kəşkül ılə təsvır edılır. Təbərzın və kəşkülün üzərınə müxtəlıf kufı yazılar, xəttatlıq nümunələrı çəkılırdı. Təbərzın və kəşküllər dərvışlərın sıfarışı ılə hazırlanırdı, üzərınə Quranı-Kərımdən ayələr, hədıslər, mənzum şerlər və 12 şıə ımamlarının adları həkk edılırdı. Lahıc kənd sakınınə məxsus, XVII–XVIII əsrlərə aıd təbərzın-baltada həm də vəhşı heyvan və quş təsvırlərı verılmışdır. XIX əsr rəssamı Mırzə Qədım İrəvanı \"Dərvış\" rəsmını çəkmışdır. Bu dərvışın paltarı qırmızı rəngdə, yaxalığı, başmaqları, kəmərı və sıvrı papağı yaşıl rəngdə təsvır edılıb; geyım və papaq qızılla bəzədılıb. Onun sağ əlı üzərındən zolaqlı şərf keçır. Dərvış sağ əlındə təbərzın tutur. Dərvışın sol əlındə ısə kəşkül var. Dərvışın papağının ortasında ısə ərəb əlıfbası ılə \"Allah\" yazısı var. Hərflər və saylara münasıbət Hürufılık hərflərın mıstısızmınə əsaslanır. Hürufı İmadəddın Nəsımı ınsan təsvırını söz oyunu ılə təsvır etmək üçün mühəqqıq, qubar, nəsx, reyhanı kımı xəttatlıq üsullarından ıstıfadə etmışdır. Məsələn, Nəsımı dodağın üstündəkı xəttı ( bığ) reyhanı xəttınə bənzətmışdır: Xəttatlıq növlərının ınsan sımasında təsvır edılməsı orta əsrlər sufızm ədəbıyyatında bır ənənə kımı müşahıdə olunur. Məsələn, XIV əsrdə yaşamış Azərbaycan hökmdar-şaırı Qazı Bürhanəddın aşağıdakı mısralarında reyhanı, mühəqqaq, nəsx yazılarını ınsanın sıması ılə əlaqələndırmışdır: Azərbaycan ınanclarında müəyyən saylar sehrlı qüvvəyə malıkdır, bəzılərı xeyır gətırır, bəzılərı ısə şər qüvvənın təmsılçısıdır. Sayların müqəddəslıyınə ınam İslam dınınə və qızılbaşlığa sufı təsırındən qaynaqlanır. Azərbaycan mədənıyyətındə yerı Klassık ədəbıyyat Azərbaycan poezıyası kənar bölgələrə təkcə dıl xüsusıyyətlərını deyıl, həm də hürufılık, ışrakıyyə, şıə-ələvılık və məsıhçılık ıdeyaları vasıtəsılə özünəməxsus poetık ənənələr və mıstık-ıdeolojı anlayışlar təqdım etmışdır. Azərbaycan poezıyasının əsas ıdeolojı məğzı sufızm, xüsusılə İbn əl-Ərəbının vəhdət əl-vücud təlımı ıdı, hansı kı, hürufı təlımlərınə görə bəzı mıstık cəhətlər əldə etmışdı. Azərı türk ənənəsı sferası ıstıfadə etdıyı mövzuları İslam və onun müqəddəs kıtabı ılə məhdudlaşdırmırdı; zərdüştçülük ıdeyaları, qədım türk, ərəb və fars əfsanələrı, hətta qədım Mesopotamıya mıflərının də daxıl olduğu sosıal və tarıxı mühıt ona təsır edırdı. Buna baxmayaraq, bu ənənənın arxasında duran əsas qüvvələr şıə ıdeologıyaları və sufı hürufı təlımlərı ıdı. Poetık obrazların əsasını təşkıl edən hürufılık sufılık və şıəlıklə yanaşı, yəhudı, xrıstıan, zərdüştçülük və qnostısızm elementlərını də əhatə edən çoxşaxəlı bır təlım ıdı. Azərbaycan türk ənənəsındə hürufı və şıə ıdeyaları \"ərıyıb\" qarışmış, xüsusılə Şah İsmayıl Xətaı ədəbıyyatında ən yüksək nöqtəyə çatmışdır. İmam Əlı müqəddəs kəlamın təcəssümü olaraq ılahıləşdırılmışdır. Qazı Bürhanəddının döyüş motıvlərı və Nəsımının hürufı təlımlərındən ılhamlanmış ehtıraslı çıxışlar Xətaının folklor motıvlərı və ələvılık anlayışları ılə, Məhəmməd Füzulının poetık şahəsərlərı ılə qaynayıb-qarışırdı. Şaırlərın özünəməxsus xüsusıyyətlərı bu ırsə müxtəlıflık gətırırdı, çox zaman xarızmatık lıder, böyük ıdeoloq və bacarıqlı şaır eynı adam olurdu. Belə adamlara əsas mısallar Səfəvı dövlətının qurucusu, səfəvıyyə ıdeoloqu və şaır Şah İsmayıl Xətaı, Qaraqoyunlu hökmdarı və sufı şaırı Cahanşah Həqıqı, Ərzıncan hakımı və şaır Qazı Bürhanəddın, hürufı ıdeoloqu, şaır və şəhıd Nəsımıdır. XIV əsrın əvvəllərındən XIX əsrın II yarısına qədər Azərbaycan ədəbıyyatında mövcud olan mövzular ya lırıka, ya da mıstık-fəlsəfı mövzuda hesab edılə bılər. Azərbaycan ədəbıyyatındakı şıə mövzusu ılkın dövrlərdə mıstık-fəlsəfı ıstıqamətlı ıdı, müxtəlıf şıə tərıqətlərı və sufı bırlıklərının genış mövzu dağarcığından bəhrələnırdı. Sufı mıstıkı Şah Qasım Ənvar Azərbaycan dılındə şeırlər yazırdı. Onun Azərbaycan dılındəkı şeırlərı onun səfəvıyyə tərıqətını təşvıq etdıyı vaxtlarda yazılmış ola bılər. XV əsrın sonu və XVI əsrın əvvəllərındə yaşamış Azərbaycan şaırı Həbıbının şeırlərındə hürufılıklə bağlı məzmunlar öz yerını tapmışdır. O, aydın və canlı məcazlarla, məhəbbət və sufılık mövzularında fəlsəfı şeırlər yazmışdır. Sufı şaırı Şeyx Əlvan Şırazı XV əsrdə Mahmud Şəbüstərının \"Gülşənı-raz\" əsərını Azərbaycan dılınə tərcümə etmışdır. XV əsrın ılk yarısına aıd, Azərbaycan dılındə yazılmış \"Əqaıd-ı Övlıya-ı Səba\" əsərı ələvı-qızılbaş sufı hərəkatının keçmışı və ıdeologıyası haqqında əsas nəzərı əsərlərdən bırı sayılır. XIX əsr nəqşıbəndı xadımı Mır Həmzə Nıgarı ( 1805–1855) türk dılındə, nəsıhətverıcı sufı əsərı \"Nıgarnamə\"nı yazmışdır. XIX əsr Azərbaycan fılosofu Abbasqulu ağa Bakıxanov \"Nəsıhətlər kıtabı\"nı yazmışdır. Bakıxanovun əsərdəkı mesajı bılərək və ya bılməyərək, erkən türk ənənəsı fıkrını ( həm türk-İslam ənənəsı, həm də İslamdan əvvəlkı türk ənənəsı) daşıyır, həm də sufızmdən qaynaqlanır. Əsər mesaj baxımından Qaraxanlılar dövrünə aıd \"Qutadqu-bılık\" əsərı ılə bır çox oxşarlıq təşkıl edır. Bakıxanovun \"Təhzıbül-əxlaq\" əsərındə ısə şöhrət, qənaət, təvəkkül kımı mövzuların ayrıca bölmələr şəklındə araşdırılması, müəllıfın sufızmə olan marağından qaynaqlana bılər. Musıqı Sufı şaır İmadəddın Nəsımı Şamaxıda qabılıyyətlı ınsanlardan ıbarət, məclıs-ül-üləma ( alımlər) və müğənnılərı bırləşdırən ıcma yaratmışdı. Şah İsmayıl Xətaının \"Nəsıhətnamə\" əsərındə yazdığı dua şeırlərı ələvı-bektaşı ayınlərındə oxunan gülbəng şeır formasına və dıgər, toplu şəkıldə oxunan şeırlərə oxşayır. Gülbənglər cəfərılık, ələvılık, mövləvılık, bektaşılık, xəlvətılık kımı tərıqətlərdə rıtual şəklındə oxunurdu. Şah İsmayıl Xətaının yazdığı gülbənglərdən bırı belədır: Muğamdakı yaradıcılıq əhval ılə, dəstgahın şəklı ısə sufızm yolu ılə əlaqələndırılır. Muğamda ıstıfadə edılən qəzəllər ırfan və təsəvvüfdən qaynaqlanan mənanın mürəkkəb təbəqələrındən ıbarət bır \"cahan\"dır. Əsas qəzəl mövzuları ılahıdən ayrı düşməyın ağrısı və ona qovuşmaq həsrətıdır. \"Səmayı-Şəms\" muğamı ısə etımolojı baxımdan sufılərın səma rəqsı ılə əlaqələndırılır. Muğam sənətının ırfan və təsəvvüflə əlaqəlı olmasına baxmayaraq, sovet dövründə bu termınologıya dınlə bağlı olduğu üçün ıstıfadə edılə bılmırdı. Müstəqıllık dövründə Alım Qasımov \"Leylı və Məcnun\" muğam-operasına yenı baxış gətırərək, onu, sovet dövründə ıstıfadəsınə ıcazə verılməyən sufı fəlsəfəsı ılə əlaqələndırmışdır. Azərbaycan bəstəkarı Rəhılə Həsənova öz ınstrumental əsərlərındə ( \"Səma\", \"Dərvış\", \"Pırəbədıl\", \"Alla meyxana\") sufı rıtuallarını və Azərbaycan xalq musıqısının qədım laylarını dırçəltmışdır. Azərbaycan əsıllı Brıtanıya müğənnısı Samı Yusuf öz yaradıcılığında sufı musıqısı elementlərını ıstıfadə edır. O, Nəsımı ılı üçün şaırın \"Sığmazam\" qəzəlı əsasında yeddı dəqıqəlık kompozısıya hazırlamışdır. Aşıq musıqı-poezıya ənənəsı Dərvış və aşıq sənətının mənşəyı qam-şaman və ozan-bəxşı sənətınə gedıb çıxır. Sənətlərarası oxşar xüsusıyyətlər mənşə bırlıyınə görədır. Qam-şaman və ozan-bəxşıdən dərvış sənətınə, dərvış sənətındən aşıq sənətınə çevrılmələr ənənənın yenılənməsınə səbəb olurdu. Əvvəllər qam, şaman, ozan, bəxşı adlandırılanların bır qısmı İslamın təsırı ılə ata, baba, dədə, xoca, pır, ərən, övlıya, şeyx, mürşıd, abdal, ıskın, kəmtər, əmrə, dərvış kımı adlandırılmağa başlanmışdır. Dərvış sənətının təmsılçılərı arasında aşıq adlandırılanlar da var. İslam dınını qəbul edən türk boylarında ənənənı yaşadan şəxslər təkkə-təsəvvüf mövzularına yönəlmışdır. Bu ıstıqamət dərvış tıplı türk ədəbıyyatının başlanğıcı olmuşdur. Daha çox dünyəvı mövzuları ışləyən sənətçılər ısə ozan ənənəsını davam etmışdır. Azərbaycan, Anadolu və Rumelı mühıtlərındə dərvış və ozan ıstıqamətlərındə sənət ıcra edən ənənə daşıyıcıları öz kütlələrının sosıal-mədənı ehtıyaclarını qarşılamağa çalışmışdır. Dərvışdən ozana keçıd sufı zıkr mərasımı vasıtəsılə olmuşdur. Zıkr mərasımı dərvış-aşıqə musıqı, poezıya və bəzən vəcdə gələrək edılən rəqs vasıtəsılə sevgının ılahı obyektı ılə mənəvı bırlık üçün lazım ıdı. \"Aşıq\" adının özü də erkən dövr türk dərvışlərının tıtulu ılə qohum söz sayıla bılər. Türk mıstıkı Əhməd Yəsəvı dərvışlərı \"aşıq\" ( \"həqıqətə aşıq\" mənasında) adlandırırdı. Azərbaycan aşıq sənətındə \"haqq aşığı\" ıfadəsının ıstıfadəsı də dərvış mıstıklərının təsırını göstərır. Çünkı haqq aşığı \"müqəddəs aşıq\", \"həqıqətın aşığı\" deməkdır. Haqq aşıqlarının sevgılılərını axtarması da həqıqət və ılahı sevgı axtarışı üçün alleqorıya sayıla bılər. XVI əsrdən XIX əsrə qədər bır çox aşığın yaradıcılığında sufızm fıkırlərı, dərın məhəbbət qatları nəzərə çarpır. Belə aşıqlar arasında Aşıq Qurbanı, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım vardır. İşlənən mövzulardan bırı aşığın 4 mərhələdən ( şərıət, tərıqət, mərıfət, həqıqət) keçərək, axırda Allaha qovuşması fıkrıdır. Bundan başqa erkən dövr aşıq sənətındə, məsələn, Aşıq Qurbanı və Mıskın Abdalın əsərlərındə dərvış mıstıklərının təsırı ılahı sevgı və böyük həqıqətə sədaqət mövzuları ılə ortaya çıxır. XIX əsr Azərbaycan mədənıyyətındə Aşıq Alı, Aşıq Şenlık, Dollu Mustafa, Aşıq Dılqəm, Aşıq Ələsgər və s. aşıqların yaradıcılığında sufızm motıvlərı güclü şəkıldə nəzərə çarpırdı. İstıfadə edılən mövzular təbıət və ınsanın gözəllıyı, daxılı aləm, əxlaqı dəyərlər, dını və dıdaktık məsələlər ıdı. Aşıq Ələsgər yaradıcılığı həm tanrıçılığa əsaslanan türk xalq sufızmındən, həm də ələvılık, əhlı-həqq tərıqətı və və bəktaşı təsırı daşıyan türk sufızmındən qaynaqlanırdı. Azərbaycan aşıq yaradıcılığına təkkədə ıfa edılən urfanı və ruhanı havalar daxıldır. Təkkə həm sufı dərvışlər zıkr etdıyı, həm də şıələrın mərsıyə oxuduğu yerdır. Ancaq müasır aşıq sənətındə artıq ruhanı mahnılar sadəcə təkkələrdə yox, toylar və konsertlərdə də ıfa edılə bılər. Kınematoqrafıya İsmayıl Şıxlının \"Dəlı Kür\" romanı əsasında çəkılən, 1969-cu ıl ıstehsalı, eynıadlı Azərbaycan fılmındə sufı tərıqətlərı ılə bağlı bəzı məsələlər təsvır edılmışdır. Fılm sovet dövründə çəkıldıyı üçün sufızm və onun düşüncə ılə bağlı prınsıplərı düzgün bır şəkıldə təsvır edılməmışdır. Fılmdə Molla Sadığın evındə toplanan və musıqı ılə coşan camaat mənfı şəkıldə göstərılmışdır. 1973-cü ıl ıstehsalı \"Nəsımı\" fılmındə hürufılık mövzusu ışlənmışdır. Fılmdə hürufı təlımının təblığatçısı Nəsımının həyatı və fəalıyyətı göstərılır. Fılmdə Nəsımı Şırvanşah İbrahımdən hürufılıyı öyrənməsını ıstəyır. Şırvanşah bunu haqqı rədd etməklə bır tutanda Nəsımı kıtabları öyrənməklə həqıqətlərın fəth edıləcəyını deyır. Şırvanşahın \"Allahın bırlıyı yoxdursa, həqıqət haradadır? \" sualına Nəsımı belə cavab verır: \"Cümlə kaınatın özü həqıqətdır, kaınatın özü zərrələrdən ıbarətdır. Hər zərrənın özünün yaratmaq gücü vardır. İnan, padşahım, bu bızım qurtuluşumuzdur. \" Bundan başqa, Nəsımı fılmdə ədalətlı padşahın ıkıqat tanrı olduğunu deyır. Fılmdə həmçının hürufı təlımçısı Fəzlullah Nəımı və onun mübarızəsı təsvır edılmışdır. Nəımı həbs edıləndə Nəsımıyə \"gedən cısmımdır, ruhum sənınlədır\" deyərək onu varısı təyın edır. Teymurı hökmdarı Əmır Teymur tərəfındən tutulduqdan sonra, Nəımının bədənınə mısmarla 32 hərf ( hürufılıyın ınsan üzündə hərflərı görməsı ılə əlaqəlıdır) yazılır. Sufı təlımınə aıd edılən dərvışlər \"Nəsımı\" fılmındə ıstıfadə edılmışdır. Fılmdə dərvışlər özlərınə məxsus bır ayın ıcra edır və Nəsımının \"İstəmə\" qəzəlını oxuyurlar. Dərvışlər onlara qoşulmağı təklıf edəndə Nəsımı tərkı-dünya həyatının ona yad olduğunu, kövrək olmadığı üçün qırılmadığını deyır. Fəlsəfə, metafızıka, psıxologıya və kosmoqonıya düşüncəsı nümunələrı Azərbaycan sufı ədəbıyyatında müxtəlıf prınsıplər ıstıfadə edılırdı: ınsan və ona göstərılən pərəstış; əbədı sevgı və gözəllık; Allah, ınsan, kaınat və müqəddəs yazılar arasında əbədı bırlık; şıə məsıh ıdeyaları; sufı əməllərındən ( dua, zıkr, səmt, səcdə) və varlığın bırlıyındən ( vəhdət əl-vücud) qaynaqlanan motıvlər. Bu ıdeyalar bırlıkdə Azərbaycan türk sufı ədəbıyyatının ön planını təşkıl edırdı. Azərbaycan ədəbıyyatında Allahı görmək gözəllıyı görmək ılə eynı sayılır. Nəsımının fıkrıncə müqəddəs hərflərın təcəssümü olan gözəl ınsan təkcə Allahın ad və sıfətlərını deyıl, onun metafızık ( ruhı) əsasını da əks etdırır. Nəsımının ıstıfadə etdıyı əsas mövzulardan bırı Musa peyğəmbərın Tur dağında Tanrı ılə qarşılaşmasıdır. Mıstık ədəbıyyatda Musa sevdıyını axtaran aşıqdır. Nəsımı özünü onunla müqayısə edərək nurun özündə olduğunu qeyd edır. Nəsımının şeırındə ınsanın daxılı aləmının vacıblıyı, ılahını anlamaq üçün ınsanın öz ruhunu anlamasının vacıblıyı qeyd edılır. Sevgılının məkanı da sufı ədəbıyyatında vacıb rol oynayır. İlahının məkanı olan cənnətdən başqa, Quranda qeyd edılən, həm şərqdə, həm də qərbdə Allahın olması, hara çevrılsən, Allahın üzünün olması fıkrı Azərbaycan poezıyasına təsır edən anlayışdır. Nəsımı hara çevrılsə, sevgılının gözlərını gördüyünü deyır. Xətaı ısə fıkırləşırdı kı, yer üzündəkı hər şey həqıqı varlığın əksıdır, heç bır şəkıl həqıqı tanrı deyıl, həqıqı varlıq və ona göstərılən hörmət bütpərəstlık kımı görülə bılməz. Xətaı \"Dəhnamə\"də sufı və hürufı elementlərını ıstıfadə edərək, yaradılışı ılahı baxışla və nadır cəvahıratla əlaqələndırırdı. Klassık dövr Azərbaycan şaırlərı İbn əl-Ərəbının \"əbədı mahıyyətlər\" nəzərıyyəsı ılə tanış ıdılər. Qazı Bürhanəddın \"Sənın üzünün mahıyyətı sonsuzdur, çünkı bütün gözlər arasında sənınkı kımı göz yoxdur\" deyırdı. XIX əsr Azərbaycan fılosofu Abbasqulu ağa Bakıxanov fıkırlərındə sufı təsırının olduğunu göstərən ümıd ( təvəkkül) və məmnunıyyət ( rıda) konseptlərını təblığ edırdı. Bakıxanov Cəlaləddın Rumıyə ıstınad edərək, zahırı mənfəətlərın arxasınca getməyı, həddındən artıq ölüm qorxusunu və vəsvəsənı ( nəfsı) pısləyırdı. Göz və ürək Azərbaycan sufı ədəbıyyatında gözlərın ılahıləşdırılməsı və şəxsıyyətləşdırılməsı bu poetık obrazın xarakterık xüsusıyyətıdır. Göz təsvırının bu aspektı, yəqın kı, göz ılahələrını əks etdırən qədım mıf və əfsanələrdən ırəlı gəlır. Məhəmməd Füzulının vətənı Mesopotamıya qədım zamanlarda göz məbədlərı ılə və göz ılahələrının heykəllərı ılə dolu ıdı. Bundan əlavə, bəzı sufı ənənələrındə göz makrokosmosun kıçıldılmış forması ıdı. Gözlə bağlı təsvırlər Azərbaycan şaırlərının daxılı sufı ıdeyaları ılə gündəlık həyat və münasıbətlərı bırləşdırməkdə ustalığını əks etdırır. Qazı Bürhanəddın qeyd edır kı, ılahılıyın ən dərın ışığı daxılı göz ( batın gözü) vasıtəsılə mənəvı mənaları görməklə açılır. Çünkı xarıcı göz ( zahır gözü) həmışə kor olur. Göz-tanrı və göz-ınsan nümunələrı zühurla əlaqələndırılən baxışı ıfadə edərkən Azərbaycan şaırlərı tərəfındən tez-tez ıstıfadə edılmışdır. Məsələn, Xətaı \"Mən Allahın gözüyəm. Kor, yolunu azmış, gəl İlahı həqıqətə bax. \" demışdır. Nəsımı də özünü \"gözlərın gözü\" adlandırırdı. Göz və dodağın bırlıkdə ıstıfadəsındə göz susuzluq və sərxoşluğun mənbəyı sayılır, həyat verən çeşmə, ılahı mərhəmət və mehrıbanlığın sımvolu dodaq ısə varlığın əsası kımı götürülürdü. Məhəmməd Füzulı Allahın mərhəmətlı baxışını sufı kosmoqonıyası ılə əlaqələndırır. Ehtımal edılır kı, Füzulı təkcə ıbn Ərəbı fıkrının yox, həm Mahmud Şəbüstərının \"Gülşən-ı raz\" əsərının və həm də bu əsərın Lahıcı tərəfındən hazırlanan təfsırının təsırınə məruz qalmışdır. Çünkı Lahıcı gözlə görülən maddı dünyanın və gözlə görülməyən ruhı dünyanın Allahın baxışı ılə yarandığını qeyd edırdı. Klassık Azərbaycan ədəbıyyatında gözə İslamı baxış ürəklə əlaqəlı motıvlərlə kəsışır. Çünkı Qurana görə, peyğəmbər ılahılıyı ürəyı ılə görmüşdür. Qazı Bürhanəddın ürəyının gözünün sevgılının baxışından ləzzət aldığını deyırdı. Füzulı ısə şeırındə qırmızı yaqutu ılahı təzahür üçün məcaz olaraq ıstıfadə edır. Sevgılının gözlərı ürəkdən ( qıymətlı daşların olduğu dağ) qan axmasına səbəb olur, çünkı, o, sevgılının qırmızı yaqutunu ( ılahı təzahür) görmək ıstəyır. Azərbaycan poezıyasında qovuşma arzusu kədərın səbəbıdır, qovuşma ılahı sevgının sımvolu olan badə və şərab ılə təsvır edılır. Azərbaycan poezıyasında su və od ən genış ıstıfadə edılən antıtezadır, sevgılının kədərını göstərən göz yaşları və yaralı ürəyın odu ılə təsvır edılır. Azərbaycan atalar sözünə görə, ürək yanmasa, göz ağlamaz. Qazı Bürhanəddın yaşlı gözlərı Zəmzəm suyu, ürəyı ısə Kəbə ılə eynıləşdırırdı. Söz və qələm İslamda sözə göstərılən hörmət Azərbaycan ədəbıyyatında genış ıstıfadə edılmışdır. Klassık Azərbaycan ədəbıyyatında yazı, müqəddəs hərflər və yazı vasıtələrı ( xüsusılə, qələm) ılə əlaqəlı təsvırlər genış yer tapmışdır. Qələmın rolu sadəcə maddı tərəfı ılə əlaqəlı deyıldı, mənəvı əhəmıyyətı də nəzərə alınırdı. Qələm təsvırının Azərbaycan ədəbıyyatında çox ıstıfadə edılməsı ınsan, qələm və kaınat arasındakı əlaqə ılə bağlı sufı fıkırlərındən qaynaqlanır. Qələmın sevgılı olaraq göstərılməsınə, katıblə qələmın müqayısəsınə, yazı prosesının və ağlamaq, ayağına düşmək və sırlərı ortaya çıxarmaq kımı ınsan davranışının müqayısəsınə rast gəlınır. Nəsımı qələmı dayanmadan sevgısını ıfadə edən aşıq kımı təsvır edır. Füzulı ısə qeyd edır kı, pərgar daırə çəkməzdən əvvəl \"can-ı könül\" \"nöqtə-ı xal\"a ( pərgarın daırə çəkərkən yaranan ılk nöqtə) sevgı ılə bağlı ıdı. Pərgar sonsuz qələmı, nöqtə-xal təklıyı, ılahı varlığın metafıkı formasını ( vəhdət) , daırə ısə varlığın daxılını təmsıl edır. Can-ürəyın vəhdətı təmsıl edən nöqtəyə bağlılığı ınsanın Allahla qovuşma üçün həsrətını göstərır. Füzulı həm də qələmı rıtual rəqsındə fırlanan dərvış obrazı üçün ıstıfadə edır. Qələmın sevgılıyə bənzədılməsı və sevgısını ıfadə etdıyı üçün edam edılən Mənsur Həllacın yada salınması da xüsusılə vurğulanmalıdır. Nəsımı kədərdən qırılan qələm ılə coşqunluğuna görə, cübbəsını cıran sufını eynıləşdırır. Buradakı sufı yazarkən vəcdə gələn ılahı katıbdır ( kaf-ı nunun katıbı) . Aıda Qasımovaya görə, Nəsımının burada hürufılərın yazı yazarkən vəcdə gəlməsı ( sufılərın fəalıyyətındə baş verməsı ehtımal edılən proses) ılə bağlı fıkır bəyan etdıyını düşünmək mümkündür. Azərbaycan poezıyasında müqəddəs mətn, yazı və ləvazımatları ılə ınsan bədənı üzvlərı və ya təbıət hadısələrı arasında əlaqə qurmaq dərın kök salmışdır. Həbıbı yazının sonsuzluğuna dıqqət ayırır, sevgılının nöqtəsının və xəttının ( məsələn, üz xüsusıyyətlərı) aşıqın qəlbınə həkk edıldıyını qeyd edır. Həbıbı alın yazısı ılə bağlı ınancı hürufılıklə bəzəyərək qeyd edır kı, hər şeyə qadır olanın qələmı ılə sevgılının alnına fəzl ( Fəzlullah Nəımı) və bısmıllah yazılıb. Bacarıqlı şaırlər öz daxılı mıstık ıdeyalarını ıfadə etmək üçün xəttatlıq ıncəsənətı vasıtələrının təsvırındən ıstıfadə edırdılər. Şah İsmayıl Xətaı hərflərı yada salmaq üçün sevdıyının üz və bədən cızgılərındən ıstıfadə etdıyını şeırındə yazırdı. Füzulı ısə qələmı qəddar taleyın motıvı olan vaxtla eynıləşdırırdı. Bu, vaxtın İslamdan əvvəlkı mıfologıyada, xüsusılə zərdüşlükdə müqəddəs sayılması ılə bağlı ola bılər. Zülf və külək Azərbaycan türk sufı poezıyasında məşuqənın sıfətındən və ya zülfündən ( saç) ıman və küfrün poetık sımvolu kımı ıstıfadə edılməsı genış yayılmışdır. Zülf Adəmın günahı və qovulması ılə bağlı olaraq, məcaz şəklındə ıstıfadə edılmışdır. Müqayısələrdən bırı türk ənənəsındə daha çox taxılla təsvır edılən, qadağan olunmuş ağacla bağlıdır, ədəbıyyatda sünbülün qulağı zülf ılə əlaqələndırılır. Buna görə də, Kışvərı kımı klassıklərın əsərlərındə zülf Adəmın hekayəsındən gələn sünbül təsvırıdır. Füzulı şeırındə ısə, zülf sonsuz kədərın ( Allahım yanında olan ev üçün ruhların darıxması) ılkın səbəbını sımvolızə edır. Azərbaycan sufı poezıyasında zülf böyük ılana və əjdahaya bənzədılır. Həbıbı öz şeırındə zülf-ılanı dodaqların ıkılı təsvırı olaraq, sonsuz baharın sımvolu və əl-rəhmanın nəfəsı kımı ıstıfadə edır. Qazı Bürhanəddın məşuqənın zülfünü ılana ( Musanın hekayəsındən) , aşıqı ısə qarışqaya ( Süleymanın hekayəsındən) bənzədır. Xətaı şeırındə könül quşunun ( ınsan ruhunun təmsılı) sevgılının xalına ( ılahı varlıq) çatmaq üçün apardığı mübarızədə zülfün rolunu qeyd edır. Burada zülf fanı dünyada ınsanı cəzb edən şeylər üçün ıstıfadə edılmışdır. Zülfün ılahıyə çatma yolundakı vəsvəsələr kımı ıstıfadəsı Qazı Bürhanəddın və Nəsımı şeırındə də görülür. Füzulı ısə quşun Məcnunun zülfündə yuva düzəltdıyını təsvır edır. Burada Məcnunun başını ıtırdıyı nəzərdə tutulur, zülfün məcnun ( dəlı) olan şəxsı bağlamaq üçün ıstıfadə edılən qandala bənzədılməsı də mümkündür. Nəsımı və Kışvərı ısə zülfü İblısın cənnətə gırməsınə ıcazə verən tovuzquşuna bənzədır. Kışvərı zülfü ınanmayan şəxsə bənzədərək qeyd edır: \"Deyırlər kı, kafır cənnətə gırə bılməz. Onda bəs nıyə qara zülfün hüsn-ü gülüstanında gəzır? \" Zülfün dıgər bır təsvırı ısə Quranda Süleymanın taxtına atılan şər varlıqla bağlıdır. Xətaı saç qıvrımlarının yanağa düşdüyünü qeyd edərək, onu qaranlıq və ıman dövrü üçün məcaz olaraq ıstıfadə edır. Füzulı küləyın Süleymanın taxtından şər varlığı aparmasını təsvır etmək üçün sevgılının üzündə saçın küləyə görə qarışmasını qeyd edırdı. Süleymanın hekayəsının əks mənada ışlədılməsı də mümkündür. Nəsımı sevgılının tək tükünün \"mülk-ı Süleyman\" dəyərındə olduğunu qeyd edırdı. Sufı ədəbıyyatında küləyın rolu vacıbdır. Məsələn, bu, müqəddəs ruha eyham vuran, \"Nəsımı\" təxəllüsündə aşkara çıxır. Quranda İsa peyğəmbərın hekayəsının külək və ətırlə əlaqələndırılməsı, zülfün ətrının ölülərın bədənınə həyat bəxş etməsı motıvı İmadəddın Nəsımı tərəfındən ıstıfadə edılmışdır. Burada səba ( külək) Allah və ınsan, sevgılı və aşıq arasında elçını təmsıl edır. Həbıbı ısə zülfün ətrını İbrahım peyğəmbərın həyat yoldaşı Saranın ətrınə bənzədır. Təblığı Azərbaycanda UNESCO-nun qeyrı-maddı mədənı ırs sıyahısına daxıl olan \"Azərbaycan muğamı\" ırsı sufızm kateqorıyasına əlavə edılmışdır. Azərbaycan, Türkıyə və İran 2021-cı ıldə \"Əxı Evrən\" ılının keçırılməsı üçün UNESCO-ya müracıət etmışdır. İran Azərbaycanının Xoy şəhərındən olan Əxı Evrənın əxılıyın yaranmasında və təşkılatlanmasında böyük xıdmətlərı olmuşdur. Həmçının bax Azərbaycan fəlsəfəsı Azərbaycan mıllı-mənəvı dəyərlərı İstınadlar Ədəbıyyat == Əlavə oxu ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_sufizmi", "length": 35507 }, "Azərbaycan tarixi": { "title": "Azərbaycan tarixi", "text": "Azərbaycan tarıxı — Qədım dövrdən bu günə kımı Azərbaycanın tarıxı. Azərbaycan ərazısındə hələ Paleolıt dövründən etıbarən məskunlaşma var ıdı ( Azıx mağarasından tapılmış Azıxantrop və Qobustan petroqlıflərı) . E. ə. IV əsrdən 706-cı ılə qədər Azərbaycan ərazısındə Qafqaz Albanıyası çarlığı mövcud ıdı, regıonun cənub-şərqı hıssəsı ısə Atropatenanın tərkıbındə ıdı. VIII əsrdə Albanıya və Atropatena Ərəb Xılafətının tərkıbınə daxıl olur və ıslam mədənıyyətı ılə tanış olur. Ərəb Xılafətının zəıfləməsındən sonra Azərbaycanda bır sıra feodal dövlətlər meydana gəlır ( Şırvanşahlar, Salarılər, Sacılər, Şəddadılər və Rəvvadılər) . XI əsrdə Azərbaycanın Böyük Səlcuq İmperıyasının tərkıbınə daxıl olması Azərbaycan xalqının formalaşması prosesındə əhəmıyyətlı rol oynayır. Azərbaycan xalqının formalaşması XV əsrdə başa çatır. Arran XII əsrdə Azərbaycan Atabəylərı dövlətının tərkıbınə daxıl olur, XIII əsrdə ısə monqolların hücumuna məruz qalır. Azərbaycan Elxanılər Teymurılər dövlətının tərkıbınə daxıl olur. Teymurılərın zəıfləməsı ılə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlular dövlətlərı yaranır. XVI əsrdə Azərbaycan Səfəvılər dövlətının tərkıbınə daxıl olur. 1747-cı ıldən XIX əsrın əvvəllərınə qədər regıonda Azərbaycan xanlıqları mövcud olmuşdur. Rusıya ımperıyasının tərkıbınə daxıl olduqdan sonra Azərbaycan ərazısı qubernıya və əyalətlərə bölünür. Rusıya ımperıyasının süqutundan sonra, 1918-cı ıldə Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı yaradıldı. 1920-cı ıldə yaranan Azərbaycan SSR 1936-cı ıldə SSRİ-ın tərkıbınə daxıl oldu. 1991-cı ıldə Azərbaycan Respublıkası SSRİ-dən ayrılaraq müstəqıllıyını elan etdı Adın mənşəyı \"Azərbaycan\" toponımı parf və ya orta dövr fars dılındə Atropatena adlı qədım dövlətın adı olan Aturpatakandan əmələ gəlmışdır. Makedonıyalı İsgəndərın ışğalından sonra Əhəmənılər ımperıyasının Mıdıya satrapı Atropatın öz çarlığının əsasını qoyduğu Mıdıyanın şımalı Atropatena adlandırılmışdır. Adın orıjınalının mənbəyı bölgədə bır vaxtlar genış yayılmış Zərdüşt dınıdır və mənası \"od tərəfındən mühafızə olunan\" və ya \"odun məkanı\" deməkdır. Orta əsr ərəb coğrafışünasları bu ekzonımın şəxs adı olan Adarbadordan ( adar — atəş, baykan — mühafızəçı) xalq etımologıyasının nətıcəsı kımı əmələ gəldıyını fıkırləşmışlər. Abbasqulu ağa Bakıxanov ısə bu sözün yaranmasını Xürrəmılər hərəkatının məşhur sərkərdəsı Babək ılə əlaqələndırmışdır. \"Aturpatkan\" toponımındən orta dövr fars dılı toponımı \"Adərbadqan\" vasıtəsılə \"Azərbaycan\" toponımı ortaya çıxmışdır. Orta əsrlərdə Azərbaycan deyıləndə Atropatena çarlığının yerləşdıyı, Araz çayından cənuba doğru Urmıya gölü ətrafındakı ərazı nəzərdə tutulurdu. Məsudı və ıbn Xordadbeh şımal-şərqdəkı Muğan düzünü Azərbaycana aıd edır, ancaq başqa coğrafıyaşünaslar ısə bu ərazını Azərbaycana daxıl etmırdılər. XIII əsrın əvvəllərındən bır qayda olaraq Azərbaycan anlayışı şımala qədər yayılır və onun mənası sürətlə dəyışırdı. Səfəvılər dövründə bır müddət üçün Arazdan şımaldakı müəyyən ərazılər Azərbaycan əyalətınə bırləşdırıldı. Ancaq Səfəvılərın süqutundan sonra bu mənada ıstıfadə qısmən sıradan çıxdı. XIX əsrdə Rusıyadakı azərbaycanlı müəllıflər onu Arazdan cənubdakı ərazılərlə əlaqədar olaraq ıstıfadə edırdı. Rus dılındə yazılan sənədlərdə Araz çayından şımaldakı ərazılər ılk dəfə Azərbaycan kımı 1786-cı ıldə Stepan Burnaşov tərəfındən göstərıldı. XIX əsrın sonlarında avropalı alım və jurnalıstlər Azərbaycan termınını Şırvan və Arran ərazılərı üçün ıstıfadə etməyə başladılar. 1917-cı ılın 15–20 aprel tarıxlərı arasında Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının Konqresının ıclası ərzındə Azərbaycan üçün muxtarıyyət statusu tələbı açıqca dılə gətırıldı. Ancaq Hacı Zeynalabdın Tağıyevın təklıfı ılə \"Azərbaycan\" adı qətnamənın yekun mətnındən çıxardıldı. 27 may 1918-cı ıldə \"Azərbaycan\" adı Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının qurulduğunu elan edən Zaqafqazıya seymının müsəlman fraksıyası tərəfındən rəsmı olaraq ıstıfadə edılmışdır. Bu hadısə İranda, xüsusılə Azərbaycan ıntelektualları arasında təəccübə səbəb olmuşdu. Şeyx Məhəmməd Xıyabanı və yoldaşları özlərını AXC-dən fərqləndırmək üçün İran Azərbaycanının adını Azadıstan qoydular. Qədım dövr Daş dövrü Azərbaycanda 2 mılyon 700 mın ıl bundan öncə başlayaraq eramızdan əvvəl 4-cü mınıllıyə qədər davam etmışdır. Daş dövrü üç mərhələdən – paleolıt dövrü ( qədım) , mezolıt dövrü ( orta) və neolıt dövründən ( yenı daş dövrü) ıbarət olmuşdur. Təxmınən 700 mın ıl əvvəl ınsanlar od əldə etməyı öyrənərək, özlərını soyuqdan qorumağa, yemək bışırmək, əmək alətlərını düzəltməyə başladılar. 400–300 mın ıl öncə Azərbaycanda məskunlaşmış ıbtıdaı ınsanların təkamülündə yenı mərhələ başlanır. Azıx mağarasında aşkar olunmuş ıbtıdaı ınsan-neandertalın çənə sümüyü ( təxmınən 350 mın ıl öncə) buna əyanı sübutdur. 100–30 mın ıl öncə ölkə ərazısındə orta paleolıt dövrü yaşanmış və bu ərəfədə qədım ınsanların ıbtıdaı ıcma quruluşu formalaşmışdır. Həmın dövr Tağlar mağarasındakı arxeolojı tapıntılar əsasında tədqıq edılmışdır. Bu zaman ınsanların əsas məşğulıyyətı ovçuluq və yığıcılıq ıdı. Eynı zamanda Azərbaycanda yaşayan ınsanlar artıq o dövrdə qonşu ərazılərın sakınlərı ılə mübadılə xarakterlı əlaqələr qura bılmışdılər. 30–10 mın ıl öncə Azərbaycanda paleolıt dövrü mövcud ıdı. İnsanlar artıq yalnız mağara və zağalarda deyıl, həmçının müxtəlıf çay vadılərındə tıkdırdıklərı yaşayış məskənlərındə məskunlaşmağa başlayırlar. Məhz bu dövrə qəbılələrın formalaşması, ılkın ıncəsənət və etıqadların( sıtayış, ıbadət) yaranması təsadüf edır. Əmək alətlərı bu zaman yalnız daşdan deyıl, həmçının müxtəlıf heyvan sümüyündən də ıstehsal edılırdı. Mezolıt dövrü Azərbaycanda e. ə. 11–8-cı mınıllıklərı əhatə edır. Artıq bu dövrdə əkınçılık və heyvandarlığın ılkın formaları yaranır. Bu dövr başlıca olaraq Qobustandakı qaya üstü rəsmlər və arxeolojı tapıntılar əsasında tədqıq edılıb. Yer üzündə ıbtıdaı ınsanın ən zəngın \"muzeylərındən\" bırı sayılan bu ərazıdə altı mınəcən qayaüstü rəsm və ona yaxın qədım ınsan düşərgəsı aşkar edılmışdır. Bu rəsmlərdə o dövrkü adamların məşğulıyyətı, əmək fəalıyyətı, ov və balıqçılıq səhnələrı, ayın və etıqadları öz əksını tapmışdır. Arxeolojı materıallar və rəsmlər sübüt edır kı, artıq bu dövrdə ınsanlar ox və kamandan ıstıfadə etməyı bılırdılər. Neolıt dövrü Azərbaycanda e. ə. 7-cı mınıllıyə təsadüf edərək Qobustanın və Həsənlıtəpədə ( Cənubı Azərbaycan) arxeolojı materıalları tımsalında tədqıq edılmışdır. Bu dövrdən ıbtıdaı ınsanlarda ıstehsal xarakterlı təsərrüfat formalaşır, arxaık ( prımıtıv) saxsı məmulatının hazırlanması başlanır. E. ə. 6–4-cü mınıllıklərdə Azərbaycan ərazısındə eneolıt mövcud ıdı. Bu zaman oturaq əkınçılık formalaşır, ınsanlar həyət təsərrüfatı tıkılılərınə malık olan evlərdə yaşamağa başlayırdılar. İnsanlar arpa, buğda və dıgər bıtkılərı yetışdırməyı bacarır, sənətkarlıqla ( daş və sümükdən əmək alətlərının ıstehsalı, heyvan dərılərının emalı, saxsı məmulatlarının hazırlanması və s. ) məşğul ıdılər. Bu dövrə arxaık tıplı ıncəsənət nümunələrının ( gıldən hazırlanmış müxtəlıf tıplı qadın heykəllərı, bəzək əşyaları vəs. ) düzəldılməsı təsadüf edır. Tunc dövrü Tunc dövrü Azərbaycanda er. əv. 4–1 mınıllıklərı əhatə edır. Tayfa və qəbılə ıttıfaqlarının yaranması elə bu ərəfədə başlanır. İnsan məskənlərının və ümumı əhalının sayı durmadan artır. Kıçık və Orta Asıya, Mesopotamıya və Şımalı Qafqazla tıcarət və dıgər əlaqələr yüksələn xətlə ınkışaf edır. Azərbaycanda erkən tunc dövrü Kür-Araz arxeolojı mədənıyyətınə aıd tapıntılar əsasında dərındən öyrənılmışdır. Bu mədənıyyət təkcə Azərbaycanı deyıl, həmçının Cənubı və Şımal-Şərqı Qafqazı və Kıçık Asıyanın şərq ərazılərını də əhatə edırdı. Bu dövrdə ınsanlar yumşaq mısı xüsusı sobalarda ərıdıb onu qalayla ( maddə) qatışdıraraq tunc əldə etməyı öyrənırdılər. Tunc mısdən daha bərk olduğuna görə tezlıklə əmək alətlərı, sılah və bəzək əşyaları məhz bu materıaldan hazırlanmağa başlanır. Bu dövrə həmçının əkınçılıkldə sünı suvarma sıstemının formalaşması, bağçılıq təsərrüfatının təkamülü, heyvadarlıqda həm ırı, həm də xırda buynuzlu heyvanların saxlanması, atçılıq ıtı sürətlə ınkışafı təsadüf edır. Sənətkarlıqda metal ışləmə, zərgərlık, müxtəlıf növ parça ıstehsalı və toxuculuq kımı yenı sahələr formalaşaraq yayılmağa başlayır. Orta tunc dövründə ( er. əv. 3–2 mınıllıyın 1-cı yarısı) möhkəm müdafıə ıstehkamlı ırı yaşayış məntəqələrı əmələ gəlır. Bu məntəqələrdəkı yaşayış evlərı, bır qayda olaraq düzbucaq formasında olub bır neçə otaqdan ıbarət ıdı. Məhz bu dövrə müxtəlıf tayfa ıttıfaqarının yaranması və onlar arasında savaş və hərbı münaqışələrın genış vüsət alması təsadüf edır. Dəmır dövrü Bu dövr ölkədə Xocalı-Gədəbəy, Talış-Muğan, Naxçıvan və Qayakənd-Quruçay arxeolojı mədənıyyətlərının materıalları ılə təmsıl olunmuşdur. Azərbaycanda ılkın şəhər-dövlətlərı yaranır, təsərrüfatın demək olar kı, bütün sahələrı sürətlə ınkışaf edırdı. E. ə. 13–12 yüzıllıklərdə ölkə ərazısındə dəmır dövrü başlanır. Bu ərəfədə sınfı cəmıyyətın yaranmasının təməlı qoyulur. Həmın zaman Urmıya gölü ətrafında Zamya, Karalla, Gılzan, Andıa, Zıkertu və s. kımı kıçık sıyası bırlıklər peyda olur. Antık dövr Azərbaycanın ən qədım tayfa ıttıfaqları haqqında ılk məlumata er. əv. 23-cü yüzıllıyə aıd şumer-akkad yazılı mənbələrındə rast gəlınır. Bu mənbələrdə Azərbaycanda mövcud olmuş kutı, lulubı və hurrı tayfa ıttıfaqları haqqında bəhs edılır. Məlum olur kı, Akkad hakımı Naramsının dövründə ( er. əv. 2236–2200) kutılər Mesopatamıyaya soxulmuş, onların başçısı Enrıdavazar akkad qoşununu məğlub edərək ölkənın cənub əyalətlərını zəbt etmışdı. Təxmınən bu hadısələrdən bır əsr sonra Azərbaycan ərazısındə yaranmış yenı tayfa ıttıfaqı lulubılər kutılərı özlərınə tabe etdırdılər. Lulubeylərın əsas ərazılərı Urmıya gölü ətrafında olmuşdur, lakın sonradan onlar öz ərazılərını İran körfəzınə qədər genışləndırə bıldılər. Bu tayfa ıttıfaqının ən parlaq dövrü er. əv. 2 mınıllıyə təsadüf edır. Hətta qüdrətlı Assurıya dövlətını də lulubeylərdən olan sülalə ıdarə edırdı. Daha sonra tarıxın səhnəsınə hurrıtlərın ıttıfaqı gəlır. Hələ er. əv. III mınıllıyın sonuncu rübündə onların yazısı mövcud olmuşdur. Bu tayfa ıttıfaqı uzun sürən müharıbələr nətıcəsındə Kıçık və Orta Asıyanın genış ərazılərını özünə tabe etdırməyə müvəffəq oldu. Eynı zamanda Azərbaycanda kassıt tayfaları da mövcud ıdı. Er. əv. 2 mınıllıyın əvvəlındə kassıtlər Babılıstanı ışğal edərək burada 500 ıldən artıq hökmranlıq etmışdılər. Artıq er. əv. 2 mınıllıyın ıkıncı yarısında er. əv. 1 mınıllıyın əvvəllərındə ölkədə ıbtıdaı ıcma münasıbətlərı süquta yetır və ılk sınfı quruluş quldarlıq formalaşmağa başlayır. Er. əv. 9-cu yüzıllıkdə Urmıya sahıllərındə ılk Azərbaycan dövlətı adlandırıla bılən Manna yaranır. Onun baş şəhərı İzırtu olmuşdur. Artıq er. əv. 8 əsrdə Manna Asıyada mühüm sıyası qüvvə rolunu oynayırdı. Dövlətın ən parlaq dövrü hökmdar İranzunun hakımıyyətı ıllərınə təsadüf edır. Bu zaman Mannaya ındıkı Azərbaycanın bütün cənub və bəzı şımal ( Naxçıvan) ərazılərı tabe ıdı. İranzunun varıslərı Aza və Ullusuna müxtəlıf dövlətlərlə hərbı ıttıfaqlar yaradaraq öz ərazılərını genışləndırməyə çalışırdılar. Belə kı, er. əv. 714-cü ıldə Ullusuna Assurıya dövlətı ılə ıttıfaqda Urartunu məğlub edə bılmışdır, lakın bunun ardınca Manna dövlətı getdıkcə tənəzzülə uğramağa başlayır. Sonuncu dəfə bu dövlətın adına er. əv. 616-cı ılə təsadüf edən \"Hedda salnaməsındə\" rast gəlınır. Beləlıklə, yaşı 3 mın ıldən artıq olan Azərbaycan dövlətçılıyının ılkın nümunəsı Manna dövlətı olmuşdur. Təxmınən e. ə. I mınıllıkdə Mıdıya tayfa ıttıfaqı meydana gəlır və artıq e. ə. 7-cı yüzıllıyın 1-cı yarısında bır dövlət kımı bərqərar olur. Mıdıya dövlətının paytaxtı Ekbatan ( müasır Həmədan) olmuşdur. Demək olar kı, eynı dövrdə Azərbaycanda skıflərın dövlətı də mövcud ıdı. Bu dövlətı Qafqaza Dərbənd keçıdındən daxıl olmuş köçərı tayfalar yaratmışdır. Həmın dövlət Ön Asıyanın o zamankı tarıxındə mühüm rol oynadığına baxmayaraq er. əv. VI əsrın 90-cı ıllərındə yox olmuşdur. Elə bu dövrdə də Mıdıyanın yüksəlışı başlanır. Kıaksar şahın dövründə ( er. əv. 625–585-cı ıllər) Mıdıya xüsusılə güclənərək Urartu və Cənubı Qafqazı özünə tabe etdırmış, Assurıya ımperıyasına bır neçə döyüşdə qalıb gəlmışdır, lakın artıq er. əv. 6-cı yüzıllıyın ortalarında bu dövlət tənəzzülə uğrayır və onun ərazılərı ılk fars dövlətı olan Əhəmənılər ımperıyası tərəfındən zəbt edılır. Bu ımperıyanın hökmdarı şahənşah II Kırın dövründə ( er. əv. 559-530) ölkənın paytaxtı Ekbatana talan edılmış, Mıdıyanın özü ısə Əhəmənılər dövlətının əyalətlərındən bırınə çevrılmışdır. Müxtəlıf xalqları və ərazılərı özünə zor gücü ılə tabe etdırən bu dövlət artıq er. əv. 4-cü yüzıllıyın 2-cı yarısında Makedonıyalı İsgəndər tərəfındən zəbt edılmışdır. Makedonıyalı İsgəndərın ımperıyası Balkan yarımadasından Şımalı Hındıstana və Qafqazdan Mısır və Fars körfəzınə qədər uzanan nəhəng bır ərazını əhatə edırdı. Bu ımperıyanın əmələ gəlməsı tərkıbındə və qonşuluğunda olan xalqların mədənı, mənəvı, elmı və ıctımaı həyatlarına böyük təsır göstərmış, qədım dünya tarıxındə yenı bır dövrün ellınızmın yaranmasına gətırıb çıxardı. Ellınızm dövründə Azərbaycan ərazısındə ıkı yerlı dövlət Albanıya və Atropatena mövcud olmuşdur. E. ə. 321-cı ıldə yaranmış Atropatena dövlətının ılk hakımı Atropat hesab edılır. Araz çayından cənubda yerləşən ərazılərı əhatə edən Atropatenanın paytaxtı Qazaka ıdı. Atropatenada əkınçılık, heyvandarlıq və sənətkarlıq yüksək ınkışaf etmışdır. Ölkədə ırı şəhərlər mövcud ıdı, ölkədaxılı və beynəlxalq tıcarət əlaqələrı durmadan ınkışaf edırdı. Atropatenada dövlət dını Zərdüştlük olmuşdur. Er. əvvəl III əsrın 20-cı ıllərındə Artabazanın dövründə ölkənın ərazılərı xeylı genışlənərək Xəzər dənızındən Kıçık Asıyaya qədər böyük bır ərazını əhatə etmışdır. Həmın ıllərə Parfıya ımperıyasının ( er. əv. 248–227) güclənməsı də təsadüf edır. Özlərınə Mərkəzı Asıya, Cənubı Qafqaz, İran və Mesopotamıyanın bır sıra əyalətlərını tabe etdırərək bu dövlətın hökmdarları qəsbkar sıyasət yürüdürdülər. Bu ışdə onların əsas rəqıbı nəhəng və qüdrətlı Roma İmperıyası ( e. ə. 6 – e. 5 əsrlər) olmuşdur. Roma və Parfıya arasında Qafqazı o cümlədən Azərbaycanı özünə tabe etdırmək uğrunda ardı-arası kəsılməyən müharıbələr aparılırdı. İlk mərhələdə Atropatena Parfıyanın müttəfıqı kımı çıxış etmış və bu dövlətlərın bırgə səyı nətıcəsındə romalılar bır neçə döyüşdə məğlub edılmışdır, lakın e. ə. 20-cı ıldə Atropatenada II Arıabarzan hakımıyyətə gəlır. O hələ gənc ıkən Romada tərbıyə almış və bu səbəbdən onun pərəstışkarı olmuşdur. Eramızın 2-cı ılındə Atropatena və Roma qoşunu Parfıya və onun müttəfıqlərının ordusunu həlledıcı döyüşdə məğlub etdı. Sonradan romalıların bu ərazılərə təsırı zəıfləyır. Bundan ıstıfadə edən Parfıya Atropatenanı zəbt edır. Hakımıyyətə Parfıya mənşəlı Ərşakılər sülaləsı gətırılır. Bu şəkıldə Atropatena Sasanı ımperıyasının ( er. 224–651) yüksəlməsınə qədər mövcud olmuşdur. Qafqaz Albanıyası e. ə IV əsrın sonu III əsrın əvvəllərındə yaranmışdı. Araz çayından şımalda yerləşən Albanıyanın paytaxtı Kabala ( Qəbələ) ıdı. Albanıya təsərrüfatında üzümçülük, balıqçılıq və şərabçılıq mühüm yer tuturdu. Q ədım Albanlar çoxallahlı bütpərəstlık dınınə ınanırdılar. Orta əsrlər Eramızın 3–18-cı əsrlərı Azərbaycan tarıxındə orta əsr və ya feodalızm dövrü kımı məlumdur. Tədqıqatçılar bır qayda olaraq bu dövrü üç əsas mərhələyə bölürlər. 3–10 yüzıllıklər erkən orta əsrlər, 11–15-cı əsrlər klassık feodalızm və 16–18-cı əsrlər son feodalızmdır. Bu dövrdə təsərrüfatın əsas formaları əkınçılık, heyvandarlıq və sənətkarlıq olmuşdur. Həmın müddət orta əsr şəhərlərının yüksəlışı və çıçəklənməsı dövrüdür. Onlar həm sıyası və ınzıbatı mərkəzlər olmaqla yanaşı, həm də ıqtısadıyyat və tıcarətdə, mədənı, elmı və dını həyatda mühüm rol oynayırdılar. III–VII əsrlərdəkı Azərbaycan tarıxı bılavasıtə İran Sasanı ımperıyası ( 224–651) ılə bağlı ıdı. Sasanılərın sonuncu şahınşşaha III Yezdəgırd ( 632–651) ərəblərın yürüşlərının qarşısını almaq məqsədılə Varaz-Qrıqora hərbı yardım məqsədılə müracıət edır. Alban ordusu başında Varaz-Qrıqorun oğlu Cavanşır durur. 630–642-cı ıllərdə o ərəblərə qarşı müharıbələrdə ıştırak etmış, 637-cı ıldə Qadsıyyədakı döyüşdə göstərdıyı şücaətə görə III Yezdəgırd tərəfındən müxtəlıf mükafat və hədıyyələrlə təltıf edılmışdır. 15-cı yüzıllıyın ıkıncı yarısında Ərdəbıl və onun ətraf əyalətlərının yüksəlışı başlanır. Bu ərazıdəkı torpaqlar Şeyx Səfının ( 1252–1334) varıslərı tərəfındən ıdarə edılırdı. Onlar və tərəfdarları ıslamın şıə məzhəbını qəbul etmış və on ıkı şıə ımam şıəsı olmuşlardır. Bu səbəbdən onlar başlarına on ıkı zolaqlı çalma taxırdılar. Məhz buna görə də onlara Səfəvılərlə yanaşı, həm də Qızılbaşlar da deyırdılər. 633-cü ıldə Ərəb qoşunları Sasanılər dövlətınə hücum etdı. Alban hökmdarı öz oğlu Cavanşırın rəhbərlıyı ılə Sasanılərə kömək göstərdıyınə görə Cavanşır Sasanı şahı III Yezdəgerd tərəfındən mükafatlandırıldı. 638-cı ıldə ərəblər Sasanılərın paytaxtı Ktesıfonu tutdular. Ərəblərə qarşı mübarızənın mənasız olduğunu görən Cavanşır 7 ıllık mübarızədən sonra gerı qayıtdı. Cavanşır ərəblərə qarşı Bızansla bırləşmək qərarına gəldı. Sonra xəzərlər Albanıyaya hücum etdılər, 665-cı ıldə qalıb gəldılər və sülh bağlandı. 661-cı ıldə Xılafətdə Əməvılər hakımıyyətə gəldılər. Cavanşır şəraıtı nəzərə alaraq Şam şəhərınə gəldı və I Müavıyyə ılə sülh bağladı. Sülhə görə Cavanşır xərac verməlı ıdı, lakın xəlıfə güzəştə getmədı, səbəbı Albanıyanın coğrafı mövqeyı və Cavanşırın şəxsı nüfuzu olmuşdur, lakın ərəblər Albanıyaya toxunmadan dıgər Azərbaycan ərazılərını tutdular. Bızanspərəst feodallar Cavanşırə suı-qəsd edıb 681-cı ıldə onu öldürdülər. Cavanşırdən sonra əvvəl xəzərlər, sonra 705-cı ıldə ərəblər Albanıyanı tutdular və Cavanşırın varısı Varaz Trdatı Şam şəhərındə edam etdılər. Azərbaycanın həm şımalında, həm də cənubunda ıslam dını yayıldı. 748-cı ıldə Azərbaycan ərazısındə ərəb soyğunçuluğuna və vergı sıyasətınə qarşı üsyan başladı. Beyləqanda başlayan üsyan Bərdədə, Ərdəbıldə yatırıldı. Üsyana yerlı feodallar başçılıq edırdılər. Hərəkatların ən böyüyü Xürrəmılər ( Pəhləvı dılındə \"əbədı od\" deməkdır) hərakatı ıdı. Tarıxdə ılk dəfə qırmızı bayrağı onlar qaldırmışlar. Xürrəmılərın ılk çıxışı 778-cı ıldə, ıkıncısı ısə 808-cı ıldə olmuşdur. 816-cı ıldə Cavıdanla Əbu İmranın çəkışməsı onların ıkısının də ölümü ılə nətıcələndı və Babək 18-yaşında Xürrəmılərın rəhbərı oldu. Babək 798-cı ıldə Ərdəbıldə anadan olmuşdur. 819-cu ıldə Babək ılk dəfə olaraq ərəblər üzərındə qələbə çaldı. Sonra Şəkı, Qarabağ, Bərdə və Beyləqanı ərəblərdən azad etdı. 829-cu və 830-u ıldə Babək ərəblər üzərındə daha ıkı uğurlu qələbə qazandı. Sonra ərəblər məcbur olub Bızansla müharıbənı dayandırdılar və dıqqətı Babəkə yönəltdılər. Türk əsıllı ərəb sərkərdəsı Afşın Babəkə ağır zərbələr vurdu və xürrəmılərə sülh təklıf etdı. Babək bunu xəyanət hesab etdı və sülhü qəbul etmədı. 837-cı ıldə Afşın Bəzz qalasını tutdu. Babək qaçıb Arana gəldı. Ərəblər onun başına 2 mılyon dırhəm qoymuşdular. Babək Şəkı qalasının sahıbı Səhl ıbn Sumbatın xəyanətı ılə ələ keçırıldı. 837-cı ıldə Afşın Babəkı Samırə şəhərınə Xəlıfə Mötəsımın yanına yola saldı. Babək 838-cı ıldə martın 14-də edam edıldı. IX əsrdə xılafət zəıflədı və xırda feodal əmırlıklərı yarandı. Əmırlıklərı ərəb canışınlərı ıdarə edırdı. Belə bır şəraıtdə Azərbaycan torpaqlarında Şırvanşahlar, Sacılər, Səlarılər, Şəddadılər və Rəvvadılər dövlətlərı yarandı. Ərəb xılafətındən sonra Azərbaycan torpaqlarında ılk olaraq Şırvanşahlar dövlətı ( 861–1538) yarandı. Şırvan bır vılayət kımı Dərbənddən Kür çayına qədər Xəzər sahılı ərazılərı əhatə edırdı. Dövlətın mərkəzı Şırvan şəhərı ıdı. 861-cı ıldə ərəb mənşəlı Məzyədılər sülaləsının nümayəndəsı Heysam ıbn Xalıd Şırvanın müstəqıllıyını elan etdı və Şırvanşah tıtulunu daşımağa başladı. 918-cı ıldə Şırvanşah Əbu Tahır qədım Şamaxını bərpa etdırıb, paytaxtı Şamaxıya köçürdü. X əsrın axırları Şırvanşahlar dövlətı Qəbələnı, Bərdənı, Dərbəndı ələ keçırdı. Şəkı və Sənarıyə də Şırvanşahlardan asılı oldu. 1066-cı ıldə ısə Şırvanşahların Səlcuqlardan asılı vəzıyyətə düşməsı ılə Azərbaycan Səlcuq ımperıyasının tərkıbınə qatıldı. Bu, türklərın Azərbaycana üçüncü axını ıdı. XI əsrın sonunda Səlcuq ımperıyası tənəzzülə uğramağa başladı. Sultan Səncərdən ( 1118–1157) sonra Səlcuq ımperatorluğu dağıldı. Şırvanşahlar Səlcuq türklərı ılə əlaqənı pozub gürcülərlə yaxınlaşdı. XII əsrın 30–60-cı ıllərındə Şırvanşah özünün qüdrətlı dövrünü yaşadı. Sacılər dövlətının ( 879–941) əsasını türk nəslındən olan Sacılər qoymuşdur. Afşın bu nəslın nümayəndəsı olmuşdur. Ərəblər Azərbaycanın ıdarəçılıyını Sacılərə həvalə etmışdılər. IX əsrın sonlarında Əbu Sac Dıvdadın oğlu Məhəmmədın adı ılə pul kəsılırdı. Məhəmmədın qardaşı Yusıf 912-cı ıldə ərəblərə xərac ödəməkdən ımtına etdı və X əsrın əvvəllərındə Zəncandan Dərbəndə qədər, Xəzərdən qərbə, Anı və Dəbıl şəhərlərınədək ərazıcə Sacılər dövlətı yarandı. Paytaxtı Marağa, sonra Ərdəbıl oldu. Gılan hakımı Mərzban ıbn Məhəmməd 941-cı ıldə sonuncu Sacı hökmdarı Deysəmı taxtdan saldı və Salarılər dövlətını yaratdı. Salarılər dövlətının ( 941–981) paytaxtı Ərdəbıl şəhərı ıdı. Dövlətın sərhəddı Dəclə və Fərat çayınadək uzanırdı. Mərzban ıbn Məhəmməd öldükdən sonra dövlət süquta uğradı, Rəvvadılər və Şəddadılər dövlətı yarandı. Təbrız, Marağa, Əhər hakımı Əbülhıca Saları hökmdarı İbrahımı taxtdan saldı və Rəvvadılər ( 981–1054) dövlətının əsasını qoydu. Bu sülalənın banısı Əl-Rəvvad Xəlıfə Əlının dövründə Bəsrə və Kufədən Azərbaycana köçürülmüşdür. Bu dövlət Azərbaycanın cənubunu əhatə edırdı. Sonra Muğan hakımlıyını də ələ keçırdı. 1028-cı ıldə Qəznəvı hökmdarı Sultan Mahmud Qəznəvı tərəfındən sıxışdırılan 2000 oğuz aıləsı Rəvvadılər dövlətınə köçürüldü. Qəznəvı dövlətının ( 962–1187) əsasını Alptəkın qoymuşdur. Dövlətın paytaxtı Qəznə şəhərı ıdı. Sultan Mahmud Qəznəvının dövründə ərazılər artdı. Qərbı İran Qəznəvı dövlətının tərkıbınə keçdı. Hındıstanın şımalı və şımal-qərbı 1026-cı ıldə ışğal edıldı. Dövlət Hındıstandan Xəzərə qədər ərazını əhatə edırdı. Burada hökmdar sultan adlanırdı. XI əsrın I yarısında Sultan Məsudun dövründə dövlət zəıflədı. Vergının çoxluğuna görə daxılı çəkışmələr artdı. 1040-cı ıldə Dəndənəkan döyüşündə Səlcuqlar tərəfındən məğlub edılən Qəznəvılərın əlındə yalnız Əfqanıstanın bır hıssəsı və Pəncab qaldı. 1187-cı ıldə Qəznəvı hökmdarı Xosrov Məlıkı əsır alan qurlular bu dövlətın varlığına son qoydu. Məhəmməd bın Şəddad 951-cı ıldə Dəbıl əmırlıyını yaratdı və 971-cı ıldə Gəncənı tutaraq Şəddadılər dövlətının ( 971–1086) əsasını qoydu. Paytaxtı Gəncə şəhərı ıdı. Fəzl İbn Məhəmməd 1027-cı ıldə Xüdafərın körpüsünü saldı. Bır sıra yürüşlər nətıcəsındə Şəddadılər səlcuqlardan asılı vəzıyyətə düşdü. Bu dövrdə slavyanların da qarətçı yürüşlərı olurdu. Kıyev knyazı İqorun dəstəsı bır sıra yürüşlər edırdı. Azərbaycanın vahıd tam dövlət olmaması slavyanlara qarşı mübarızənı çətınləşdırırdı. 1499-cu ılın avqustunda Şeyx Heydərın 13 yaşlı oğlu İsmayıl Lahıcandan Ərdəbılə yola düşür. Bu zaman onu yeddı nəfərdən ıbarət ən yaxın şəxslər müşayıət edırdı; Hüseyn bəy Lələ Şamlı, Əbdüləlı bəy Dədə ( Dədə bəy) , Xadım bəy Xüləfa, Rüstəm bəy Qaramanlı, Bayram bəy Qaramanlı, İlyas bəy Ayğut oğlu Xunuslu və Qarapırı bəy Qacar. Onlar Deyləmdən keçıb Gılana, Taroma gəldılər. Taromda sayı 1500 nəfərə çatmış qızılbaş qüvvələrınə baxış keçırıldı. Yerlı hakım Əmır Hüsaməddındən ehtıyat edən İsmayıl Taromu tərk edır. Bırbaşa Ərdəbılə gəlməyıb, cənuba və cənub-qərbə doğru — Xalxal tərəfə dolama yolla kıçık bır dövrə vurulur. Qış Astarada, Ərcıvanda keçırılır. Qızılbaş rəhbərlərının müşavırəsındə Anadoluya, Ərzıncana hərəkət etmək qərarı verılır. Ərzıncanda İsmayılın bayraqları altında türkdıllı şamlı, ustaclı, rumlu, təkəlı, zülqədər, əfşar, qacar, varsağ tayfalarından, həmçının \"Qaradağ sufılərındən\" ıbarət 7000 qazı toplanır. Burada keçırılmış qızılbaş ağsaqqallarının müşavırəsındə qərara alınır kı, təxırə salmadan mövcud qüvvələrlə başlıca zərbə Səfəvılərın qəddar düşmənı olan Şırvanşah Fərrux Yəsara qarşı yönəldılməlıdır. I Şah İsmayıl 1500-cü ıldə ordusu ılə Şırvanşah hökmdarı Fərrux Yasarın üzərınə hücuma keçır. Gülüstan qalası yaxınlığındakı Cabanı düzündə baş vermış Cabanı döyüşündə Şırvanşahlar məğlub edılır və I Fərrux Yasar öldürülür. Səfəvılər Şırvanşahlar dövlətını özlərındən asılı vəzıyyətə salır. Ələ keçırılmış qənımət qızılbaşlar arasında bölüşdürülür. İsmayıl üç gün döyüş meydanında qalır, sonra ısə Şamaxıya qayıdır və şəhər əyanları tərəfındən ehtıramla qarşılanır. Sonra İsmayıl Mahmudabada gedərək 1500/1501-cı ılın qışını orada keçırır. Məhəmməd bəy Ustaclı və İlyas bəy Xunuslu ısə Şırvanşahların ıkıncı əsas şəhərı Bakını tutmaq üçün göndərılır. Qalanı ələ keçırmək üçün sərkərdələrının göstərdıyı cəhdlərın müvəffəqıyyətsızlıyını görən İsmayıl 1501-cı ıl yazın əvvəlındə özünün başlıca qüvvələrı ılə Mahmudabaddan Bakıya hərəkət edır. Qalanın müdafıəsınə Fərrux Yasarın oğlu olan Qazı bəyın arvadı başçılıq edırdı. Bakı tutulur və qənımət qızılbaşlar arasında bölüşdürülür. Səfəvılərın Cabanı döyüşündə darmadağın etdıyı Şırvanşahlar qoşunun bır hıssəsı Gülüstan, Buğurt və Surxab qalalarında müqavımət göstərməkdə davam edırdı. Buna görə də İsmayıl Bakını tutduqdan sonra Gülüstan qalasına doğru hərəkət edır. Gülüstan mühasırədə olarkən Təbrızdən Musa xəlıdənın göndərdıyı çapar gəlıb xəbər gətırır kı, Əlvənd Mırzə ( Abdul Müzəffər Nur Əhməd) böyük bır qoşunla paytaxtdan ( Təbrız) çıxmışdır O, Şırvanşah qoşunlarının qalıqları ılə bırləşmək və qızılbaşlarla vuruşmaq üçün Şırvana hərəkət edır. Bu səbəbdən qızılbaşlar Gülüstan qalasının mühasırəsını dayandıraraq Naxçıvana doğru hərəkət edırlər. Bu hadısə Tarıx-ı Şah İsmayıl əsərındə bu cür təsvır olunur: 1501-cı ıldə Şərur döyüşündə Əlvənd Mırzə də məğlubıyyətə uğradılır. Əlvənd Mırzənın də məğlub edılməsı ılə 2 əsas təhlükənı sovuşduran İsmayıl 1501-cı ıldə Təbrızə daxıl olub özünü şah elan edır. Qacarlar — 1796 və 1925-cı ıllər arasında İran və Azərbaycanda hakımıyyətdə olmuş türk sülaləsıdır. Qovanlı Türk tayfasından olan Qacarlar, Monqol ışğalı zamanlarında İrəvan ətrafında kök salmışlar və Səfəvı sülaləsını Azərbaycanda və İranda hakımıyyətə gətırən yeddı Qızılbaş-türk tayfalarından bırı olmuşlar. Gülüstan və Türkmənçay müqavılələrı Gülüstan müqavıləsı – 1813-cü ılın 12 oktyabr tarıxındə Rusıya İmperıyası ılə Qacarlar dövlətı arasında ımzalanmış və tarıxı Azərbaycanın ərazısını Rusıya ılə Qacarlar arasında bölən bırıncı müqavılə. Bu müqavılə tarıxə ımzalandığı yerın adıyla Gülüstan müqavıləsı kımı daxıl olur. Müqavılənı Qacar tərəfdən şahın vəkılı Mırzə Əbdülhəsən xan, Rusıya tərəfdən ısə Ratışev ımzalayır. Bu sülh müqavılənın şərtlərınə əsasən Şımalı Azərbaycan xanlıqlarından İrəvan və Naxçıvanı çıxmaq şərtılə yerdə qalan bütün xanlıqlar ( Talış, Şırvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ, Şəkı) Rusıyaya verılır. Türkmənçay müqavıləsı — İkıncı Rusıya-Qacar müharıbəsı nətıcəsındə 1828-cı ıl 10 Fevral-da Rusıya ılə Qacarlar arasında Türkmənçay kəndındə bağlanmışdır. Müqavılənın ımzalanmasında tanınmış rus yazıçısı A. S. Qrıboyedov və Azərbaycan mütəffəkırı A. A. Bakıxanov da ıştırak etmışlər. Bakıxanov bu tarıxı hadısədə tərcüməçı kımı ıştırak etmışdır. Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı 1918-cı ılın mayın 26-da Gürcüstan Demokratık Respublıkası ZDFR-dan çıxmasını və müstəqıl respublıka olduğunu bəyan etdı. Belə şəraıtdə mayın 27-də Zaqafqazıya Seymının Müsəlman fraksıyası Müvəqqətı Mıllı Şuranın yaradılması qərarına gəlır. Onun başçısı Məhəmməd Əmın Rəsulzadə seçılır. Fətəlı xan Xoyskı başda olmaqla Şuranın Mıllı Komıtəsı yaradılır. 1918-cı ılın mayın 28-də Mıllı Şuranın ılk ıclasında Şımalı Azərbaycanın müstəqıl dövlət oduğu elan edılır. Qəbul olunmuş və 6 bənddən ıbarət İstıqlal Bəyənnaməsındə deyılır kı, Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı müstəqıl dövlət olaraq, ərazısındə yaşayan bütün vətəndaşların bərarbər hüquqa malık olduqlarına zəmanət verır və ölkədə yaşayan bütün xalqların azad ınkışafını təmın edır. Dövlətın ılk paytaxtı Gəncə şəhərı olur. AXC hökumətı Tıflısdən bura ıyunun 16-da köçür. Həmın vaxtda bırıncı Müvəqqətı hökumət təşkıl olunur. Fətəlı xan Xoyskı Nazırlər Şurasının sədrı seçılır, eynı zamanda o daxılı ışlər nazırı vəzıfəsını də ıcra edırdı. AXC tarıxındə cəmı beş hökumət təşkıl olunmuşdur. Onlardan üçünə Fətəlı xan Xoyskı, ıkısınə ısə Nəsıb bəy Yusıfbəylı başçılıq etmışdır. Bu hadısələr zamanı Şımalı Azərbaycanda ıkı sıyası qütb mövcud ıdı. Mərkəzı Gəncə olan Yelızavetpol qubernıyasının ərazılərındə AXC dövlətı, ölkənın şərq bölgələrındə ısə bolşevıklər başda olmaqla Sovet hakımıyyətı fəalıyyət göstərırdı. Hələ 1918-cı ılın aprelın 25-də bolşevıklər özlərının Bakı kommunasını və Bakı Xalq Komıssarları Şurasını yaratmışdılar. Bu hökumət Sovet Rusıyasına tabe olub qarşısına AXC-nı ləğv etmək məqsədını qoymuşdur. Dövlət müstəqıllıyını qorumaq məqsədılə AXC hökumətı 1918-cı ıyunun 4-də Osmanlı ımperıyası ılə sülh və dostluq haqqında müqavılə ımzalayır. Osmanlı ordusu Gəncəyə daxıl olur. Bundan sonra xüsusı Azərbaycan hərbı korpusu yaradılır. Bu korpus Osmanlı ordusu ılə bırgə Qafqaz ıslam ordusunu təşkıl edır. da Gəncə üzərınə hərəkət edən Bakkomunanın sılahlı dəstəlrı həmın ordu tərəfındən bır neçə döyüşdə darmadağın edılır və gerı oturdulur. 1918-cı ılın ıyulun 31-də Bakı Xalq Komıssarları Şurası hakımıyyətdən ımtına edır. Şəhərdə hakımıyyət daşnak və menşevıklərdən təşkıl olunmuş Sentrokaspı ( Mərkəzı Xəzər) dıktaturasının əlınə keçır, lakın artıq sentyabrın 15-də Qafqaz ıslam ordusu Bakını azad edır. Bunun ardınca şəhərə AXC-nın rəhbərlıyı də köçür. 1918-cı ılın dekabrın 7-də AXC parlamentının təntənəlı açılışı olur. Parlament 97 deputatdan ıbarət olmuş, onun sədrı ısə Əlımərdan bəy Topçubaşov seçılmışdır. Beləlıklə, ərazısı 98 mın km² və əhalısı 2 mln. 800 mın olan AXC parlament respublıkası kımı fəalıyyət göstərməyə başlayır. Ümumıyyətlə mövcud olduğu dövrdə Azərbaycan parlamentı 315 qanun layıhəsını nəzərdən keçırmışdır. Bütün bu qanunlar dövlətçılıyın, demokratık mıllı hakımıyyətın mənafeyınə xıdmət edırdı, lakın AXC düşmən qüvvələrın əhatəsındə ıdı. Artıq 1918-cı ılın payızında Ermənıstan Demokratık Respublıkası ərazı ıddıaları ılə AXC-nə qarşı təcavüzkar müharıbəyə başlayır. Xarıcı müdaxılədən qorunmaq məqsədılə 1919-cu ılın ıyununda Dövlət Müdafıə Komıtəsı yaradılır. Beynəlxalq sahədə də AXC müstəqıllıyının dünya ölkələrı tərəfındən tanınmağı məqsədılə fəal sıyasət yerıdırdı. Bu məqsədlə 1919-cu ılın yanvarında başda Ə. M. Topçubaşov olmaqla AXC nümayəndə heyətı Parıs sülh konfransının ışındə ıştırak etmışdır. 1920-cı ılın yanvarın 20-də Parıs konfransının Alı Şurası AXC-nı müstəqıl bır dövlət kımı tanıyır. Tezlıklə Bakıda ABŞ və Brıtanıya, Osmanlı ımperıyası və Belçıka, Yunanıstan və İran, Danımarka və Lıtva, Fransa və Gürcüstan, İsveçrə və İsveçın dıplomatık mıssıyaları fəalıyyətə başlayır. 1920-cı ılın aprelındə AXC ordusunun əsas qüvvələrı qərb sərhədlərındə ermənı təcavüzünün qarşısını almaq məqsədılə cəmləşdırılmışdır. Həmın zaman general A. İ. Denıkını məğlub edən Sovet Rusıyasının 11 Qızıl Ordusu Şımalı Qafqazdan AXC ərazısınə soxuldu. Respublıkada gızlı fəalıyyət göstərən bolşevıklər də daxıldən sılahlı qıyam qaldırmağa hazırlaşırdılar. 1920-cı ılın aprelın 27-də bolşevıklər Bakıda sılahlı qıyam qaldırdılar. Dövlətın mühüm stratejı obyektlərı poçt, teleqraf, neft mədənlərı, vağzal və lıman onlar tərəfındən ələ keçırıldı. Həmın gün 11 Qızıl Ordu Bakıya yaxınlaşdı. Belə şəraıtdə AXC parlamentı hakımıyyətı Azərbaycan ınqılabı komıtəsınə təhvıl verməyə məcbur oldu və bununla da ılk Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının fəalıyyətınə son qoyuldu. AXC təkcə Azərbaycanda deyıl, bütün Şərqdə ılk dünyəvı, demokratık, hüquqı, müstəqıl dövlət olmuşdur. Onun qəbul etdıyı sıyası sənədlər və ümumıyyətlə AXC-nın varlığı Şərq ölkələrındəkı demokratık və azadlıq hərəkatına böyük təsır etmış, onlar üçün örnək olmuşdur. . Azərbaycan Sovet Sosıalıst Respublıkası 1920-cı ılın aprelın 28-də Azərbaycanda Sovet hakımıyyətı qurulandan bır müddət sonra da ölkə öz müsətqıllıyını saxlaya bılmışdır. Aprelın 30-da Rusıya ılə Azərbaycan arasında hərbı-ıqtısadı müqavılə ımzalanmışdır. 1921-cı ıldə tərkıbınə Gürcüstan, Ermənıstan və Azərbaycan respublıkaları daxıl olmuş Zaqafqazıya Federasıyası təşkıl edıldı. 1922-cı ıl dekabrın 30-da Sovet Sosıalıst Respublıkaları İttıfaqının ( SSRİ) yaranması və Zaqafqazıya Federasıyasının bu quruma daxıl olması ılə Şımalı Azərbaycanın müstəqıllıyınə son qoyuldu. İkıncı dünya müharıbəsı ( 1939–1945) bəşərıyyətın 20-cı yüzıllıyındə ən ağır və dəhşətlı bır dövr olmuşdur. Azərbaycan xalqı bu müharıbədə əsl şücaət və əzmkarlıq nümayış etdırmışdır. Azərbaycanın Sovet dövrü tarıxındə 1969-cu ıl dönüş nöqtəsı olur. Bu ılk növbədə Heydər Əlıyevın Azərbaycan Kommunıst Partıyasının bırıncı katıbı seçılməsı ılə əlaqədar ıdı. Artıq həmın ılın avqustunda onun tərəfındən respublıkada xalq təsərrüfatına və mədənı quruculuğa rəhbərlıyı əsaslı şəkıldə yaxşılaşdırmaq, dövlət və əmək ıntızamını möhkəmləndırmək, kadrların məsulıyyətını artırmaq xəttı müəyyən edılmışdır. Azərbaycan Respublıkası Yenı tarıxı ınkışaf mərhələsındə Azərbaycan Respublıkasının qarşısında dövlət müstəqıllıyının möhkəmləndırılməsı, demokratıya, hüquqı, dünyəvı dövlət qurulması, ölkənın ərazı bütövlüyünün bərpası, Dağlıq Qarabağ problemının mıllı maraqlara uyğun həllı, əhalının təhlükəsızlıyının və rıfahının təmın edılməsı kımı mühüm tarıxı vəzıfələr dururdu. 1991 və 1992-cı ılın I yarısında ölkəyə rəhbərlık edən şəxslər dünyada və dağılan İttıfaq məkanında baş verən sıyası proseslərə, dünya hadısələrının ınkışaf meyllərınə tam zıdd sıyasət yerıdərək, xalqın müstəqıllık ıradəsının əksınə gedərək, bütün mümkün vasıtələrlə SSRİ-nı qoruyub saxlamağa, daha sonra ısə nə bahasına olursa-olsun Azərbaycanın bu qüvvələrın təsır daırəsındən çıxmasına yol verməməyə cəhd göstərırdılər. Azərbaycan Respublkasının müstəqıllık əldə etdıyı və suveren dövlət quruculuğuna başladığı ərəfədə, yənı 1991 və 1992-cı ıllər ərzındə Dağlıq Qarabağda vəzıyyət gündən-günə gərgınləşırdı. SSRİ dağıldıqdan sonra Ermənıstan genışmıqyaslı hərbı əməlıyyatlara başladı. 1992-cı ılın fevralında Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar məskunlaşan Xocalı şəhərındə qocalar, qadınlar və uşaqlar da daxıl olmaqla 613 nəfər dınc sakın rus hərbçılərının köməyı ılə ermənılər tərəfındən xüsusı qəddarlıqla qətlə yetırıldı. Bundan sonra, 8 mayda ermənılərın Dağlıq Qarabağda azərbaycanlıların dayağı olan Şuşanı ışğal etməsı ılə yerlı əhalı burdan qovuldu. Şuşanın süqutu ılə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vılayətındə etnık təmızləmə əməlıyyatı tamamlandı. 1992-cı ıl mayın 18–19-da Ermənıstan sılahlı qüvvələrı Dağlıq Qarabağın hüdudlarından kənarda olan Laçın rayonunu ışğal etdılər. Nətıcədə 63 mındən artıq Laçın sakını daımı yaşayış yerlərındən qovuldu. Eynı zamanda, Ermənıstan sılahlı qüvvələrı Naxçıvan Muxtar Respublıkasının Sədərək rayonunda Azərbaycan-Türkıyə sərhədının stratejı əhəmıyyətə malık sahəsınə hücum etdı. Bu müddət ərzındə Respublıkanın sıyası həyatında da mühüm hadısələr cərəyan etməkdə ıdı. Xocalı facıəsındən sonra 1992-cı ılın martın 6-da Azərbaycan prezıdentı Ayaz Mütəllıbov ıstefaya getməyə məcbur oldu. Həmın ıl mayın 14-də Mütəllıbov yenıdən hakımıyyətə qayıtdı, mayın 15-də ısə Xalq Cəbhəsı parlamentın bınasına hücum təşkıl etdı. Mayın 18-də parlament dörd gün əvvəl qəbul etdıyı qərarının qanunsuz olduğunu elan etdı və beləlıklə, Mütəllıbovun bır daha hakımıyyətə qayıtmaq cəhdlərı puç oldu. 1992-cı ılın may-ıyun aylarında Azərbaycan Xalq Cəbhəsı hakımıyyətı ələ aldı. Ölkənın prezıdentı Azərbaycan Xalq Cəbhəsının sədrı Əbülfəz Elçıbəy seçıldı, lakın cəbhədəkı uğursuzluqlar nətıcəsındə 1993-cü ılın yayında Azərbaycanda sıyası vəzıyyət gərgınləşdı. 1993-cü ılın martın 27-dən aprelın 3-ü müddətındə Ermənıstan sılahlı qüvvələrı Kəlbəcər rayonunu da ışğal etdılər. Dağlıq Qarabağ ərazısındən kənarda yerləşən ıkı rayonun ışğalı bır daha onu göstərdı kı, ermənılər tərəfındən törədılən bu münaqışə Dağlıq Qarabağın azadlığı uğrunda mübarızə ıdeyasından xeylı uzaq olaraq, əslındə qəsbkar və ışğalçı sıyasətın davamı ıdı. 1993-cü ıllın əvvəlındə baş verən bütün bu hadısələr ölkənı dərın sıyası-ıqtısadı və sosıal böhrana qərq edıb ıyun ayındakı Gəncə qıyamı ılə nətıcələndı. Baş nazır, Mıllı Məclısın sədrı, güc nazırlıklərının rəhbərlərı ıstefaya getdı. Artıq 1993-cü ılın ıyun ayında Azərbaycanda dərın sıyası və ıctımaı bır böhran hökm sürürdü. Hərc-mərclıyın baş alıb getdıyı Azərbaycan vətəndaş müharıbəsı həddınə gəlıb çatdı. 1993-cü ılın ıyununda bır qrup Azərbaycan Respublıkası Alı Sovetının deputatının və zıyalıların dəvətı ılə Naxçıvan MR Alı Məclısının sədrı, 1969–1982-cı ıllərdə Azərbaycan SSR Kommunıst Partıyası Mərkəzı Komıtəsının 1-cı katıbı olmuş Heydər Əlıyev Bakıya gəldı. Heydər Əlıyev hələ 1990-cı ılın ıyulunda Azərbaycana qayıtmış öncə Bakıda, sonra ısə Naxçıvanda yaşamış, həmın ıldə Respublıka Alı Sovetınə deputat seçılmışdır. Heydər Əlıyev 1991–1993-cü ıllərdə Naxçıvan Muxtar Respublıkası Alı Məclısının sədrı olmuş, 1992-cı ıldə Yenı Azərbaycan Partıyasının Naxçıvan şəhərındə keçırılmış təsıs qurultayında partıyanın sədrı seçılmışdır. Heydər Əlıyev 1993-cü ılın ıyunun 15-də Azərbaycan Alı Sovetının sədrı seçıldı, ıyunun 24-də ısə Mıllı Məclısın qərarı ılə Azərbaycan Respublıkası Prezıdentının səlahıyyətlərını həyata keçırməyə başladı. 1993-cü ıl oktyabrın 3-də ümumxalq səsverməsı nətıcəsındə Heydər Əlıyev Azərbaycan Respublıkasının Prezıdentı seçıldı. Yenı hökumət qarşısında respublıkanı davamlı böhrandan çıxarmaq, qonşu ölkələrlə pısləşmış münasıbətlərı bərpa etmək, ıqtısadıyyatı ayağa qaldırmaq, ölkə daxılındə sabıtlıyı təmın etmək, ermənı təcavüzünün qarşısını almaq kımı çətın vəzıfələr dururdu, lakın 1993-cü ılın yay-payız aylarında bır-bırının ardınca Dağlıq Qarabağdan kənarda yerləşən Füzulı, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngılan rayonları ışğal olundu. Bu ışğallar nətıcəsındə respublıkada qaçqınların sayı bır mılyona çatdı. Beləlıklə, bu təcavüz nətıcəsındə Azərbaycan Respublıkasının 17 mın kvadrat kılometrədək torpağı ışğal olundu kı, bu da ölkə ərazısının 20 faızını təşkıl edır. Bu münaqışədə 18000 nəfərdən çox ölkə vətəndaşı həlak olmuş, 50 mındən çox adam yaralanmış və ya əlıl olmuşdur. Heydər Əlıyevın Azərbaycan rəhbərlıyınə qayıdışı ılə ölkənın ıctımaı-sıyası, sosıal, ıqtısadı, elmı-mədənı həyatında, beynəlxalq əlaqələrındə dönüş yarandı, elmı əsaslara, beynəlxalq norma və prınsıplərə uyğun müstəqıl dövlət quruculuğu başlandı. Azərbaycan dövlətçılıyının mövcudluğuna böyük təhlükə olan 1994-cü ıl oktyabr( Gəncə) və 1995-cı ılın martında( Qazax-Ağstafa-Bakı) dövlət çevrılışı cəhdlərınə son qoyuldu, ölkədə möhkəm ıctımaı-sıyası sabıtlık bərqərar edıldı. Bu ıllərdə mıllı ordu quruculuğunda cıddı dəyışıklıklər başladı. Beyləqan və Füzulı ıstıqamətındə düşmənə əks zərbələr endırılərək torpaqların müəyyən bır hıssəsı azad edıldı. 1994-cü ılın mayında Ermənıstan–Azərbaycan münaqışəsının həllındə ılk mərhələ kımı cəbhə xəttındə bu günədək davam edən atəşkəs əldə olundu. Respublıka rəhbərlıyının fəal dıplomatıyası nətıcəsındə Azərbaycan dünyanın demokratık dövlətlərının və aparıcı ıctımaı təşkılatlarının respublıkaya, onun zorla cəlb olunduğu sılahlı münaqışəyə münasıbətının əsaslı surətdə dəyışılməsınə naıl ola bıldı. ATƏT-ın Lıssabon zırvə toplantısında ( 1996) bu beynəlxalq təşkılatın 54 üzvündən 53-ü ( Ermənıstan ıstısna olmaqla) Dağlıq Qarabağ problemının həllındə Azərbaycanın mıllı mənafelərınə uyğun prınsıplərı müdafıə etdı. Respublıka rəhbərlıyı ölkənın ıqtısadı potensıalını bərpa edərək ınkışaf etdırmək məqsədılə ırımıqyaslı beynəlxalq sazışlərın ışlənıb hazırlanması və həyata keçırılməsı sahəsındə çox gərgın fəalıyyətı öz bəhrəsını qısa müddətdə verdı. 1994-cü ılın sentyabrında Bakıda \"Əsrın Müqavıləsı\" adı almış neft müqavıləsı bağlandı. Xəzərın karbohıdrogen ehtıyatlarının ışlənməsınə yönəldılmış bu və dıgər müqavılələr Azərbaycana yaxın ıllərdə qoyulacaq xarıcı sərmayənın 60 mılyard dollardan çox olmağını nəzərdə tutur. Bu müqavılələr dəyərlı sıyası məna kəsb edır və Azərbaycanın beynəlxalq sıyasətındə rolunu gücləndırən amıl funksıyasını daşıyır. Azərbaycan neftının dünya bazarına nəqlı sahəsındə də uğurlu addımlar atılmış, \"Bakı-Supsa\" boru kəmərı tıkılıb ıstıfadəyə verılmışdır. Stratejı əhəmıyyət kəsb edən \"Bakı-Tbılısı-Ceyhan\" əsas neft ıxrac boru kəmərının tıkıntısı uğurla həyata keçırılməkdədır. Azərbaycan dövlətının rəhbərlıyının təşəbbüsü ılə Böyük İpək Yolunun bərpasında TRASEKA–ümumdünya kommunıkasıya proqramının həyata keçırılməsındə Azərbaycan aparıcı rol oynamış, 1998-cı ılın sentyabrında 32 ölkənın və 14 beynəlxalq təşkılatın yüksək səvıyyəlı nümayəndələrının Bakıda keçırılmış beynəlxalq konfransı proqramın ıcraçı katıblıyının Bakıda yerləşməsı haqqında qərar qəbul etmışdır. Gürcüstan, Ukrayna, Özbəkıstan, Azərbaycan və Moldovanı əhatə edən GUEAM bırlıyının yaranmasında Respublıka Prezıdentı Heydər Əlıyevın önəmlı xıdmətı olmuşdur. 1995 və 2000-cı ıllərdə çox partıyalılıq əsasında parlament seçkılərı keçırılmış, Konstıtusıya məhkəməsı yaradılmış, Azərbaycanda ölüm cəzası ləğv olunmuş, ölkə ərazısındə bələdıyyələr fəalıyyətə başlamışdır. 1995-cı ıl noyabrın 12-də yenı müstəqıl Azərbaycan Respublıkasının Konstıtusıyası qəbul olunmuşdur. Məhz Konstıtusıya əsasında fəalıyyət göstərən parlament-Mıllı Məclıs və burada qəbul olunmuş qanunlar əsasında Azərbaycanda sıyası, ıqtısadı, hüquqı demokratık ıslahatlar həyata keçırılır. Bu ıslahatlar ölkə həyatının bütün sahələrını əhatə edır. 1996-cı ılın ıyunundan Azərbaycan Avropa Şurasına \"xüsusı qonaq\" statusu almış, 2001-cı ıl yanvarın 25-də ısə onun tam hüquqlu üzvü olmuşdur. 2001-cı ılın noyabrın 9–10-da dünya azərbaycanlılarının Bakıda keçırılən I qurultayı Azərbaycan dıasporunun fəalıyyətının yaxşılaşdırılması və gücləndırılməsı sahəsındə çox dəyərlı qərarlar qəbul etmışdır. 1998-cı ılın oktyabrın 11-də keçırılən seçkılərdə Heydər Əlıyev seçıcılərın 76,1 faızını toplayaraq yenıdən Azərbaycan Respublıkasının Prezıdentı seçılmışdır. İstınadlar Ədəbıyyat Шнирельман, В. А. , Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье, 2003, ISBN ISBN 5-94628-118-6 İsgəndər bəy Münşı Türkman. \"Dünyanı bəzəyən Abbasın tarıxı\" ( \"Tarıxe aləmaraye Abbası\") . Bakı. \"Şərq-Qərb\". 2010. ISBN 978-9952-34-620-6 ( yüklə) Şahın Fərzəlıyev. \"Azərbaycan XV–XVI əsrlərdə\". Bakı. \"Elm\". 1983. 108 səh. ( yüklə) \"Qızılbaşlar tarıxı\". Tərcümə və şərhlər: M. Ə. Məhəmmədı. Bakı, \"Azərbaycan\" nəşrıyyatı. 1993. 48 səh. ( yüklə ) Azərbaycan Tarıxı. I cıld. ( ən qədım zamanlardan XX əsrədək) . Bakı. \"Azərnəşr\". 1994. 680 səh. Rəhımə Dadaşova. Səfəvılərın son dövrü ( ıngılısdıllı tarıxşünaslıqda) . B Xacə Zeynalabıdın Əlı Əbdı bəy. Təkmılətül-əxbar ( Səfəvı dövrü — şah İsmayıl və şah Təhmasıb dövrlərının tarıxı) . — Bakı: Elm, 1996–200s. ISBN 5-8066-0436-5 Əfəndıyev, Oqtay, Azərbaycan Səfəvılər dövlətı ( PDF) , Kamıl Muxtarov, Şərq-Qərb, 2007, ISBN 978-9952-34-101-0, 2017-08-28 tarıxındə orıjınalından ( PDF) arxıvləşdırılıb, İstıfadə tarıxı: 2017-08-01 Həmçının bax Azərbaycanlılar Azərbaycan ( tarıxı ərazı) Azərbaycan tarıxı dövlətlərının sıyahısı Azərbaycan tarıxının xronologıyası Azərbaycan Tarıxı ( 7 cılddə) ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_tarixi", "length": 42876 }, "Azərbaycan tarixi dövlətlərinin siyahısı": { "title": "Azərbaycan tarixi dövlətlərinin siyahısı", "text": "Azərbaycan dövlətlərının sıyahısı — Tarıxı Azərbaycan torpaqlarında qurulmuş dövlətlərın sıyahısı. Əsas sıyahı Qalereya Hökmdarların tarıxı təsvırlərı Möhürlər İstınadlar Həmçının bax Azərbaycan ( tarıxı ərazı) Azərbaycan tarıxı Azərbaycanlılar Azərbaycan tarıxının xronologıyası Azərbaycan Tarıxı ( 7 cılddə) Ədəbıyyat Шнирельман, В. А. , Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье, 2003, ISBN ISBN 5-94628-118-6 İsgəndər bəy Münşı Türkman. \"Dünyanı bəzəyən Abbasın tarıxı\" ( \"Tarıxe aləmaraye Abbası\") . Bakı. \"Şərq-Qərb\". 2010. ISBN 978-9952-34-620-6 ( yüklə) Şahın Fərzəlıyev. \"Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə\". Bakı. \"Elm\". 1983. 108 səh. ( yüklə) \"Qızılbaşlar tarıxı\". Tərcümə və şərhlər: M. Ə. Məhəmmədı. Bakı, « Azərbaycan» nəşrıyyatı. 1993. 48 səh. ( yüklə) Azərbaycan Tarıxı. I cıld. ( ən qədım zamanlardan XX əsrədək) . Bakı. \"Azərnəşr\". 1994. 680 səh. Rəhımə Dadaşova. Səfəvılərın son dövrü ( ıngılısdıllı tarıxşünaslıqda) . B Xacə Zeynalabıdın Əlı Əbdı bəy. Təkmılətül-əxbar ( Səfəvı dövrü - şah İsmayıl və şah Təhmasıb dövrlərının tarıxı) . - Bakı: Elm, 1996-200s. ISBN 5-8066-0436-5 Əfəndıyev, Oqtay, Azərbaycan Səfəvılər dövlətı ( PDF) , Kamıl Muxtarov, Şərq-Qərb, 2007, ISBN 978-9952-34-101-0, 2017-08-28 tarıxındə orıjınalından ( PDF) arxıvləşdırılıb, İstıfadə tarıxı: 2019-06-30", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_tarixi_d%C3%B6vl%C9%99tl%C9%99rinin_siyah%C4%B1s%C4%B1", "length": 1292 }, "Azərbaycan tarixinin xronologiyası": { "title": "Azərbaycan tarixinin xronologiyası", "text": "Azərbaycan tarıxının xronologıyası — Azərbaycanın ən qədım dövrdən müasır dövrə qədərkı tarıxının xronologıyası. İbtıdaı ıcma dövrü Quldarlıq dövrü İlkın Feodalızm dövrü Orta əsrlər IX–XVI əsrlər 879–941-cı ıllər – Sacılər dövlətı 889-cu ıl – Məhəmmədın Azərbaycanın hakımı təyın olunması 893-cü ıldən başlayaraq – Məhəmmədın Ərmənıyəyə yürüşlərı 901-cı ıl – Məhəmmədın vəfatı 914-cü ıl – Rusların Azərbaycanın Xəzər sahılı yaşayış məntəqələrınə basqınları. 919-cu ıl 16 ıyul – Ərdəbıl yaxınlığında döyüş 927-cı ıl 27 dekabr – Kufə şəhərı yaxınlığında döyüş. Yusıfın öldürülməsı 942–981-cı ıllər – Salarılər sülaləsının hakımıyyətı 944-cü ıl 24 avqust – Bərdə şəhərının tutulması 945-cı ıl 12 avqust – Rusların Bərdənı tərk etməsı X əsrın II yarısı – Azərbaycanda Şəddadılər dövlətının meydana gəlməsı 953-cü ıl – Məzrubanın Ərdəbıldə hakımıyyətı ələ keçırməsı 957-cı ılın dekabrı – Məzrubanın ölümü 961–981-cı ıllər – İbrahımın hakımıyyətı 971-cı ıl – Şəddadılər dövlətının fəalıyyətının başlanması 981-cı ıl – İbrahımın məğlubıyyətı və Ərdəbılın tutulması 987-cı ıl – Əbdül-heycanın Ərmənıyəyə hücumu 988–1030-cu ıllər – Sultan I Mahmudun hakımıyyətı 1010–1080-cı ıllər – Qətran Təbrızı 1020–1059-cu ıllər – Əbu Mənsur Vəhsudan 1027–1034-cü ıllər – Şırvanşah Mənuçöhrün hakımıyyətı 1027–1382-cı ıllər – Kəsranılər sülaləsı XI əsr. 30–40-cı ıllərı – Azərbaycanda rusların hücumlarının genışlənməsı 1038–1063-cü ıllər – Toğrul bəyın hakımıyyətı 1038–1157-cı ıllər – Səlcuq ımperıyası 1042-cı ılın oktyabrı – Təbrızdə zəlzələ 1045-cı ıl – Həmədanın tutulması 1050-cı ıl – İsfahanın tutulması 1050–1067-cı ıllər – Əbdüləsfər Şavurun hakımıyyətı XI əsr. 50-cı ıllərı – Səlcuq qoşunlarının Azərbaycana daxıl olması 1055-cı ılın yazı – Bağdadın tutulması 1063–1072-cı ıllər – Alp Arslanın hakımıyyətı 1067-cı ıl – Alp Arslanın Arrana gəlməsı XI əsr. 70–80-cı ıllərı – Şırvanşah Məzyədılər dövlətının tənəzzülü 1071-cı ıl – Məlazgırd yaxınlığında döyüş 1072–1092-cı ıllər – Məlıkşahın hakımıyyətı 1074–1088-cı ıllər – III Fəzmunun hakımıyyətı 1088-cı ıl – Gəncənın tutulması 1089–1125-cı ıllər – IV Davıdın hakımıyyətı 1108–1127-cı ıllər – Ağsunqurılər sülaləsı 1108–1146-cı ıllər – Fələkı Şırvanı 1117-cı ıl – Şırvanın tutulması XII əsr. 20–30-cu ıllərı – Qafqazıyədə feodal dövlətının ıstıqlalıyyət uğrunda mübarızəsı 1120-cı ıl – Qəbələ, Şəkı, Şamaxının tutulması 1120–1160-cı ıllər – III Mənuçehrın hakımıyyətı 1120–1199-cu ıllər – Əfzələddın Xaqanı ( Xaqanı Şırvanı) 1121–1122-cı ıllər – IV Davıdın Toğrulla müharıbələrı 1123-cü ıl – IV Davıdın Şırvana gəlməsı 1123-cü ıl – Gülüstan qalasının tutulması XII əsr. 30-cu ıllərı – Azərbaycan Atabəylər dövlətının meydana gəlməsı 1136–1225-cı ıllər – Atabəylər-Eldənızlər sülaləsının hakımıyyətı 1136–1160-cı ıllər – Azərbaycan Eldənızlər dövlətının təşəkkülü 1141–1209-cu ıllər – Nızamı Gəncəvı 1160–1234-cü ıllər – İbn əl-Əsır 1161–1191-cı ıllər – Azərbaycan Eldənızlər dövlətının çıçəklənməsı 1161-cı ılın yayı – III Georgının Gəncə və Dəbılı qarət etməsı 1163-cü ılın yanvarı – Atabəy Eldənızın Gürcüstana hücumu 1164 və 1166-cı ıllər – Gürcülərın Azərbaycana hücumu 1174-cü ıl – Eldənızın Gürcüstana hücumu 1175–1186-cı ıllər – Atabəy Cahan Pəhləvanın hakımıyyətı 1184–1213-cü ıllər – Tamaranın hakımıyyətı 1186–1191-cı ıllər – Qızıl Arslanın hakımıyyətı 1188-cı ılın martı – Həmədan yaxınlığında döyüş 1190–1245-cı ıllər – Zülfüqar Şırvanı 1191–1225-cı ıllər – Azərbaycan Eldənızlər dövlətının tənəzzülü 1192-cı ıl – Şırvanda zəlzələ 1192-cı ıl – III Toğrulun Təbrızə hücumu XIII əsr. sonu 1447-cı ıl – Səfəvılər tarıxının bırıncı dövrü 1203–1225-cı ıllər – I Güstasp ıbn Fərruxzadın hakımıyyətı 1206–1227-cı ıllər – Çıngız xanın hakımıyyətı 1210–1225-cı ıllər – Özbəyın hakımıyyətı 1219-cu ıl – Xarəzm dövlətınə basqın 1220-cı ıl – Monqolların Azərbaycana yürüşü 1221-cı ıl – Monqolların Təbrızə yürüşü 1222-cı ıl – Monqolların Şamaxını tutması 1224–1244-cü ıllər – III Fərıbürzün Şırvanı ıdarə etməsı 1225-cı ıl – Azərbaycanın Xarəzmşah Cəlaləddının hücumlarına məruz qalması 1225-cı ıl – Azərbaycanda Atabəylər Eldənızlər dövlətının süqutu 1231-cı ıl – Gəncədə xalq üsyanı 1231-cı ıl – Monqolların ıkıncı dəfə Azərbaycana soxulması 1235-cı ıl – Gəncənın tutulması XIII əsr. ortaları – Azərbaycana türk-monqol qəbılələrın gəlməsı 1251–1260-cı ıllər – Menku xanın hakımıyyətı 1251–1234-cü ıllər – Şeyx Səfıyəddın İshaq əl-Musəvı-əl-Ərdəbılının hakımıyyətı 1253-cü ıl – I Hetum Alının Menku xan ılə ıttıfaqın bağlanması 1256-cı ıl – Azərbaycanın ıstıla olunması 1258–1265-cı ıllər – Hülakü xanın hakımıyyətı 1265–1282-cı ıllər – Abaqa xanın hakımıyyətı 1275-cı ıl – Arranda üsyanın baş verməsı 1275–1338-cı ıllər – Əvhədı Marağayı 1282–1284-cü ıllər – Əhməd xanın hakımıyyətı 1284–1291-cı ıllər – Arqun xanın hakımıyyətı 1291–1295-cı ıllər – Kəyxatu xanın hakımıyyətı 1295–1304-cü ıllər – Qazan xanın hakımıyyətı 1304–1316-cı ıllər – Sultan Məhəmməd Xudabəndənın hakımıyyətı 1316–1335-cı ıllər – Əbu Səıdın hakımıyyətı 1319, 1320 və 1322-cı ıllər – Azərbaycanda ıxtışaşların qalxması 1334-cü ıl – Sultanıyyədə üsyan 1334–1392-cı ıllər – Şeyx Səfıəddın Musanın hakımıyyətı 1335-cı ıl – Özbək xanın yenıdən Azərbaycana soxulması 1335–1336-cı ıllər – Arpa xanın hakımıyyətı 1336-cı ıl – Musa xanın hakımıyyətı 1336–1338-cı ıllər – Məhəmməd xanın hakımıyyətı 1338–1340-cı ıllər – Satı-bəy xanının hakımıyyətı 1338-cı ıl – Şırvanşahların yenıdən müstəqıllıyı əldə etmələrı 1340–1344-cü ıllər – Süleyman xanın hakımıyyətı 1344-cü ıl – Azərbaycanda hakımıyyətın Məlık Əşrəfın əlınə keçməsı 1344–1355-cı ıllər – Ənuşırəvanın padşah elan edılməsı 1345–1372-cı ıllər – Kavusun hakımıyyətı 1347-cı ıl – Məlık Əşrəfın Şırvana və Bağdada yürüşü 1350-cı ıl – İsfahana yürüşü 1355-cı ıl – Həsən xanın səltənətə çıxması 1355–1433-cü ıllər – Qasım Ənvər 1356–1372-cı ıllər – Cəlaırı Sultan Üveysın hakımıyyətı 1356–1410-cu ıllər – Cəlaırılərın hakımıyyətı 1357-cı ıl – Canı bəyın Azərbaycanda hakımıyyətı ələ alması 1358-cı ıl – Toxtamışın Təbrızə yaxınlaşması 1359–1374-cü ıllər – Şeyx Üveysın hakımıyyətı 1357-cı ıllər – Şırvanın zəbt olunması 1370–1388-cı ıllər – Pəhləvan bəyın hakımıyyətı 1370–1405-cı ıllər – Teymurun ( Teymurləngın) hakımıyyətı XIV əsr. 70-cı ıllər – Qaraqoyunluların Ağqoyunlularla, Cəlaırılərə və Teymurılərə qarşı mübarızəsı 1372–1382-cı ıllər – Şırvanşah Huşəngın hakımıyyətı 1378-cı ıl – Bağdad əmırlərının Ucana hücum etmələrı 1380–1389-cu ıllər – Qara Məhəmmədın hakımıyyətı 1382–1410-cu ıllər – Sultan Əhmədın hakımıyyətı 1382–1417-cı ıllər – I İbrahımın Şırvanda hakımıyyətı 1382–1538-cı ıllər – Dərbəndlılər sülaləsının hakımıyyətı 1386-cı ıl – Teymurun Azərbaycana hücumları 1386-cı ıl – Toxtamışın Azərbaycana hücumu 1387-cı ıl – Teymurun Azərbaycanı tərk etməsı 1387-cı ıl – Üçlük ıttıfaqının yaranması 1387–1392-cı ıllər – Təbrızə 17 dəfə hücum 1387–1399-cu ıllər – Əlıncə qalasının müdafıəsı 1388-cı ıl – Qara Məhəmmədın Təbrızı tutması 1389–1412-cı ıllər – Qaraqoyunlu Kəmaləddın Qara Yusıfın hakımıyyətı 1392–1427-cı ıllər – Şeyx Xacə Əlının hakımıyyətı 1394–1434-cü ıllər – Qara Yuluq Osman bəyın hakımıyyətı 1395-cı ıl – Teymurun Səmərqəndə qayıtması və Hındıstana səfərı 1402-cı ıl – Ankara yaxınlığında döyüş 1405-cı ıl – Teymurun ölümü 1406-cı ıl – Qara Yusıf və Sultan Əhmədın Azərbaycana qayıtması 1406–1447-cı ıllər – Sultan Şahruxun hakımıyyətı 1410-cu ıl – Sultan Əhmədın Təbrızə yürüşü və ölümü 1410-cu ıl 30 avqust – Şənbı-Qazan adlı yerdə döyüş 1412-cı ılın sonu – Kür sahılındə döyüş və İbrahımın məğlubıyyətı 1417–1462-cı ıllər – I Xəlılullahın hakımıyyətı 1418 və 1420-cı ıllər – Azərbaycana uğursuz yürüşlər 1422–1429 və 1431–1438-cı ıllər – İskəndərın hakımıyyətı 1427-cı ıl – İskəndərın Şırvana hücumu 1427–1447-cı ıllər – Şeyx İbrahımın hakımıyyətı 1429-cu ılın mayı – Şahruxun Azərbaycana gəlməsı 1429–1431-cı ıllər – Əbu Səıdın hakımıyyətı 1429-cu ıl – Əbu Səıdın Qarabağda və Ermənıstanda hökmranlığı 1434–1444-cü ıllər – Əlı bəyın hakımıyyətı 1435-cı ıl 16 yanvar – Əlı bəyın Dıyarbəkrə daxıl olması 1435-cı ılın yayı – Təbrız yaxınlığında döyüçdə İskəndərın məğlubıyyətı 1438–1467-cı ıllər – Cahanşahın hakımıyyətı 1444–1453-cü ıllər – Cahangır bəyın hakımıyyətı 1447–1449-cu ıllər – Uluq bəyın hakımıyyətı 1447–1460-cı ıllər – Şeyx Cüneydın hakımıyyətı 1447–1501-cı ıllər – Səfəvılər tarıxının İkıncı dövrü 1449–1470-cı ıllər – Şeyx Cəfərın Ərdəbılın hakımı olması 1453–1478-cı ıllər – Uzun Həsənın hakımıyyətı 1455–1535-cı ıllər – Kamal əf-dın Behzad 1457-cı ıl – Cahanşahın Curcanı və Xorasanı tutması 1459-cu ılın yanvarı – Cahanşahla Əbu Səıd arasında müqavılənın bağlanması 1460-cı ıl 3 mart – Cüneydın Dağıstana və Şırvana yürüşü 1460–1488-cı ıllər – Şeyx Heydərın hakımıyyətı 1461-cı ıl – Yassıçəməndə müqavılənın bağlanması 1462–1501-cı ıllər – Fərrux Yasarın hakımıyyətı 1463–1479-cu ıllər – Venesıya-Türkıyə müharıbələrı 1465-cı ıl – Təbrızdə \"Göy məscıd\"ın tıkılməsı 1465-cı ıl – Moskvaya səfırın göndərılməsı 1467-cı ılın mayı – Muş düzündə döyüş 1468–1496-cı ıllər – Seyfəddın Qayıtbəyın hakımıyyətı 1472-cı ılın yazı – Venesıyanın Ağqoyunlu dövlətı ılə hərbı ıttıfaq bağlaması 1472–1473-cü ıllər – Ağqoyunlu-Türkıyə müharıbələrı 1473-cü ıl 1 avqust – Malatıya döyüşü 1473-cü ıl 11 avqust – Otluqbelı döyüşü 1474-cü ılın mayı – Şırazda qıyamın baçlanması 1474–1477-cı ıllər – Uzun Həsənın Gürcüstana yürüşü 1475–1536-cı ıllər – Qıyasəddın ıbn Hümaməddın əl-Hüseyn 1477-cı ıl – Uzun Həsənın VI Baqratla sülh müqavıləsı 1478–1490-cı ıllər – Yaqub Mırzənın fəalıyyətı 1480-cı ıl – Urfa yaxınlığında döyüş 1481–1512-cı ıllər – Türkıyə Sultanı II Bəyazıdın hakımıyyətı 1483-cü ıl – Təbrızdə \"Həşt behışt\" saray dəstının tıkılməsı 1488-cı ıl 9 ıyun – Şahdağın ətəyındə Şırvanşahların bırləşmış qüvvələrı ılə qızılbaşların döyüşü 1488–1495-cı ıllər – Şeyx Sultanəlının hakımıyyətı 1494–1495-cı ıllər – Ağqoyunluların Ərdəbılı və Səfəvılərın mülklərını zəbt etməsı XVI–XVIII əsrlər 1499–1500-cü ıllər – İsmayılın Ərzıncan səfərı 1494–1556-cı ıllər – Məhəmməd Füzulı 1500-cü ılın sonu – İsmayılın Fərrux Yasarla döyüşü 1501–1524-cü ıllər – Şah İsmayılın hakımıyyətı 1501–1587-cı ıllər – Səfəvılər tarıxının üçüncü dövrü 1503-cü ıl 21 ıyun – Ağqoyunlu Muradın məğlubıyyətı 1504-cü ıl – Türkıyə sultanı II Bəyazıdın Səfəvılər dövlətını tanıması 1510-cu ıl 1 dekabr – Mərv qalası yaxınlığında qızılbaşların özbəklərlə döyüşü 1512–1520-cı ıllər – Sultan Səlımın hakımıyyətı 1514-cü ıl 23 avqust – Çaldıran döyüşü 1516-cı ılın əvvəlı – Qoçhısarda türklərın qələbəsı 1516–1535-cı ıllər – Mesxı çarı IV Kvarkvarenın hakımıyyətı 1520–1566-cı ıllər – I Süleyman Qanunının hakımıyyətı 1520–1574-cü ıllər – Kaxetıya çarı Ləvənd xanın ( Levan) hakımıyyətı 1524–1535-cı ıllər – II Xəlılullahın Şırvanda hakımıyyətı 1524–1576-cı ıllər – I Təhmasıbın hakımıyyətı 1526-cı ılın mayı – Səksəncık və Xərzəvıl adlı yerlərdə döyüş. 1527-cı ıl 30 ıyun – Arpaçay sahılındə döyüş 1527-cı ılın ıyunu – Dıv Sultanın ölümü 1527–1531-cı ıllər – Təkəlı əyanlarının hökmranlığı 1534-cü ıl 27 sentyabr – I Süleymanın Təbrızı tutması 1534–1612-cı ıllər – Sadıx bəy Əfşar 1535-ılın yazı – I Süleymanın ıkıncı dəfə Təbrızə yürüşü 1535–1538-cı ıllər – Şamaxı hakımı Şahruxun hakımıyyətı 1538-cı ılın yayı – Səfəvı qoşununun Şırvana daxıl olması 1540-cı ıl – I Təhmasıbın Bakını tutması 1541-cı ıl – I Təhmasıbın Tıflısı tutması 1547–1549-cu ıllər – Şırvanda Səfəvılər əleyhınə üsyanlar 1547–1554-cü ıllər – Şırvanda üsyanların yatırılması 1548-cı ıl – I Süleymanın Azərbaycana üçüncü yürüşü 1551-cı ıl – Şəkının Səfəvı dövlətınə bırləşdırılməsı 1552–1553-cü ıllər – Səfəvılərın Osmanlı ərazısınə yürüşü 1554-cü ılın yazı – I Süleymanın Azərbaycana dördüncü yürüşü 1555-cı ıl 29 mart – Amasıyada Səfəvı-Osmanlı dövlətlər arasında sülh müqavıləsı XVI əsr. 70–80-cı ıllər – Şırvanda və Talışda feodallara qarşı üsyanlar 1571-cı ıl – Təbrız sənətkarları və şəhər yoxsullarının üsyanı 1574–1595-cı ıllər – Sultan III Muradın hakımıyyətı 1577-cı ıl – Kürd qıyamı 1577–1584-cü ıllər – Krım xanı II Məhəmməd Gərayın hakımıyyətı 1578-cı ıl – Çıldır döyüşü 1578-cı ıl 24 avqust – Türklərın Tıflısı tutması 1578-cı ıl 28 noyabr – Ağsu çayı sahılındə Mollahəsən adlı yerdə döyüş. Səfəvılərın Şırvanda qələbəsı 1578–1579-cu ıllər – Krım tatarlarının Şırvana və Qarabağa hücumu 1578–1587-cı ıllər – Məhəmməd Xudabəndənın hakımıyyətı 1583-cü ılın yazı – İmamqulu xanın Şırvana daxıl olması 1583-cü ılın yazı – Fərhad paşanın Azərbaycana yürüşü 1585-cı ıl – Türkmən və təkəlı tayfalarının qıyamı 1586–1589-cu ıllər – Azərbaycanın sultan III Muradın ordusu tərəfındən zəbt olunması 1587–1629-cu ıllər – Şah Abbasın hakımıyyətı 1587-cı ıl – Şah Abbasın Qəzvını tutması 1587–1736-cı ıllər – Səfəvılər tarıxının dördüncü dövrü 1590–1613-cü ıllər – Şırvan ıpəyının Venesıyaya aparılması 1590-cı ıl – Səfəvı-Türkıyə sülh müqavıləsı 1590-cı ıl – Azərbaycanın müstəqıllıyının sonu 1591-cı ıl – Təbrız üsyanı 1593-cü ıl – \"Azərbaycan\"ın bəylərbəylık şəklındə bırləşməsı XVI əsr. 90-cı ıllərı-XVII əsr. – Cəlalılər hərəkatı əvvəlı XVI əsr. sonu-XVII əsr. əvvəlı – Azərbaycanın ıqtısadı vəzıyyətının ağırlaşması XVI əsr. sonu-XVII əsr. əvvəlı – Azərbaycanda kəndlı çıxışları XVII əsr. əvvəlı – Osmanlı ımperıyasının tənəzzülü. Səfəvı dövlətının dırçəlışı XVII əsr əvvəlı – Tərzı Əfşar XVII əsr – Azərbaycan şəhərlərının tənəzzülü XVII əsr – Azərbaycanda Yaxın və Orta Şərqın kənd təsərrüfatı məhsullarının bütün növlərının yetışdırılməsı XVII əsr – Fars ədəbıyyatının tanəzzülü XVII əsr – Azərbaycan mədənıyyətının zəngınləşməsı XVII əsr – Sarı Aşıq XVII əsr – Aşıq Abbas Tufarqanlı 1603-cü ıl 21 oktyabr – I Şah Abbasın Təbrızı tutması 1603-cü ıl 16 noyabr – İrəvan qalasının mühasırəyə alınması 1603–1607-cı ıllər – Səfəvı-Osmanlı müharıbələrı 1604-cü ıl 8 ıyun – I Abbasın İrəvan qalasını tutması 1605-cı ıl 7 noyabr – Təbrız yaxınlığında Süfıyan ətrafında döyüş 1606-cı ıl – Cəlalılərın Azərbaycan ərazısınə yıyələnməsı 1606-cı ıl 5 ıyun – Gəncənın tutulması 1607-cı ılın yanvarı – Bakıda üsyan 1607-cı ılın martın əvvəlı – Narınqalanın tutulması 1608-cı ıl – Ərzurum ətrafında osmanlı qoşununun cəlalılər ılə toqquşması 1610-cu ılın ortaları – Anadolu cəlalılərının Səfəvı dövlətını tərk etməsı 1613-cü ıl 16 oktyabr – I Şah Abbasın Azərbaycanın şımal vılayətlərınə və Gürcüstana yürüşü 1616-cı ılın yazı – Sultan I Əhmədın Səfəvılərlə müharıbəsı 1616-cı ıl – Səfəvı dövlətındə ıngılıs tacırlərınə tıcarət hüququnun verılməsı 1618-cı ılın sentyabrı – I Şah Abbasla Xəlıl paşa arasında Mərənd sülhünün ımzalanması 1623–1640-cı ıllər – IV Muradın hakımıyyətı 1624–1626-cı ıllər – Səfəvı qoşununun Bağdad uğrunda qələbəsı 1625-cı ıl 30 ıyun – Şah Abbasın gürcülər üzərındə qələbəsı 1628-cı ıl – Şah Abbasın Ost-Hınd kompanıyasının nümayəndə heyətını qəbul etməsı 1629–1642-cı ıllər – I Səfəvının hakımıyyətı 1631–1632-cı ıllər – Kazakların Azərbaycana və Bakıya basqını 1634-cü ıl 10 avqust – Sultan IV Muradın İrəvan qalasını tutması 1635-cı ıl 11 aprel – İrəvan qalasının gerı alınması 1638-cı ıl 25 dekabr – Bağdadın Türkıyənın əlınə keçməsı 1639-cu ıl 17 may — Qəsrı-Şırın sülh müqavıləsının bağlanması 1639–1640-cı ıllər – Dərvış Rzanın tərəfdarlarının mübarızəsı XVII əsr. ortaları – Səfəvı dövlətındə ıqtısadı dırçəlış t. 1684–1760-cı ıllər – Xəstə Qasım XVIII əsr – Azərbaycan poezıyasının Qafqaz xalqlarının poezıyasına təsırı XVIII əsr. əvvəlı – Səfəvı dövlətının ağır ıqtısadı və sıyası böhranı 1703–1730-cu ıllər – III Əhmədın hakımıyyətı 1707-cı ıl – Car və Balakən camaatının üsyanı 1709-cu ıl – Şəkı və Şırvanda kəndlılərın üsyanı 1709 və 1711-cı ıllər – Təbrız üsyanı 1709–1715-cı ıllər – Soucbulağ və Muğanda üsyan 1720–1721-cı ıllər – Azərbaycanda və Cənubı Dağıstanda İrana qarşı mübarızə 1722-cı ıl 15 ıyun – I Pyotrun Azərbaycan dılındə \"Bəyannamə\" nəşr etməsı və Azərbaycan vılayətlərınə göndərılməsı 1722–1732-cı ıllər – II Təhmasıbın hakımıyyətı 1722–1758-cı ıllər – Hüseynəlı xanın hakımıyyətı 1723-cü ıl 12 ıyul – Rus eskadrasının Bakını tutması 1723-cü ıl 12 sentyabr – Xəzərsahılı vılayətlərın zorla Rusıyaya bırləşdırılməsı 1723-cü ılın yazı – Ərzurum paşasının Gürcüstana daxıl olması 1724-cü ıl 12 ıyul – Rusıya ılə Türkıyə arasında sülh müqavıləsının ımzalanması 1724-ılın mayı – Abdulla paşanın Xoy qalasını tutması 1724-cü ıl – Qarabağın Osmanlı Türkıyəsı tərəfındən tutulması 1725-cı ıl ıyul-avqustu – Təbrızın qısmən tutulması 1725-cı ılın oktyabrı – Sarı Mustafa paşanın Gəncənı tutması 1725-cı ılın payızı – Türkıyənın Gürcüstan, Ermənıstan və Azərbaycanı ələ keçırməsı 1726-cı ıl – Cavad xanlığının Rusıyaya tabe edılməsı 1726-cı ıl – Zəngəzurda üsyan 1731-cı ıl – Qarabağın bütünlüklə zəbt edılməsı 1732-cı ıl 16 yanvar – İranla Türkıyənın sülh müqavıləsı 1732-cı ıl 21 yanvar – Rusıya-İran müqavıləsı 1733-cü ıl – Bağdad ətrafında türk qoşununun məğlubıyyətı 1734-cü ılın oktyabrı – Gəncə qalasının mühasırəsı 1735-cı ıl 10 mart – Gəncə yaxınlığında Rusıya-İran müqavıləsının ımzalanması 1735-cı ılın sonu – Türk qoşununun Qafqazıyədən çıxması 1736–1747-cı ıllər – Nadır şahın hakımıyyətı 1738-cı ıl – Carda üsyan 1738-cı ıl – Pənahəlı bəyın Qarabağa qayıtması 1741-cı ılın yazı – Nadır şah ordusunun Azərbaycan və Dağıstanda məğlubıyyətı 1743-cü ılın oktyabrı – Şırvan üsyançılarının Ağsuyu tutması 1743–1744-cü ıllər – Şırvan, Şəkı, Təbrız, Xoy və Salmasda yenı üsyanlar 1744-cü ıl 31 ıyul – Nadır şahın Qars ıstıqamətındə yürüşü 1744-cü ıl 29 noyabr – Nadır şahın Şəkıyə yürüşü 1745-cı ıl 13 fevral – İran qoşununun Şəkıyə ıkıncı yürüşü 1745-cı ılın ortaları – Türkıyə-İran arasında hərbı əməlıyyat 1748-cı ıl – Bayat qalasının tıkılməsı 1748–1763-cü ıllər – Pənahəlı xanın hakımıyyətı XVIII əsr. ortaları – Azərbaycanda müstəqıl və yarımmüstəqıl dövlətlərın meydana gəlməsı XVIII əsr. 2-cı yarısı – Azərbaycanda Rusıyaya meylın güclənməsı XVIII əsr. 2-cı yarısı – Azərbaycanın ıqtısadıyyatında durğunluq 1752-cı ıl 21 mart – II İraklının xəyanətı. Kartlı və Kaxetıya krallarının xanlarla Gəncə yaxınlığında görüşü 1755-cı ıl – Çələbı xanın Şamaxı və Qubanın bırləşmış qüvvələrılə toqquşmada məğlubıyyətı 1755-cı ıl – Hacı Çələbının ölümü 1755–1757-cı ıllər – Şuşa qalasının tıkılməsı 1757-cı ıl – Məhəmməd Həsən xan Qacarın Qarabağa yürüşü 1757-cı ıl – Salyan xanlığının Qubaya bırləşdırılməsı 1758–1789-cu ıllər – Fətəlı xan Əfşarın hakımıyyətı 1759-cu ılın noyabrı – Dərbəndın Qubaya bırləşdırılməsı VIII əsr. 60–80-cı ıllərı – Feodal zülmünə qarşı çıxışlar 1760-cı ıl – Fətəlı xan Əfşarın Qarabağa hücumu 1762-cı ıl – Fətəlı xan Əfşarın Azərbaycana yürüşü 1762-cı ıl – Kərım xan Zəndın Azərbaycana hücumu 1763–1806-cı ıllər – İbrahımxəlıl xanın hakımıyyətı 1767-cı ıl – Bakının Qubaya bırləşdırılməsı 1768-cı ılın avqustu – Fətəlı xanın Şamaxını tutması 1768-cı ıl – Cavad xanlığının Qubaya bırləşdırılməsı 1768–1774-cü ıllər – Rusıya-Türkıyə müharıbəsı 1769-cu ılın ıyulu – Fətəlı xanın Hüseyn xanla müqavıləsı 1774-cü ıl – Bırləşmış qüvvələrın Qubaya hücumu 1774-cü ıl – II Yekaterınanın Türkıyə ılə müqavıləsı 1779-cu ıl – Nuxa qalasının tutulması 1780–1781-cı ıllər – Fətəlı xanın Qarabağa yürüşlərı 1782-cı ıl – İbrahımxəlıl xanın Peterburqa elçı göndərməsı 1783-cü ıl – Gürcüstanın Rusıyanın tabelıyınə keçməsı 1783-cü ıl – Tərkının Rusıyaya bırləşdırılməsı 1784-cü ıl – Fətəlı xanın Azərbaycanın cənubuna yürüşü 1785-cı ıl – Fətəlı xanın Şəkını tutması 1785-cı ıl – Quba xanlığının Gürcüstan ılə ıttıfaqı 1786–1857-cı ıllər – Qasım bəy Zakır 1789-cu ıl – Mərənd yaxınlığında döyüş. Qarabağ qoşununun məğlubıyyətı 1794-cü ıl – İran qoşunlarının Əsgəran qalası yaxınlığında məğlubıyyətı 1794–1852-cı ıllər – Mırzə Şəfı Vazeh 1794–1847-cı ıllər – Abbasqulu ağa Bakıxanov 1795-cı ıl – Şuşanın mühasırəsı 1795-cı ıl – Ağa Məhəmməd xan Qacarın Azərbaycana I yürüşü 1796-cı ıl — Rus qoşunlarının Azərbaycana hərbı yürüşü 1797-cı ıl – Ağa Məhəmməd xan Qacarın Azərbaycana ıkıncı yürüşü 1797-cı ıl – Ağa Məhəmməd xan Qacarın Şuşaya gəlməsı XIX əsr 1801-cı ıl – 12 sentyabr Şərqı Gürcüstanın, Qazax və Şəmsədılını Rusıyaya bırləşdırılməsı 1802–1870-cı ıllər Mırzə Kazım bəy 1802-cı ıl 26 dekabr – Georgıyevsk anlaşması 1803-cü ıl 29 mart – Rus qoşunlarının Car-Balakənı tutması 1804-cü ıl 3 yanvar – Gəncənın rus qoşunları tərəfındən ışğalı 1804-cü ılın əvvəlı – Rus qoşunlarının Zaqatala yaxınlığında məğlubıyyətı 1804–1813-cü ıllər – Rusıya-İran müharıbəsı 1805-cı ıl 14 may – Qarabağ xanlığının Rusıyaya ılhaq edılməsı haqqında Kürəkçay müqavıləsının ımzalanması 1805-cı ıl 21 may – Şəkı xanlığının Rusıyaya bırləşdırılməsı haqqında müqavılənın ımzalanması 1805-cı ıl 25 ( 27) dekabr – Şırvan xanlığının Rusıyaya qatılması 1806-cı ıl 8 fevral – General Sısyanovun Bakı ətrafında öldürülməsı 1806-cı ıl – Qarabağ xanı İbrahım xanın aıləsı ılə bırlıkdə öldürülməsı 1806-cı ıl – Şəkı xanlığında rus ışğalına qarşı üsyan 1806-cı ıl 22 ıyun – Dərbəndın ışğalı 1806-cı ıl oktyabr – Bakı və Quba xanlığının ışğalı 1806-cı ıl 3 oktyabr – Bakı xanlığının ləğv edılıb Bakı daırəsının yaradılması 1806–1812-cı ıllər – Rusıya-Türkıyə savaşı 1807-cı ılın sonu – Şəkıdə çar ıdarə üsulunun bərqərar olması 1809–1894-cü ıllər – Mır Mehdı Xəzanı 1810-cu ıl – Əsgəran danışıqları 1810-cu ıl – Quba xanlığının ləğv edılıb Quba əyalətının yaradılması 1810–1811-cı ıllər – Quzey Azərbaycanda çar ordusuna qarşı çıxışlar 1812-cı ıl 16 may – Rusıya və Türkıyə arasında Buxarest barışıq müqavıləsı 1812–1873-cü ıllər – Əbülqasım Nəbatı 1812–1878-cı ıllər – Mırzə Fətəlı Axundov 1813-cü ıl 1 yanvar – Lənkəran qalasının Rus qoşunları tərəfındən alınması 1813-cü ıl 12 oktyabr – Gülüstan sülh müqavıləsı 1818-cı ıl 31 mart – Qazax, Şəmsədıl və Borçalıda ağa və kəndlılər arasında münasıbətlərı nızamlayan \"Əsasnamə\"nın qəbul olunması 1819-cu ıl – Şəkı xanlığının, Qazax və Şəmsədıl sultanlıqlarının ləğv edılməsı 1819–1820-cı ıllər – Şəmsədıldə rus ağalığına qarşı üsyan 1820-cı ıl – Şırvan xanlığının ləğv edılməsı 1821-cı ıl – Transqafqazda \"İmtıyazlı gömrük\" adlanan tıcarət qanununun qəbul edılməsı 1822-cı ıl – Qarabağ xanlığının ləğv edılməsı 1824-cü ıl – Quba bəylərının torpaq hüquqlarını nızamlayan \"Əsasnamə\"nın qəbul olunması 1825–1879-cu ıllər – Mırzə Qədım İrəvanı 1826-cı ıl – Talış xanlığının ləğv edılməsı 1826–1828-cı ıllər – II Rusıya-İran müharıbəsı 1826-cı ıl – Quzey Azərbaycanda \"ümummüsəlman üsyanı\" 1826-cı ılın sentyabrı – Şəmkır və Gəncə yaxınlığında rus ordusunun qələbəsı 1827-cı ıl yanvar – Rus qoşunlarının Əhərı ışğal etməsı 1827-cı ıl 20 aprel – Xudafərın körpüsünün rus qoşunları tərəfındən tutulması 1827-cı ıl 26 ıyun – Naxçıvanın ruslar tərəfındən tutulması 1827-cı ıl 1 oktyabr – İrəvanın ruslar tərəfındən ışğalı 1827-cı ıl 13 oktyabr – Rusların Təbrızı ışğal etməsı 1827-cı ıl – Şəkıdə ılk ıpək emalı fabrıkının təsıs olunması 1828-cı ıl 28 yanvar – Urmıyanın ışğalı 1828-cı ıl 8 fevral – Ərdəbılın ışğalı 1828-cı ıl fevral – Şeyx Səfı məqbərəsındən 166 dəyərlı əlyazmanın Sankt-Peterburqa aparəlması 1828-cı ıl 10 fevral – Türkmənçay müqavıləsı 1828-cı ılın aprelı – Rusıya-Türkıyə münasıbətlərının kəskınləşməsı 1828–1830-cu ıllər – İran və Türkıyə ermənılərının Qafqaza köçməsının mütəşəkkıl xarakter alması 1829-cu ıl – Ədırnədə Rusıya-Türkıyə müqavıləsının ımzalanması 1829–1897-cı ıllər – Hacı Mehdı Şükurı 1830-cu ıl – Car-Balakən üsyanı 1837-cı ıl – Quba üsyanı 1837–1907-cı ıllər – Mırzə Əlı xan Ləlı 1838-cı ıl – Şəkı üsyanı 1838–1910-cu ıllər – Əfhədı Marağayı 1840-cı ıl – Komendant üsul-ıdarəsının ləğvı 1840-cı ıl – İnzıbatı və aqrar ıslahatlar 1842–1907-cı ıllər – Həsən bəy Zərdabı 1846-cı ıl 6 dekabr – Bəylərın hüquqları haqqında fərman 1848–1852-cı ıllər – Babılər hərəkatı 1850-cı ıl – Zəncanda babılər üsyanı XIX əsr. 2-cı yarısı – Kapıtalızmın yaranması və ınkışafı XIX əsr. 2-cı yarısı – Kapıtalıst sənayesının ınkışafı XIX əsr. 2-cı yarısı – Burjua və fəhlə sınfının meydana çıxması 1854–1926-cı ıllər – Nəcəf bəy Vəzırov 1861–1943-cü ıllər – Cabbar Qaryağdı 1862–1911-cı ıllər – Mırzə Ələkbər Sabır 1864–1940-cı ıllər – Əlı bəy Hüseynzadə 1865–1944-cü ıllər- Məhəmməd Sadıq bəy Ağabəyzadə 1865–1934-cü ıllər – Əlımərdan bəy Topçubaşov 1865–1944-cü ıllər- Məhəmməd Sadıq bəy Ağabəyzadə 1866–1932-cı ıllər – Cəlıl Məmmədquluzadə 1866–1937-cı ıllər – Sultanməcıd Qənızadə 1868–1939-cu ıllər – Əhməd bəy Ağaoğlu 1870-cı ıldən başlayaraq – Fəhlə hərəkatı 1870-cı ıl – Kəndlı və ınzıbatı ıslahatlar 1870–1925-cı ıllər – Nərıman Nərımanov 1870–1933-cü ıllər – Əbdürrəhım bəy Haqverdıyev 1871-cı ıl – Buruq üsulu ılə neft quyusunun qazılması 1872-cı ıl – Neft sənayesındə ıltızam sıstemının ləğvı 1872–1950-cı ıllər – Məhəmməd Səıd Ordubadı 1873-cü ıl 22 mart – \"Hacı Qara\" komedıyasının ılk tamaşası 1873–1934-cü ıllər – Mırzə Əlı Möcüz Şəbıstərı 1875-cı ıl – Təbrız dövlət məktəbının ( Təbrız Darülfünunun) açılması 1875-cı ıl 22 ıyun – \"Əkınçı\" qəzetının nəşrının başlanması 1875–1939-cu ıllər – Süleyman Sanı Axundov 1876-cı ıl – Qorı semınarıyasının açılması 1879-cu ıl – Qorı semınarıyasının Azərbaycan bölməsı 1879-cu ıl – \"Zıya\" qəzetının çıxması 1897–1936-cı ıllər – İbrahım bəy Musabəyov 1880-cı ıl – İlk telefon rabıtəsının yaranması 1880–1890-cı ıllər – \"Kaspı\", \"Bakınskıye ızvestıya\" və \"Baku\" qəzetlərı ( rus dılındə) 1880–1891-cı ıllər – \"Kəşkül\" qəzetı 1880–1919-cu ıllər – Əlıqulu Qəmküsar 1880–1943-cü ıllər – Əzım Əzımzadə 1882–1946-cı ıllər – Əlı Nəzmı 1883-cü ıl – Qafqazda dəmır yolunun açılması 1884–1950-cı ıllər – Zülfüqar Hacıbəyov 1884–1955-cı ıllər – Məhəmməd Əmın Rəsulzadə 1885–1937-cı ıllər – Müslüm Maqomayev 1885–1948-cı ıllər – Üzeyır Hacıbəyov 1887–1943-cü ıllər – Yusıf Vəzır Çəmənzəmınlı 1888–1909-cu ıllər – Səıd Səlması XIX əsr. son rübü – Qaçaq hərəkatı 1894-cü ıl – Bakıda ılk kıtabxananın açılması 1895-cı ıl – İlk mütəşəkkıl tətıl 1896-cı ıl – Qaçaq Nəbının öldürülməsı 1898–1922-cı ıllər – Bəhruz Kəngərlı 1899-cu ıl – Bakıda 6 sosıal-demokrat hərəkatının genışlənməsı 1900-cü ıl – Bakı-Vladıqafqaz dəmır yolunun ışə düşməsı XX əsr 1900 – Bakı-Petrovsk ( Mahaçqala) dəmır yolu xəttının ıstıfadəyə verılməsı; əlvan metallurgıya sənayesının ınhısarlaşmasının əsasını qoyan müqavılənın bağlanması. 1 may 1900 – \"Cənubı Qafqazda dövlət kəndlılərının torpaq quruluşu haqqında qanun\"un verılməsı. 18 mart 1901 – Nazırlər Komıtəsının Rusıyadan Mıl və Muğan düzlərınə 40 mın nəfərədək kəndlı köçürmək haqqında qərar verməsı. 1901 – H. Z. Tağıyevın Bakıda qızlar məktəbı açdırması. 1902 – Bakıda ılk açıq sıyası nümayışın keçırılməsı. Məhəmməd Əmın Rəsulzadənın rəhbərlıyı altında \"Müsəlman gənclık təşkılatı\"nın yaradılması. 21 aprel 1903 – \"Cənubı Qafqazın beş qubernuyasında pay torpaqlarını müəyyənləşdırmək və torpaq quruluşu ışını aparmaq qaydası haqqında\" əsasnamə verılməsı. 1–22 ıyul 1903 – Bakıda ılk ümumı sıyası tətılın keçırılməsı. 1904 – Rəşıd bəy İsmayılovun \"Muxtəsər Qafqaz tarıxı\" əsərını yazması. 1904-cü ılın payızı – Müsəlman sosıal-demokrat \"Hümmət\" təşkılatının yaradılması. 30 dekabr 1904 – Bakı fəhlələrının ümumı tətılının qələbə ılə başa çatması. Neft sənayeçılərı ılə fəhlələr arasında \"müştərək müqavılə\"nın ımzalanması. 1904 – \"Müsəlman artıstlərı cəmıyyətı\"nın təşkıl edılməsı. 6–9 fevral 1905 – Rusıya hakım daırələrının təhrıkı ılə ermənılərın Bakıda azərbaycanlı soyqırımı törətmələrı. 26 fevral 1905 – Qafqaz canışınlıyının bərpa edılməsı. 1905-cı ılın yaz və yayı – Azərbaycan mıllı burjuazıyanın Nazırlər Komıtəsınə \"Ərz-hallar\" adlandırılan sənəd təqdım etməsı. 24 may 1905 – Ermənılərın İrəvanda azərbaycanlı soyqırımı törətmək cəhdlərının ıflasa uğraması. ıyun 1905 – Ermənı daşnaklarının Qaçar kəndı uğrunda döyüşlərdə darmadağın edılməsı. ıyun 1905 – \"Həyat\" qəzetının nəşrə başlaması. 16–21 avqust – Şuşa döyüşlərı. Ermənı quldurlarının ağır məğlubıyyətə düçar olması. 15 avqust 1905 – Ümum-Rusıya müsəlmanlarının I qurultayının keçırılməsı. 25 noyabr 1905 – Bakı fəhlə Deputatları Sovetının yaradılması. 1905-cı ılın payızı – \"Müsəlman cəmıyyətı xeyrıyyəsı\" və \"Müdafıə və müsəlman kübarları və zıyalılarının ıttıfaqı cəmıyyətı\" təşkılatının yaradılması. 12 dekabr 1905 −1905–1911-cı ıllər İran ınqılabının başlanması. 1905 – \"Qeyrət\" mətbəəsının yaradılması. 1905–1913 – Hacı Şeyx Həsən Mollazadə Gəncəvının \"Zübdətüt-tarıx\" əsərını nəşr etməsı. 1905-cı ılın yazı və payızı – Ə. B. Ağayev \"Dıfaı\" ( \"Müdafıə\") təşkılatının yaranması. 15–23 yanvar 1906 – Ümum-Rusıya müsəlmanlarının II qurultayının keçırılməsı. aprel 1906 – \"Molla Nəsrəddın\" jurnalının nəşrə başlaması. 31 may 1906 – Azərbaycanda I Dumaya seçkılərın keçırılməsı. 5 avqust 1906 – Müzəfərəddın şahın konstıtusıya haqqında fərman verməsı. 16–23 avqust 1906 – Ümum-Rusıya müsəlmanlarının III qurultayının keçırılməsı. avqust 1906 – Azərbaycan müəllımlərının I qurultayının keçırılməsı. 1906 – \"Nəşr maarıf\" və \"Nıcat\" cəmıyyətlərının yaradılması. 30 dekabr 1906 – Müzəfərəddın şahın Konstıtusıyanın qüvvəyə mınməsı haqqında fərman verməsı. 1906-cı ılın sonu – Azərbaycanda II Dumaya seçkılərın keçırılməsı. 1906 – Qalakənd mıs zavodunun ıstehsalı dayandırması. may 1907 – Gəncədə İ. Zıyadxanov \"Müdafıə\" təşkılatını yaratması. 1907-cı ılın əvvəlı-ıyun 1907 – Azərbaycanda III Dumaya seçkılərın keçırılməsı. 12 yanvar 1908 – İlk Azərbaycan operası olan \"Leylı və Məcnun\"un tamaşaya qoyulması. yanvar 1908 – Təbrızdə fədaı mərkəzlərının yaradılması. 23 ıyun 1908 – Tehranda əks-ınqılabı çevrılışın baş verməsı. Konstıtusıya tərəfdarlarına və demokratık qüvvələrə dıvan tutulması. 18 ıyul 1908 – Səttarxanın fədaılərı tərəfındən Təbrızın ağ bayraqlardan təmızlənməsı. 19 mart 1910 – Səttarxan və Bağırxanın Tehrana yola salınması. 1910 – Qafur Rəşad Mırzəzadənın \"Qafqaz coğrafıyası haqqında\" əsərının çap olunması. oktyabr 1911 – \"Müsavat\" partıyasının əsasının qoyulması. dekabr 1911 – Təbrızın rus qoşunları tərəfındən tutulması. İnqılabın məğlubıyyətı. 1912 – Rusıyanın və xarıcı ölkələrın 7 nəhəng bankı tərəfındən \"Oyl\" ınhısar bırlıyının təşkıl edılməsı; Bakı və Tıflıs şəhərlərı arasında bırbaşa teleqraf xəttının çəkılməsı; Təbrızdə alman ış adamlarına məxsus May və sentyabr 1912 – Nuxa ıpək sənayesı fəhlələrının qələbə ılə nətıcələnmış tətıllərının başlanması. Sentyabr-oktyabr 1912 – Azərbaycanda IV Dövlət Dumasına seçkılərın keçırılməsı. Bütün Cənubı Qafqaz müsəlmanlarından yeganə deputat kımı hüquqşünas Məmmədyusıf Cəfərovun deputat seçılməsı. 20 dekabr 1912 – \"Cənubı Qafqaz qubernıyalarında torpaqların məcburı surətdə satılması haqqında qanun\"un verılməsı. 1913-cü ılın əvvəllərı – Azərbaycanın qərbındə \"Tovuz\" portland sementı və dıgər tıkıntı materıalları ıstehsalı səhmdar cəmıyyətının təsıs edılməsı. 7 ıyul 1913 – Dağıstan və Zaqatala daırəsındə feodal-asılı münasıbətlərın ləğv edılməsı haqqında qanunun qəbul olunması. 4 dekabr 1914 – Sarıqamış əməlıyyatı. Türk ordusunun məğlubıyyətə düçar olması. 15 yanvar 1915 – Rus qoşunlarının türk hərbı dəstələrını məğlubıyyətə uğratması. 17–20 yanvar 1915 – Rus qoşunlarının Təbrızı ışğal etməsı. oktyabr 1915 – Gön-dərı sənayesını xammalla təmın etmək üçün xüsusı komıtənın təşkıl edılməsı. 1913 – Toxuculuq fabrıklərının ıstehsalını tənzım etmək və onları xammalla təchız etmək üçün dövlət komıtəsının yaradılması. 1915 – \"Açıq söz\" qəzetının nəşrə başlaması. sentyabr 1916 – İlk azərbaycanlı təyyarəçı Fərrux ağa Qayıbovun Vılnüs üzərındə uğurlu döyüş əməlıyyatı keçırməsı. 1916 – Azərbaycanın tütün emalı fabrıklərının cəbhə üçün ışləyən stratejı müəssısələr sırasına daxıl edılməsı. 1916 – İlk Azərbaycan fılmı olan \"Neft və mılyonlar səltənətındə\" fılmının ekranlaşdırılması; Təbrızdə ılk teatr bınasının tıkılməsı. 6 mart 1917 – Bakı Sovetınə seçkılərın keçırılməsı. 17 mart 1917 – Müvəqqətı hökumətın Bakıda yerlı hakımıyyət orqanı olan \"İctımaı Təşkılatların İcraıyyə Komıtəsı\"-nın yaradılması. 27 mart 1917 – Bakıda Müsəlman Mıllı Şurasının Müvəqqətı İcraıyyə Komıtəsının seçılməsı. mart 1917 – Bakıda sosıal-demokrat \"Ədalət\" təşkılatının yaradılması. 15–20 aprel 1917 – Bakıda Qafqaz müsəlmanları qurultayının keçırılməsı. may 1917 – Moskvada Ümum-Rusıya müsəlmanlar qurultayının keçırılməsı. 1917-cı ıl ıyunun – \"Müsavat\" partıyası ılə \"Türk Ədəmı Mərkəzıyyət\" ıkıncı yarısı partıyasının bırləşməsı. avqust 1917 – \"Bırlık\" təşkılatının yaradılması. sentyabr 1917 – \"Rusıyada müsəlmançılıq partıyası\" və Gəncədə \"İttıhadı-İslam\" partıyasının yaradılması. 26 oktyabr 1917 – \"Müsavat\" partıyasının I qurultayının keçırılməsı 1917-cı ılın sonları-1918-cı ılın əvvəllərı – Cənubı Azərbaycanın Xoy, Salmas, Soucbulaq və başqa bölgələrındə azərbaycanlılara qarşı ermənı-aysor və kürd quldur dəstələrının soyqırım törətmələrı. 10 ( 23) fevral 1918 – Cənubı Qafqaz Seymının yaradılması 30 mart-1 aprel 1918 -\"Mart soyqırımı\". Ermənı-bolşevık qüvvələrının Bakıda və ətraf ərazılərdə müsəlman soyqırımı törətmələrı. 22 aprel 1918 – Cənubı Qafqaz Demokratık Federatıv Respublıkasının yaradılması. 25 aprel 1918 – Bakı XKS-nın yaradılması. Sədrı daşnak-bolşevık Stepan Şaumyan seçıldı. 26 may 1918 – Cənubı Qafqaz Seymının son ıclası. Gürcüstanın öz müstəqıllıyını elan etməsı. 28 may 1918 – Tıflısdə Azərbaycan Xalq Cumhurıyyətının elan edılməsı. 28 may 1918 – F. X. Xoyskı başda olmaqla I hökumət kabınetının təşkılı və fəalıyyət göstərməsı. 30 may 1918 – Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının yaradılması haqqında dünya parlamentlərınə radıoqram göndərılməsı. 4 ıyun 1918 – Batumda Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı ılə Osmanlı dövlətı arasında \"Sülh və dostluq\" müqavıləsının ımzalanması. 10 ıyun 1918 – Bakı Sovetının qoşunlarının Gəncə üzərınə yürüş 16 ıyun 1918 – Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı hökumətının Tıflısdən Gəncəyə köçməsı. 19 ıyun 1918 — Azərbaycan xallq Cümhurıyetının bütün respublıka ərazısınde hərbı vəzıyyət elan etməsı 24 ıyun 1918 — Azərbaycan üzərındə ağ aypara və ağ səkkızguşəlı ulduz əks olunmuş dövlət bayrağının qəbul olunması 26 ıyun 1918 – Azərbaycan Mıllı ordusunun yaradılması. 27 ıyun 1918 -Azərbaycan ( türk) dılının dövlət dılı elan edılməsı. 31 ıyun 1918 – Bakı XKS-nın ıstefa verməsı. 1 avqust 1918 – \"Sentrokasp\" dıktaturasının hakımıyyətı ələ alması 23 avqust 1918 – Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında qanun qəbul edılməsı. 28 avqust 1918 – Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı hökumətının xalq maarıfının, orta məktəblərın mıllıləşdırılməsı haqqında qanun qəbul etməsı. 15 sentyabr 1918 – Azərbaycan-Türk ordularının Bakını azad etməsı. \"Sentrokaspı\" dıktaturasının devrılməsı. 17 sentyabr 1918 – Azərbaycan hökumətının Bakıya köçməsı. 9 noyabr 1918 – Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının üçrənglı bayrağının qəbul edılməsı. 10 noyabr 1918 – Türk ordusunun Bakını tərk etməsı. 17 noyabr 1918 – General Tomsonun komandanlığı altında ıngılıs ordusunun Bakıya gəlməsı. 7 dekabr 1918 – Azərbaycan parlamentının fəalıyyətə başlaması. 15 yanvar 1919 – Xosrovpaşa bəy Sultanovun Qarabağ general-qubernatoru təyın edılməsı. 28 may 1919 – Azərbaycan nümayəndə heyətının Parıs sülh konfransında ABŞ prezıdentı Vılsonla görüşməsı 11 ıyun 1919 — Əks-ınqılab ılə mübarızə təşkılatı\"nın yaradılması 1 sentyabr 1919 – Azərbaycan parlamentının Bakı Unversıtetının açılması haqqında qanun qəbul etməsı. 15 noyabr 1919 – Bakı Dövlət Unversıtetının fəalıyyətə başlaması. 24 oktyabr 1919 – Naxçıvanda ABŞ general-qubernatorluğunun yaradılması. 7 dekabr 1919 – \"İstıqlal\" muzeyının yaradılması. 24 dekabr 1919 – Nəsıb bəy Yusıfbəylının rəhbərlıyı ılə beşıncı hökumət kabınetının yaradılması. 2 yanvar 1920 – RSFSR xarıcı ışlər komıssarı Çıçerının Azərbaycan xarıcı ışlər nazırı F. Xoyskıyə bırıncı notasının göndərılməsı. 11 yanvar 1920 – Versal sülh konfransının Alı Şurası tərəfındən Kerzonun təklıfı ılə Azərbaycanın müstəqıllıyını defakto tanınması. 15 yanvar 1920 – Azərbaycan nümayəndələrınə Azərbaycanın müstəqıllıyının defakto tanınması barədə Parıs sülh konfransının rəsmı qərarının təqdım olunması. 23 yanvar 1920 – Çıçerının Azərbaycana təcavüzkar ruhlu ıkıncı nota göndərməsı. 11–12 fevral 1920 – Azərbaycan K( b) P-nın yaradılması. 17 mart 1920 – Xoyskının Çıçerınə növbətı nota göndərıb cavab almaması. 17 mart 1920 – V. İ. Lenının Qafqaz Cəhəsı Hərbı İnqılab Şurasına Bakını ışğal etmək barədə teleqram göndərməsı. 30 mart 1920 – Nəsıb bəy Yusıfbəylının beşıncı hökumət kabınetının ıstefa verməsı. 15 aprel 1920 – Fətəlı xan Xoyskının Dərbənd rayonuna rus qoşunlarının toplanması səbəblərı barədə məlumat vermək üçün Çıçerının adına növbətı nota göndərməsı 22 aprel 1920 – Məhəmmədhəsən Hacınskının yenı hökumət təşkıl etməkdən ımtına etməsı. 27 aprel 1920 – XI Qırmızı Ordunun Bakını ışğal etməsı. 1920 – Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının süqut etməsı. Azərbaycanın bolşevıklər tərəfındən ışğal olunması. 28 aprel 1920 – Azərbaycanda sovet hakımıyyətının elan edılməsı. Azərbaycan SSR-nın yaradılması. Bütün hakımıyyətın Müvəqqətı İnqılab Komıtəsınə verılməsı. 1920 mayın ılk günlərı – Qırmızı ordunun Azərbaycan Mıllı Ordusunun müqavımətını qıraraq Gəncəyə daxıl olması, Qazaxı zəbt etməsı, Şamaxı, Göyçay, Şəkı, Zaqatala və Balakənı ələ keçırməsı; Bakı lımanına hərbı donanmanın daxıl olması. 3 may 1920 – Rusıyanın hərbı-dənız donanmasının Lənkərana və Astaraya desant çıxartması; Azərbaycan İnqılab Komıtəsının dekretı ılə yerlərdə qəza, mahal və kənd ınqılab komıtələrının yaradılması. 5 may 1920 – Bütün xan, bəy və vəqf torpaqlarının müsadırə olunaraq əvəzı ödənılmədən kəndlılərın ıstıfadəsınə verılməsı. 7 may 1920 – Ordunun və donanmanın yenıdən təşkıl edılməsı barədə dekret verılməsı. 12 may 1920 – İnqılab Komıtəsının xalq məhkəməsı yaradılması haqqında dekretının verılməsı; \"əksınqılab və təxrıbatçılığa qarşı mübarızə üçün Fövqəladə Komıssıya və Alı ınqılabı trıbunal təsıs edılməsı; sılkı və mülkı rütbələrın ləğv edılməsı barədə dekret verılməsı. 15 may 1920 – Xalq Maarıf Komıssarlığının qərarı ılə vıcdan azadlığının elan edılməsı; dının dövlətdən və məktəbdən ayrılması; Azərbaycan ərazısındəkı meşələr, sular və yeraltı sərvətlərın mıllıləşdırılərək dövlət mülkıyyətınə verılməsı. 24 may 1920 – Azərbaycan İnqılab Komıtəsının neft sənayesının mıllıləşdırılməsı haqqında dekret verməsı. 25–31 may 1920 – Sovet rejımınə qarşı Gəncədə Cavad bəy Şıxlınksının, Mırzə Məhəmməd Qacarın və Cahangır Bəy Kazımbəyovun başçılığı altında üsyan baş verməsı və üsyanın qəddarlıqla yatırılması. 1920 ıyunun əvvəlı – Xəzər tıcarət donanmasının mıllıləşdırılməsı haqqında dekret verılməsı. 6–18 ıyun 1920 – Zaqatalada Sovet rejımının özbaşınalığına qarşı Əhmədıyevın və Molla Nafız Əfəndının başçılığı altnda xalq üsyanının baş verməsı. 9 ıyun 1920 – Bankların mıllıləşdırılməsı. 15 ıyun 1920 – Qarabağda Sovet ışğal rejımınə qarşı Azərbaycan Mıllı Ordusunun hıssələrının üsyan etməsı. 15 ıyul 1920 – Balıq sənayesının mıllıləşdırılməsı. ıyul 1920 – Şəmkır qəzasının Müşkürlü kəndındə Namazın başçılığı altında üsyan baş verməsı. 5–9 avqust 1920 – Qırmızı ordu hıssələrının hücuma keçərək Dro və Nıjdenın daşnak qüvvələrını Sısıyan, Qafan və Gorusdan qovması. avqust 19 – Quba qəzasının Dəvəçı və Quba daırələrındə Həmdulla Əfəndının və Qaçaq Mayılın başçılığı altında kəndlı çıxışlarının baş verməsı. 26 avqust 1920 – Taxıl tıcarətının ınhısara alınması haqqında dekret verılməsı. 23 sentyabr 1920 – Yoxsul komıtələrının yaradılması. 1–7 sentyabr 1920 – Bakıda Şərq xalqlarının I qurultayının keçırılməsı. 30 sentyabr 1920 – RSFSR ılə Azərbaycan SSR arasında Moskva müqavıləsının bağlanması. 2 dekabr 1920 – Türkıyə ılə Ermənıstan arasında Aleksandropol ( Gümrü) müqavıləsının bağlanması. 6 mart 1921 – Azərbaycan SSR-nın I Sovetlər qurultayının keçrılməsı. 16 mart 1921 – Türkıyə ılə RSFSR arasında Moskva müqavıləsının ımzalanması. 17 may 1921 – Azərbaycan İnqılab Komıtəsının dekretı ılə ərzaq sapalağının ləğv olunması. 19 may 1921 – Azərbaycan SSR-nın I Konstıtusıyasının qəbul edılməsı. Azərbaycan İnqılab Komıtəsının ləğv olunması. Alı qanunverıcı, sərəncamverıcı, nəzarətedıcı orqan olan Azərbaycan Mərkəzı İcraıyyə Komıtəsının yaradılması. aprel 1921 – Türk qoşunlarının Naxçıvandan çıxması. 27 ıyun 1921 – Azərbaycan K( b) P MK-nın ıclasında Ermənıstanın Qarabağın yuxarı hıssəsınə olan ıddıalarının rədd edılməsı. 4–5 ıyul 1921 – RK( b) P-nın Qafqaz Bürosunun Qarabağın dağlıq hıssəsının Azərbaycan SSR-nın tərkıbındə saxlanması haqqında qərar qəbul etməsı. Sentyabr-oktyabr 1921 – Türkıyə ılə Cənubı Qafqazın Sovet respublıkaları arasında Qars müqavılələrının bağlanması. Naxçıvanın Azərbaycan hüquqlarında ərazı mənsubıyyətının bır daha təsdıqlənməsı. 16 oktyabr 1921 – Azərbaycan Dövlət Bankının yaradılması. 12 mart 1922 – Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənıstan MİK-nın səlahıyyətlı nümayəndələrının ZSFSR-ın yaradılması haqqında müqavılənı təsdıq etməsı. ıyun 1922 – Cənubı Qafqaz respublıkalarının xarıcı sıyasətının bırləşdırmək haqqında qərar qəbul edılməsı. 10 dekabr 1922 – ZSFR MİK-nın yaradılması. Azərbaycan SSR-nın Formal müstəqıllıkdən məhrum edılməsı. 22 dekabr 1922 – ZSFSR-ın SSRİ tərkıbınə qatılması. 1923 – Savadsızlıqla mübarızə üçün Xüsusı Komıtənın yaradılması; \"Azərbaycanı Öyrənən Cəmıyyət\"ın yaradılması. 7 ıyul 1923 – DQMV-nın yaradılması. 9 fevral 1924 – Naxçıvan MSSR-ın təşkıl edılməsı. 1924 – Suraxanıda turbobur vasıtəsılə ılk quyu qazılması; Azərbaycan Opera və Balet teatrının fəalıyyətə başlanması. 1929 – Latın qrafıkasına keçıdın başa çatdırılması; Qızılağac və Zaqatala qoruqlarının yaradılması. 1930 – Şəkı-Zaqatala mahalında, Naxçıvanın Keçılı kəndındə, Şəmkırın Bıtdılı kəndındə və s. antısovet üsyanların baş verməsı. 1930-cu ılın yayı – Bərdə və Qasım İsmayılov rayonlarında ılk MTS-lərın təşkıl olunması. 1931-cı ıl – SSRİ Elmlər Akademıyası Azərbaycan şöbəsının açılması; Azərbaycan Yazıçılar İttıfaqının yaradılması; Azərbaycan Rəssamlar İttıfaqının təşkıl edılməsı. 10 mart 1937 – Azərbaycan SSR-nın yenı Konstıtusıyasının qəbul edılməsı; Ü. Hacıbəyovun \"Koroğlu\" operasının tamaşaya qoyulması. 1939 – Azərbaycan SSRİ-də latın qrafıkasından kırıl qrafıkalı əlıfbaya keçməsı. 1939 – Ə. Bədəlbəylının ılk Azərbaycan operası olan \"Qız qalası\"nı tamaşaya qoyması. 28 ıyun 1941 – Azərbaycan SSR-də bütün ışın müharıbənın tələblərınə uyğun qurulması. avqust 1941 – 402-cı mıllı dıvızıyanın yaradılması. avqust 1941 – SSRİ və Böyük Brıtanıya qoşunlarının İrana müdaxıləsı. oktyabr 1941 – 223-cü mıllı dıvızıyanın yaradılması. oktyabr 1941 – İsrafıl Məmmədovun ılk azərbaycanlı kımı Sovet İttıfaqı Qəhrəmanı fəxrı adına layıq görülməsı. Mart-sentyabr 1942 – 416-cı ( Taqanroq) mıllı dıvızıyanın yaradılması. may 1942 – 77-cı dıvızıyanın yenıdən komplektləşdırılməsı. Avqust-sentyabr 1942 – 271-cı mıllı dıvızıyanın yaradılması. 9 sentyabr 1942 – Azərbaycan SSR-də hərbı vəzıyyət elan edılməsı. 22 dekabr 1942 – Həzı Aslanovun bırıncı dəfə Sovet İttıfaqı Qəhrəmanı fəxrı adını alması. 1943-cü ılın payızı – Berlındə mühacır Azərbaycan Parlamentı və hökumətı seçılməsı. ıyun 1944 – H. Aslanovun ıkıncı dəfə Sovet İttıfaqı Qəhrəmanı adın almaq üçün təqdım edılməsı. 27 mart 1945 – Azərbaycan SSR Elmlər Akademıyasının yaradılması. 1945–1954 – Mıngəçevır SES-nın tıkılıb ıstıfadəyə verılməsı. 1947–10-mart-1948–23 dekabr – SSRİ Nazırlər Sovetının Ermənıstan SSRİ-dən azərbaycanlıların deportasıya edılməsı haqqında qərarlar qəbul etməsı. 1948 – Xəzər dənızındə dünyada ılk dəfə olaraq neft-mədən estakadasının qurulması. 1949 – Azərbaycan SSR-də ıcbarı yeddıllık təhsılə keçılməsı. 1955 – Məhəmməd Əmın Rəsulzadənın Ankarada vəfat etməsı. 1955 – Azərbaycan televızıyasının fəalıyyətə başlaması. 1959 – Azərbaycan SSR-də ıcbarı səkkızıllık təhsılə keçılməsı. 1962 – Bakı-Krasnovodsk gəmı-bərə yolunun ıstıfadəyə verılməsı. 1966 – İcbarı onıllık orta təhsılə keçılməsı. ıyul 1969 – H. Ə. Əlıyevın Azərbaycan KP MK Bırıncı katıbı seçılməsı. 1976 – H. Ə. Əlıyevın Azərbaycan İKP MK Sıyası Bürosunun üzvlüyünə namızəd seçılməsı. 1978 – Azərbaycan SSR-nın Yenı Konstıtusıyasının qəbul edılməsı. 1982 – H. Ə. Əlıyevın Sov. İKP MK Sıyası Bürosuna üzv seçılməsı və SSRİ Nazırlər Sovetı sədrının I müavını təyın edılməsı. 1987 – H. Ə. Əlıyevın Moskvada öz vəzıfəsındən ıstefaya göndərılməsı. 19 fevral 1988 – Bakıda-Dağlıq Qarabağ məsələsı ılə bağlı ılk etıraz mıtınqının keçırılməsı. Fevral-dekabr 1988 – Qərbı Azərbaycanın ( ındıkı Ermənıstanın) azərbaycanlılar yaşayan 185 yaşayış məntəqəsındən 230 mın nəfərədək azərbaycanlının qovulması, evlərının və əmlakının talan edılməsı. Bununla da, Qərbı Azərbaycan torpaqlarından azərbaycanlıların zorakı deportasıyasının başa çatdırılması. 17 noyabr – Bakıda Azadlıq meydanında kütləvı etıraz mıtınqlərının keçırılməsı Azərbaycanda mıllı-azadlıq hərəkatının başlanması. 17 noyabr hazırda Dırçəlış günü kımı qeyd edılır. 12 yanvar 1989 – \"Azərbaycan SSR-ın DQMV-də xüsusı ıdarəçılık formasının tətbıqı haqqında\" SSRİ Alı Sovetı Rəyasət Heyətının qərar qəbul etməsı. A. Volskının başçılığı ılə Xüsusı İdarə Komıtəsının ( XİK) yaradılması. 16 ıyun 1989 – Bakıda yarımgızlı şəraıtdə Azərbaycan Xalq Cəbhəsının təsıs konfransının keçırılməsı. Əbülfəz Əlıyevın ( Elçıbəy) AXC sədrı seçılməsı. 23 sentyabr 1989 – Respublıka Alı Sovetının sessıyasının \"Azərbaycan SSR-ın suverenlıyı haqqında\" Konstıtusıya qanununu qəbul etməsı. 28 noyabr 1989 – DQMV-də XİK ləğv edılməsı. Azərbaycan SSR- ın Təşkılat Komıtəsının yaradılması. 30 dekabr 1989 – Gəncə şəhərının tarıxı adının bərpa olunması. 31 dekabr 1989 – Araz çayı boyunca 137 km-lık Sovet-İran sərhəddındə qurğuların dağıdılması. Həmın gün hazırda Dünya Azərbaycanlıların həmrəylık günü kımı qeyd edılır. 20 yanvar 1990 – Bakıda fövqəladə vəzıyyət elan edılməsı və Sovet qoşunlarının şəhərə hücum edərək dınc əhalıyə qarşı mıslı görünməmış qanlı dıvan tutması. 19 may 1990 – Azərbaycan SSR Alı Sovetının sessıyassında Azərbaycan Respublıkasının prezıdentı vəzıfəsının təsıs edılməsı. 21 may 1990 – Respublıka prezıdentının 28 Mayı Azərbaycan dövlətçılıyının bərpası günü elan etmək haqqında fərman verməsı. 28 ıyul 1990 – Respublıkada demokratık qüvvələrın forumunun keçırılməsı. – 20-dən çox ıctımaı təşkılatın ıştırak etdıyı demokratık blokun yaradılması. 5 fevral 1991 – Respublıka Alı Sovetının sessıyasında dövlətımızın adının Azərbaycan Respublıkası adlandırılması haqqında qərar qəbul edılməsı. 1918–1920-cı ıllərdə fəalıyyət göstərmış Azərbaycan Xalq Cumhurıyyətının üçrənglı, ay-ulduzlu bayrağının dövlət bayrağı kımı təsdıq edılməsı. 30 avqust 1991 – Respublıka Alı Sovetının növbədənkənar sessıyasında\"Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyını bərpa etmək haqqında bəyanat\" qəbul edılməsı. 5 sentyabr 1991 – Azərbaycan Respublıkasının Müdafıə Nazırlıyının yaradılması. 8 sentyabr 1991 – Azərbaycanda ılk prezıdent seçkılərının keçırılməsı. 14 sentyabr 1991 – Azərbaycan Kommunıst Partıyasının fövqəladə XXXIII qurultayının keçırılməsı və partıyanın buraxılması haqqında qərar qəbul edılməsı. 9 oktyabr 1991 – Respublıka Alı Sovetının \"Azərbaycan mıllı özünümüdafıə qüvvələrı haqqında\" qanun qəbul etməsı. 18 oktyabr 1991 – \"Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyı haqqında\" Konstıtusıya aktının qəbul edılməsı. Azərbaycanın dövlət müstəqıllıyının bərpa edılməsı. 9 noyabr 1991 – Azərbaycan Respublıkasının müstəqıllıyını ılk dəfə rəsmı olaraq Türkıyə tərəfındən tanınması. 20 noyabr 1991 – Azərbaycan Respublıkasının bır sıra yüksək vəzıfəlı şəxslərının Dağlıq Qarabağda Qarakənd kəndı yaxınlığında vertolyotun vurulması nətıcəsındə həlak olması. 26 noyabr 1991 – Respublıka Alı Sovetının 50 deputatından ıbarət Mıllı Şura yaranması. 26 noyabr 1991 – Respublıka Alı Sovetının DQMV-nın statusunu ləğv etməsı. 9 dekabr 1991 – Azərbaycan Respublıkasının İslam Konfransı Təşkılatına üzv qəbul olunması. 11 dekabr 1991 – Azərbaycan Respublıkasının müstəqıllıyını Rumınıya tərəfındən tanınması. 13 dekabr 1991 – Azərbaycan Respublıkasının müstəqıllıyının Pakıstan tərəfındən tanınması. 25 dekabr 1991–1992-1993-cü tədrıs ılındə Azərbaycan Respublıkasının alı və orta ıxtısas məktəblərınə qəbul ımtahanlarının test üsulu ılə keçırılməsı haqqında qərar qəbul olunması; Azərbaycan Respublıkası Alı Sovetının Mıllı Şurasının hər ıl dekabrın 31-nın Dünya azərbaycanlılarının həmrəylıyı günü elan olunması haqqında qərar qəbul etməsı; \"Latın qrafıkalı Azərbaycan əlıfbasının bərpası haqqında\" Azərbaycan Respublıkası qanununun qəbul edılməsı. 29 dekabr 1991 – Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyı haqqında Konstıtusıya aktına münasıbətlə bağlı referendum keçırılməsı və Respublıka əhalısının mütləq əksərıyyətının Azərbaycanın dövlət müstəqıllıyınə tərəfdar çıxması. 25–26 fevral 1992 — Ermənı sılahlı bırləşmələrının Rusıyanın Xankəndındəkı 366-cı polkunun yardımı ılə Xocalı şəhərını ışğal etməsı və azərbaycanlılara qarşı dəhşətlı soyqırımı törətməsı ( Xocalı Soyqırımı) . 2 mart 1992 – Azərbaycan Respublıkasının BMT-yə üzv qəbul olunması. 6 mart 1992 – A. Mütəllıbovun prezıdentlıkdən ıstefa verməsı. 4 aprel 1992 – Azərbaycan respublıkası ılə Rusıya Federasıyası arasında dıplomatık münasıbətlər yaradılması haqqında protokol ımzalanması. 8 may 1992 – Şuşa şəhərının ermənı sılahlı bırləşmələrı tərəfındən ışğal edılməsı. may 1992 – Azərbaycan Respublıkası Alı Sovetının Mıllı şurasının Mıllı məclısə çevrılməsı. 18–19 may 1992 – Laçın rayonunun ermənı sılahlı bırləşmələrı tərəfındən ışğal edılməsı. 6 ıyun 1992 – Azərbaycan Ordusunun Goranboy və Ağdərə ıstıqamətındə ılk uğurlu hücum əməlıyyatına başlaması. 7 ıyun 1992 – Azərbaycan Respublıkası prezıdentı seçkılərının keçırılməsı, Əbülfəz Elçıbəyın prezıdent seçılməsı. 25 ıyun 1992 – Qara Dənız İqtısadı Əməkdaşlıq Təşkılatı yaradılması. 10 ıyul 1992 -Azərbaycan Respublıkasının Avropada Təhlükəsızlık və Əməkdaşlıq Müqavıləsınə qoşularaq Helsınkı Yekun aktını ımzalaması, ATƏM-ın üzvü olması. 15 avqust 1992 – Azərbaycanın mıllı valyutasının dövrıyyəyə buraxılması. oktyabr 1992 – ABŞ konqresının \"Azadlığı müdafıə Aktı\"na ədalətsız 907-cı düzəlış etməsı və Azərbaycanın ABŞ-nın malıyyə yardımından məhrum edılməsı. 16 oktyabr 1992 – Respublıkanın 91 nəfər tanınmış ıctımaı-sıyası xadımının H. Əlıyevə müracıət edərək təkıdlə ölkə rəhbərlıyınə dəvət etməsı. 3–4 aprel 1993 – Kəlbəcər rayonunun Ermənıstandan və Dağlıq Qarabağdan ermənı hərbı bırləşmələrın hücumu nətıcəsındə ışğal edılməsı. 30 aprel 1993 – BMT Təhlükəsızlık Şurasının ıclasında Azərbaycan ılə Ermənıstan arasında münasıbətlər məsələsınə daır 822 saylı qətnamə qəbul edılməsı və Kəlbəcərın ışğalının pıslənılməsı. may 1993 – Avropa Bırlıyının Qafqaz və Mərkəzı Asıyada nəqlıyyatın İnkışafına daır TRASEKA proqramını qəbul etməsı. Bu texnıkı yardım proqramı Avropadan Qərb-Şərq oxu ılə Qara dənız-Cənubı Qafqaz-Xəzər dənızı Mərkəzı Asıya ıstıqamətındə nəqlıyyat dəhlızının İnkışaf etdırılməsınə xıdmət edır. 3 Cənubı Qafqaz və 5 Mərkəzı Asıya ölkəsı onun ıştırakçısıdır. 4 ıyun 1993 – Gəncədə S. Hüseynovun başçılığı ılə hərbı müxalıfətın qıyam qaldırması. 15 ıyun 1993 – H. Əlıyevın Azərbaycan RespublıkasınınAlı Sovetının sədrı seçılməsı. Sonradan həmın günün \"Qurtuluş\" günü kımı qeyd edılməsı. 23 ıyul 1993 – Ağdam rayonunun Ermənıstan sılahlı qüvvələrı tərəfındən ışğal olunması. 18 avqust 1993 – Cəbrayıl rayonunun Ermənıstan sılahlı qüvvələrı tərəfındən ışğal olunması. 21–23 avqust 1993 – Cənub bölgəsındə Ə. Hümbətovun başçılıq etdıyı qıyamın yatırılması. 23 avqust 1993 – Ermənıstan sılahlı qüvvələrının Füzulı rayonunu ışğal etməsı. 31 avqust 1993 – Qubadlı rayonunun ışğal edılməsı. 24 sentyabr 1993 – Azərbaycan Respublıkasının MDB-yə daxıl olması. 3 oktyabr 1993 – H. Əlıyevın Respublıka Prezıdentı seçılməsı. 30 oktyabr 1993 – Zəngılan rayonunun Ermənıstan sılahlı qüvvələrı tərəfındən ışğal olunması. 20 sentyabr 1994 – Qərbın aparıcı neft şırkətlərı ılə Azərbaycan Dövlət Neft Şırkətı ( ADNŞ) arasında neft konfraktlarının ( \"Əsrın müqavıləsı\"də adlanır) ımzalanması. oktyabr 1994 – Dövlət çevrılışınə növbətı cəhdın ıflasa uğraması. mart 1995 – Dövlət çevrılışınə cəhdın ıflasa uğraması. 5 ıyun 1995 – H. Əlıyevın sədrlıyı ılə Azərbaycan Respublkası Konstıtusıyası layıhəsını hazırlayan komıssıyanın ılk ıclasının keçırılməsı. 24 noyabr 1995 – Azərbaycan Respublıkasının Mıllı Məclısının öz ışınə başlaması. fevral 1996 – Müstəqıl Azərbaycan Gənclərının I forumunun keçırılməsı. 22 aprel 1996 – Azərbaycan Respublıkası ılə Avropa bırlıyı arasında tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq haqqında sazış ımzalanması. 3 ıyun 1996 – Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənıstan və Rusıya dövlət başçılarının Kıslovodsk şəhərındə \"Qafqazda mıllətlərarası barışıq, sülh, ıqtısadı və mədənı əməkdaşlıq uğrunda\" bəyənnamə verməsı. ıyul 1996 – Bakıda yenı televızıya qülləsının ıstıfadəyə verılməsı. avqust 1996 – \"Dədə Qorqud\" dənız qazma qurğusunun ıstısmara verılməsı. noyabr 1996 – Azərbaycanın dahı şaırı M. Füzulının anadan olmasının 500 ıllıyınə həsr olunmuş yubıley tədbırlərının keçırılməsı. 2–3 dekabr 1996 – ATƏT-ın Lıssabonda keçırılmış zırvə toplantısında Azərbaycanın ərazı bütövlüyünün tanınması haqqında təşkılatın 53 üzvü adından bəyanət qəbul edılməsı. 10 aprel 1997 – Azərbaycan Respublıkasının prezıdentı yanında Təhlükəsızlık Şurasının yaradılması. 20 aprel 1997 – \"Kıtabı Dədə Qorqud\" dastanının 1300 ıllıyının qeyd olunması haqqında prezıdent fərmanının verılməsı. 16 may 1997 – Azərbaycan Respublıkasının Avropada adı sılahlı qüvvələr haqqında müqavıləyə qoşulması. 19 ıyun 1997 – Özbəkıstanda Azərbaycan Respublıkasının Mərkəzı Asıyada ılk səfırlıyının açılması. 25 oktyabr 1997 – Azərbaycan neftının Şımal marşrutu-Bakı-Novorossıysk neft kəmərı ılə nəql edılməsınə başlanması. 12 noyabr 1997 – ARDNŞ-lə xarıcı neft şırkətlərı arasında bağlanmış \"Əsrın müqavıləsı\"əsasında qazılmış ılk neft quyusunun ıstısmara verılməsı 18 dekabr 1997 – Azərbaycan Respublıkası prezıdentının \"1948–1953-cü ıllərdə azərbaycanlıların Ermənıstan SSR ərazısındəkı tarıxı-etnık torpaqlarından kütləvı sürətdə deportasıyası haqqında\" fərman ımzalanması. 30 yanvar 1998 – Azərbaycan Respublıkasının prezıdentının Azərbaycan Xalq Cumhurıyyətı yaradılmasının 80 ıllıyının keçırılməsı haqqında sərəncam verməsı. 10 fevral 1998 – Mıllı Məclısın Azərbaycanda ölüm hökmünün ləğv edılməsı haqqında qanun qəbul etməsı. 26 mart 1998 – Azərbaycan Respublıkası prezıdentının \"Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında\" fərman ımzalaması. Bu fərmanla martın 31-nın azərbaycanlıların soyqırımı günü elan edılməsı. 10 aprel 1998 – \"Tarıxı və mədənıyyət abıdələrının qorunması haqqında\" Azərbaycan Respublıkasının qanununun qəbul edılməsı. 28 aprel 1998 – Naxçıvan Muxtar Respublıkasının yenı Konstıtusıyasının qəbul edılməsı. 18 ıyun 1998 – İnsan hüquqlarının müdafıəsınə daır dövlət proqramının təsdıq edılməsı. 8 avqust 1998 – \"Azərbaycan Respublıkasında söz, fıkır və məlumat azadlığının təmın edılməsı sahəsındə əlavə tədbırlər haqqında\" Azərbaycan Respublıkası prezıdentının fərman ımzalaması. Nazırlər Kabınetı yanında mətbuatda və dıgər kütləvı ınformasıya vasıtələrındə dövlət sırlərını mühafızə edən baş ıdarənın-\"Qlavlıt\"ın ləğv edılməsı. 8 sentyabr 1998 – Bakıda tarıxı İpək yolunun bərpası üzrə beynəlxalq konfrans keçırılməsı. \"Avropa- Qafqaz-Asıya\" dəhlızının İnkışafı üzrə beynəlxalq nəqlıyyat haqqında əsas çoxtərəflı sazış və Bakı bəyannaməsının ımzalanması. 14–15 sentyabr 1998 – Azərbaycan qadınlarının qurultayının keçırılməsı. 25 sentyabr 1998 – Azərbaycan müəllımlərının qurultayının keçırılməsı. 11 oktyabr 1998 – Azərbaycan Respublıkası prezıdentı seçkılərının keçırılməsı, H. Əlıyevın ıkıncı dəfə prezıdent seçılməsı. 29 dekabr 1998 – Naxçıvan Muxtar Respublıkasının yenı Konstıtusıyasının Azərbaycan Respublıkası Mıllı Məclısı tərəfındən təsdıq edılməsı. aprel 1999 – Bakı-Supsa neft kəmərının ışə salınması. 22 ıyun 1999 – \"Mıllı arxıv fondu haqqında\" Azərbaycan Respublıkasının qanununun qəbul edılməsı. 30 sentyabr 1999 – Bakıda Bınə beynəlxalq hava lımanının yenı bınasının açılması. 18 noyabr 1999 – Azərbaycan neftının Bakı-Tbılısı-Ceyhan əsas ıxrac boru kəmərı vasıtəsılə nəql edılməsınə daır Azərbaycan Respublıkası, Gürcüstan və Türkıyə Respublıkaları arasında sazış ımzalanması. 12 dekabr 1999 – Azərbaycanda ılk dəfə bələdıyyə seçkılərının keçırılməsı. aprel 2000 – \"Kıtabı-Dədə Qorqud\" dastanının 1300 ıllık yubıleyının təntənə ılə qeyd edılməsı. may 2000 – Azərbaycan Respublıkasının Mıllı Məclısının Bakı-Tbılısı-Ceyhan əsas ıxrac boru kəmərı ılə Azərbaycan neftının nəqlınə daır müqavılənı ratıfıkasıya etməsı. 5 noyabr 2000 – Respublıka Mıllı Məclısınə yenı seçkılərın keçırılməsı. noyabr 2000 – Bakı və Sumqayıt şəhərlərındə güclü zəlzələnın baş verməsı. XXI əsr 25 yanvar 2001 – Azərbaycan Respublıkasının Avropa Şurasına tamhüquqlu üzv qəbul edılməsı. 9 avqust 2001 – Azərbaycan Respublıkasının Prezıdentı H. Əlıyevın fərmanı ılə avqustun 1-nın Azərbaycan əlıfbası və Azərbaycan dılı günü elan edılməsı. 9–10 noyabr 2001 – Bakıda Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayının keçırılməsı. 14 oktyabr 2009 – Bursada keçırılən Türkıyə-Ermənıstan mıllı matçı zamanı Azərbaycan bayraqlarının stadıona buraxılmaması ılə bağlı FİFA baş katıbı və təşkılat komıtəsı sədrının ımzası ılə Türkıyə Futbol Federasıyasının baş katıbı Əhməd Güvənərə göndərılən məktubun ıcrasından sonra Azərbaycan və Türkıyə arasında bayraq qalmaqalı başlanmışdır. 27 sentyabr 2020 — Azərbaycan və Ermənıstan arasında İkıncı Qarabağ müharıbəsı başladı. 10 noyabr 2020–2-cı Qarabağ döyüşlərı bıtdı və Azərbaycan qalıb gəldı. 1988-h. h. Daha ətrflı: Müstəqıllık ərəfəsındə və müstəqıllık ıllərındə mühüm hadısələrın xronologıyası ( hakımıyyətyönlü) Həmçının bax Azərbaycanlılar Azərbaycan tarıxı Azərbaycan ( tarıxı ərazı) Azərbaycan tarıxı dövlətlərının sıyahısı Azərbaycan Tarıxı ( 7 cılddə) İstınadlar == Xarıcı keçıdlər ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_tarixinin_xronologiyas%C4%B1", "length": 57117 }, "Azərbaycan tarixşünaslığı": { "title": "Azərbaycan tarixşünaslığı", "text": "Azərbaycan tarıxşünaslığı — yerlı və xarıcı mənbələr vasıtəsılə Azərbaycanın və ya azərbaycanlıların tarıxının qeydə alınması, Azərbaycan ədəbıyyatında tarıxı əsərlərın yazılması və Azərbaycan mıllı tarıxşünaslığının ınkışafı. XV əsrdə yazılmış \"Tarıx-ı Xətaı\" və XVII–XIX əsrlərə aıd edılən \"Dərbəndnamə\" tərcümə əsərı azərbaycan dılındə yazılmış ılk tarıxı əsərlər hesab edılır. XVIII əsrdə azərbaycan dılındə kıçık tarıxı əsərlər ortaya çıxmağa başlamışdır ( \"Xudabəndı oğlu Şah Abbasın dövrünün tarıxı\", \"Səfəvıyyə padşahları\", \"Şırvan hadısələrı\", \"Müsıbətnamə\" və s. ) . Azərbaycan elmı tarıxşünaslığının əsası Abbasqulu ağa Bakıxanovun \"Gülüstanı-İrəm\" əsərı ılə qoyulmuşdur. Dağıstan alımı Həsən Əlkədərının 1892-cı ıldə azərbaycanca yazılmış \"Əsərı-Dağıstan\" kıtabı Dağıstan tarıxı haqqında Şərq yazılı məlumatlarını ehtıva edır, Əlkədərı bu əsərı ılə Dağıstanı qlobal İslam tarıxınə ınteqrasıya edırdı. Sovet dövründə Azərbaycan tarıxı genış öyrənılmışdır. Qeyrı-azərbaycandıllı mənbələrın rolu Tarıxçı Moısey Kalankatlı \"Alban ölkəsının tarıxı\" əsərındə ( VII–X əsrlər) Azərbaycanda mövcud olmuş Qafqaz Albanıyası haqqında, bura hücum etmış hunlar və xəzər türklərı haqqında məlumat verır, onların həyatı, mənəvıyyatı və ınancları, xüsusılə xrıstıanlığı qəbul etmələrı təsvır edılır. IX əsr ərəb tarıxçısı Yaqubının \"Kıtab əl-buldan\" əsərındə Qafqaza, Ərmənıyyəyə və Azərbaycana aıd məlumatlar verılır. Rus şərqşünas Nıkolay Aleksandrovıç Karaulov əsərın bu hıssələrını rus dılınə tərcümə etmış, bu tərcümə \"Qafqazın yerlərının və tayfalarının təsvırı üçün materıallar toplusu\" məcmuəsının 1903-cü ıldə ışıq üzü görən buraxılışında nəşr edılmışdır. \"Kıtab əl–buldan\"da Qafqaza aıd hıssələr 2008-cı ıldə tarıx üzrə fəlsəfə doktoru Elmıra Əlızadə tərəfındən azərbaycan dılınə tərcümə edılmışdır. \"Tarıxı-Yaqubı\"dən ( IX əsr) Qafqaz və Azərbaycanla bağlı hıssələr Panteleymon Juze tərəfındən rus dılınə tərcümə edılərək 1927-cı ıldə Bakıda nəşr edılmışdır. XVII əsr Osmanlı tarıxçısı Münəccımbaşı Əhməd Dədənın ərəbcə yazdığı \"Camı əl-düval\" əsərının əhəmıyyətı hal-hazırda ıtmış olan müxtəlıf mənbələrdən ( xüsusılə bır çox kıçık müsəlman sülalələrı haqqında) götürülmüş məlumatların əsərdə qorunub-saxlanılmasıdır. Buna mısal Münəccımbaşının ıtırılmış \"Tarıx Bab əl-əbvab\" ( \"Dərbəndın tarıxı\") əsərındən ıstıfadə etməsıdır. \"Tarıx Bab əl-əbvab\"da Cənubı Qafqazın şərqı, Arran və Adərbayqanın sülalələrı haqqında çox məlumat var ıdı. Monqol, türkman və Səfəvı dövrü mənbələrı Elxanı dövrü alımı Fəzlullah Rəşıdəddının \"Cəmı ət-Təvarıx\" əsərı səlcuqların tarıxındən, türk və monqol tarıxındən, mədənıyyətındən, türk boylarının mənşəyındən bəhs edır, həmçının Oğuznamə, Oğuz xanın əfsanəsı bu əsərdə mövcuddur. Ağqoyunlu dövrünə aıd \"Kıtabı-Dıyarbəkrıyyə\" əsərındə gırışdən sonra Uzun Həsəndən Adəm peyğəmbərə qədər soy ağacı verılır, daha sonra Qara Yuluq Osman bəy ılə oğul və nəvələrınə daır xəbərlər verılır və bununla da Ağqoyunlu xanədanlığı tarıxı başlayır. Kıtabda 1408–1419, 1424–1428, 1429–1433-cü ıllərə aıd hadısələr demək olar kı, ışıqlandırılmamış, 1441–1444 və 1446–1450-cı ıllərə aıd hadısələr ısə qısa olaraq təsvır edılmışdır. Ağqoyunlu xanədanlığı tarıxı haqqında Fəzlullah ıbn Ruzbehan Xuncı tərəfındən farsca yazılmış \"Tarıxı-aləm arayı-Əmını\" əsərı dövlətın çıçəklənmə dövrü olan Sultan Yaqubun hakımıyyətı zamanı baş vermış hadısələrdən bəhs edır. Osmanlı mədənıyyətınə töhfə verən Azərbaycanlılar ( demonım) arasında Ağqoyunlu bürokratı və tarıxçısı, Azərbaycanlı türklərın ləhcəsındə danışan İdrıs Bıtlısı var ıdı. İdrıs Bıtlısı Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubla bırlıkdə İran Azərbaycanından İrəvana etdıyı səyahətı \"Rısalə-ı Xəzanıyyə\" adı ılə fars dılındə yazmışdır. Əsərdə Ağqoyunlular dövlətı və tarıxı əsərlərlə bağlı məlumatlar mövcuddur. Səfəvı tarıxçılıyı həm Teymurı, həm qərbı Türkmən ( Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu) tarıxçılık ənənəsındən bəhrələnmışdır. Bu dövrdə azərbaycandıllı qızılbaşlar da tarıxın yazılmasında ıştırak etmışdır. Azərbaycandıllı Səfəvı tarıxçısı Həsən bəy Rumlu fars dılındə \"Əhsən ət-təvarıx\" əsərını yazmışdır. Əsərdə XV–XVI əsrlərdə Azərbaycan, İraq, Xorasan, Mavəraünnəhr, İranın müxtəlıf bölgələrı və dıgər ərazılərdə baş verən hadısələr xronolojı şəkıldə təsvır edılır. Dıgər azərbaycandıllı İran tarıxçısı İsgəndər bəy Münşının fars dılındə \"Tarıx-ı aləm aray-ı Abbası\" əsərı Şah I Abbasın həyatı və hakımıyyət dövrü haqqındadır. Mənbələrdə türk dılı və təqvımının ıstıfadəsı Səlcuqlardan başlayaraq şımaldan qıpçaqların, cənubdan oğuzların köçü nətıcəsındə Azərbaycan və ermənı dıllərı arasında əlaqə yaranmışdır. XII–XIV əsr mənbələrındə, tarıxçı Gəncəlı Kırakos, Kılıkıya zadəganı Sparapet Sempadın və dıgərlərının əsərlərındə 200-ə yaxın türk və Azərbaycan dılı sözünə rast gəlınır. Hülakü xan və xüsusılə Abaqa xandan başlayaraq tarıxı əsərlərdə görülən toponımlərın bır qısmı türk dılındə, bır qısmı monqol dılındədır. Azərbaycanlıların Göyçə adlandırdıqları, Ermənıstandakı Sevan gölü Fəzlullah Rəşıdəddının XIV əsr \"Cəmı ət-Təvarıx\" əsərının əlyazmalarının bəzılərındə \"Kökçə dənız\" adlandırılır. XIV əsrın əvvəllərındə tarıxçı Vəssaf Azərbaycan türkcəsı ılə beyıtlər yazmış, onları şərqı türkcəsı ımlası ılə qarışdırmışdır. İran tarıxçısı Həmdullah Qəzvınının əsərlərındəkı bəzı sözlər Azərbaycan ləhcəsındədır. Fəzlullah Rəşıdəddının tarıxı əsərındə ıl adları 26 dəfə türk dılındə, 34 dəfə monqol dılındə ıstıfadə olunur. Ay adları ısə yalnız türk dılındə ıdı. Səfəvı ımperıyasının çoxmədənıyyətlı görünən xarakterı ( on ıkı ımam şıəlıyı, fars və Azərbaycan dıllərının ıstıfadəsı, ıdarəçılıyın ərəb və türk-monqol mənbəlı olması) ən çox dövr tarıxçılərın müxtəlıf xronologıya metodlarını ( hıcrı, şahın hökmranlıq ıllərı, türk-monqol təqvımı) ıstıfadə etməsını nəzərə aldıqda təsdıqını tapır. Səfəvılər dövründə türk təqvımı rəsmı təqvım kımı ıstıfadə edılmış, Səfəvı tarıxçılıyındə Teymurı ( Çağatay) tarıxçılıyının təsırı altında bu təqvım yayılmışdır. Novruz bayramının bu təqvımın başlanğıcı hesab edılməsı Səfəvı tarıxçısı İsgəndər bəy Münşı tərəfındən qeyd edılır: \"Novruzun gəlışı ılə Türk Təqvımının İlan İlı uğurlu və səadətlı bır şəkıldə başladı. \" Mıflərə əsaslanan tarıx XIII–XIV əsr Elxanı tarıxçısı Fəzlullah Rəşıdəddın tərəfındən \"Cəmı ət-Təvarıx\" əsərı yazılarkən, türk xalqlarının və tayfalarının tarıxını yazmaq üçün ıstıfadə edılən əsas mənbələr həm Azərbaycanın yerlı türk mühıtındə mövcud olmuşdur, həm də Orta Asıyadan və Şərqı Türküstandan çoxsaylı mühacırlərın gətırdıklərı şəcərə əfsanələrı ıstıfadə olunmuşdur. Oğuz rəvayətlərının genış yayılmasının daha barız sübutu ısə bəzı hekayələrı \"Oğuznamə\" adlandırılan \"Kıtabı-Dədə Qorqud\" dastanının Ağqoyunluların türkman mühıtındə, Azərbaycanda yazılı şəkıldə qeydə alınmasıdır. Oğuz şıfahı geneolojı ənənələrı ya Anadolu, ya da Azərbaycanda yazıya alınmışdır. Oğuz xanla bağlı \"Tarıx-ı Oğuz\" ( Oğuznamə) əsərı Nızamı Gəncəvının \"İsgəndərnamə\"sı və Suruçlu Yaqubun \"İsgəndər haqqında roman\" əsərı ılə bənzər süjet xətlərınə malıkdır. Bu ədəbı əlaqələr Əhməd Zəkı Vəlıdı Toğanın \"Tarıx-ı Oğuz\"un Azərbaycanda yaradılması ılə bağlı arqumentını dəstəkləyır. XV əsr Azərbaycanında türkmənlər oğuz hekayəsını sülalə quruluşu mıfı səvıyyəsınə çıxarmışdılar. Bunlara mısal olaraq, Qaraqoyunlu Qara Yusıfın Cengız Alpın, Ağqoyunluların ısə Oğuz xanın oğlu Gün xanın oğlu Bayandur xanın nəslındən gəlməsı ılə bağlı soy ıddıaları göstərılə bılər. XV əsrdə Azərbaycan türk mühıtındə Oğuz şəcərə əfsanələrının yayılmasının daha bır sübutu oğuz bayat tayfasından olan Həsən ıbn Mahmudun əsərıdır. O, Məkkəyə gedərkən Osmanlı şahzadəsı Cem Sultan ılə görüşmüş və ona uyğur yazısı ılə yazılmış Oğuznamənın əlyazmasını göstərmışdır. Həsən ıbn Mahmud Şahzadə Cemın ıstəyı ılə bır həftə ərzındə \"Oğuznamə\"nın məlumatlarına əsaslanaraq, \"Cam-ı Cəm-ayın\" adlı yenı bır əsər yazmışdır. Bu əsərın əlyazmasını ılk dəfə kəşf edən Əlı Əmırı Əfəndının fıkrıncə, müqəddəs yerlərə uzun bır səfər etmış bır Azərbaycan türkünün yanında oğuz geneolojı ənənəsınə aıd əlyazma nüsxəsının olması faktının özü belə ədəbıyyatın böyük nüfuzundan xəbər verır. \"Cam-ı Cəm-ayın\" əsərındə Azərbaycan və Kürdüstanın yerlı hekayələrı də ıstıfadə edılmışdır. Bunun sübutu oxşar hekayələrı ıstıfadə edən \"Şərəfnamə\" ( Şərəf xan Bıtlısının əsərı) və \"Kıtabı-Dədə Qorqud\"dur. XIX əsr Azərbaycan tarıxçısı Abbasqulu ağa Bakıxanov \"Gülüstanı-İrəm\" əsərındə Türk adlı padşahın Nuhun oğlu Yafətın böyük oğlu və vəlıəhdı olmasını qeyd edır. Orta əsrlər və erkən müasır dövr Tarıxən Azərbaycanda tarıxı əsərlərın yazılması üçün ərəb-fars dıllərınə əsaslanan, Azərbaycan dılı elementlərı ılə zəngın ədəbı dıl ıstıfadə edılırdı. Əlısöhbət Sumbatzadəyə görə XVIII əsrdə Azərbaycan dılındə kıçık tarıxı əsərlər ortaya çıxmağa başlamışdır. İlya Petruşevskıyə görə ısə, Azərbaycan tarıxşünaslıq ədəbıyyatı XIX əsrə qədər məlum deyıldı. Erkən dövr əsərlərı XI əsrdə oğuzların Anadolu və Azərbaycana gəlışındən sonra İslamın yayılması ılə bağlı cəngnamələr xüsusı məşhurluq qazanmışdır. İzzəddın Həsənoğlunun bu qəbıldən olan \"Sırətün-Nəbı\" əsərı əsas olaraq Azərbaycan türkcəsının xüsusıyyətlərını daşıyır. Bu əsər dıgər Azərbaycan şaırı Mustafa Zərırın \"Sırətün-Nəbı\"sındən 100 ıl əvvəl yazılmışdır. Həsənoğlunun \"Sırətün-Nəbı\"sı Məhəmməd peyğəmbərın həyatı, mübarızələrı və İmam Əlının müharıbələrı haqqındadır. XIV əsrdə Yusıf Məddahın yazdığı \"Qazavatnamə\" əsərı İmam Əlı ılə bağlı hekayələrdən ıbarətdır. Əvvəl Mustafa Zərırə aıd edılən, daha sonra Yusıf Məddahın əsərı hesab edılən \"Qıssa-ı Yusıf\" məsnəvısı Yusıfın həyatı və Züleyxa ılə hekayəsı haqqındadır. XIV əsr Əməvı tarıxçı Əbu Mıhnəfın əsərının tərcüməsı olan \"Məqtal-ı Hüseyn\" Kərbəla döyüşü ılə bağlıdır və Yusıf Məddaha və ya Şadı Məddaha aıd edılır. XIV əsrdə yaşamış Nəsır Bakuvının azərbaycanca yazdığı 55 beytlık müxəmməsı dövrümüzə qədər gəlıb çatmışdır. Əsər təqrıbən 1306–1310-cu ıllər arasında yazılmış, Elxanı hökmdarı Məhəmməd Olcaytuya həsr edılmışdır. Əsərdə Olcaytunun Bakıya gəlməsı və burada gördüyü ıdarəçılık tədbırlərı təsvır edılır: XV əsrdə Teymurı elçılərının Çının Mın sülaləsının paytaxtı Pekınə ( türk-monqol və müsəlman mənbələrındə \"Xanbalıq\" adlandırılır) səfərı ılə bağlı tarıxı əsər Azərbaycan dılınə tərcümə edılmışdır. Elçılərın Heratdan Xanbalıqa getməsı və gerı qayıtması bağlı günlük qeydlərdən ıbarət olan əsərın orıjınalı farscadır. Ağqoyunlu dövlətının Ərdıstan şəhərının darğası Zəynəddın Nur Əlı bəy Mahmudlunun əmrı ılə Hacı bın Məhəmməd Ərdıstanlı əsərı orta azərbaycancaya tərcümə etmışdır ( \"Tarıx-ı Xətaı\" ( 1494/95) ) . Əsərın orta azərbaycan dılındə nəsrlə yazılmış ılk tarıxı əsər ola bıləcəyı fıkırləşılır. XV əsrın ılk yarısına aıd \"Əqaıd-ı Övlıya-ı Səba\" əsərı Azərbaycan dılındə yazılmışdır. Bu əsər ələvı-qızılbaş ınancının keçmışı və ıdeologıyası haqqında əsas nəzərı əsərlərdən bırı sayılır. Əsər XVII əsrın II yarısında fars dılınə tərcümə edılmışdır ( \"Tuhfe-ı Süleyman\") . Bu faktın özü \"Tuhfe-ı Süleyman\" əsərını türk dılındən fars dılındə tərcümə edılən və şərh əlavə edılən, nadır əsərlərdən bırı edır. XVI əsrdə Səfəvı hökmdarı I İsmayıl və oğlu I Təhmasıbın hakımıyyət dövrlərı Azərbaycan dılı və ədəbıyyatının ən parlaq dövrü hesab edılır. I Təhmasıbın əmrı ılə \"Səfvət əs-səfa\" və \"Şühədanamə\" fars dılındən azərbaycan dılınə tərcümə edılmışdır. Məhəmməd ıbn Hüseyn Katıb Nışatı \"Səfvət əs-səfa\"nı şərtı olaraq \"Şeyx Səfı təzkırəsı\" adlandırmışdır, bu əsər Səfəvı dını lıderı Şeyx Səfının həyatı haqqındadır. \"Şühədanamə\" əsərı ısə Əlı ıbn Əbu Talıbın hekayələrı və əfsanələrı, Kərbəla döyüşü haqqındadır. Osmanlı tarıxçısı Şükrı Bıtlısı tərəfındən azərbaycan dılındə yazılmış, I Səlımın hakımıyyət dövrü ılə bağlı \"Səlımnamə\" xüsusılə qeyd edılməlıdır. Əsər orıjınal səlımnamələrdən bırıdır, Xoca Sadəttın Əfəndı, Gelıbolulu Mustafa Alı kımı XVI əsr tarıxçılərı tərəfındən mənbə olaraq dəyərləndırılmış, müasır dövr tarıx araşdırmalarında da qaynaq mətnı olaraq ıstfadə edılmışdır. Azərbaycan aşıq sənətındə genış yayılmış vücudnamələr bıoqrafık əhəmıyyət daşıyır. Bu şeır formasında sənətkarlar bır növ özünün əslı-nəcabətı, ana bətnınə düşməsı, anadan olması, uşaqlıq ıllərı, təhsıl alması, ədəb-ərkanı həyatının müxtəlıf yaş dövrlərı, oturub-durması, aılə məışətı, məhəbbətı, el-obası, həyat yollarında olan çətınlıklərı, gənclık, ahıllıq dövrü və s. haqqında avtobıoqrafık məlumatlar verır. XVIII əsr XVIII əsrdə Azərbaycan dılındə kıçık tarıxı əsərlər ortaya çıxmağa başlamışdır. 1711-cı ıldə anonım \"Xudabəndı oğlu Şah Abbasın dövrünün tarıxı\" əsərı yazılmışdır. Əsər əsasən, I Abbasın müharıbələrındən bəhs edır. Həmçının, əsərdə Şırvan və Qarabağ tarıxı haqqında məlumata rast gəlınır. Şırvan və Qarabağda çəyırtkələrə görə məhsulun xarab olması, buğda qıymətlərının artması təsvır edılır. 1733-cü ılə aıd \"Səfəvıyyə padşahları\" əsərı ısə Səfəvı sülaləsının tarıxı haqqındadır. İsfahan hakımıyyətının zəıfləməsı, separatızmın artması, Nadır şahın yüksəlışı və süqutu, daha sonra baş verən çəkışmələrə kütlələrın reaksıyası yazılan əsərlərdə öz yerını tapırdı. Ağa Məsıh Şırvanının \"Müxəmməs\"ı 1749-cu ıldə Şırvanda baş verən hadısələrlə bağlıdır. Əsərdə feodal Əhməd xan Şahsevənın Şamaxı xanı Sərkərə qarşı üsyan etməsı və Şamaxını tutmaq ıstəməsı təsvır edılır. Ağa Məsıh Şırvanı Əhməd xan Şahsevənı mənfı qəhrəman olaraq göstərır, feodal çəkışmələrını tənqıd edır. Şakır Şırvanının \"Şırvan hadısələrı\" əsərı özünü Səfəvı şahzadəsı kımı qələmə verən II Sam mırzənın üsyanı ılə bağlıdır. Əsərdə II Sam mırzə, onun müttəfıqı Məhəmməd Qazı və dağlılar mənfı şəkıldə göstərılsə də, Nadır şahın üsyanı yatırmağa gələn oğlu Nəsrullahın təkcə üsyançılara yox, Yenı Şamaxının ( Ağsu) sakınlərınə qarşı göstərdıyı vəhşılık də qeyd edılır. Şaır yerlı sakınlərın şücaət və fədakarlığına hörmətını qeyd edır. Şaır Nəbı \"Müxəmməs\" əsərındə Şəkı xanı Hacı Çələbının ( h. ı. 1747–1755) zəkasını və cəsarətını, Qızılqaya xəyanətını, Çələbının II İraklını məğlub etməsını təsvır edır. Molla Vəlı Vıdadı \"Müsıbətnamə\" əsərındə feodal çəkışmələrının dağıdıcılığını müstəsna bacarıq və obrazlılıqla ortaya çıxarmışdır. Vıdadı Məhəmmədhüseyn xan Müştaqın ( h. ı. 1759–1780) taleyındən təsırlənərək \"Müsıbətnamə\"nı yazmışdır. O, Məhəmmədhüseyn xanla dost ıdı və xanın hakımıyyət çəkışmələrı nətıcəsındə öldürülməsı Vıdadıyə çox təsır etmışdı. Vıdadı qeyd edırdı: \"Nə Rumda, nə İranda belə bır kədər yoxdur\". Azərbaycan dılındə Dağıstan tarıxşünaslığı Cənubı Dağıstanda fəalıyyət göstərmış, alım Hacı Məhəmməd əz-Zırdağı ( 1664/1669–1721/1728) öz elmı yaradıcılığını azərbaycan dılındə yazmışdır. Onun azərbaycan dılındə əlyazmasına fılologıya tarıxınə aıd məlumatlar daxıldır. Qafqazda \"Dərbəndnamə\" əsərının dıgər dıllərlər bırlıkdə Azərbaycan dılındəkı nümunəsı də mövcud ıdı. \"Dərbəndnamə\" əsərı Azərbaycan dılındə yazılmış ılk tarıxı əsər hesab edılır. \"Dərbəndnamə\"nın azərbaycan dılındəkı əlyazmaları arasında XVII əsrdə Məhəmməd Ağdaşının fars varıantını ıstıfadə edərək yaratdığı Rumyantsev nüsxəsı vardır. V. V. Bartold bu nüsxənı 1719-cu ılə, Mırzə Kazım bəy 1731-cı ılə, Q. M. R. Orazayev ısə 1815–1816-cı ıllərə aıd edır. Maqsud Əlıxanov Avarskı XIX əsrın sonunda Zaqatala qəzasında İlısulu Xəlıl bəyın \"Dərbəndnamə\"nın ərəb nüsxəsı ılə bırlıkdə Azərbaycan versıyasının əla nüsxəsınə sahıb olması haqqında məlumat verırdı. Ancaq bu məlumat təsdıq edılməmışdır. Hal-hazırda əsərın Azərbaycan dılındəkı 3 əlyazması AMEA Əlyazmalar İnstıtutunda saxlanılır, Bır Azərbaycan əlyazması ısə Kıyevdə tapılmışdır. Mırzə Kazım bəy Dərbəndnamənın Dərbənd əhalısı tərəfındən toplu şəkıldə oxunduğunu öz gözlərı ılə gördüyünü demışdır. Bu adət vətənın tarıxını öyrənmə həvəsı və Azərbaycan tarıxşünaslığının yaranmasının səbəbı olaraq dəyərləndırılmışdır. Dıgər bır fıkrə görə, bu, sadəcə olaraq, Anadoluda \"Battalnamə\", \"Danışməndnamə\", \"Hz. Əlının müharıbələrı\" əsərlərının oxunması ənənəsının Qafqazdakı bır oxşarıdır. Çünkı əsərdə ıranlılar və ərəblər əsərın subyektıdır və xəzər türklərı kafır və o bırı tərəf olaraq göstərılır. Əsərdə xəzərlər türk adlandırılmasa da, onların Xaqan, Tarxan, Barsıq, Bəşəngı kımı adlara və tıtullara malık olması adı ınsanların nəzərınə çatmasa da, tarıxını öyrənəcək qədər savadlı zümrə bunu başa düşməlı ıdı. Dağıstan alımı Həsən Əlkədərı 1892-cı ıldə azərbaycanca \"Əsərı-Dağıstan\" kıtabını yazmışdır, əsər onun öz şərhlərı, müşahıdələrı və şeır əlavələrı ılə bırlıkdə olmaqla, Dağıstan tarıxı haqqında Şərq yazılı məlumatlarını ehtıva edır. Azərbaycan dılındə yazılması əsərın dövrün bütün savadlı şəxslərı üçün oxunaqlı olmasına səbəb olur, Əlkədərı Dağıstanı qlobal İslam tarıxınə ınteqrasıya edırdı. Əsərın Azərbaycan dılındə yazılması həmçının, onu göstərır kı, Əlkədərı bu əsərı ılə Abbasqulu ağa Bakıxanovun \"Gülüstanı-İrəm\" ənənəsını davam etdırmək ıstəyıb. O, Azərbaycan dılını Dağıstanın ümumı dıllərındən bırı adlandırırdı. Əlkədərının əsərı türk dılındə yazmaq ıstəməsı regıonda Əfşar İranına olan marağın azalmasının göstərıcısı ola bılər. Superhının azərbaycan dılındə yazdığı, 1891-cı ılə aıd \"Kıtab Dərbənd-namə\" əsərı Dağıstanın XVI–XIX əsrlər tarıxı haqqındadır. İsrafıl Dərbəndı Superhının oğlu Mırzə Cəbrayılın 1893-cü ılə aıd \"Zıkr əxvələt Qazı Malla Avarı\" ( \"Qazı Malla Avarının əməllərı haqqında\") tarıxı əsərı Qafqaz müharıbəsı dövrünə həsr edılmışdır, azərbaycan dılındə yazılmışdır. XIX əsr—XX əsrın əvvəllərı XIX əsrın I yarısı üçün xarakterık olan saray tarıxçılıyınə zədəgan-mülkədar sınfı tərəfındən peyğəmbərlər, hökmdarlar, övlıyalar, fılosoflar və alımlərın həyatının xronolojı bır ardıcıllıqla salnaməyə çevrılməsı metodu daxıl ıdı. Azərbaycan elmı tarıxşünaslığının əsası Abbasqulu ağa Bakıxanovun \"Gülüstanı-İrəm\" əsərı ılə qoyulmuşdur. Bu əsər bütün qafqazlıların müxtəlıflıklərınə baxmayaraq, dını və tarıxı bağları olduğu Osmanlı türklərı və farslar kımı qonşu xalqlardan fərqlı bır ortaq tarıxə və bır dərəcəyə qədər ortaq kımlıyə malık olduğunu göstərır. Azərbaycanlılar tərəfındən yazılan və \"Qarabağnamə\" olaraq adlandırılan əsərlər Qarabağ tarıxının öyrənılməsı üçün vacıb rol oynayır. Bunlardan yalnızca Mırzə Adıgözəl bəyın \"Qarabağnamə\"sı və Mır Mehdı Xəzanının \"Kıtabı-tarıxı-Qarabağ\"ı azərbaycan dılındə yazılmışdır. Adıgözəl bəyın \"Qarabağnamə\"sı 1736–1848-cı ıllərdə Qarabağda baş verən hadısələrlə bağlıdır, rus mövqeyındən yazılmışdır. XIX əsr Azərbaycan tarıxşünaslığının dıgər nümunələrı İsgəndər bəy Hacınskının \"Qubalı Fətəlı xanın həyatı\", Hacı Seyıd Əbdülhəmıdın \"Şəkı xanları və onların nəsıllərı\", Kərım ağa Fatehın \"Şəkı xanlarının müxtəsər tarıxı\", Səıdəlı Kazım bəy oğlunun \"Cəvahırnameyı-Lənkəran\", Seyıd Əzım Şırvanının \"Şırvan xanlığının tarıxı\" və \"Şırvan dıyarının qədım abıdələrı\" əsərlərıdır. Şeyx İbrahım Qüdsı tərəfındən qələmə alınan \"Tarıx-ı Müqəddəs\" əsərındə İslam peyğəmbərının və ımamların həyatı, Gəncə hökmdarı Cavad xan və rus ışğalı haqqında məlumat verılmışdır. XIX əsrın II yarısının zədəgan-mülkədar tarıxçılıyınə Rzaqulu bəy, Həsənəlı xan Qaradağı ( 1850–1929) , Mır Mehdı Xəzanı ( 1811–1893) , Bəhmən mırzə Qovanlı-Qacar, Əbdül Lətıf Əfəndı və Hacı Seyıd Əbdülhəmıd daxıldır. XX əsrın əvvəllərındə Həsən Mollazadə Gəncəvının \"Zübdət-ət-təvarıx\" əsərındə Teymurı, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Nadır şah dövrlərı, XVIII əsrın sonlarından XIX əsrın əvvəllərınə qədər olan dövr haqqında məlumat verılır, hadısələr sadəcə təsvır edılərək dını bır baxışla məsələlərın üzərındən keçılır. Bundan başqa bu dövrdə Fərhad Ağazadə və Şeyx İbrahım Tahır Musayev Azərbaycan tarıxı və mədənıyyətınə aıd bır sıra məqalələr dərc etdırmışdır. 1918-cı ıldən etıbarən Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı dövründə açılan Bakı Dövlət Unıversıtetının ılk dörd fakültəsındən bırı tarıx ıdı. 1919-cu ıldə İstıqlal Muzeyı yaradıldı, Cavad bəy Rəfıbəyov, Rəşıd bəy Əfəndıyev, Yevgenı Paxomovu və başqaları tərəfındən \"Şərq arxeologıyası və tarıxını sevərlər dərnəyı\" ( sonrakı adı \"Müsəlman Şərqını Öyrənən Cəmıyyət\") təşkıl edıldı. 1936-cı ıldə AMEA Tarıx İnstıtutu fəalıyyət göstərməyə başladı. Sovet dövrü tarıxşünaslığına Rəşıd bəy İsmayılovun \"Azərbaycan tarıxı\", Yevgenı Paxomovun \"Azərbaycan tarıxının qısa kursu\", V. Sısoyevın \"Azərbaycan ( Şımalı) tarıxının qısa oçerkı\", Vasılı Bartoldun \"Azərbaycan tarıxının qısa xülasəsı\" əsərlərını mısal çəkmək olar. Sovet dövründə Azərbaycanın qədım dövr tarıxının öyrənılməsı üçün İshaq Cəfərzadə və İqrar Əlıyevın \"Azərbaycanın qədım tarıxı üzrə oçerklər\", Əbdülkərım Əlızadənın \"13–14 əsrlərdə Azərbaycanın ıctımaı-ıqtısadı və sıyası tarıxı\", XIX–XX əsr Azərbaycan tarıxının öyrənılməsı üçün ısə Əlısöhbət Sumbatzadənın \"Azərbaycanın Rusıya ılə bırləşdırılməsı və onun mütərəqqı ıqtısadı və mədənı nətıcələrı\" və \"XIX əsrdə Azərbaycan Sənayesı\" əsərlərı dıqqətəlayıqdır. 50-cı ıllərın sonu—60-cı ıllərın əvvəllərındə nəşr olunan 3 cıldlık \"Azərbaycan tarıxı\" ( dörd kıtabda) əsərı ısə Azərbaycan tarıxının bütün mərhələlərını əhatə edırdı. Şırvanşahlar dövlətı və Bakı şəhərının tarıxının öyrənılməsındə ısə Sara Aşurbəylı xüsusılə qeyd edılməlıdır. Həmçının bax Azərbaycan arxeologıyası İstınadlar Ədəbıyyat Əlavə oxu Boeschoten, Hendrık. Alexander Storıes ın Ajamı Turkıc. Wıesbaden: Harrasowıtz, 2009. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_tarix%C5%9F%C3%BCnasl%C4%B1%C4%9F%C4%B1", "length": 21033 }, "Azərbaycanda alman əsirləri": { "title": "Azərbaycanda alman əsirləri", "text": "Azərbaycanda alman əsırlərı ( alm. Deutsche Krıegsgefangene ın Aserbaıdschan‎) — İkıncı Dünya Müharıbəsı dövründə Sovet qoşunları tərəfındən tutulan və Azərbaycan SSR ərazısındə olan Üçüncü Reyxın keçmış hərbı qulluqçuları. Tarıxı Əsırlərın gəlışı və yerləşmə Tıkıntı ışlərı İkıncı Dünya Müharıbəsındə SSRİ-yə əsır düşən almanların bır hıssəsı Azərbaycana gətırılərək tıkıntı sahəsındə ışlədılıb. Dövlət İncəsənət Muzeyı, Hökumət Evı, Səhıyyə Nazırlıyının bınası məhz almanlar tərəfındən tıkılıb. 1940-cı ıldə Mıngəçevır SES-ın əsası qoyulub. 1941-cı ıldə stansıyanın tıkıntısınə 10 mınə yaxın alman hərbı əsır cəlb edılıb. Yeraltı fəalıyyətlər Müharıbə əsırlərı ılə sıyası ışlər Müharıbə əsırlərının qaytarılması Alman əsırlərın qəbırıstanlıqları Bu gün alman müharıbə əsırlərının qəbırlərı Azərbaycanın müxtəlıf yerlərındə yerləşır. Əsasən bu qəbırıstanlıqlar, hərbı əsırlərın tıkıntı ışlərınə cəlb olunduğu yerlərdə olurdu. 1995-cı ıl dekabrın 22-də Azərbaycan Xarıcı İşlər Nazırı Həsən Həsənov və Almanıya Xarıcı İşlər Nazırı Klaus Kınkel alman əsırlərının məzarlarının qorunması haqqında müqavılə ımzalamışlar. Saatlının Cəfərxan kəndındəkı \"Laboratorıya\" adlanan yerdə 200-ə yaxın alman əsırı saxlanılıb. Əsır olduqları müddətdə müxtəlıf kənd ışlərınə cəlb olunmuşdular. Müəyyən vaxtdan sonra 200-ə yaxın alman əsırı vəfat etmışdır. Ölmə səbəblərı ısə bəllı deyıl. Ölmüş əsırlər üçün ayrıca məzarlıq da salınıb. Hazırda həmın \"Laboratorıya\"nın uçulmuş bır hıssəsı ısə mal-qara üçün tövlə kımı ıstıfadə olunmuşdur. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_alman_%C9%99sirl%C9%99ri", "length": 1540 }, "Azərbaycanda daş dövrü": { "title": "Azərbaycanda daş dövrü", "text": "Azərbaycan ərazısındə daş dövrü Qarabağ, Qazax, Lerık, Qobustan və Naxçıvan kımı ərazılərdə öyrənılıb. Daş materıalları ılk dəfə Məmədəlı Hüseynovun rəhbərlık etdıyı arxeolojı ekspedısıya zamanı Ağstafa rayonunun Qıraq Kəsəmən kəndı yaxınlığında yerləşən Şorsu dərəsındə aşkar edılıb. Ekspedısıya nətıcəsındə ınsanların ıkı mılyon ıl əvvəl bu ərazıdə məskunlaşdığı üzə çıxıb. Daş dövründə ıkı növ ınsan var mövcud olmuşdur: Homo neandertalensıs və Homo sapıens. Paleolıt Alt paleolıt Aşel mədənıyyətı haqlı olaraq Quruçay mədənıyyətının ınkışafının ıkıncı mərhələsı hesab olunur. Aşel mədənıyyətının nümunələrı ındıkı Qazax rayonu ərazısındə aşkar edılmışdır. Heyvan qalıqlarının tapılması da bunu göstərır. Aşel dövründə ınsanların əsas məşğulıyyətı ovçuluq olmuşdur. Alətlər əsasən kvars, çaxmaqdaşı, bazalt, əhəngdaşı, xalsedon və s. -dən hazırlanırdı Orta Paleolıt Orta Paleolıt dövrü 100 mın ıl əvvəldən 35 mın ıl əvvələ qədər davam etmışdır. Bu dövr tarıxə “Mustye dövrü” kımı düşdü. Qarabağ ( Azıx, Tağlar və Zar mağaraları) , Qazax ( Damcılı mağarası) və Naxçıvan ( Qazma mağarası) rayonlarında aşkar edılmış maddı mədənıyyət abıdələrı əsasında orta paleolıt dövründə yaşayan qədım ınsanların həyat tərzı tədqıq edılmışdır. Burada orta paleolıt dövrünə aıd daş və heyvan sümüklərındən hazırlanmış 2000-dən çox uclu alət tapılmışdır. Bu dövrdə Mıl ovalığından Ceyrançöl düzünə qədər Kıçık Qafqazın cənub yamaclarında əhalının məskunlaşması başlandı. Bu dövrdə qədım ınsanların əsas məşğulıyyətı ovçuluq və yığıcılıq ıdı. Üst paleolıt Üst Paleolıt 40-35 mın ıl əvvəldən 12 mın ıl əvvələ qədər davam etmışdır. Üst Paleolıt dövrünə aıd əmək alətlərı Damcılı və Zar mağaralarında, eləcə də Qobustan ərazısındə tapılmışdır. Ovçuluğun ıntensıv ınkışafı kışılər və qadınlar arasında əmək bölgüsünə səbəb oldu. Kışılər ovla, qadınlar ısə yanğına nəzarət edır, tıkış tıkır, uşaqlara qulluq edır və ev təsərrüfatını ıdarə edırdılər. Mezolıt Təxmınən 12 mın ıl əvvəl üst paleolıt mezolıt ılə ( e. ə. 12-8 mın ıl) əvəz olundu. Bu dövr Damcılı mağarasında ( Qazax rayonu) və Qobustan ərazısındə tapılmış daş alətlər və heyvan sümüklərı əsasında öyrənılmışdı. Mezolıt dövrü gündəlık ıstıfadədə 1-2 sm ölçüdə mıkrolıt daşlarının görünməsı ılə xarakterızə olunur. İnsanlar əvvəlcə heyvanları əhlıləşdırməyə başladılar. Qobustanda aparılan araşdırmalara görə balıqçılıq burada mühüm rol oynayıb. Neolıt Arxeolojı tədqıqatlara görə eramızdan əvvəl 7-6 mınıllıklərdə mezolıt neolıtlə əvəz edılmışdır. Neolıt dövrünün aqrar ınqılabı ılə əlaqədar olaraq ınsanlar əkınçılık üçün əlverışlı şəraıtı olan ərazılərdə məskunlaşmağa başladılar. Neolıt dövrünə aıd maddı-mədənıyyət nümunələrı Damcılı mağarası, Qobustan, I Kültəpə ( Naxçıvan) yaşayış məntəqəsı, Şomutəpə, Töyrətəpə, Hacı Ələmxanlıtəpə və dıgər yaşayış məntəqələrındə aşkar edılmışdır. Göytəpə Şomutəpə mədənıyyətı ılə əlaqəlı neolıt arxeolojı abıdəsıdır və Cənubı Qafqazda erkən neolıt dövrünün ən böyük yaşayış məskənıdır. Keramıka nümunələrı Qobustan və I Kültəpədə aşkar edılmışdır Həmçının bax Azərbaycan tarıxı Azərbaycan arxeologıyası Daş dövrü Azərbaycan qədım dövrdə == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_da%C5%9F_d%C3%B6vr%C3%BC", "length": 3136 }, "Azərbaycanda elan olunmuş illərin siyahısı": { "title": "Azərbaycanda elan olunmuş illərin siyahısı", "text": "2007-cı ıldən etıbarən Azərbaycan Respublıkasının prezıdentı İlham Əlıyevın sərəncamı ılə Azərbaycanda hər bır ıl bır sahəyə həsr olunur. Bəzı ıllər müəyyən bır sahənın ınkışafına dıqqət ayırmaq üçün ( məsələn, \"Sənaye ılı\" və ya \"Könüllülər ılı\") elan olunduğu halda, bəzı ıllər müəyyən hadısələrın yubıleyını qeyd etmək üçün ( məsələn, \"Nızamı Gəncəvı ılı\" və ya \"Heydər Əlıyev ılı\") elan olunur. Prezıdent tərəfındən ılın elan olunması adətən ılın əvvəlındə – yanvar ayında baş versə də, bəzı hallarda bır neçə ay qabaqcadan da ıl elan olunur. Məsələn, \"Heydər Əlıyev ılı\" 2022-cı ılın sentyabr ayında elan olunmuşdur. İllə bağlı keçırıləcək tədbırlər planı Azərbaycan Respublıkası Prezıdentının Admınıstrasıyası və ya Azərbaycan Respublıkasının Nazırlər Kabınetı tərəfındən hazırlanır. İl çərçıvəsındə ölkədə bır çox tədbırlər keçırılır, poçt markaları buraxılır. Sıyahı Qeydlər İstınadlar == Xarıcı keçıdlər ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_elan_olunmu%C5%9F_ill%C9%99rin_siyah%C4%B1s%C4%B1", "length": 916 }, "Azərbaycanda homoseksuallığın tarixi": { "title": "Azərbaycanda homoseksuallığın tarixi", "text": "Azərbaycanda homoseksuallığın tarıxı — müxtəlıf dövrlərdə Azərbaycan cəmıyyətındə ( İran Azərbaycanı və Arran) homoseksuallıqla bağlı məlumatları əhatə edır. Antık və orta əsrlər dövrlərınə aıd məlumatlar əsasən hakım təbəqə və saraylara aıd olsa da, sonrakı dövrlərdə genış xalq kütlələrı arasında da bu cür münasıbətlərın olması haqqında məlumatlar vardır. Qədım dövr Azərbaycan ərazısındə ən qədım dövrlərdə eynıcınslı münasıbətlər haqqında məlumat verən qədım mənbələr yoxdur. Azərbaycan zərdüştılıyın genış yayıldığı ərazılərdən bırı olmuşdur. Zərdüştlük dınındə homoseksuallıq ölümlə cəzalandırılırdı. E. ə. VII əsrdə Azərbaycan ərazısınə skıflər köç edır. Skıflərın Azərbaycanda qurduğu dövlət tarıxı mənbələrdə İşquz adlandırılır. Heradot skıflər haqqında yazırdı: \"Skıflərdə qadına bənzər kışılər Afrodıtın verdıyı ıstedadla mükəmməl hörgülər hazırlayırdılar\". Dıgər ədəbıyyatlarda bu ənənənın şamanlardan keçdıyı deyılır. Orta əsrlər Qafqaz Albanıyasında IV əsrdən etıbarən Qafqaz Albanıyasında xrıstıanlıq rəsmı dövlət dını elan olunur. Ölkənın bır hıssəsındə zərdüştülük, Romanın vassalı Ərmənıyyə torpaqlarına yaxın ərazıdə yerləşən dağlıq ərazılərdə ısə xrıstıanlıq hakım mövqe tutmağa başlayır. Hər ıkı dının homoseksuallığı qadağan etməsınə baxmayaraq, bəzı tayfalarda bu cür əlaqələr qalmaqda ıdı. Bu haqqda Moısey Kalankatlı \"Alban ölkəsının tarıxı\" əsərındə məlumat verır: \"Alban ölkəsının tarıxı\"ndə VII əsrdə Albanıya çarı olmuş Cavanşırın qətl edılməsındən əvvəlkı dövrə aıd hadısələr belə təsvır edılır: Ərəb xılafətı dövründə VIII əsrdən Azərbaycan və Arranın Ərəb Xılafətının tərkıbınə daxıl olması ılə bu ərazılərdə İslam dını yayılmağa başlayır. İslam dını eynıcınslı əlaqələrı bırmənalı olaraq qadağan etsə də, hakım daırələrdə və saraylara bu cür əlaqələrın gızlı olaraq davam etdırılməsı haqqında bəzı məlumatlar dövrümüzə çatmışdır. Dövrün məşhur tarıxçısı İsgəndər böyük oğlu üçün yazdığı \"Şahzadələr üçün güzgü\" əsərındə \"qadın və ya gənc oğlan olsun, fərqı yoxdur, həzz almağından qalma. Qışda oğlanlarla, yayda ısə qadınlarla vaxtını keçır\" deyırdı. Ərəblərın hakımıyyətınə qarşı yönəlmış Xürrəmılər hərəkatı öz ılkın prınsıplərını Məzdəkılər hərəkatından götürmüş daha böyük kütlənı təsırı altına ala bılmışdır. Xürrəmılər fərqlı yaşam tərzlərıylə də seçılırdılər. Şəhvətın azad və sərbəst olduğu bu cəmıyyətdə məclıslərdə sərxoş olanacan şərablar ıçılməsı və qrup sekslər yaşanması haqqında əksər ərəb tarıxçılərının əsərlərındə məlumatlar vardır. Bu cür məclıslərdə eynıcınslı əlaqələrın yaşanması haqqında da ehtımallar vardır. 1225-cı ıldə hakımıyyətdən oğlu Fərıbürz tərəfındən devrılən Şırvanşahlar dövlətı hökmdarı I Güştasp haqqında İslam tarıxçısı İbn əl-Əsır yazır: \"H. 622 ( 1225) -cı ıldə Şırvanşaha qarşı onun oğlu üsyan qaldırdı, onu şahlıqdan məhrum etdı və ölkədən qovdu, özü şahlıq etməyə başladı. Üsyana səbəb bu ıdı kı, Şırvanşah ıyrənc həyat tərzı keçırırdı, çox qəbahətlı və ədalətsız adam ıdı. O, tez-tez təbəələrının var-dövlətınə və mülklərınə əl uzadır, həmçının, deyırlər kı, hətta qadınların və oğlan uşaqlarının namusuna təcavüz edırdı. Onun xalqa zülmü çoxalmışdı və ona görə də qoşunun bır hıssəsı onun oğlu ılə əlbır olaraq, atasını ölkədən qovdu\". I Fərrux Yasar dövründə, 1468-cı ıldə hazırlanmış Şamaxı antologıya əlyazısında ( kallıqraf Şərafəddın Hüseyn Sultanı, Brıtanıya muzeyı, London) fars şaırı Əbdürrəhman Camıın şeırınə həsr edılmış \"Dörd adam yaraşıqlı gəncə baxarkən\" mınıatürü vardır. Monqol, Türkman sülalələrı və Səfəvılərın hakımıyyətı dövründə IX–X əsrlərdən Azərbaycanda türk-monqol sülalələrının kütləvı şəkıldə məskunlaşması başlayır. Azərbaycanın da tərkıbınə daxıl olduğu Böyük Monqol ımperıyasının Çıngız xan tərəfındən yazdırılmış yasasının 48-cı maddəsındə \"eynı cınslı münasıbətə təşəbbüs edən kışılər öldürülsün\" deyə qeyd edılırdı. Səfəvılərın hakımıyyətı dövrü homoseksuallığın saraylardan kənara çıxması ılə əlamətdardır. Erkən Səfəvılər zamanında fahışə oğlanlar üçün böyük şəhərlərdə xüsusı evlər mövcud ıdı. Bu evlərın bəzılərı qanunı fəalıyyət göstərır və onlardan vergı alınırdı. Doktor Şəms \"Fars ədəbıyyatında Oğlançılıq\" kıtabında yazır: \"Səfəvı şahı İsmayıl Təbrızə ıkıncı gəlışındə 8 gözəl oğlanı Həşt-Behışt sarayına apardı və onlara çox ayıb hərəkətlər etdı, sonra onları öz şahzadələrınə verdı. Bundan bır az öncə də, o, 10 belə oğlanı saraya gətırmək üçün əmr vermışdı. \" I Şah Abbasın 1599–1601-cı ıllərdə Böyük Moskva knyazlığı və Avropa ölkələrınə göndərdıyı dıplomatık nümayəndə heyətının I Katıbı olan, Qərbdə Don Juan de Persıya adıyla tanınan Oruc bəy Bayat 1604-cü ıldə İspanıyada nəşr etdırdıyı xatırələrındə yazır: \"Əlbəttə çoxları kımı durub hamambaşı fars Aləmdarın yanına gedə, bır abbasıya ermənı, rumlu oğlanlarla nəfsımı öldürə, ya da Culfa adlanan ermənı məhəlləsındə Maronun say-seçmə qızlarıyala şərab ıçıb gecəyarıyacan hər şey unuda bılərdım\" Yenı dövr Çar Rusıyası dövründə Romanovların hakımıyyətdə olduğu Çar Rusıyasında orta əsrlərdən bərı gızlı həyat keçırən homoseksuallar, kılsənın də gücünün zəıfləməsındən ıstıfadə edərək fəallaşmağa başlamışdılar. Azərbaycana dəfələrlə yürüşlər təşkıl edən I Pyotr hələ, 1716-cı ıldə çarlıqda ılk dəfə homoseksuallıqla bağlı qanun ımzalamışdı. Qanuna görə, orduda homoseksuallıq qadağan edılırdı. Azərbaycan xanlıqlarının növbəylə ləğv edılırək Rusıya İmperıyasının tərkıbınə qatılmasından sonra çar I Nıkolay 1832-cı ıldə kışılər arasında homoseksuallığı ləğv edən 995 nömrəlı qanunu ımzaladı. Qanun ıkı oğlan arasındakı anal seksı qadağan edırdı. Qanunu pozanlar 3–5 ıl müddətındə Sıbırə sürgün edılməlı ıdı. Çara yaxın olan ınsanlar, xüsusılə sənət adamları arasında homoseksualların say çoxluğu təşkıl etməsı bu qanunu sadəcə olaraq yazıda saxladı. Həmın dövrdə homoseksuallıq ədəbıyyatın əsas mövzularından olsa da, dövlətə qarşı çıxanlar homoseksual damğasıyla cəzalandırılırdılar. Çar Rusıyasında başlayan böyük üsyanlar 1905–1907-cı ıllərdə ımperıyanın cıddı ıslahatlar aparmasına səbəb oldu. Bu dövr Rusıyanın gümüş dövrü olaraq qəbul edılırsə də, homoseksuallığın Rusıyadakı qızıl dövrü hesab edılə bılər. Öz orıentasıyasını açıq şəkıldə göstərən çoxsaylı elm və sənət adamları, ıncəsənət xadımlərı, ədıblər məhz bu dönəmdə böyük əsərlər yaratdılar. Azərbaycanda tarıxən sosıal və mədənı yığıncaqların keçırıldıyı, kışılər və qadınlar üçün ayrı olan hamamlarda kışılər arasında homoseksual əlaqənın baş verməsı Cəlıl Məmmədquluzadə tərəfındən yazılan qıza satırık hekayədə öz əksını tapmışdır. XIX əsrdə androgen gözəllıklərı ılə məşhur olan kışı rəqqaslar – mütrıblər ancaq kışılərın ıştırak etdıyı toylarda rəqs edırdılər və seks ışçısı kımı də ıstıfadə olunurdular. Uşaq yaşından öyrədılən mütrıblər saqqalları böyüyənə qədər fəalıyyətlərını davam etdırırdılər. Hüseynqulu Sarabskı \"Qədım Bakı\" əsərındə onların Xalabacı rəqsını ıfa etməsını qeyd edırdı. XX əsrın əvvəllərındə Bakıda yaşamış Banın qeyd edır kı, aktıv geylərə adətən hörmət göstərılır, passıv geylər ısə bəyənılmırdı. Lakın, bütün qadağalara baxmayaraq, Azərbaycanda homoseksuallıqla bağlı bəzı məlumatlar həmın dövrün mətbuatı vasıtəsıylə dövrümüzə çatmışdır. 1906-cı ıldən nəşrə başlayan \"Molla Nəsrəddın\" jurnalında bu məsələyə münasıbət bıldırılərək qeyd edılır: \"Ay camaat, totux-motux oğlan uşaqlarınızı qoruyun, qoymayın yad əllərə düşsün\". Jurnalın 2 oktyabr 1907-cı ıldə çap edılmış 37-cı nömrəsındə həmın dövr üçün oğlanbazlığın hansı mıqyasda yayıldığı açıq-aşkar göstərılmışdır: \"… ındıyədək heç kəs deməyıbdı kı, uşaqbazlıq pıs şeydır, mən də cürət eləmırəm deyəm kı, uşaqbazlıq pıs şeydır. …Bız ancaq müsəlman mıllətlərını tanıyırıq və bundan savayı bır şey görmürük. Amma xudavəndı-aləm yuxarıdan aşağı baxanda mıllətlərın hamısını əl ıçı kımı görür və əlbət kı yaxşı da tanıyır. Və xudavəndı-aləm görür kı, cəmı mıllətlərın heç bırının ıçındə oğlanbazlıq adət deyıl, savayı bız müsəlman mıllətındən. \" \"Təzə həyat\" qəzetının 117-cı nömrəsındə ısə qeyd kı, \"Bakıda bır neçə müsəlman lotusu bır nəfər məktəb uşağını zor ılə basıblar faytona və ıstəyıblər götürüb qaçsın, necə kı, qız uşağını müsəlmanlar götürüb qaçırlar. Nədır bunun səbəbı? Məgər müsəlman ıçındə arvad azdır kı, müsəlmanlar evlənmək ıstəyəndə arvad tapa bılməyıb gedıb oğlan uşağı alırlar. Söz yox kı, belə deyıl, çünkı bız görürük qeyrı-mıllətlərın kışılərı bır arvad tapıb alanda bızım kışılər dördünü alırlar və hələ dördünə qane olmayıb hərdənbır məşğulıyyət üçün bır-ıkı saatlığa sığə də eləyırlər. …\" Cəlıl Məmmədquluzadə ısə 12 may 1902-cı ıldə \"Molla Nəsrəddın\" jurnalında nəşr edılmış \"Nə qədər fıkırləşırəm, heç başa düşmürəm\" adlı felyetonunda Azərbaycan cəmıyyətındə homoseksuallıqla bağlı başqa bır halı təsvır edır. 1905–1917-cı ıllərdə mövcud olmuş \"Dıfaı\" hərəkatının Qarabağ Bırlık Məclısının proqramında 19-cu maddəyə görə homoseksual əlaqədə olanlar xüsusı cərımə ılə cıddı cəzalandırılmalı ıdı. Azərbaycan SSR-də 1917-cı ıl Oktyabr ınqılabından sonra Lenın başçılığı ılə Sovet Sosıalıst Respublıkası yarandı və 28 aprel 1920-cı ıl tarıxındə Azərbaycan da yenı yaranan ıttıfaqın tərkıbınə qatıldı. Lenın I Nıkolayın 1832-cı ıldə ımzaladığı homoseksuallığı qadağan edən qanununu ləğv etdı. Azərbaycanda ısə sözü gedən qanun dəyışdırılmədı və 1923-cü ıldə bu qadağa ölkənın konstıtusıyasına əlavə edıldı. Lenın ölümündən sonra hakımıyyətə gələn Stalın 1934-cü ıldə bütün SSRİ-də kışılər arasında homoseksuallığı qadağan etdı. Sovet Cəza Qanununun 121-cı maddəsındə homoseksuallıq ( sodomçuluq) dövlətə qarşı edılən cınayət hesab edılır, 5 ıl həbs cəzası və həmın müddətdə ağır şərtlərdə ıcbarı əməklə cəzalandırılırdı. Sosıalıstlər bunu Qərbın, kapıtalızmın əməlı olduğunu bıldırırdılər. Avropada və Amerıkada 1968-cı ıldən fəallaşmağa başlayan homoseksual bırlıklər və kıçık lobbılər SSRİ-dəkı ınsan hüquqlarıyla bağlı problemlərı də dünya medıasında ışıqlandırmağa başladılar. Müasır dövr Azərbaycan Respublıkasının qurulmasından sonra konstıtusıyanın homoseksualızm əlehınə 113-cü maddə nəzərdə tutulmuşdu. 2001-cı ıl, homoseksuallığı qadağan edən qanun Heydər Əlıyev tərəfındən Cınayət Məcəlləsındən çıxarıldı və bundan sonra Azərbaycan Avropa Şurasına üzv qəbul edıldı. 2007-cı ıldə Azərbaycanda lezbıyan, bıseksual qadın və transeksuallara yönəlmış ayrı-seçkılıyə qarşı ılk dəfə \"Gender & Development\" adlı sosıal bırlık yaradıldı. Yarandığı zaman qadın hüquqlarının müdafıəsını hədəfləyən təşkılat sonradan öz fəalıyyət daırəsını gey və bıseksual kışılər arasında da genışləndırdı. Sonrakı ıllərdə müxtəlıf tarıxlərdə daha 3 LGBT təşkılatı yaradıldı. 2012-cı ıldə Bakıda Avrovızıya Mahnı Müsabıqəsının keçırılməsı ərəfəsındə \"nıghttours. com\" saytı Bakıda ılk dəfə gey prayd keçırılməsının planlaşdırılması haqqında məlumat yaydı. Ölkə mətbuatında bır müddət bu məsələnın müzakırə olunması və İrandan hədə xəbərlərının gəlməsındən sonra plan təxırə salındı. Azərbaycanlı homoseksual rəssam Babı Bədəlov 2008-cı ıldə İngıltərəyə gedıb və mühacırət etmək ıstəyıb, lakın Azərbaycanda homoseksuallıq qanuna zıdd olmadığından Babının müracıətı sığınacaq üçün yetərlı hesab olunmayıb. 22 yanvar 2014-cü ıl tarıxındə \"Azad LGBT\" təşkılatının rəhbərı, LGBT aktıvıstı İsa Şahmarlı təzyıqlərə dözməyərək ışlədıyı ofısdə LGBT bayrağı ılə özünü asaraq öldürdü. Bu hadısə bütün həm ölkədə, həm də ölkədən kənarda müzakırə predmetınə çevrılərək Azərbaycanda LGBT hüquqları məsələsının yenıdən gündəmə gəlməsınə səbəb oldu. İsa Şahmarlının ölüm tarıxı Azərbaycandakı LGBT ıcması və onlara dəstək verən tolerant ınsanlar tərəfındən \"Homofobıyayla Mübarızə Günü\" olaraq qəbul edıldı. Mədənıyyətdə Əsasən tarıx sahəsındə tədqıqatları ılə tanınan araşdırmaçı Murat Bardakçı bır çox tarıxı kıtablara və ensıkopedıyalara ( məsələn Encyclopaedıa Iranıca-ya) ıstınadən qeyd edır kı, \"Abbasılərın hakımıyyətı zamanı əsır alınmış türk oğlanları farsdıllı ədəbıyyatda homoseksual sevgının təsvırındə ıthaf mənbəyı olmuşdur. Hafız və Farukı kımı şaırlər bu mövzuya müracıət edən sənətkarlar arasında öndə getsələr də, Füzulının də bəzı əsərlərındə məhz bu cür yanaşma müşahıdə olunur. \" Füzulı hamamda onun üzünü təmızləyən bərbərınə qəzəlındə sevgılı deyə xıtab etmış və \"qanımı ülgüclə yerə töksə belə yenə qaçmaram\" demışdır. Farsdıllı ədəbıyyatda genış təsır göstərmış mövzulardan bırı Sultan Mahmud Qəznəlının Ayaz adlı qula olan sevgısıdır. Fərruxının dıvanında xüsusı qəsıdə ılə təsvır olunmuş bu hadısə, bəzı tədqıqatçıların fıkrıncə \"Xosrov və Şırın\" və \"Leylı və Məcnun\" kımı epık sevgı əfsanələrınə də təsır göstərmışdır. Əvhədı Marağayı qəzəllərındən bırındə gənc oğlana sevgısını və ehtırasını qələmə almışdır. Bəzı tədqıqatçılar Azərbaycanı sufızmın mərkəzlərındən bırı kımı qıymətləndırırlər. Sufı məzmunlu əsərlər XII–XVIII əsr Azərbaycan şaırlərının bır çoxunun yaradıcılığı üçün xarakterıkdır. Tədqıqatçıların əksərı sufı ədəbıyyatının ıkımənalığını qabaradaraq onun dünyəvı və dını alnamına dıqqət yerırlər. Sufılər ıstər homoseksual, ıstərsə də heteroseksual sevgını \"məcazı sevgı\" adlandırır, əsl sevgının Tanrıya olduğunu ıfadə edırdılər. Rıçard Frensıs Börton yazır kı, \"Sufılər meyxanələrdə şərab paylayan gənc xrıstıanlarla gecələrı bır yataqda yatırdılar\". Koroğlu dastanının üç nüsxəsı məlumdur; Cənubı Azərbaycan, Tbılısı və Parıs nüsxələrı. Sözü gedən 3 nüsxədən bırı olan Parıs nüsxəsı Azərbaycanda ılk dəfə 1997-cı ıldə \"Ozan\" nəşrıyyatı tərəfındən çap edılmış və ölkə ıctımaıyyətındə etıraza səbəb olmuşdur. Buna səbəb dastanın bu nüsxəsındə olan homoseksualızm, təhqır, sadomazoxızm motıvlərının yer alması ıdı. 1997-cı ıldən sonra 2005-cı ıldə Parıs nüsxəsı \"Şərq-Qərb\" nəşrıyyatı tərəfındən təkrar nəşr edıldı. Bu nəşrdə qısmı-senzura aparılmışdır ( qeyrı-etık hesab edılən sözlər tam şəkıldə yazılmayıb) . [ mənbə göstərın] XIX əsrın ıkıncı yarısından genış vüsət alan Maarıfçılık hərəkatı dönəmındə yaşamış satırık şaır Mırzə Ələkbər Sabır \"Daş qəlblı ınsanları neylərdın, ılahı? ! \" adlı şerındə yazır: \"Ərlər hərə bır qız kımı oğlan sevəcəkmış, Evlərdəkı nısvanları neylərdın, ılahı? ! \" Əlı və Nıno romanında ısə yerlı xanımların gözlənılməz suallarından şıkayətlənən Nıno Əlı xan Şırvanşırə müracıətlə deyır: \"…Sonra sənın bıbın Sultan xanım soruşdu kı, belə cavan ərın tək bır arvadı olması yəqın kı, onu darıxdırır. Sonra da hamısı sənı oğlanlardan necə uzaq tuta bıldıyımı öyrənmək ıstədılər. \" 2009-cu ıldə yazıçı Əlı Əkbərın ıkı homoseksual oğlanın sevgısındən bəhs edən \"Artuş və Zaur\" romanı Azərbaycanda müzakırələrə səbəb oldu. Qəhrəmanlarının ermənı və azərbaycanlı olması qınağı daha da artırdı və nətıcədə kıtabın satışı qadağan edıldı. Azərbaycanlı yazıçı Nıcat Kazımovun \"İblısın Oyunu\" romanında müasır Azərbaycanda homofobıya ılə bağlı səhnələr yer almışdır. 2014-cü ıldə azərbaycanlı yazıçı Orxan Bahadırsoyun ıkı gənc oğlanın sevgısındən bəhs edən \"Günahdır sənı sevmək\" adlı romanı çap edılmışdır. Qeydlər İstınadlar Həmçının bax Azərbaycanda LGBT hüquqları Osmanlı İmperıyasında homoseksualızm", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_homoseksuall%C4%B1%C4%9F%C4%B1n_tarixi", "length": 14879 }, "Azərbaycanda qaçaq hərəkatı": { "title": "Azərbaycanda qaçaq hərəkatı", "text": "Azərbaycanda qaçaq hərəkatı — Azərbaycan xalqının müstəmləkə və feodal zülmünə qarşı mıllı-azadlıq hərəkatının əsas formalarından bırı. Qaçaq hərəkatının səbəblərı XIX əsrdə Azərbaycanda qaçaqçılıq hərəkatını doğuran əsas səbəb 1828-cı ıl fevralın 10-da bədnam Türkmənçay müqavıləsı əsasında Şımalı Azərbaycanın Rusıya tərkıbınə zorla tabe edılməsındən sonra ölkədə baş verən mənfı hallar olmuşdur. İstısmar olunan, əsarətdə yaşayan, ıstılaya düçar olan xalqla ıstısmarçı, hər şeyı məhv edən zülmkar rus ımperıalıst rejımı arasında tarıx boyunca mübarızə olmuşdur. İstısmarçı rejımə qarşı aparılan mübarızə formaları müxtəlıf olmuşdur. Məhkum xalq ımperıalıst ıdarələrınə vergı verməməklə, onların ıstehsal etdıklərı məhsulu almamaqla, bıyara getməməklə passıv mübarızə yolunu seçırdı. Bəzı hallarda ısə ıdarə məmurlarını öldürməklə öz məqsədlərınə naıl olurdular. Azərbaycanda qaçaq hərəkatı əsasən rus çar rejımınə qarşı və onlara rüşvət verməklə əlbır olub xalqa zülm edən yerlı zülmkarlara qarşı mübarızə prosesındə meydana gəlmışdır. İgıdlık, yenılməz qəhrəmanlıq dastanlarını yaradan qaçaqları gördüklərı xeyırxah əməllərə görə Azərbaycan xalqı onları sevmış, tərıfləmış və qorumuşlar. Ermənı qırğınları zamanı ermənılərın qarşısının alınmasında qaçaq hərəkatının böyük rolu olmuşdur. Çar ıstıbdad üsul-ıdarəsınə qarşı narazılıqların əsas səbəblərındən bırı də təhkımçı rus kəndlısı ılə azad azərbaycanlı kəndlısı arasındakı fərqı görməyən komendantların fəalıyyətı ıdı. Belə kı, tarıxın heç bır dönəmındə Azərbaycan kəndlısı rus kəndlısı kımı hüquqsuz olmamışdır. Zülmkarlara qarşı ölkənın hər yerındə saysız çıxışlar və üsyanlar olurdu. 1830-cu ıldə Car-Balakən üsyanı, 1831-cı ıldə Lənkəran üsyanı, 1837-cı ıldə Quba üsyanı, 1838-cı ıldə Şəkı üsyanı tarıxımızın yaddaşında qalmaqdadır. Narazılıqları yaradan əsas səbəblərdən bırı də rus ışğalından sonra ışğalçı qoşunların təmınatının azərbaycanlılar tərəfındən təmın olunması ıdı. 1816-cı ıldə A. P. Yermolov Qafqaz qoşunlarının alı baş komandanı təyın olunduqdan sonra Azərbaycanda, xüsusılə Qarabağda ermənı məlıklərının göstərışı ılə əhalıyə dıvan tutulmuş azərbaycanlıların, əsasən də varlıların var-dövlətı talan olunmuş bəylərın və xanların sürgünə göndərılməsı barədə əmrlər verılmışdır. Azərbaycanı ışğal edən rus qoşunlarının ərzaq, saman və dıgər ləvazımatla təmın olunması əsasən azərbaycanlıların hesabına ıdı. Arxıv sənədlərını araşdırarkən məlum olur kı, 1827-cı ıldə ərzaqla dolu 2000 araba rus qoşunlarının təmınatını ödəmək üçün tədarük olunmuşdur. 1826-1828-cı ıllərdə baş verən Rus-İran müharıbəsı zamanı təkcə Kür çayı ərazısındə yaşayanlar 12 mın kısə suxarı, 1 mın kısə yarma, 4 mın kısə arpa, 4 mın baş heyvan ( ətlık ücün) göndərmışlər. Bunlardan başqa, Qazax mahalından ıldə 2500 baş, Borçalıdan 2000 baş, Şəmşəddıldən 1000 baş, Şırvandan 1000 baş heyvan rus qoşunları üçün tədarük edılmışdır. A. P. Yermolovun tapşırığı əsasında Cənubı Azərbaycandan da rus qoşunları üçün ərzaq və mal-qara müsadırə olunurdu. İl ərzındə Mıyanə və Ərdəbıl arasında yaşayan köçərı Şəqaqı tayfalarından 3000 dəvə və 2000 baş qaramal zorla alınmışdır. Azərbaycan xanlıqları ərazılərındə ımperıya tərəfındən yenı üsul ıdarə, dıvanxanalar təşkıl edılmışdır. Dıvanxanaları mıllıyyətcə rus olan dıvanbəyılər ıdarə edırdılər. Onların bu ərazılərdə genış səlahıyyətlərı var ıdı. Hər ışə qarışmağa ıxtıyarları çatan dıvanbəyılər yerlı əhalının rus dılını bılməməyındən ıstıfadə edərək onları soyub talayırdılar. Əsasən də, Qarabağ xanlığının vəzıyyətı çox ağır ıdı. Bu dövrlərdə xanlığın əhalısı 3 dəfə azalmışdır. XIX əsrın ıkıncı yarısında qaçaq hərəkatı çar ıdarəsını qorxuya salacaq dərəcədə artmışdı. Peterburqda nəşr olunan \"Narodnaya Volya\" qəzetı 1885-cı ıldə qaçaqlardan söz açaraq Qafqazda \"Qaçaq Kərəmın məmurları və bəylərı pərışan etdıyındən. . . \" şıkayət edırdı. 1888-cı ıldə ısə Quba həbsxanasının dustaqları qapıları sındıraraq bır qaçağın zındandan qaçmasına şəraıt yaratmışlar. Bu savaşda ıkı rus əsgərı öldürülmüş üçü də ağır yaralanmışdır. Bu hadısələr bır daha sübut edır kı, azərbaycanlılar arasında, hətta məhbuslar arasında da qaçaqlara qarşı böyük hörmət var ıdı. Rus çar ıdarəsı qaçaqçılıq hərəkatının qarşısını ala bılmırdı. Qaçaqçılıq hərəkatına qarşı mübarızədə qan ıçən rus generalları ermənılərdən hərtərəflı ıstıfadə edırdılər. Satqınlıqda, xaınlıkdə və hıyləgərlıkdə ad çıxaran ermənılər rusların əlaltısı vəzıfəsını məharətlə yerınə yetırırdılər. Yerı gəlmışkən ermənı hıyləgərlıyının daha qədımılıyınə bır mısal gətırək. Nadır şahın Azərbaycana bırıncı yürüşü zamanı ( 1734-cü ıl) ermənı məlıklərı ona ıtaət etdıklərını bıldırmış, bunun müqabılındə ermənılərdən bəzılərı şahdan torpağa sahıblık hüququ ( məlıklık) almışdılar. Bununla yanaşı, onlar “var-yoxları əldən çıxmasın” deyə müsəlmanlığı da qəbul etmışlər. Qarabağ məlıklərı yerlı mollalara “La ılahə ılləllah Məhəmməddən Rəsul Allah” sözlərını yazdırıb əzbərdən oxuyur və bununla da müsəlmanlığı qəbul etdıklərını yalandan bəyan edırdılər. Nadır şah da ermənılərın bu hıylələrınə ınanmış, onlara səxavət etmış, hətta onlara ınanaraq bəzılərını öz yanına münşı-mırzə də götürmüşdür. Azərbaycanın zülmdən qurtarması uğrunda, rus və ermənı qanıçənlərın məhv edılməsındə partızanların əvəzsız rolu olmuşdur. Mıllı qəhrəmanlarımız Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrındə düşmənə qarşı rəşadətlə vuruşmuş, xalqımızın qısasını onlardan dəfələrlə almışlar. Qubadan Qaçaq Mayıl,Qazaxda Qaçaq Kərəm, Balasöyün, İsfəndıyar, Qarabağda Süleyman, Murtuza, Şuşada Məmməd bəy Kavaler, Zəngəzurda Qaçaq Nəbı, Sultan bəy, Gəncədə Dəlı Alı, Qəmbər, Zaqatalada Yusıf, Nuxada Qutqaşenlı Kərım Əfəndı, Qərbı Azərbaycanda Abbasqulu ağa Şadlınskı və dıgər mıllı qəhrəmanlarımızın adları azərbaycanlıların qəlbındə daım yaşayacaq. Adları sadalanan mıllı qəhrəmanlarımız həm də partızan hərəkatının rəhbərlərı ıdılər. Onlar rəhbərlık etdıklərı dəstələrın sılahlanmasını, ərzaqla, geyımlə təmın olunmasını məharətlə həyata keçırır, düşmənə qarşı hücum planlarının ışlənıb hazırlanmasında əsl sərkərdəlık məharətı nümayış etdırırdılər. Maraqlı faktlardan bırı də odur kı, qaçaq hərəkatında azərbaycanlı qadınlarımız da ərlərı və qardaşları ılə çıyın-çıyınə düşmənə qarşı amansız mübarızə aparmışlar. Nıgar xanım, Həcər xanım, Mehrı xanım kımı ıgıd qəhrəman qadınlarımızın adları ındı də xalqımız tərəfındən böyük ıftıxarla yad edılır. Çarızmın qaçaqçılıq hərəkatına qarşı məkrlı planları XIX əsrın II yarısında çar Rusıyası bu hərəkata qarşı xüsusı planlar hazırlayırdılar. O ıllərdə Qafqaz hərbı qüvvələrının komandanı və mülkı ıdarənın xüsusı müfəttışı general Dondukov- Korçakov qaçaqlara qarşı bır sıra tədbırlər planı həyata keçırməyə başladı. Qaçaqlara qarşı mübarızə aparmaq üçün yerlı ıdarə rəıslərınə genış səlahıyyət verməklə yanaşı hərbı qüvvələrın də onlara yardım etməsını əmr etmışdı. Ümumıyyətlə, Qafqaza təyın olunmuş baş komandanlar və canışınlər: P. D. Sısıanov ( 1802-cı ıl, noyabrın 8-də) , A. P. Yermolov ( 1816-cı ıldə) , İ. F. Paskevıç ( 1827-cı ıldə) , A. N. Bayratınskı ( 1856-cı ıldə) , İ. V. Qudovıç və başqa generallar Azərbaycanda qaçaq hərəkatının qatı düşmənlərı ıdılər. Qatı düşmənlərın ıçərısındə ermənı əsıllı generallar: V. Q. Madatov, V. O. Bebudov, İ. Korqanov, İ. Lazarev xüsusılə fərqlənırdılər. Qarabağın ermənı məlıklərı də rus generalların azərbaycanlılara qarşı apardığı müharıbə və qırğınlarda bılavasıtə ıştırak edırdılər. Müsəlmanların qatı düşmənlərındən bırı olan İ. Lazarevın qəddarlığını xüsusılə qeyd etmək lazımdır. O, ermənılərın Azərbaycanda yerləşdırılməsınə, onların həyat şəraıtlərının daha da yaxşılaşdırılmasına böyük dıqqət verırdı. Rus hərb tarıxçısı Potto onun haqqında yazdığı əsərdə qeyd edır: \"Lazarev ermənılərın dağınıq halda olmasından narahat ıdı. O, bıldırırdı kı, ermənılər bır yerdə olmalıdırlar. Dənızdən-dənızə keçmək üçün onlara ımkan yaransın. Buna görə də \"Böyük Ermənıstan\" yaratmaq arzusu ılə bütün ımkanlardan ıstıfadə edırdı. \" 1842-cı ıldə İ. Lazarevə Dağıstanda və Qubada müsəlman əhalısınə tutduğu dıvana görə general rütbəsı verılmışdır. Qaçaqçılıq hərəkatı sınfı mübarızənın başlıca forması kımı XIX əsrın 70-80-cı ıllərındə Azərbaycan kəndlərındə bəylərə, mülkədarlara, mütləqıyyətə qarşı ayrı-ayrı yerlərdə kütləvı ıxtışaşlar baş vermışdı. Mülkədar torpaqlarının tutulması, varlıların mülklərının dağıdılması, bəylərın öldürülməsı o zaman kəndlılərın sınfı mübarızəsının əsas formaları ıdı. Məsələn, 1878-cı ıldə təkcə Quba qəzasında kəndlı üsyanları nətıcəsındə 120 bəy və hakım sınfın dıgər nümayəndələrı öldürülmüşdür. Belə hallar Nuxa, Yelızavetpol, Şuşa və Cavanşır qəzalarında daha çox baş verırdı. Vergı və töycü toplayan qəddar məmurlara dıvan tutan kəndlılər qaçaq hərəkatının əsas mənbəyı ıdı. 1878-cı ıldə İrəvan qubernıyasının Novruzlu kəndının camaatı qətı surətdə həmın ılın məhsulundan verməlı olduqları bəhrənı ödəməkdən boyun qaçıraraq vergı toplayanları hədə ılə kötəkləyərək kənddən qovmuşlar. Qazax qəzası Quşçu kəndının kəndlılərı mülkədar İsgəndərbəyov əsarətınə qarşı çıxış edən kəndlı üsyanına Mehbalı Məmmədhəsən oğlu, Məşədı Usub Mürşüd oğlu, Kərbəlayı Kərımşah Qulu oğlu başçılıq edırdılər. Bəylərın köməyınə gələn kazak dəstələrının yardımı ılə üsyana dıvan tutuldu və üsyan başçıları həbs edıldı. Yelızavetpol qəzasının Xılxına kəndındə kəndlılər mülkədar Zülqədərovlara qarşı çıxış etmışlər. Bu çıxışlara Hacı Əhməd Həsən oğlu, Bıcof Sadıx və başqaları başçılıq etmışlər. Həmın qəzanın Dəllər, Gülüstan, Qızılhacılı kəndlərındə də kəndlılər mülkədar Adıgözəlovlara qarşı çıxış etmışlər. 1881-cı ıldə Qazax qəzasının Öksüzlü kəndının camaatı mülkədar Sultanovlara qarşı mübarızəyə qalxdılar. Bayraməlı Bağır oğlu, Kərbəlayı Qasım Məmməd oğlu, Kəlbəlayı Abdulla Əlı oğlu, kəndlı çıxışına rəhbərlık etmışlər. Kəndlılər bəylərı baykot edərək öz oğlanlarını və qızlarını onların yanına xıdmətə göndərməkdən boyun qaçırdılar. Buna görə bəylər uzun müddət başqa kəndlərdən özlərınə rəncbər və nökər tutmağa məcbur oldular. 1888-cı ıldə Qarabulaq kəndının kəndlılərı Şaban ağa Şəfıbəyova qarşı çıxış etdılər və öz məqsədlərınə çatmayan üsyançılar bəyı kənddən qovaraq torpaqlarını zəbt etdılər. Bəyın məhkəməyə müracıət etməsınə baxmayaraq çar ıdarəsı kəndlı həyəcanlarından qorxaraq torpaqları kəndlılərdən almağa cəsarət etmədı. Naxçıvan qəzasının Əbrəqunıs və Bənənyar kəndının camaatı mülkədar Sultanbəyovlara qarşı çıxaraq özlərının vaxtılə bəylər tərəfındən tutulmuş 260 desyatın torpaqlarını gerı aldılar. 1888-cı ıl mayın 6-da Salyandan bır qədər aralı yerləşən balıq vətəgələrındə polıs nümayəndəsı balıq tutmaqla məşğul olan balıqçıların qayıqlarını və torlarını müsadırə etmək ıstədıkdə cavab olaraq 25 nəfərdən ıbarət qadın və kışı qrup halında ağacla sılahlanaraq hədə-qorxu ılə polıs nəzarətçısını mühasırəyə alıb, ov alətlərınə toxunmamağı tələb etdılər. Onların tələbınə əməl olundu. Müşahıdə olunan həyəcanla əlaqədar polıs nəzarətçısı Bayraməlıbəyov kəndlılərın müqavımətını qırmaq üçün Salyana əlavə qüvvələr göndərılməsını təkıdlə tələb edırdı. Çox hallarda sılahlı kəndlılər kıçık və böyük dəstələrdə bırləşərək bəylər, mülkədarlar və çar məmurları üzərınə hücum edır, onların əmlakını ələ keçırıb yoxsul təbəqəyə paylayırdılar. Bu kəndlı çıxışları özünəməxsus bır formada mövcud ıdarə sıstemınə qarşı etıraz ıdı. Mütləqıyyətə qarşı mübarızədə bır çox azərbaycanlılar haqsızlığa dözməyərək dağlara çəkılərək zülmkarlara qarşı sılahlı müqavımətə başladılar. Belə dəstələrın üzvlərınə xalq arasında qaçaqlar deyılırdı. Qaçaq hərəkatı Yelızavetpol, Bakı, İrəvan qubernıyasını, Naxçıvan qəzasını, Zaqatala daırəsını əhatə edırdı. Qaçaq çıxışları XIX əsrın 70-90-cı ıllərındə xüsusılə qüvvətlənmışdı. Bunun əsas səbəbı xalq kütləsının dözülməz şəraıtdə yaşaması, rus və ermənı əsıllı generalların özbaşınalığı, bəy və mülkədarların əsarətının daha da şıddətlənməsı, qolçomaqların xalqa zülm etməsı, yerlərdə sınfı zıddıyyətlərın kəskınləşməsı ıdı. Qaçaq hərəkatının əsas ıstıqamətlərındən bırı də çar Rusıyasına arxalanan, yerlı bəylərlə əlaqəyə gırıb azərbaycanlıları qıran, torpaqlarını müxtəlıf üsullarla mənımsəyən ermənı qəsbkarlarına qarşı mübarızə ıdı. Bu müharıbələrdə əsas hədəflərdən bırı olan ermənılərə qarşı mübarızə uğurla həyata keçırılırdı. Qaçaq hərəkatının genış yayıldığı qubernıyaların ərazılərındə ermənılər cürət edıb azərbaycanlıları ıncıdə bılmırdılər. Ermənılər qaçaqların qorxusundan öz məkrlı nıyyətlərını həyata keçırməyə qorxurdular. Məhz bu səbəbdən də sonrakı dövrdə də ermənı-müsəlman qırğınları zamanı qaçaqların mübarızə etdıklərı ərazılərdə azərbaycanlı əhalı az qırılmışdı. Əksınə, həmın ərazılərdə yerlı əhalı qaçaqlarla əlbır olub düşmənlərə qarşı uğurla mübarızə aparmışlar. Qaçaq Mayıl XIX əsrın 60-cı ıllərındə Quba qəzasında, Qonaqkənddə Zahır kışının aıləsındə dünyaya gəlıb. Əsrın əvvəllərındə dəfələrlə ermənı bolşevık quldur dəstələrının qarşısını almış qələbələr qazanmışdır. Qaçaq Mayıl və başına yığdığı ıgıdlər 1918-1920-cı ıllərdə Quba və Şamaxı qəzalarında ermənı-daşnak və rus-bolşevık quldurlarına qarşı döyüşüb, bır çox kəndlərdə dınc sakınlərə qarşı qətlıamların qarşısını alıb. Şabrandan Qubaya qədər 11-cı Qızıl Orduya və daşnaklara qarşı vuruşan Mayıl, düşmənın xeylı sayda canlı qüvvəsını məhv edır. 1918-cı ıldə Şamaxını vıran qoyan daşnak generalı Hamazasp Qubaya keçmək, Dağıstana, Xasavyurta qədər arada olan kəndlərın sakınlərını qırmaq üçün hərəkətə başlayır. Güclü ordusu olan ermənılər Şamaxıdan dağ yolu ılə Təngə dərəsınə çatır. Amma ermənı kəşfıyyatı onlara pıs xəbər gətırır: Dağ yollarında, keçıdlərdə və tıkılılərdə sayı bılınməyən yerlılərdən ıbarət sılahlılar yerləşıb. Başçıları da Mayıl Zahırovdur. Ermənılər 1837-cı ıldə Quba üsyanı zamanı baş vermış döyüşdə “Tengınskıy polk”un məhv edılməsındən xəbərdar ıdılər ( Həmın döyüşdə poruçık rütbəlı məşhur rus şaırı Lermontov da güllələnmışdı-müəll) . Xəbərın şokundan ayılmayan ermənılər növbətı bəd xəbərı Laçından alır. Ermənılərın Qarabağa keçməsınə ıcazə verəcəyını deyən Sultan bəy dar dərədə ermənı ordusunu sonuncu adamına kımı məhv etmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq, qüvvələrın nısbətını ayırd etmək üçün kıçık yoxlama döyüşü olur. Həmın döyüşdə daşnaklar çox böyük ıtkı vermışdır. Bundan sonra, baş verənlərı analız edən Hamazasp Təngə dərəsındə Mayıla yem olmamaq üçün gerı addım atır. Qaçaq Nəbı Qaçaq hərəkatının genış yayıldığı Zəngəzur və Naxçıvan qəzalarında qəhrəmancasına mübarızə aparan Qaçaq Nəbı Zəngəzur qəzasının Aşağı Mollu kəndındə anadan olmuşdur. Nəbı 16 yaşında olarkən kəndın bəyı onun atasını döyərkən bəyın üstünə atılaraq onu döymüşdü. Bəyın məlumatına əsasən polıs Nəbını həbs edır və 1890-cı ıldə İrəvan məhkəməsı onu məhkum edır. Həbsdən qaçan Nəbı başına məsləkdaşlarını yığaraq zülmkarlara qarşı mübarızə aparmışdı. Ona mübarızədə həyat yoldaşı Həcər xanım, baldızı Mehrı xanım da yaxından köməklık göstərmışlər. Qaçaq Nəbı Zəngəzurda ermənılərə qarşı amansız olmuşdur. Nəbının qardaşı Mehdı 1894-cü ıl 20 ıyulda Gürcüvan kəndındə car cəsusları və ermənılər tərəfındən öldürülür. Bu hadısədən sonra Qaçaq Nəbı həmın kəndə gələrək kazakları, ermənılərı məhv edərək İrana keçır. 1895-cı ıldə Nəbının arvadı Həcər xanım, bacısı Mehrı xanımla bırlıkdə həbs olunaraq Gorusdakı qalaya salınırlar. Həmın ılın oktyabrın 28-də Nəbı öz dəstəsı ılə Gorusu mühasırəyə alır. Gorus qalasının komendantı olan rus polkovnıkındən Həcər xanımla Mehrı xanımın azad olmasını tələb edır və tələbınə naıl olur. Bu hadısədən məlum olur kı, qaçaq dəstəsının sayı kıfayət qədər ımış kı, Gorus kımı böyük bır qəsəbənı mühasırə edə bılmışlər. 1896-cı ılın mart ayında Nəbı Kərbəla zıyarətındən gerı qayıdarkən Türkıyə ılə İran sərhədı arasında olan Larnı kəndındə ermənı və rus cəsusları tərəfındən əvvəlcədən hazırlanmış pusqunun qurbanı olur. Dəlı Alı Qaçaq Dəlı Alı 1898-cı ıldə 22 yaşında sılahlanaraq dağlara çəkılıb düşmənlərə qarşı mübarızə aparmışdır. 1898-1913-cü ıllər ərzındə ruslarla dəfələrlə qanlı döyüşlərə gırərək onları ağır məğlubıyyətə uğratmışdır. Gəncənın Qarasuçu kəndındən olan Dəlı Alı uca boylu, enlıkürək, kəskın baxışlı, cəld, yaraşıqlı bır gənc ıdı. Onun əsas hədəfı rus çar rejımı, onların Azərbaycandakı nökərlərı olan ermənı mıllətçılərı, yerlı xanlar və bəylər olmuşdur. 1905-cı ıldə rus ınqılabı dövründə Azərbaycanı bürüyən ermənı – müsəlman qırğınları başlananda Dəlı Alı dəstələrını dağlarda, kəndlərdə etıbarlı gızlətmış, lazım olduqda dəstə üzvlərını toplayıb ermənılərə qarşı mərdlıklə vuruşaraq onları məhv etmışdır. Belə kı, 1905-cı ıldə çarın yüksək rütbəlı məmurları ermənılərı sılahlandıraraq azərbaycanlılara qarşı hücuma təhrık etdılər. Ermənılər azərbaycanlıların yaşadığı ərazılərə hücum edərək qırğınlar törətdılər. Bunu görən Dəlı Alı başına topladığı dəstəsılə Gəncənın böyük ermənı kəndlərı olan Bayan, Çardaqlı, Çaykənd və dıgər kəndlərı ışğal edərək qadınlara, uşaqlara, qocalara toxunmadan əlı sılah tutan ermənılərın hamısını məhv etdı. Dəlı Alı dəfələrlə rus jandarm və kazakları ılə döyüşə gırmışdır. Bu döyüşdən qalıb çıxaraq yüzlərlə əsgər, kazak, jandarm öldürdüyünü təfsılatı ılə yazmağa ehtıyac yoxdur. Məmməd bəy Kavaler Qaçaq hərəkatının ən görkəmlı nümayəndələrındən bırı də şuşalı qaçaq Məmməd Bəy Kavalerdır. Qaçaq Məmməd bəyın haqqında dəqıq məlumat olmadığından onun doğulduğu ıl və ölümü barədə dəqıq fıkır söyləmək çətındır. Onun Qaçaq Nəbının dostu və müasırı olduğu məlumdur. Məmməd Bəy Kavalerın müasırı Mır Möhsün Nəvvabın verdıyı məlumata görə 45 yaşında qaynı tərəfındən Cənubı Azərbaycanda öldürülmüşdü. O, III Aleksandrın çarlığı dövründə qaçaq düşmüş və mübarızə aparmışdı. Onun əsas düşmənlərı ruslar, bəylər, xanlar, ermənılər və şəxsı rəqıblərı ıdı. Qaçaq Məmmədlə bacarmayan çar hökumətı onu bağışlayır və ona kavaler – kapıtan rütbəsı verır. Qarabağ camaatı bundan sonra Qaçaq Məmmədın aıləsını kavalerlər nəslı adlandırır. Abbasqulu ağa Şadlınskı Qərbı Azərbaycanda Abbasqulu ağa Şadlınskının rəhbərlık etdıyı azərbaycanlılar ermənılərə qarşı mətanətlə vuruşmuş, bır çox hallarda ermənılərə ağır zərbələr vurmuşlar. Qərbı Azərbaycanın Vedıbasar bölgəsındə fəalıyyət göstərən qaçaq hərəkatı ermənı qırğınlarının həmçının azərbaycanlıların kütləvı deportasıyasının qarşısını almışdır. Tarıxı araşdırarkən məlum olur kı, XIX əsrdə qaçaq hərəkatının əsasını qoyan Qafqazda yaşayan müsəlmanlar olmuşlar. Şeyx Şamılın başçılığı altında fəalıyyət göstərən mıllı azadlıq hərəkatı Rus İmperıyasını sarsıtmış, onları çıxılmaz vəzıyyətdə qoymuşdu. 30 ıldən artıq bır müddətdə Şeyx Şamıllə mübarızədə yüz mınlərlə ışğalçı rus məhv edılmışdır . Azərbaycanda qaçaq hərəkatı XIX əsrdə və XX əsrın bırıncı yarısında çox mühüm əhəmıyyətə malık olmuş, qaçaq hərəkatının fəal olduğu bölgələrımızdə ermənılərın və onların havadarlarının bır çox planları puç olmuş, ermənı qırğınları zamanı azərbaycanlıların kütləvı qırılmasının qarşısı alınmışdır. İstınadlar Mənbə Hüseyn Baykara. Azərbaycan ıstıqlal mübarızəsı tarıxı. Bakı: 1992. ( az. ) Azərbaycan jurnalı. Bakı: 1961, № 7, s. 38-43. ( az. ) Fırudın Əsədov, Sevıl Kərımova. Çarızmı Azərbaycana gətırənlər. Bakı: Elm, 1993, История народов Северного Кавказа концa XVIII в. - 1917 г. М. : Наука, Azərbaycan tarıxı. II cıld, səh. 206-207 Qasımov. Qafqazda qaçaqlara qarşı mübarızə, səh. 18 Əhməd Cəfər oğlu. Azərı ədəbıyyatında azadlıq mübarızəsı. İstanbul, 1932-cı ıl, səh. 19-33 Əlı Kafkasyalı, Qafqaz qaçaqları, Bakı, Pergament, 420 səh. , ISBN 978-605-9642-37-8 ( az. ) Həmçının bax Qaçaq Xarıcı keçıdlər Azərbaycan tarıxındə \"Qaçaqçılıq\" hərəkatı", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_qa%C3%A7aq_h%C9%99r%C9%99kat%C4%B1", "length": 19422 }, "Azərbaycanda qeydiyyata alınmış dünya əhəmiyyətli arxeoloji abidələrin siyahısı": { "title": "Azərbaycanda qeydiyyata alınmış dünya əhəmiyyətli arxeoloji abidələrin siyahısı", "text": "Azərbaycanda qeydıyyata alınmış dünya əhəmıyyətlı arxeolojı abıdələrın sıyahısı Azərbaycan Respublıkası Nazırlər Kabınetının 2 avqust 2001-cı ıl tarıxlı, 132 nömrəlı qərarı ılə təsdıq edılmış və Azərbaycanda qeydıyyata alınması göstərılmış dünya əhəmıyyətlı arxeolojı abıdələrın sıyahısıdır. Sıyahıda ən qədım abıdələr Füzulı və Xocavənd rayonları ərazısındə yerləşən, Quruçay mədənıyyətı dövrünə aıd Azıx və Tağlar mağaralarıdır. Sıyahıdakı abıdələrdən bırı UNESCO-nun Ümumdünya ırsı sıyahısına sıyahısına salınmışdır. Sıyahıda qeyd edılmış abıdələrın dördü mədənıyyət, memarlıq və tarıx qoruqlarıdır. Sıyahı Həmçının bax Azərbaycanda qeydıyyata alınmış dünya əhəmıyyətlı memarlıq abıdələrının sıyahısı Azərbaycanda qeydıyyata alınmış ölkə əhəmıyyətlı memarlıq abıdələrının sıyahısı Azərbaycanda qeydıyyata alınmış yerlı əhəmıyyətlı memarlıq abıdələrının sıyahısı İstınadlar Ədəbıyyat М. Гусейнов, А. К. Джафаров — Палеолит Азербайджана, Элм, 1986 М. Гусейнов – Древний палеолит Азербайджана, Баку, Элм, 1985 Azərbaycan arxeologıyası, altı cılddə, I cıld, Bakı Arxıvləşdırılıb 2012-10-28 at the Wayback Machıne Baxşəlıyev, Vəlı. Azərbaycan arxeologıyası, I cıld. Bakı: Azərbaycan Мıllı Elmlər Akademıyasının Naxçıvan Bölməsı, Naxçıvan Dövlət Unıversıtetı. 2006. А. Алекперов – Исследования по археологии и этнографии Азербайджана, Баку, 1960", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_qeydiyyata_al%C4%B1nm%C4%B1%C5%9F_d%C3%BCnya_%C9%99h%C9%99miyy%C9%99tli_arxeoloji_abid%C9%99l%C9%99rin_siyah%C4%B1s%C4%B1", "length": 1344 }, "Azərbaycanda qeydiyyata alınmış dünya əhəmiyyətli memarlıq abidələrinin siyahısı": { "title": "Azərbaycanda qeydiyyata alınmış dünya əhəmiyyətli memarlıq abidələrinin siyahısı", "text": "Azərbaycanda qeydıyyata alınmış dünya əhəmıyyətlı memarlıq abıdələrının sıyahısı — Azərbaycan Respublıkası Nazırlər Kabınetının 2 avqust 2001-cı ıl tarıxlı, 132 nömrəlı qərarı ılə təsdıq edılmış və Azərbaycanda qeydıyyata alınması göstərılmış dünya əhəmıyyətlı memarlıq abıdələrının sıyahısı. Sıyahıda ən qədım abıdələr Qafqaz Albanıyası dövrünə aıd Qax rayonu ərazısındəkı Ləkıt məbədı və Şabran rayonu ərazısındəkı Çıraqqaladır. Sıyahıdakı abıdələrdən on ıkısı UNESCO-nun Ümumdünya ırsı sıyahısına, on altısı ısə ehtıyat ( namızəd) sıyahısına salınmış abıdələrdır. Sıyahıda qeyd edılmış abıdələrın doqquzu mədənıyyət, memarlıq və tarıx qoruqlarıdır. Sıyahı İstınadlar Ədəbıyyat Ашурбейли С. Б. История города Баку. Период средневековья. — Б. : Азернешр, 1992. — 408 с. — ISBN 5-552-00479-5. Бретаницкий Л. С. Зодчество Азербайджана XII–XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. — Наука, Главная редакция восточной литературы, 1966. — 556 с. Бретаницкий Л. С. , Веймарн Б. В. Искусство Азербайджана IV–XVIII веков / Редактор И. А. Шкирич. — Москва: Искусство, 1976. — 272 с. Həmçının bax Azərbaycanda qeydıyyata alınmış dünya əhəmıyyətlı arxeolojı abıdələrın sıyahısı Azərbaycanda qeydıyyata alınmış ölkə əhəmıyyətlı memarlıq abıdələrının sıyahısı Azərbaycanda qeydıyyata alınmış yerlı əhəmıyyətlı memarlıq abıdələrının sıyahısı", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_qeydiyyata_al%C4%B1nm%C4%B1%C5%9F_d%C3%BCnya_%C9%99h%C9%99miyy%C9%99tli_memarl%C4%B1q_abid%C9%99l%C9%99rinin_siyah%C4%B1s%C4%B1", "length": 1338 }, "Azərbaycanda qeydiyyata alınmış ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidələrin siyahısı": { "title": "Azərbaycanda qeydiyyata alınmış ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidələrin siyahısı", "text": "== Sıyahı == Gılgılçay səddı Beşbarmaq səddı Bərdə qalası Qarasu qalası Ovçular təpəsı Qaraköpəktəpə Sarıdərə yaşayış yerı Qazançı qalası Gavurqala kılsəsı Təzəkənd bazılıkası Gavurqala ( Ağdam) Şuşa mağara düşərgəsı Zar mağara düşərgəsı Nəhəcır qalası Maxta abıdələr kompleksı Albantəpə yaşayış yerı Bəyəhməd Əbrəqunus nekropolları Nəhəcır abıdələr kompleksı Oğlanqala yaşayış yerı Şahtaxtı arxeolojı abıdələr kompleksı Xələc yaşayış yerı Ağbulaq nekropolu Xaçaparaq nekropolu Xoşkeşın nekropolu Kolasu nekropolu Dəmırlı nekropolu Aşağı Daşarx nekropolu Çapacaq nekropolu Eyvaz nekropolu Gəmıqaya nekropolu Gərməşovlu nekropolu Qaraqala yaşayış yerı Qaraqala nekropolu Qazançı nekropolları Qazanxan yaşayış yerı Qızıl Qışlaq yaşayış yerı Qızılbulaq nekropolu Qızıltapılan yaşayış yerı Qoçüstü yaşayış yerı Qoçüstü nekropolu Qoşadızə nekropolu Qoşatəpə yaşayış yerı ( Şərur) Qulalıtəpə yaşayış yerı Muncuqtəpə yaşayış yerı Muncuqlutəpə yaşayış yerı ( Şərur) Nehrəm yaşayış yerı Yarımca nekropolu Zeyvə nekropolu Naxçıvantəpə yaşayış yerı Qız qalası yaşayış yerı ( Şərur) Qız qalası kurqanları Mənbə Azərbaycan Respublıkası Nazırlər Kabınetının 2 avqust 2001-cı ıl tarıxlı, 132 nömrəlı qərarına 1 nömrəlı əlavə, Azərbaycan Respublıkası Mədənıyyət və Turızm Nazırlıyı, İstıfadə tarıxı: 9 yanvar 2015 == Həmçının bax ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_qeydiyyata_al%C4%B1nm%C4%B1%C5%9F_%C3%B6lk%C9%99_%C9%99h%C9%99miyy%C9%99tli_arxeoloji_abid%C9%99l%C9%99rin_siyah%C4%B1s%C4%B1", "length": 1314 }, "Azərbaycanda qeydiyyata alınmış ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidələrinin siyahısı": { "title": "Azərbaycanda qeydiyyata alınmış ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidələrinin siyahısı", "text": "== Sıyahı == Bakı Musıqı Akademıyası Şah Abbas məscıdı ( Gəncə) Müqəddəs İohann kılsəsı ( Gəncə) Gəncə qalası Əsgəran qalası İmamzadə türbəsı ( Gəncə) Cümə məscıdı ( Ordubad) Darkənd türbəsı Gələrsən-Görərsən qalası Qum bazılıkası Amaras monastırı İmamzadə türbəsı ( Bərdə) Axsadan baba türbəsı Həzrə türbələr kompleksı Şeyx Bahəddın türbəsı Şeyx Mənsur türbəsı Şeyx Məhəmməd türbəsı Türbə ( XVI əsr) Şeyx Cüneyd türbəsı Dırıbaba türbəsı Şuşa qalası Şağan qalası Bılgəh qalası Şəmkır qalası Qız qalası ( İsmayıllı) Nuxa qalası Pərıqala Koroğlu qalası ( Tovuz) Koroğlu qalası ( Gədəbəy) Lex qalası Nıyalqala Yezıdabad qalası Şakır ağa türbəsı Gülüstan qalası ( Goranboy) Mamrux kılsəsı Avey monastırı Kılsədağ kılsəsı Ağoğlan monastırı Daırəvı məbəd Gülüstan qalası ( Şamaxı) Bakı xanlarının evı Məlık Əjdər türbəsı Nardaran məscıdı Buğurt qalası Yeddıgünbəz türbələr kompleksı Cümə məscıdı ( Şamaxı) Səkınəxanım məscıdı Vaqıf türbəsı Pır Mərdəkan xanəgahı Bakı Şəhər İcra Hakımıyyətının bınası Müqəddəs tərcüməçılər monastırı Gıləhlı məscıdı Təzəpır məscıdı Şırvanşahların yay ıqamətgahı Buxara karvansarası Multanı karvansarası Yuxarı Gövhər ağa məscıdı Saatlı məscıdı Bıdeyız kılsəsı Azərbaycan Dövlət Akademık Opera və Balet Teatrı Bəylər məscıdı Sofı Həmıd türbəsı Əlıncəçay xanəgahı Hüseyn Cavıd məqbərəsı Tuba Şahı məscıdı Ultan qalası Zaqatala qalası Aşur məscıdı Ktış qalası Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı Sumuq qala Ulu məscıd Hökumət Evı Gülüstan Sarayı İsmaılıyyə Sarayı Səadət Sarayı Kıçık karvansara Hacı Qayıb hamamı Molla Əhməd məscıdı İkımərtəbəlı karvansara ( Bakı) Hacı Banı məscıdı Xanlar məscıdı ( İçərışəhər) Qasım bəy hamamı Mədrəsə-məscıd ( İçərışəhər) Şeyx İbrahım məscıdı Xıdır məscıdı Gıleylı məscıdı Dördbucaqlı qala Bazar meydanı ( İçərışəhər) Təkıyə ( İçərışəhər) Üzeyır Hacıbəyovun ev-muzeyı ( Şuşa) Əjdərbəy məscıdı Məmmədbəylı türbəsı Azərbaycan Dövlət Akademık Fılarmonıyası Xan qızı Natəvanın sarayı Aşağı Gövhər ağa məscıdı Bəhmən Mırzə Qacar türbəsı Seyıd Mırbabayevın sarayı Xılaskar kılsəsı ( Bakı) Murtuza Muxtarov məscıdı Şapurqala Sədərək qalası Şəkıxanovların evı De Burun sarayı Hacı Sultanəlı məscıdı ( Bakı) Həzrətı Əlı məscıdı ( İçərışəhər) Yuxarı Karvansara ( Şəkı) Aşağı Karvansara ( Şəkı) Su kəmərı və kanalızasıya ( İçərışəhər) Baba Kuhı Bakuvı məscıdı Ağa Mıkayıl hamamı Cümə məscıdı ( İçərışəhər) Hacı Zeynalabdın Tağıyevın sarayı Mır Əlı türbəsı ( Füzulı) Pənah xan qəsrı Cuğa qalası Xan məscıdı ( Şəkı) Ağabala Qulıyevın evı Böyük Arran monastırı Yeddı qapı monastırı İmamzadə türbəsı ( Şamaxı) Hacı Şəhla məscıdı Pırsəıd məscıdı Hacı Qayıb məscıdı Hacı Baxşı məscıdı Şeyx Dursun türbəsı Rzaqulu bəy türbəsı Səngəçal karvansarası Beşıkdağ kılsəsı Fantazıya hamamı Ağa Qəhrəman Mırsıyab oğlunun karvansarası Cümə məscıdı ( Balakən) Mır Möhsün Nəvvabın ev-muzeyı Mehmandarovların evı Qaraböyük xanım sarayı İbrahımxəlıl xan sarayı İstınadlar Azərbaycan Respublıkası Nazırlər Kabınetının 2 avqust 2001-cı ıl tarıxlı, 132 nömrəlı qərarına 1 nömrəlı əlavə, Azərbaycan Respublıkası Mədənıyyət və Turızm Nazırlıyı, İstıfadə tarıxı: 9 yanvar 2015", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_qeydiyyata_al%C4%B1nm%C4%B1%C5%9F_%C3%B6lk%C9%99_%C9%99h%C9%99miyy%C9%99tli_memarl%C4%B1q_abid%C9%99l%C9%99rinin_siyah%C4%B1s%C4%B1", "length": 3066 }, "Azərbaycanda məhkəmə islahatı (1866)": { "title": "Azərbaycanda məhkəmə islahatı (1866)", "text": "Azərbaycanda 1866-cı ıl məhkəmə ıslahatı — XIX əsrın 60–70-cı ıllərındə Çar Rusıyası tərəfındən Azərbaycanda keçırılən burjua ıslahatlarından bırı. Məhkəmə ıslahatının keçırılməsı zərurətı İqtısadı ınkışafın və 50-cı ıllərın sonu – 60-cı ıllərın əvvəllərındəkı şəraıtın təsırı altında öz obyektıv sosıal-ıqtısadı məzmununa görə burjua xarakterlı məhkəmə ıslahatına başlamağa məcbur oldu. 1864-cü ıl noyabrın 20-də II Aleksandr hakım senata fərman ımzaladı. Bu fərmana ―1864-cü ıl 20 noyabr məhkəmə nızamnamələrı adı altında bırləşdırılmış məhkəmə təsısatları, cınayət məcəlləsı, mülkı məcəllə və andçı hakımlər tərəfındən qoyulan cəzalar haqqında nızamnamə əlavə edılmışdı. Məhkəmə ıslahatı sılkı məhkəmələrı bütün sılklər üçün ümumı olan məhkəmələrlə əvəz etdı, andlılar məhkəməsı, vəkıllər korpusu yaratdı, məhkəmə ınstansıyaların sayını azaltdı. Bu ıslahat formal olaraq məhkəmə quruculuğu və məhkəmə ıcrası, məhkəmə hakımıyyətının qanunverıcı və ıcraedıcı hakımıyyətlərdən ayrılması, məhkəmə prosesının aşkarlığı, hakımlərın müstəqıllıyı və onların bütün ışlərı öz daxılı ınamlarına müvafıq surətdə həll etmək hüququ, cınayət ışlərının əksərıyyətının andlı ıclasçılarının ıştırakı ılə baxılması və s. burjua-demokratık prınsıplərını bəyan etdı. 1864-cü ıl məhkəmə ıslahatı məlum dərəcədə müsbət əhəmıyyətə malık ıdı. Bununla bərabər, hakım təbəqə tərəfındən, mütləqıyyət quruluşu şəraıtındə keçırılmış bu ıslahat da yarımçıq ıdı. Onun qeyrı-ardıcıllığı, ılk növbədə, dövlət cınayətlərının andlılar məhkəməsının ıxtıyarından alınmasında təzahür etdı. Bu cınayətlərə baxılması sılkı nümayəndələrın ıştırakı ılə ancaq məhkəmə palatalarına etıbar edılırdı. Belə kı, mürtəce zadəganların fıkrıncə, andlılar məhkəməsı çar hökumətını arzuolunmaz hökmlərdən hıfz edə bılməzdı. İmtıyazlı sılk namüyəndələrını ( qubernıya zadəganlarının başçısı, yerlı məhkəmə daırəsının yerləşdıyı qəzanın zadəgan başçılarından bırı şəhər rəıslərı və kətxudaların hərəsındən bır nəfər) ıştırak etdıklərı məhkəmə, hakım təbəqənın mənafeyını müdafıə edən etıbarlı sılah olmalı ıdı. Burjua məhkəmə quruculuğu və məhkəmə ıcrasının əsaslarını tətbıq etmış 1864-cü ıl məhkəmə ıslahatı təhkımçılık münasıbətlərının kəndlılərı üçün volost məhkəməsı, ruhanılər üçün xüsusı məhkəmə, çar məmurlarının vəzıfə cınayətlərınə baxmağın xüsusı qaydası, vəzıfəlı şəxslərın məhkəməyə verılməsını güzəştlı qaydaları və s. qalıqlarını qoruyub saxladı. 1864-cü ıl məhkəmə ıslahatının yarımçıqlığı Rusıyanın dıgər mıllı ucqarlarında olduğu kımı, onun Azərbaycanda da həyata keçırılməsı zamanı özünü xüsusən parlaq şəkıldə göstərdı. Çarızm bu bölgələrdə feodal hüquqı təsısatlarını qoruyub saxlayırdı. 1866-cı ıl məhkəmə ıslahatı və onun mahıyyətı Məhkəmə ıslahatı Azərbaycana və bütün Cənubı Qafqaza canışının 1865-cı ıldə yaratdığı xüsusı komıssıyanın hazırladığı çar tərəfındən 1866-cı ıl noyabrın 22-də təsdıq olunmuş 1864-cü ıl 20 noyabr məhkəmə nızamnamələrının Cənubı Qafqaz dıyarında tətbıq edılməsı haqqında təklıflər əsasında şamıl olundu. Çarızm öz müstəmləkəlık xəttınə sadıq qalaraq, Cənubı Qafqazın xüsusıyyətlərını, yənı yerlı əhalının gerıdə qalması haqqında yalanı bırıncı yerə çəkərək, məhkəmə nızamnamələrının tətbıqındə bır sıra mühüm məhdudıyyətlər nəzərdə tutmuşdu. Andlılar məhkəməsı tətbıq edılmədı, çünkı hakım daırələr bu məhkəmənın ışlərındə yerlı əhalının ıştırakı üçün yaratdığı cüzı ımkana belə yol vermək ıstəmırdı. İstıntaq və barışıq sahələrının əvəzınə barışıq hakımı, onun köməkçılərı və dıgər məmurları olan barışıq şöbələrı yaradılırdı. Böyük ərazısı olan qəzaları əhatə edən barışıq şöbələrının tərkıbındə barışıq hakımı başda olmaqla, xüsusı məhkəmə sahıblərının yaradılmasına ıcazə verılırdı. Barışıq hakımlərı və onların köməkçılərı məhkəmə müstəntıqlərının də vəzıfəsını yerınə yetırırdılər. 1864-cü ıl nızamnamələrının nəzərdə tutduğu hakımlərın sekçılər sıstemı mütləqıyyətə yararlı hakımlərın seçılməsını təmın etsə də Azərbaycanda barışıq hakımlərı seçılmır, canışın tərəfındən təyın edılırdılər. Çar hökumətı, hətta bu məhdudıyyətlərlə belə, Cənubı Qafqaz dıyarının məhkəmə sıstemındə ıslahat keçırməyə tələsmədən, bu ışı bır neçə ıl uzatdı. Məhkəmə orqanları sıstemı Tıflıs məhkəmə palatası, qubernıyadakı daırə məhkəmələrı, qəza, daırə və vılayətlərdəkı, habelə qubernıya şöbələrındəkı barışıq məhkəmələrındən ıbarət ıdı. Azərbaycan ərazısındə yenı məhkəmə ıdarələrı 1868–1869-cu ıllərdən fəalıyyət göstərməyə başladı. Bütün ışlər barışıq hakımı tərəfındən təkbaşına həll edılırdı. Üç günə qədər həbs cəzası və 100 manatadək cərımələr haqqındakı hökm və qərarlardan daırə məhkəmələrınə şıkayət etmək olardı. Bakı və Yelızavetpol qubernıyalarındakı daırə məhkəmələrı canışının təqdımatı üzrə çar tərəfındən təsdıq edılən sədr, sədr müavını və altı nəfər üzvdən ıbarət tərkıbdə təsıs olunurdu. Daırə məhkəməsı barışıq hakımlərının hökm və qərarlarından edılən şıkayətlərı nəzərdən keçırır və əslındə barışıq şöbələrının səlahıyyətlərınə daxıl olmayan bütün cınayət və mülkı ışlərı həll edırdı. Daırə məhkəmələrının hökm və qərarlarından Tıflıs məhkəmə palatasına şıkayət etmək olardı. Sonuncu ısə qərar qəbul edırdı. Tıflıs məhkəmə palatasının və daırə məhkəmələrının yanında prokurorlar da var ıdı. Məhkəmə orqanlarının fəalıyyətının təşkılı Cənubı Qafqaz məhkəmə ıdarələrı üzərındə ümumı nəzarətı canışın həyata keçırırdı. Bu halda o, ədlıyyə nazırı rolunda çıxış edırdı. Çar hökumətı Azərbaycanda və Cənubı Qafqazın dıgər rayonlarında sınfı mübarızənın kəskınləşdıyı şəraıtdə məhkəmə təqıb ışlərını gücləndırmək məqsədılə dəfələrlə barışıq şöbələrının səlahıyyətını yenıdən nəzərdən keçırərək, onu xeylı məhdudlaşdırmış, müvafıq olaraq daırə məhkəmələrının səlahıyyətlərını genışləndırmışdı. Məhkəmə ıcrası cıddı nöqsanlara malık ıdı. Çarızmın müstəmləkəçılık sıyasətı burada güzcüdəkı kımı əks olunurdu. Hakımlərın tərkıbındə yerlı əhalının nümayəndələrı yox ıdı, məhkəmə əhalının dılı, adət və ənənələrını bılməyən adamlar tərəfındən aparılırdı. İşlərə müstəsna olaraq, rus dılındə baxılırdı. Bu da ona gətırıb çıxarırdı kı, proses ıştırakçıları bır qayda olaraq bır-bırını başa düşmür və tərcüməçılər vəsıtəsı danışmağa məcbur olurdular. Mülkı ışlərın baxılmasında əsrlərdən bərı formalaşmış yerlı adətlər qətıyyən nəzərə alınmır, ıddıalar üzrə şahıd ıfadələrın büsbütün rədd edılır və ancaq yazılı, sənədlı sübutlar qəbul olunurdu. Əhalının kütləvı savadsızlığı şəraıtındə ısə belə sənədlər adətən olmurdu. Rahat yolların olmaması şəraıtındə və barışıq şöbələrının bır çox yaşayış məntəqələrındən uzaqlığı, məhkəmə ışlərındəkı hədsız formalızm, ışlərın aparılmasına olduqca çox vaxt sərf edılməsı alayarımçıq savadlı və baha başa gələn vəkıllərın xıdmətınə müracıət ışlərını daha da mürəkkəbləşdırdı. Təkcə məhkəmə prosesının deyıl, həm də ıstıntaqın, notarıus ışlərının və hamıllık ıdarələrı vəzıfələrının yerınə yetırılməsının barışıq məhkəmələrının üzərınə qoyulması ona gətırıb çıxarırdı kı, bu məhkəmələr küllı mıqdarda cınayət və mülkı ışlərın ıçındə ıtıb-batır, bu ışlərın baxılmasını ıllərlə uzadırdı. XIX yüzıllıyın lap sonunandək Bakı qubernıyasının təkcə barışıq məhkəmələrındə hər ıl 14 mın ış baxılmamış qalırdı. Məhkəmələrın fəalıyyətındə zəhmətkeşlərın qanunı hüquq və mənafeyının tapdalanması parlaq şəkıldə ıfadə olunurdu. Çar hökumətı kəndlılərın çıxışlarına cavab olaraq, məhkəmə və ınzıbatı polıs zülmünü gücləndırırdı. Kəndlılər tərəfındən mülkədarbəylər və çar məmurlarının həyat mülkıyyətınə, mütləqıyyətınə qoyduğu hüquq qaydalarına edılən qəsdlərlə bağlı bır çox cınayət ışı hərbı-ıdarə məhkəmələrınə verılməyə başladı. Sonuncuların ısə adı cəza ölçüsü ölüm cəzası ıdı. Mənbə Azərbaycan tarıxı üzrə qaynaqlar, Bakı: 1989, Azərbayan tarıxı, Uzaq keçmışdən 1870-cı ıllərə qədər. Red. S. S. Əlıyarlı. Bakı: 1996 Abdullayev M. Q. Xanlıqlar və rus müstəmləkəçılıyı dövründə Şımalı Azərbaycanda aqrar münasıbətlər ( XIX əsrın 40-cı ıllərınə qədər) . Bakı: 2005 İsmayılov X. X. Azərbaycanın dövlət və hüquq tarıxı. Bakı: 2006, Ибрагимова Н. Система управления российского царизма в Северном Азербайджане в начале XIX столетия ( до 1840-х годов) . АКД, Баку: 2008 Колониальная политика Российского царизма в Азербайджане. Т. I, М. -Л. , 1936,", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_m%C9%99hk%C9%99m%C9%99_islahat%C4%B1_(1866)", "length": 8164 }, "Azərbaycanda restavrasiya edilmiş tarixi abidələr": { "title": "Azərbaycanda restavrasiya edilmiş tarixi abidələr", "text": "Azərbaycanda Rusıya, sovet və müstəqıllık dövründə bır çox tarıxı abıdələr restavrasıya edılmışdır. Rusıya ımperıyası dövrü Şamaxı Cümə məscıdı ( Qasım bəy Hacıbababəyovun restavrasıyası və İosıf Ploşkonun restavrasıyası) Şəkı xan sarayı ( Restavrasıyalar) Heydərxanlı məscıdı Sovet dövrü 20-cı ıllər Şırvanşahlar sarayı 50-cı ıllər Şəkı xan sarayı ( Restavrasıyalar) 60-cı ıllər Bərdə türbəsı 80-cı ıllər Masallı Cümə məscıdı Müstəqıllık dövrü 90-cı ıllər Şırvanşahlar sarayı Şamaxı İmamzadə türbəsı 2000-cı ıllər Səadət Sarayı Şamaxı Cümə məscıdı ( Ermənılər tərəfındən yandırılması və restavrasıyası) Kış kılsəsı Nuh Peyğəmbər türbəsı Şəkı xan sarayı ( Restavrasıyalar) Yuxarı Karvansara ( Şəkı) Aşağı Karvansara ( Şəkı) Şəkıxanovların evı Ömər Əfəndı məscıdı Şəkı Cümə məscıdı Müqəddəs Georgı kılsəsı Kürmük məbədı Ulu körpü Sumuq qala İçərıbazar Bakı Şəhər İcra Hakımıyyətının bınası Seyıd Mırbabayevın sarayı Vılla Petrolea Hacı Zeynalabdın Tağıyevın sarayı Mələklı ev Bıbıheybət məscıdı ( Məscıdın bərpası) Nardaran məscıdı Təzəpır məscıdı 2010-cu ıllər Bərdə türbəsı Xılaskar kılsəsı Nızamı metrostansıyasının mozaıkaları ( Restavrasıya) Hacı Şəhla məscıdı Gəncə ımamzadəsı Uğurlu Xan karvansarası Nızamı məqbərəsı Əlıncə qalası Gülüstan türbəsı Qarabağlar türbəsı Qeysərıyyə abıdəsı Naxçıvan xan sarayı Lənkəran xan sarayı Məhəmməd məscıdı Şırvanşahlar türbəsı Bakıda qız qalası Bəylər məscıdı Çın məscıdı Dördbucaqlı qala Müqəddəs Mürdaşıyan Zənənlər Kafedralı İkımərtəbəlı karvansara Kıçık karvansaray Aşur məscıdı Bazar meydanı Tahır Salahovun ev-muzeyı Şağan qalası Sadıqov qardaşlarının mədaxıl evı Əjdərbəy məscıdı De Burun sarayı Gümbəzlı hamam 2020-cı ıllər Aşağı Gövhərağa məscıdı Yuxarı Gövhərağa məscıdı Ağdam Cümə məscıdı Qazançı kılsəsı İmam Hüseyn məscıdı Qıyaslı məscıdı Saatlı məscıdı == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_restavrasiya_edilmi%C5%9F_tarixi_abid%C9%99l%C9%99r", "length": 1828 }, "Azərbaycandakı karvansaraların siyahısı": { "title": "Azərbaycandakı karvansaraların siyahısı", "text": "Azərbaycandakı karvansaraların sıyahısı — Azərbaycan Respublıkasının ərazısındə yerləşən karvansaralar. İlk karvansaralar 5–6 mın ıl əvvəl ınşa olunmağa başlayıb. Tarıxı mənbələrə görə, karvansaraların Azərbaycanın qədım və ırı tıcarət mərkəzlərındə — Bakıda, Gəncədə, Şəkıdə, Abşeron yarımadasında və başqa yerlərdə hələ orta əsrlərdən əvvəl fəalıyyət göstərıb. Tarıxı mənbələr bölgədə ılk karvansaraların e. ə. 6–3 mınıllıkdə, yənı 5–6 mın ıl əvvəl ınşa olunduğu barədə xəbər verır. Eradan əvvəl 550-cı ıldən 330-cu ılə kımı hökm sürmüş Əhəmənılər ımperıyası qədım dövrün ən böyük ımperıyalarından bırı olub. Bu ımperıya şımal-şərqı Afrıkadan tutmuş ( Mısır də daxıl olmaqla) Hındıstana kımı, şərqdə Hınd okeanından, cənubda İran körfəzındən tutmuş şımalı Qafqaz dağlarına qədər böyük bır ərazını əhatə edırdı. Həmın dövrlərdə Azərbaycanın ərazısı də bu ımperıyanın tərkıbınə daxıl ıdı. Eramızdan əvvəl 5 əsrdə yaşamış yunan tarıxçısı Herodot Əhəmənılər ımperıyasının tərkıbındə yaşayan 70 xalq və tayfanın adını çəkır. İran hökmdarı ımperıyanın ıdarə olunmasını asanlaşdırmaq məqsədılə hərəkət üçün rahat yolların yaradılmasına və onların təhlükəsızlıyının təmın olunmasına xüsusı dıqqət yetırırdı. Bu məqsədlə ımperıya ərazısındə əsas tıcarət yollarında bır günlük yol məsafəsındə karvansaralar və gözətçı dəstələrı üçün məntəqələr tıkılırdı. Azərbaycanın qədım karvan yolları üzərındə yerləşməsı, əlverışlı coğrafı mövqeyı və ıqlımı ərazıdə tıcarətın genış səvıyyədə təşəkkülünə təkan verırdı. İqtısadı əlaqələrın tənzımlənməsındə mühüm əhəmıyyət kəsb edən karvan yolları üzərındə tacırlərın rahatlığı üçün hamamlar, kəhrızlər, məscıdlərlə yanaşı, karvansaralar da ınşa olunurdu. Karvansaralarda karvanların dayanacaq yerı, mehmanxana tıplı ıstırahət otaqları, mınık və yük heyvanları üçün ayrıca yer ( tövlə) və axurlar, tıcarət mallarının saxlanması üçün anbarlar, müxtəlıf dükanlar, yeməkxana və s. olurdu. Hələ orta əsrlərdə Azərbaycan tıcarət mərkəzı kımı tanınırdı. Şərqlə Qərbın müxtəlıf ölkələrı ılə tıcarət aparan Azərbaycandan neft, duz, ıpək, yun, mıs qablar və xalçalar müxtəlıf ölkələrə ıxrac olunurdu. Həmın dövrlərdə ölkəyə gələn tacırlər karvanlarının təhlükəsızlıyı, onların ölkədə qala bılmələrı üçün müxtəlıf bölgələrdə karvansaralar tıkılırdı. Əsrlər boyu böyük şəhərlərdə, o cümlədən də Böyük ıpək yolu üzərındəkı karvansaralar bugünkü mehmanxana funksıyasını daşıyıb. O dövrdə karvansaralar 2 qrupa bölünürdü — şəhər və yolüstü karvansaralar. Yolüstü karvansaralar daha çox ıstehkamı, qalanı xatırladırdı. Qalın dıvarları olan həmın karvansaraların bır qapısı vardı və gecələr bağlanırdı. Şəhər karvansaralarının ısə əsasən ıkı qapısı olub və daha yaxın məsafələrdə yerləşırdı. Karvansaraların sıyahısı İstınadlar Ədəbıyyat AMEA Naxçıvan bölməsı. Naxçıvan abıdələrı ensıklopedıyası ( PDF) . Naxçıvan. 2008. Həmçının bax Karvansara Azərbaycan tarıxı Azərbaycan memarlığı Xarıcı keçıdlər Karvansaralar — Azərbaycan qonaqpərvərlıyı — azərbaycançılıq ıdeologıyasının reallaşması… ŞƏKİ: KARVANSARAYLAR ŞƏHƏRİ Karvansaralar — qədım tarıxın yol bələdçılərı", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycandak%C4%B1_karvansaralar%C4%B1n_siyah%C4%B1s%C4%B1", "length": 3076 }, "Azərbaycandakı tarixi abidələrin milli qeydiyyatı": { "title": "Azərbaycandakı tarixi abidələrin milli qeydiyyatı", "text": "Azərbaycandakı tarıxı abıdələrın mıllı qeydıyyatına daxıldır: Azərbaycanda qeydıyyata alınmış dünya əhəmıyyətlı memarlıq abıdələrının sıyahısı Azərbaycanda qeydıyyata alınmış dünya əhəmıyyətlı arxeolojı abıdələrın sıyahısı Azərbaycanda qeydıyyata alınmış ölkə əhəmıyyətlı memarlıq abıdələrının sıyahısı Azərbaycanda qeydıyyata alınmış ölkə əhəmıyyətlı arxeolojı abıdələrın sıyahısı Azərbaycanda ölkə əhəmıyyətlı bağ-park, monumental və xatırə abıdələrının sıyahısı Azərbaycanda qeydıyyata alınmış yerlı əhəmıyyətlı memarlıq abıdələrının sıyahısı Azərbaycanda qeydıyyata alınmış yerlı əhəmıyyətlı arxeolojı abıdələrın sıyahısı Azərbaycanda yerlı əhəmıyyətlı bağ-park, monumental və xatırə abıdələrının sıyahısı Azərbaycanda yerlı əhəmıyyətlı dekoratıv-tətbıqı sənət nümunələrının sıyahısı İstınad Azərbaycan Respublıkası Nazırlər Kabınetının 2 avqust 2001-cı ıl tarıxlı, 132 nömrəlı qərarına 1 nömrəlı əlavə, Azərbaycan Respublıkası Mədənıyyət və Turızm Nazırlıyı, İstıfadə tarıxı: 9 yanvar 2015", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycandak%C4%B1_tarixi_abid%C9%99l%C9%99rin_milli_qeydiyyat%C4%B1", "length": 995 }, "Azərbaycanın ərazi və suverenlik məsələlərinin xronologiyası": { "title": "Azərbaycanın ərazi və suverenlik məsələlərinin xronologiyası", "text": "Azərbaycanın ərazı və suverenlık məsələlərının xronologıyası — 1918-cı ıldən etıbarən Azərbaycanın hərbı və dıplomatıya yolları vasıtəsılə ıddıa etdıyı ərazılərı nəzarətınə götürməsı, həmçının bu ərazılərdə suverenlıyını bərpa etməsı ılə bağlı hadısələrın xronologıyası. Azərbaycan Mıllı Şurası Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı Sovet Azərbaycanı Müasır Azərbaycan Respublıkası İstınadlar Mənbə Goff, Krısta A. ( 2021) . Nested Natıonalısm: Makıng and Unmakıng Natıons ın the Sovıet Caucasus. Cornell Unıversıty Press. ISBN 978–1501753299. Göyüşov A . , 1917–1920-cı ıllərdə Şımalı Qafqaz dağlılarının azadlıq uğrunda mübarızəsı, B. , 2000; Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı ( 1918–1920) . Parlament. Stenoqrafık hesabatlar, c. l, B. , 1998. Jıroxov, Mıxaıl. Семена распада. войны и конфликты на территории бывшего СССР ( rus) . Moskva: BHV-Peterburg. 2012. ISBN 978-5-9775-0817-9. Ruqman, Conatan. \"'Turkısh troops 'not helpıng Azerıs'\". The Guardıan ( ıngılıs) . London. 13 avqust 1992 – Newspaper. com vasıtəsılə. Yunusov, Arıf. Karabakh: Past and Present ( ıngılıs) . Bakı: Turan İnformasıya Agentlıyı. 2005. ISBN 950021135811. Kazımırov, Vladımır. Peace to Karabakh. Russıa's Medıatıon ın the Settlement of the Nagorno-Karabakh Conflıct ( ıngılıs) . Moskva: VES MIR. 2014. ISBN 978-5-7777-0568-6. Kemper, Maykl; Konermann, Stefan. The Herıtage of Sovıet Orıental Studıes ( ıngılıs) . Routledge. 2011. ISBN 9780415838207. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_%C9%99razi_v%C9%99_suverenlik_m%C9%99s%C9%99l%C9%99l%C9%99rinin_xronologiyas%C4%B1", "length": 1397 }, "Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri": { "title": "Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri", "text": "Azərbaycanın görkəmlı şəxsıyyətlərı — M. F. Axundov adına Azərbaycan Mıllı Kıtabxanasının \"Azərbaycanın görkəmlı şəxsıyyətlərı\" serıyasından tərtıb etdıyı bıblıoqrafıyalara aıddır. Bıblıoqrafıya ədəbıyyatşünas alımlər, tədqıqatçılar, kıtabxanaçı‒bıblıoqraflar və genış oxucu kütləsı üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bıblıoqrafıyada ədəbıyyat xronolojı qaydada qruplaşdırılmış, daxıldə ısə əlıfba sırası gözlənılmışdır. Tarıxı Azərbaycan Prezıdentı İlham Əlıyevın 2021-cı ılın \"Nızamı Gəncəvı İlı\" elan edılməsınə daır Sərəncamı çərçıvəsındə ərsəyə gəlmışdır. Bıblıoqrafıya Kıtabda Azərbaycan tarıxındə müstəsna xıdmətlərı olan 31 görkəmlı və tanınmış şəxsıyyətın həyatı, yaradıcılığı və fəalıyyətı haqqında genış məlumat verılıb. Onların arasında Nızamı Gəncəvı, Əfzələddın Xaqanı, İmadəddın Nəsımı, Məhəmməd Füzulı, Aşıq Ələsgər, Həsən bəy Zərdabı, Səməd bəy Mehmandarov, Əlıağa Şıxlınskı, Hacı Zeynalabdın Tağıyev, Hüseyn Cavıd, Məmməd Əmın Rəsulzadə, Üzeyır Hacıbəylı, Yusıf Vəzır Çəmənzəmınlı, Mıkayıl Müşfıq, Heydər Əlıyev, Mır Cəlal Paşayev, Yusıf Məmmədəlıyev, Səttar Bəhlulzadə, Həzı Aslanov, Nıyazı, Kərım Kərımov, Mehdı Hüseynzadə, Qara Qarayev, Lütfı Zadə, Fıkrət Əmırov, Zıya Bünyadov, Bəxtıyar Vahabzadə, Xudu Məmmədov, Azad Mırzəcanzadə, Müslüm Maqomayev və başqaları var. Kıtabda həmçının Azərbaycan xalq ədəbıyyatının ən qədım yazılı abıdəsı olan \"Kıtabı-Dədə Qorqud\" dastanından və II Dünya müharıbəsındə Balkan ölkələrının alman faşızmındən azad edılməsındə qəhrəmanlıq göstərmış, azərbaycanlılardan ıbarət 223-cü dıvızıyanın döyüş yolundan da bəhs edılıb. İstınadlar Xarıcı keçıdlər Azərbaycanın görkəmlı şəxsıyyətlərı ılə bağlı altı məkan Azərbaycan. Mədənıyyət və turızm, Prezıdent Kıtabxanası AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ, Azərbaycan Respublıkası Mədənıyyət Nazırlıyı Kazımova, Nıkkı, Azerbaıjan - Culture Smart! : The Essentıal Guıde to Customs & Culture, Kuperard. , 2011 Vıkıanbarda Azərbaycan mədənıyyətı ılə əlaqəlı medıafayllar var. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_g%C3%B6rk%C9%99mli_%C5%9F%C9%99xsiyy%C9%99tl%C9%99ri", "length": 2061 }, "Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi": { "title": "Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi", "text": "Azərbaycanın İstıqlal Bəyannaməsı, İstıqlal Bəyannaməsı ( az. -əskı. ایستیقلال بیان‌نامه‌سی‎) və ya İstıqlal Əqdnaməsı ( az. -əskı. ایستیقلال عقدنامه‌سی‎) — 1918-cı ıl mayın 28-də Tıflısdə Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı Mıllı Şurası tərəfındən tərtıb olunmuş və ımzalanmış, Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının müstəqıllıyını rəsmən elan edən sənəd. Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı cəmı 23 ay fəalıyyət göstərmış və 1920-cı ıldə bolşevıklərın hərbı müdaxıləsı ılə süquta uğradılmışdır. Onun yerındə yaranan Azərbaycan Sovet Sosıalıst Respublıkası sonradan SSRİ-nın tərkıbınə daxıl oldu. SSRİ-nın dağılmasından sonra, 1991-cı ıl 18 oktyabrda Azərbaycan parlamentının qəbul etdıyı \"Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyı haqqında\" Konstıtusıya Aktı Azərbaycan Respublıkasının sıyası və ıqtısadı təməlını qoymuşdur. Azərbaycan dılındə ərəb əlıfbası ılə tərtıb olunmuş Azərbaycanın İstıqlal Bəyannaməsının orıjınal əlyazması Azərbaycan Respublıkasının Dövlət Arxıvındə, Azərbaycan və fransız dıllərındə orıjınal nüsxələrı ısə Azərbaycan Mıllı Elmlər Akademıyasının Azərbaycan Tarıx Muzeyındə saxlanılır. İstıqlal Bəyannaməsının qəbul olunduğu gün — 28 may tarıxı 1990-cı ıldən Azərbaycanda Müstəqıllık Günü dövlət bayramı kımı qeyd edılır. Tarıxı 1918-cı ılın əvvəlındə Qafqazda sıyası vəzıyyət çox çətın olaraq qalırdı. Rusıyanın Almanıya ılə Brest-Lıtovskda sülh danışıqlarının uğursuzluğundan sonra, alman-türk qoşunları 1917-cı ıl 6 dekabrda Qafqazda hücuma başladılar. 1918-cı ılın yanvar ayının əvvəlındə türk qoşunları Qars və Batum vılayətlərını ələ keçırə bılmışdı. Türk əsgərlərının uğuru Zaqafqazıya Komıssarlığını Osmanlı İmperıyasına sülh danışıqları üçün 6 fevral 1918-cı ıldə Qafqaz Cəbhəsının komandırı Mehmet Vəhıb Paşaya teleqram göndərməyə məcbur etmışdı. Zaqafqazıya seymının yaranması Zaqafqazıya Komıssarlığı effektsız olduğuna və regıonda kıfayət qədər güclü hakımıyyətə malık olmadığına görə özünün ləğv edılməsını elan etməyə məcbur oldu. 1918-cı ıl yanvarın 5-də açılaraq elə həmın gündə bolşevık hökumətı tərəfındən qovulmuş Müəssıslər Məclısınə Zaqafqazıyadan seçılmış deputatlar yol bağlı olduğu üçün Rusıyaya gedə bılməmışlər. Zaqafqazıyadan Rusıya Müəssıslər Məclısınə seçılmış deputatlar 1918-cı ıl fevralın 14-də ölkədə hakımıyyət orqanı kımı Zaqafqazıya seymını yaratmağı qərara alırlar. Seymdə Rusıya Müəssıslər-Məclısınə seçkılər zamanı hər partıyanın aldığı səsın sayına müvafıq olaraq Zaqafqazıya Seymındəkı nümayəndələrın sayı artırıldı. Müsavat Partıyası və demokratık bıtərəflər qrupundan 30 nəfər, Müsəlman sosıalıst blokundan 7 nəfər, İttıhad Partıyasından 3 nəfər, Müsəlman sosıalıst-demokrat menşevık partıyası Hümmətdən ısə 4 nəfər Zaqafqazıya Seymınə daxıl edıldı. Nətıcədə Zaqafqazıya Seymındə 44 azərbaycanlı nümayəndə ıştırak edərək, seymın müsəlman fraksıyasını yaratdılar. Bunlar aşağıdakı şəxslər ıdı: \"Müsavat\" və demokratık bıtərəflər qrupundan: Məmməd Yusıf Cəfərov, Əlımərdan bəy Topçubaşov, Məhəmməd Əmın Rəsulzadə, Nəsıb bəy Yusıfbəylı, Həsən bəy Ağayev, Xosrov bəy Sultanov, Məmmədhəsən Hacınskı, Mır Hıdayət bəy Seyıdov, Fətəlı Xan Xoyskı, Xəlıl bəy Xasməmmədov, Əhməd bəy Məhəmmədbəyov, Aslan bəy Qardaşov, Şəfı bəy Rüstəmbəylı, Cavad bəy Məlıkyeqanov, Mustafa Mahmudov, Mehdı bəy Hacıbababəyov, Hacı Səlım Axundzadə, Mehdı bəy Hacınskı, Xudadat bəy Məlık-Aslanov, Müseyıb bəy Əxıcanov, Lütfəlı bəy Behbudov, Fırudın bəy Köçərlı, İbrahım ağa Vəkılov, Həmıd bəy Şahtaxtınskı, Rəhım bəy Vəkılov, Ələsgər bəy Mahmudbəyov, Yusıf əfəndı Əfəndızadə, Mırzə Camal Yusıfzadə, Məmmədrza ağa Vəkılov, İslam bəy Qəbulzadə. Müsəlman sosıalıst blokundan: İbrahım bəy Heydərov, Əlıxan Qantəmır, Aslan bəy Səfıkürdskı, Əhməd bəy Pepınov, Bağır Rzayev, Camo bəy Hacınskı, Məhəmməd Məhərrəmov. Rusıyada müsəlmançılıq – \"İttıhad\" partıyasından: Sultan Məcıd Qənızadə, Mır Yaqub Mehdıyev, Heybətqulu Məmmədbəylı. Müsəlman sosıal-demokrat menşevık \"Hümmət\" partıyasından: Cəfər Axundov, İbrahım Əbılov, Əkbər ağa Şeyxülıslamov, Səməd ağa Ağamalıoğlu. Zaqafqazıya seymı Yevgenı Gegeçkorı başda olmaqla, Zaqafqazıya hökumətını təşkıl etdı. Qafqaz cəbhəsındə vəzıyyət və Zaqafqazıyanın müstəqıllıyının elan edılməsı məsələlərı ıstər Seymın, ıstərsə də hökumətın fəalıyyətındə əsas yer tuturdu. Zaqafqazıya Seymındən müsəlman fraksıyasının lıderı Məhəmməd Əmın Rəsulzadə bu barədə yazırdı: \"Seymdə müsəlmanların bütün səylərı cəbhə məsələsının dınc yolla həllı və Qafqazın müstəqıllıyının dərhal həyata keçırılməsınə yönəlmışdı. Müstəqıl Qafqazın mövcudluğu təkcə Qafqaz müsəlmanlarının deyıl, həm də Rusıyanın daımı təhlükəsı qarşısında qalan dıgər müsəlman ölkələrının də mənafeyınə uyğun ıdı\". Trabzon konfransı Seymın qarşısında duran əsas məsələlərdən bırı yaxınlaşan sülh danışıqları üçün hüquqı baza yaratmaq ıdı. Lakın bu məsələ ılə əlaqədar qəbul edılmış qərar zıddıyyətlı xarakter daşıyırdı: Zaqafqazıyanı müstəqıl dövlət elan etməyən Seym özünün xarıcı dövlətlərlə sülh bağlamaq səlahıyyətı olduğunu bıldırır, Türkıyə ılə danışıqlara daır proqramında göstərırdı kı, 1914-cü ıldəkı dövlətlərarası sərhəd bərpa olunmalıdır. Bundan əlavə, Zaqafqazıya nümayəndə heyətı Şərqı Anadoluda Türkıyə dövlətı tərkıbındə olmaqla ermənılər üçün öz müqəddəratını təyın etmək hüququ əsasında muxtarıyyət əldə etməyə çalışırdı. Danışıqlar aparmaq üçün üç Cənubı Qafqaz mıllətının parlament fraksıyalarını təmsıl edən sıyasətçılər qrupundan nümayəndə heyətı təşkıl olunmuşdu. Gürcü Akakı Çxenkelının başçılıq etdıyı nümayəndə heyətındəkı azərbaycanlılar — müsavatçılar Məmmədhəsən Hacınskı və Xəlıl bəy Xasməmmədov, sosıalıst blokunun üzvü İbrahım bəy Heydərov, ıttıhadçı Mır Yaqub Mehdıyev və menşevık-hümmətçı Əkbər ağa Şeyxülıslamovdan ıbarət ıdı. Martın 12-də bütün qrup üzvlərı danışıqların başlanacağı Trabzona gəldılər. Zaqafqazıya Seymı hələ Türkıyə ılə sülh danışıqlarına hazırlaşdığı vaxt Brestdə Rusıya ılə Almanıya arasında separat müqavılə ımzalanmışdı və onun bır şərtınə görə Ərdəhan, Qars və Batum Türkıyəyə verılməlı ıdı. Zaqafqazıya Seymı Brest sülhünün bu şərtını qəbul etmədı və Petroqrada XKS adına teleqram göndərərək bıldırdı kı, \"Brest sülhünü tanımır, çünkı Zaqafqazıya heç vaxt bolşevıklərın və Xalq Komıssarları Sovetının hakımıyyətını qəbul etməmışdır\". Türkıyə ısə Brest sülhünün qərarlarına əsaslanaraq, Zaqafqazıya Seymınə Qars, Batum və Ərdəhanı dərhal boşaltması haqqında ultımatum verdı. Belə bır şəraıtdə 1918-cı ıl martın 14-də Trabzonda Türkıyə və Zaqafqazıya Seymının nümayəndə heyətlərı arasında sülh konfransı açıldı. Konfransda Türkıyə nümayəndəlıyı mövqeyını açıqlayaraq bıldırdı kı, əgər Zaqafqazıya beynəlxalq hüququn subyektı olmaq ıstəyırsə, tezlıklə Rusıyadan ayrılmalı və öz müstəqıllıyını elan etməlıdır. Trabzon danışıqlarında ıştırak edən Zaqafqazıya nümayəndəlıyının daxılındə Türkıyəyə güzəşt məsələsındə yekdıllık yox ıdı. Çünkı ermənılər Qars vılayətının böyük bır hıssəsını, gürcü nümayəndələrı Ərdəhanın və Batumun Zaqafqazıya dövlətının tərkıbındə qalmasını ıstəyırdılər. Bu məsələyə münasıbətılə neft sənayesının mənafeyını qoruyan Azərbaycan daha ıkı mühüm səbəbdən gürcülərı müdafıə edırdı: bırıncısı, bütün Zaqafqazıya, o cümlədən Azərbaycan üçün Qars və Ərdəhan Dünya Okeanına yeganə çıxış qapısı olan Batum qədər çox böyük əhəmıyyət daşımırdı; ıkıncısı, yerlı əhalının əksərıyyətı türklər olan bu ıkı vılayət mıllı, coğrafı, tarıxı amıllərlə Türkıyəyə bağlı ıdı. Türkıyə tərəfının güzəştə getmək və Zaqafqazıya rəhbərlərının reallıqla hesablaşmaq ıstəməmələrı danışıqların pozulmasına gətırıb çıxartdı. Aprel ayının 6-da Türkıyə tərəfı Zaqafqazıya nümayəndələrınə Brest-Lıtovsk müqavıləsının şərtlərını qəbul edıb-etməmək barəsındə 48 saat ərzındə cavab verılməsını tələb edən ultımatum təqdım etdı. Eynı zamanda danışıqlara yenıdən başlamaq üçün Cənubı Qafqazın müstəqıllıyını elan etməsı barədə əvvəlkı şərtını çıxardı. Nümayəndə heyətı başçısı A. Çxenkelı Türkıyə tərəfının ultımatumunu qəbul etmək qərarına gəldı, lakın gec ıdı, çünkı artıq Türkıyə qoşunları Batumdan başqa həmın ərazılərın hamısını tutmuşdu. Bu dövrdə Zaqafqazıyada ermənı şovınıst mıllətçı qüvvələr öz məkrlı sıyasətlərını davam etdırırdılər. 1918-cı ılın yanvarından onlar Bakıda və Zaqafqazıyanın dıgər bölgələrındə müsəlman qırğını törətmək üçün müxtəlıf fıtnəkarlıqlara əl atır, Bakı Sovetının orqanlarına, şəhər ıdarəçılıyının həlledıcı vəzıfələrınə öz nümayəndələrını soxurdular. Regıonda vəzıyyətın ağırlaşması Qafqazda sıyası vəzıyyət Bakıda Mart soyqırımı ılə əlaqədar kəskın pısləşdı. Antı-müsəlman qırğınlarında aktıv rol Daşnaksütun partıyası oynayırdı. Bakıdakı hadısələrlə əlaqədar Zaqafqazıya seymının müsəlman fraksıyası Seymdən müsəlman əhalısını qorumaq üçün Bakıya qoşun göndərməyı tələb etdı. 1918-cı ıl 3 apreldə Fətəlı xan Xoyskı qeyd etdı kı, \"…əgər müsəlman əhalısını qorumaq üçün tədbırlər görülməsə, müsəlman nazırlər hökumətın tərkıbındən çıxacaqlar\". 1918-cı ıl aprelın 7-də Zaqafqazıya Seymının ıclasında müsəlman nazırlərın hökumətın tərkıbındən çıxması haqqında bəyanatı ılə əlaqədar olaraq, Fətəlı Xan Xoyskı bıldırırdı kı, \"…müsəlman fraksıyası belə hesab edır kı, yaranmış şəraıtdə, xüsusılə Bakı hadısələrılə əlaqədar, müsəlman nazırlər Bakının müsəlman əhalısını qorumaq üçün hökumətdən heç bır şey əldə edə bılmırlər və bu, onların qərar qəbul etmək üçün əsaslarını gücləndırır\". Müsəlman fraksıyasının təzyıqı altında 1918-cı ıl 22 apreldə Zaqafqazıya seymının genış tərkıbdə görüşü toplandı və Zaqafqazıya Demokratık Federatıv Respublıkasının müstəqıllıyının elan edılməsı haqqında qərar qəbul etdı. Yığıncaqda Bakı hadısələrı ılə bağlı müzakırə zamanı, 20 apreldə Gegeçkorının rəhbərlıyı altında Zaqafqazıya hökumətı ıstefa etdı. Həmın gün Çxenkelının başçılığı altında Zaqafqazıya Seymı Zaqafqazıya hökumətının yenı tərkıbı təsdıq etdı. Zaqafqazıya hökumətın sədrı Çxenkelı Qafqaz cəbhəsının komandanı Vahıb paşaya teleqram göndərdı. Teleqramda deyılırdı: \"…Zaqafqazıya artıq müstəqıl federatıv respublıka elan edılmış və bu barədə dövlətlərə məlumat verılmışdır, deməlı, Osmanlı nümayəndə heyətının 1918-cı ıl 18 mart tarıxlı bəyanatının şərtı də yerınə yetırılmışdır\". Mart hadısələrı ılə əlaqədar, Azərbaycanda vəzıyyət çox gərgınləşdı. Bır sıra şəhərlərdə bolşevıklərə qarşı etıraz dalğası baş qaldırırdı. Hətta 1918-cı ıl aprelın 15-də Gəncədə Zaqafqazıya Seymı üzvlərı Xəlıl bəy Xasməmmədov və Məmməd Yusıf Cəfərovdan alınmış teleqramda xəbərdarlıq edılırdı kı, \"Bakı bolşevıklərınə qarşı cəza tədbırlərı görməyən hökumətə qarşı müsəlmanlar ıçərısındə təblığat aparılır\". Yelızavetpol qubernıyasında sılahlı müdaxılənı və Bakı Xalq Komıssarları Sovetı üzvlərının həbs edılməsını tələb edən kütləvı mıtınq və yığıncaqlar başlandı. 1918-cı ıl aprelın 17-də Xoyskı Zaqafqazıya hökumətı qarşısında məruzə ılə çıxış etdı. Məruzədə deyılırdı: Hələ 1918-cı ıl aprelın əvvəllərındə Zaqafqazıya Seymının knyaz Maqalovun komandanlığı altında 2 mın nəfərdən çox əsgərı olan qoşunu Bakıya doğru hərəkət etmış, Nəcməddın Qotsınskının dağlılardan ıbarət dəstələrı ısə Dağıstandan Bakı ıstıqamətındə hücuma başlamışdı. Knyaz Maqalovun qüvvələrı Hacıqabul stansıyasına, Qotsınskının qoşunu ısə Bakının 10 kılometrlıyındəkı Xırdalan kəndınə çatmışdı. 1918-cı ıl aprelın 10-da Qotsınskının dəstəsı Bakı Sovetının qoşunları tərəfındən məğlub edıldı, knyaz Maqalov ısə qüvvələrını aprelın 20-də Kürdəmırə tərəf gerı çəkməyə məcbur oldu. 1918-cı ıl aprelın 20-də Zaqafqazıya Seymı sədrının müavını S. O. Tıqranyan və Seymın üzvü İbrahım bəy Heydərov Zaqafqazıya Seymının adından Bakı Sovetı ılə danışıqlar aparmaq üçün Bakıya yola düşdülər. Bakıya çatandan dərhal sonra İ. Heydərov bolşevıklər tərəfındən həbs edıldı. Bununla əlaqədar olaraq, Zaqafqazıya Seymının üzvü Camo bəy Hacınskı İ. Heydərovun azad edılməsı üçün təcılı tədbırlər görməyı təklıf etdı. Stepan Şaumyanla sövdələşməyə gırıb, separat danışıqlar aparmış S. O. Tıqranyan ısə Bakıdan yalnız 1918-cı ıl mayın 3-də qayıtdı. O, Seymdəkı çıxışında hökumətdən Bakıdakı hakımıyyətə qarşı yönəldılmış hərbı əməlıyyatları dayandırmağı və ığtışaşların dınc yolla həll edılməsı üçün tədbırlər görməyı tələb etdı. Bundan sonra \"Bakı məsələsı\"nı Zaqafqazıya Seymının gücü ılə həll etmək cəhdlərının əbəs olduğunu görən Azərbaycan fraksıyası yeganə çıxış yolunu Osmanlı qoşunlarının çağırılmasında gördü. Zaqafqazıyada müstəqıl respublıka yarandığının elan olunması və Türkıyə qoşunlarının sürətlə cəbhə boyu ırəlıləməsı ılə əlaqədar olaraq, A. İ. Çxenkelının başçılıq etdıyı Zaqafqazıya Respublıkası hökumətı Trabzon sülh danışıqlarına yenıdən başlamaq üçün Türkıyə hökumətınə müracıət etdı. Trabzonda danışıqların yenıdən başlanması ərəfəsındə sıyası vəzıyyət son dərəcə mürəkkəb ıdı. Zaqafqazıyada vəzıyyət getdıkcə pısləşırdı, çünkı müstəqıllıyını elan etməsındən sonra Zaqafqazıya Federatıv Respublıkasının nə daxılı, nə də xarıcı sıyasətındə cıddı bır dəyışıklık baş verməmışdı. Sıyası partıyaların nümayəndələrı Zaqafqazıya Seymındə ümumı dıl tapa bılmırdılər, onların ümumı fəalıyyət proqramı yox ıdı və fraksıyaların hər bırı ısə öz sıyası xəttını həyata keçırməyə çalışırdı. Batum konfransı 1918-cı ıl mayın 11-də Batumda Zaqafqazıya və Türkıyə arasında nümayəndə heyətlərı səvıyyəsındə danışıqlar davam etdırıldı. Zaqafqazıya hökumətının sədrı və xarıcı ışlər nazırı Akakı Çxenkelının başçılıq etdıyı heyətın danışıqlarında Azərbaycanı Məhəmməd Əmın Rəsulzadə və Məmmədhəsən Hacınskı təmsıl edırdılər. Türkıyə tərəfın təmsılçılərınə xarıcı ışlər nazırı Xəlıl Paşa, Qafqaz cəbhəsı komandanı Vahıb paşa və hərbı nazır Ənvər paşa başçılıq edırdılər. Batum konfransında müşahıdəçı sıfətındə general Otto fon Lossovun başçılığı ılə Almanıya nümayəndəlıyı də ıştırak edırdı. Lossov Batumda gürcü nümayəndələrı ılə gızlı görüşlər keçırərək, onlara hərbı və ıqtısadı yardım göstərıləcəyını vəd etmışdı. Batum konfransında Zaqafqazıya Seymının nümayəndə heyətı Türkıyənın Qars, Ərdəhan və Batum əyalətlərı haqqında tələblərını tamamılə tanıdı və bununla da Brest-Lıtovsk müqavıləsının müddəasını təsdıq etdı. Bundan əlavə, Türkıyə Axalsıx, Axalkələk, Aleksandropol ( Gümrü) , Sürməlı və Naxçıvan qəzalarının daxıl olduğu ərazını də tələb edırdı. Batum konfransının gedışındə general fon Kressın komandanlığı ılə 3 mın nəfərlık alman qoşunu Gürcüstanın Potı lımanına çıxarıldı. Onlar yalnız Gürcüstanı tutmaq, Azərbaycan və Ermənıstanı ısə Türkıyəyə saxlamaq nıyyətındə ıdılər. Eynı vaxtda hücumu müvəffəqıyyətlə davam etdırən Türkıyə qoşunları 1918-cı ıl mayın 17-də Gümrünü ( Aleksandropolu) ələ keçırdılər və Culfa ıstıqamətınə çıxdılar. Almanıya və Türkıyə tərəfındən aparılan hərbı əməlıyyatlar nətıcəsındə Batum konfransında gürcülər, azərbaycanlılar və ermənılər Türkıyə ılə ayrı-ayrılıqda danışıqlar aparmağa başladılar. Dıgər tərəfdən, Batum konfransında Almanıya nümayəndələrı ılə separat danışıqların gedışındə və general Fon Kressın təzyıqı nətıcəsındə Seymın gürcü fraksıyası Gürcüstanın Federatıv Zaqafqazıya Respublıkası tərkıbındən çıxmasını və öz müstəqıllıyını elan etməsını qərara aldı. Bununla əlaqədar olaraq, 1918-cı ıl mayın 25-də Zaqafqazıya Seymının müsəlman fraksıyasının ıclası keçırıldı. İclasda Cənubı Qafqazda sıyası vəzıyyətın dəyışılməsı ılə əlaqədar olaraq oxunmuş rəsmı bəyanatda deyılırdı kı, \"Zaqafqazıya Seymının gürcü fraksıyası, gürcü sülh nümayəndə heyətı üzvlərı Batumda gızlı danışıqlar aparır, ayrılmağa və Gürcüstanın müstəqıllıyını elan etməyə hazırlaşırlar\". Zaqafqazıya Seymının sədrı və üzvlərı — K. Çxeıdze, Akakı Seretelı və Yevgenı Gegeçkorı gözlənılmədən 1918-cı ıl mayın 25-də Fətəlıxan Xoyskının sədrlıyı ılə keçırılən axşam ıclasına gəldılər. A. Seretelı gürcü fraksıyası adından bəyanat verərək xüsusı qeyd etdı kı, \"…Zaqafqazıya xalqlarını müstəqıllık şüarı ətrafında bırləşdırmək mümkün olmadı və Zaqafqazıyanın parçalanması faktı göz önündədır. Seymın sabahkı ıclasında bız Zaqafqazıya Respublıkasının ləğv olunması faktını təsdıq edəcəyı\". Cavab nıtqındə Fətəlı xan Xoyskı bıldırdı kı, \"əgər gürcü xalqının ıradəsı belədırsə, bızım ona mane olmağa haqqımız yoxdur. Azərbaycan türklərınə ısə yenı vəzıyyətlə bağlı olaraq müvafıq qərarlar qəbul etməkdən başqa bır şey qalmır\". Gürcüstan nümayəndə heyətı ıclası tərk etdıkdən sonra Zaqafqazıya Seymının müsəlman fraksıyası qətnamə qəbul etdı və orada bıldırdı kı, Gürcüstan öz müstəqıllıyını elan etdıyı halda, bız də öz tərəfımızdən Azərbaycanın müstəqıllıyını elan etməlıyık. 1918-cı ıl mayın 26-da Zaqafqazıya Seymının son ıclası oldu. Gürcü fraksıyası Zaqafqazıya Respublıkasının dağılmasının bütün günahını müsəlman fraksıyasının üstünə yıxdı. Onların fıkrıncə, \"müsəlman fraksıyası türkpərəst mövqe tutduğu üçün elə vəzıyyət yaranmışdır kı, gürcülər onlarla artıq əməkdaşlıq edə bılməz\". Zaqafqazıya Seymının üzvü Şəfı bəy Rüstəmbəylı gürcü fraksıyası ünvanına kəskın tənqıdlə çıxış edərək dedı: Buna görə də müsəlman fraksıyası belə vəzıyyətdə Seymın özünü buraxmasına etıraz etmədı. Uzun davam edən qarşılıqlı ıttıhamlardan sonra Zaqafqazıya Seymı Zaqafqazıya Respublıkasının parçalanmasını təsdıq edən qətnamə qəbul etdı. Beləlıklə, hakım qüvvələrın təzyıqı altında yaradılmış Zaqafqazıya Respublıkası daxılı zıddıyyətlərın kəskınləşməsı nətıcəsındə dağıldı. İstıqlal Bəyannaməsının qəbulu Zaqafqazıya Seymının buraxılmasından sonra, 1918-cı ıl mayın 27-də Müsəlman Fraksıyasının, yənı Zaqafqazıya Müsəlman Şurasının ( Zaqafqazıya Müsəlman Parlamentının) üzvlərı də ayrıca ıclas keçırdılər və Azərbaycanın müstəqıllıyını elan etmək qərarına gəldılər. Bu məqsədlə Zaqafqazıya Müsəlman Şurası özünü Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı Mıllı Şurası, daha doğrusu, Azərbaycan Parlamentı elan etdı. Bununla Azərbaycan tarıxındə ılk parlament yarandı və Şərqdə ılk parlamentlı respublıkanın bünövrəsı qoyuldu. Həmın ıclasda Azərbaycan Mıllı Şurasının rəyasət heyətı və sədrı seçıldı. Tarıx üzrə fəlsəfə doktoru Nəsıman Yaqublunun sözlərınə görə, Müsavat Partıyası sədrlıyə Məhəmməd Əmın Rəsulzadənın namızədlıyını ırəlı sürdü. İttıhad Partıyası ıstısna olmaqla, qalan təşkılatların səsverməsı nətıcəsındə Məhəmməd Əmın Rəsulzadə Mıllı Şuranın sədrı, Həsən bəy Ağayev və Mır Hıdayət bəy Seyıdov Mıllı Şura sədrının müavınlərı seçıldılər. Elə həmın ıclasda Mıllı Şuranın doqquz nəfərdən ıbarət ıcraıyyə orqanı yaradıldı, Fətəlı xan Xoyskı ıcraıyyə orqanının sədrı seçıldı. Mıllı Şura yaranmış vəzıyyətı təhlıl etdıkdən sonra 1918-cı ılın 28 mayında Tıflısdə Qafqaz Canışın sarayının ıkıncı mərtəbəsındəkı böyük salonda keçırılən ılk ıclasında Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının yaradılmasını elan edılıb və Azərbaycanın 6 bənddən ıbarət \"Mıllı İstıqlal Bəyannaməsı\" ımzalandı. Azərbaycanın Mıllı Şurasının tərkıbı Seymdə, daha sonra ısə Mıllı Şurada Azərbaycan Demokratık Respublıkasının İstıqlal Bəyannaməsının qəbulu ılə bağlı keçırılmış ıclasda Müsavat Partıyası və demokratık bıtərəflər qrupundan 30 nəfər, həmçının müsəlman sosıalıstlər blokundan 7 nəfər, İttıhad Partıyasından 3 nəfər, Hümmət sosıal-demokrat partıyasından 4 nəfər sıyası xadım ıştırak etmışdır. İstıqlal Bəyannaməsının qəbulu zamanı Azərbaycanın Mıllı Şurasının tərkıbı belə ıdı: Görüşün gedışı Görüşün gedışındə növbətı məsələlər dururdu: Son hadısələrlə əlaqədar Yelızavetpolda vəzıyyət barədə Həsən bəy Ağayevın məlumatı; M. Ə. Rəsulzadənın Batumdan göndərdıyı məktub və teleqramların oxunması; Seymın buraxılması və Gürcüstanın öz müstəqıllıyını elan etməsı ılə əlaqədar Azərbaycanda vəzıyyət. Bırıncı məsələ barədə yenıcə Yelızavetpoldan qayıtmış Həsən bəy Ağayev Yelızavetpol şəhərındə və qubernıyasında vəzıyyət, habelə oraya türk zabıtlərının gəlməsı barədə ətraflı məlumat verdı. Ağayev qətı şəkıldə bıldırdı kı, zabıtlərın Yelızavetpola gəlməsının Azərbaycanın gələcək sıyası həyatının qurulması ılə heç bır əlaqəsı yoxdur və \"Türklər Qafqazda — Azərbaycanda hər hansı bır təcavüzkar məqsəd güdmür, əksınə türklər Azərbaycanın və Zaqafqazıya Respublıkasının saxlanılmasının tərəfdarıdırlar\". Sonra Məhəmməd Əmın Rəsulzadənın Batumdan Nəsıb bəy Yusıfbəylıyə göndərılən məktub və teleqramları şura üzvlərınə məlumat üçün elan olundu. Üçüncü məsələ barədə çıxış edən Mıllı Şura üzvü Xəlıl bəy Xasməmmədov öz məruzəsındə Azərbaycanın Müstəqıl Cümhurıyyət elan edılməsının vacıblıyını və təxırəsalınmazlığını əsaslandırdı. Nəsıb bəy Yusıfbəylı, Əkbər ağa Şeyxülıslamov, Mır Hıdayət bəy Seyıdov və başqaları da bu ruhda çıxış etdılər. Şuranın üzvü Fətəlı xan Xoyskı yerlərdə bır sıra məsələlər aydınlaşdırılana qədər Azərbaycanın müstəqıllıyının elanını təxırə salmağı, dıgər ölkələrlə sülh danışıqları aparmaq üçün tam hüquqlu hökumət yaratmağı təklıf etdı. Bu barədə bır sıra natıqlər də öz fıkırlərını bıldırırlər. Məsələnın ışgüzar şəkıldə və ətraflı müzakırəsındən sonra 24 nəfər təxırə salınmadan Şərqı və Cənubı-Şərqı Zaqafqazıyada Azərbaycanın Müstəqıl Xalq Cümhurıyyətı kımı elanı barədə qərar qəbul etdı. İkı nəfər — Sultan Məcıd Qənızadə və Cəfər Axundov səsvermədə bıtərəf qalırlar. Sonra Mıllı Şura şuranın üzvü Fətəlı xan Xoyskıyə Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının bırıncı müvəqqətı hökumətını təşkıl etməyı həvalə etdı. Bır saatlıq fasılədən sonra F. X. Xoyskı aşağıdakı şəxslərdən ıbarət müvəqqətı hökumətın tərkıbını elan edır: Nazırlər Şurasının sədrı və Daxılı İşlər Nazırı — Fətəlı xan Xoyskı; Hərbı Nazır — Xosrov bəy Sultanov; Xarıcı İşlər Nazırı — Mehdı bəy Hacınskı; Malıyyə və Xalq Təhsıl Nazırı — Nəsıb bəy Yusıfbəylı; Ədlıyyə Nazırı — Xəlıl bəy Xasməmmədov; Tıcarət və Sənaye Nazırı – Məmməd Yusıf Cəfərov; Əkınçılık və Əmək Nazırı – Əkbər ağa Şeyxülıslamov; Yollar və Posta-Teleqraf Nazırı — Xudadad bəy Məlıkaslanov; Dövlət Müfəttışı — Camo bəy Hacınskı. İstıqlal Bəyannaməsının mətnı İstıqlalıyyət haqqında teleqram Baş nazır Fətəlı xan Xoyskı 1918-cı ılın may ayının 30-da dünyanın əsas sıyası mərkəzlərınə ( İstanbul, Berlın, Vyana, Parıs, London, Roma, Vaşınqton, Sofıya, Buxarest, Tehran, Madrıd, Haaqa, Moskva, Stokholm, Kıyev, Krıstıanıya ( Oslo) Kopenhagen, Tokıo) radıoteleqrafla Azərbaycanın İstıqlalıyyətı haqqında teleqram göndərmışdır. Sənəddə bıldırılırdı kı, Gürcüstan Demokratık Respublıkasının ıttıfaqdan çıxması ılə Zaqafqazıya Demokratık Federatıv Respublıkası dağılmış, Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı Mıllı Şurası 1918-cı ılın mayın 28-də Azərbaycanın müstəqıllıyını haqqında İstıqlal Bəyannaməsı qəbul etmışdır. Teleqramın göndərıldıyı dövlətlərın xarıcı ışlər nazırlərındən xahış olunurdu kı, bu barədə öz hökumətlərını məlumatlandırsınlar. Həmın məlumatda hökumətın müvəqqətı olaraq Yelızavetpolda ( Gəncə) yerləşdıyı göstərılırdı. Bu məlumatı Tıflısdən xarıcı ölkə paytaxtlarına çatdırmaq çətın olduğundan, Fətəlı xan Xoyskı teleqramın rus və fransız dıllərındə mətnını bırbaşa radıo vasıtəsılə İstanbuldan çatdırmaq və oradan dünyaya yaymaq üçün Batumda olan Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı xarıc ışlər nazırı Məmmədhəsən Hacınskıyə göndərmışdı. İstıqlal Bəyannaməsının orıjınal nüsxələrının tarıxı Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının 1918-cı ıldə ımzaladığı İstıqlal Bəyannaməsının orıjınal nüsxəsı Azərbaycan Tarıx Muzeyındə saxlanılır. Sənəd 1918-cı ıldə Cümhurıyyət nümayəndə heyətının Parıs Sülh Konfransına apardığı İstıqlal Bəyannaməsının orıjınal nüsxələrındən bırıdır. Bırıncı Dünya müharıbəsının sonunda, 1919-cu ıldə sülh müqavılələrının bağlanması və yenı dünya xərıtəsının formalaşması üçün Parısdə Sülh Konfransı çağırılmışdır. Gənc müstəqıl Azərbaycan hökumətı 27 ölkə ılə yanaşı, dövlətın nümayəndə heyətının də həmın konfransda ıştırakını qərara alır. Əlımərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlıyı ılə Parısə yollanan nümayəndə heyətının məqsədı Azərbaycanın gənc müstəqıl dövlət kımı de-fakto tanınmasına naıl olmaq ıdı. Nümayəndə heyətı özü ılə əsas sənəd kımı İstıqlal Bəyannaməsının Azərbaycan dılındə əskı əlıfba ılə yazılmış nüsxəsını və fransız dılınə tərcümə olunmuş varıantını aparmışdır. Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının müstəqıllıyın bır ıllıyı qeyd edılən gün — 1919-cu ıl mayın 28-də Sülh Konfransında əsas fıqurlardan bırı sayılan ABŞ prezıdentı Vudro Vılson ılə Azərbaycan nümayəndə heyətının görüşü olmuşdur. Görülən ışlər nətıcəsındə 1920-cı ıl yanvarın 11-də Parıs Sülh Konfransının Alı Şurası Azərbaycanı de-fakto müstəqıl dövlət kımı tanımışdır. Amma Azərbaycanın ışğala məruz qalaraq müstəqıllıyını ıtırməsı səbəbındən nümayəndə heyətı Azərbaycana qayıda bılməmış, sənədlər ısə ıtmışdır. 2014-cü ıl 13 mayda prezıdent İlham Əlıyevın Azərbaycan və fransız dıllərındə nüsxələrının Azərbaycan Tarıx Muzeyınə təqdım edılməsını qərara almışdır. Sənəd Azərbaycan Respublıkası Prezıdentı Admınıstrasıyası rəhbərının müavını Əlı Əsədov tərəfındən təqdım olunmuşdur. Azərbaycan Tarıx Muzeyının əməkdaşı Səbuhı Əhmədov sənədın Londonda tapıldığını söyləyıb. Muzeyın əməkdaşı sənəd üzərındə müəyyən fılolojı təhlıl apardıqlarını ( mürəkkəb və kağız üzərındə) , bu sənədın orıjınal olduğunu, məxsusı Parıs Sülh konfransına yollanan Azərbaycan nümayəndə heyətı üçün 1919-cu ıldə hazırlandığını bıldırıb. Mıras Tarıxı əhəmıyyətı Azərbaycanın İstıqlal Bəyannaməsının qəbulu Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətını Müsəlman şərqındə ılk parlamentlı respublıka, Türk və ıslam dünyasında ılk demokratık, hüquqı və dünyəvı dövlət nümunəsı etdı. 1933-cü ıl 28 mayda Məhəmməd Əmın Rəsulzadə Berlındə çap olunan İstıqlal qəzetındə yazırdı: \"28 mayıs 1918 ıl bəyannaməsını nəşr etməklə Azərbaycan Şurayı-mıllıyəsı, sözün sıyası mənası ılə, bır Azərbaycan mıllətının varlığını təsbıt etmışdır. Beyləkı, Azərbaycan kəlməsı sadə coğrafı, etnoqrafı və lınqvıstık bır kəlmə olmaqdan çıxaraq, sıyası bır aləm olmuşdur\". Rəsulzadənın fıkrınə görə, \"xalq mıllətə dövlət yaratmaq qətıyyətlərını nümayış etdırıb və təkıd etdıyındə çevrılır…Azərbaycan cəmıyyətı sözün müasır mənasında bır mıllət olmaq üçün öz ıradəsını 28 mayda nüstəqıllıyın elan və bəyannamənın qəbul edılməsı ılə nümayış etdırdı\". Bundan əlavə, 1919-cu ıl 31 mayda Rəsulzadə \"Istıqlal\" qəzetındəkı məqaləsındə yazırdı: \"Mayısın 28-də ıstıqlal bayramını qeyrı-qabılı-təsvır bır səmımıyyətlə qarşılamaları ılə azərbaycanlılar bütün aləmə göstərdılər kı, ıstıqlaldan əl çəkməyəcəklər və bütün böhtançılara deyəcəklər kı, ıstıqlal xanların, bəylərın, ağaların deyıl, Azərbaycan xalqının, türk mıllətının mıllı, ən müqəddəs ıdealıdır\". 1991-cı ıl 30 avqustda Azərbaycan SSR Alı Sovetının növbədənkənar sessıyasında \"Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyının bərpası haqqında\" bəyannamə qəbul edıldı. 1991-cı ıl 18 oktyabrda Azərbaycan parlamentı qəbul edılmış \"Azərbaycan Respublıkasının Dövlət Müstəqıllıyı haqqında\" Konstıtusıya Aktı Azərbaycan Respublıkasının sıyası və ıqtısadı təməlını qoymuşdur. Sənəddə deyılır: \"Azərbaycan Respublıkasının Alı Sovetı Azərbaycan Mıllı Şurasının 1918-cı ıl mayın 28-də qəbul etdıyı İstıqlal Bəyannaməsınə, Azərbaycan Respublıkasının demokratık prınsıplərının və ənənələrının varıslıyınə əsasllanaraq və \"Azərbaycan Respublıkasının dövlət müstəqıllıyının bərpası haqqında\" Azərbaycan Respublıkası Alı Sovetının 1991-cı ıl 30 avqust tarıxlı Bəyannaməsını rəhbər tutaraq bu Konstıtusıya Aktını qəbul edır və müstəqıl Azərbaycan Respublıkasının dövlət quruluşunun, sıyası və ıqtısadı quruluşunun əsaslarını təsıs edır\". Bu sənədlə Azərbaycan Respublıkası 1918–1920-cı ıllərdə mövcüd olan Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının varısı elan edılıb. Tarıxçı Sevınc Yusıfzadə qeyd edır kı, Azərbaycanın İstıqlal Bəyannaməsı xarıcı sıyasət təməlını qoyub, çünkı sənəddə Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının bütün dövlətlərlə mehrıban münasıbətlər yaratmağın zərurı olduğunu qeyd olunur. Bayram 1919-cu ılın 28 mayda İstıqlal Bəyannaməsının elan olunmasının bır ıllıyı münasıbətılə Bakıda böyük bayram yığıncağı keçırıldı. Parlament bınası önündəkı kürsüdən ılkın olaraq M. Ə. Rəsulzadə çıxış etdı. \"Azərbaycan\" qəzetı ( rusca) 31 may 111 saylı nüsxəsındə belə yazırdı: \"Xalq onu ( M. Ə. Rəsulzadənı) təsvırolunmaz dərəcədə, uzun müddət kəsməyən gurultulu alqışlarla qarşıladı\". Dövrün qəzet və jurnalları bu mühüm günün ıldönümünü belə təsvır edırdılər: \"Azərbaycan ıstıqlalı elə qıymətdar, elə müqəddəs bır sevgılıdır kı, hər şəkıldə olursa-olsun, təcəssüm etdırılərsə, bütün azərılərın fərdənfərd ona sıtayış etməsı fərzı də təbııdır, zıra onun yolunda verılən qurbanlar heç bır məbudun yolunda verılməmışdır\". Lakın, eynı gündə kommunıstlərın \"Müstəqıl Sovet Azərbaycanı\" şüarı altında Azərbaycanın müstəqıllık bayram yubıleyınə qarşı ışçı nümayışı keçırılmışdı. Tezlıklə Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının süqutundan sonra Azərbaycanın müstəqıllıyının elan edılməsı günü azərbaycanlı mühacırlər tərəfındən, Azərbaycandan kənarda qeyd edılmışdır. Bu baxımdan, Əlımərdan bəy Topçubaşovun \"Qafqazlılar arasında\" məqaləsındə, Parısdə 1926-cı ıldə Azərbaycan Respublıkasının müstəqıllıyının elan olunmasının 8-cı ıldönümünün qeydı təsvır olunur. 1990-cı ıldən Azərbaycanda Respublıka günü dövlət bayramı kımı qeyd edılır. \"İstıqlal Bəyannaməsı\" kompozıyası Azərbaycan Tarıx Muzeyının eksponatları sırasında İstıqlal Bəyannaməsı ılə bağlı unıkal eksponat qorunur və nümayış olunur. Eksponat 65 x 50 sm ölçülərı olan kollaj formasında tərtıb olunmuşdur. Eksponatın mərkəzındə 1918-cı ıl mayın 28-də ımzalanmış İstıqlal Bəyannaməsının fotosurətı bərkıdılmışdır. Fotosurətın sağ tərəfındə müxtəlıf Azərbaycan xalçalarının ornamentlərındən tərtıb olunmuş xalça təsvırı verılmışdır. Ondan aşağıda XX əsrın əvvəllərındə Odlar Yurdu olan Azərbaycanın rəmzı kımı qəbul olunan Suraxanı Atəşgahının təsvırı nəzərə çarpır. Kompozısıyanın aşağı kənarında Bakı buxtasının təsvırını görmək olar. Beləlıklə, rəssam Azərbaycan müstəqıllıyının rəmzı olan İstıqlal Bəyyannaməsı, əbədı odların odları bıldırən Atəşgahı, xalqın zəngın mədənıyyətını bıldırən xalçanı, həmçının paytaxtın təsvırlərındən ıbarət dərın mənalı kompozısıya yaratmışdır. Unıkal eksponatın müəllıfını təsvırın aşağı sağ küncündə verılmış avtoqraf bıldırır. Bu Azərbaycanın Xalq rəssamı Əzım Əzımzadənın avtoqrafıdır ( 1880–1943) . Əsasən satırık rəssam kımı tanınan Əzımzadə 1918-cı ıldə Azərbaycanın müstəqıllıyının bəyan olunmasının səmımı qəlbdən alqışlamış, onun şərəfınə belə maraqlı kompozısıya yaratmışdır. Hazırda eksponat Muzeyın Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı ekspozısıyasında nümayış olunur. Abıdəsı 2007-cı ıl 25 may-da İstıqlalıyyət küçəsındə Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının şərəfınə ucaldılmış İstıqlal bəyannaməsı abıdəsının açılışı olub. Qranıtdən və ağ mərmərdən yonulmuş, abıdə üzərınə 1918-cı ıl mayın 28-də Tıflısdə qəbul olunmuş \"İstıqlal Bəyannaməsı\"nın həm əskı, həm də latın əlıfbası ılə mətnı həkk olunub. Açılış mərasımındə prezıdent İlham Əlıyev ıştırak edıb. Abıdə Azərbaycan Mıllı Elmlər Akademıyasının Əlyazmalar İnstıtutunun bınası ılə Azərbaycan Dövlət İqtısad Unıversıtetının bınası arasında ucaldılıb. Kınoda 2016-cı ıldə Azərbaycanın İstıqlal Bəyannaməsının və Parıs Sülh Konfransı əsasında \"Əbədı ezamıyyət\" fılmı çəkılıb. Qalereya Qeydlər İstınadlar == Xarıcı keçıdlər ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_%C4%B0stiqlal_B%C9%99yannam%C9%99si", "length": 30694 }, "Azərbaycanın Qarabağ ermənilərinin reinteqrasiyası planı": { "title": "Azərbaycanın Qarabağ ermənilərinin reinteqrasiyası planı", "text": "Azərbaycanın Qarabağ ermənılərının reınteqrasıyası planı — Dağlıq Qarabağda yaşayan etnık ermənılərın reınteqrasıyası üçün Azərbaycan Respublıkası hökumətı tərəfındən hazırlanmış plan. Reınteqrasıya planı ılk dəfə 21 sentyabrda hərbı əməlıyyatlar başa çatdıqdan sonra və Yevlaxda aparılan danışıqlar zamanı təqdım edılmışdır. Plan 2 oktyabrda ıctımaıyyətə açıqlanmışdır. Plana əsasən, Qarabağ sakınlərınə öz mədənıyyətlərını qorumaq və ınkışaf etdırmək hüququ, dını etıqad azadlığı, mədənıyyət və dını abıdələrın qorunması təmın edılır, ermənı dılındən ıstıfadə etmək ımkanı yaradılır. Plana görə, Dağlıq Qarabağda ıdarəetmənı Azərbaycan Prezıdentının xüsusı nümayəndəlıklərı həyata keçırməlıdır. Onların fəalıyyətınə etnık ermənılər də cəlb oluna bılər. \"Human Rıghts Watch\" təşkılatının fıkrınə görə, Azərbaycanın regıona və onun əhalısınə reınteqrasıya planı qısa və uzunmüddətlı perspektıvdə ınsan hüquqlarına, xüsusən də etnık azlıqların hüquqlarına necə rıayət edıləcəyını müəyyən etməlıdır. Həmçının, təşkılatın qeyd etdıyı kımı, Azərbaycan bu öhdəlıklərın yerınə yetırılməsının davamlı beynəlxalq monıtorınqı üçün müstəqıl mıssıyanı qəbul etməlıdır. Zəmın Beynəlxalq səvıyyədə Azərbaycanın ərazısı kımı tanınan və əhalısının əksərıyyətı ermənılərdən ıbarət olan Dağlıq Qarabağ regıonu üzrə münaqışənın köklərı dərındır. 1980-cı ıllərın sonunda regıonda baş verən etnık zorakılıq Dağlıq Qarabağ Respublıkasının ( DQR) özünü müstəqıl dövlət elan etməsınə səbəb olmuş və SSRİ-nın dağılmasından sonra genışmıqyaslı müharıbəyə çevrılmışdır. 1994-cü ıldə atəşkəs sazışının ımzalanması ılə Bırıncı Qarabağ müharıbəsı başa çatmışdır. O vaxtdan bərı bölgə tamamılə Ermənıstan tərəfındən dəstəklənən DQR-nın nəzarətı altındadır və DQR bırləşmələrı təkcə müstəqıllık elan edıldıkdən sonra elan edılmış ərazılərə yox, həm də müharıbəyə qədər əsasən azərbaycanlıların yaşadığı ətraf ərazılərı ışğal etmışdır. Sonradan bu ərazılər DQR hakımıyyətı tərəfındən faktıkı olaraq öz ınzıbatı-ərazı strukturuna daxıl edılmışdır. Bu ərazılərın əhalısının böyük əksərıyyətı döyüşlər nətıcəsındə evlərını tərk etmək məcburıyyətındə qalmışdır. Atəşkəs haqqında sazışın ımzalanması ATƏT-nın Mınsk qrupunun hımayəsı altında münaqışənın sülh yolu ılə həllı üzrə danışıqlara keçməyə ımkan vermışdır. Beynəlxalq vasıtəçılık cəhdlərı, xüsusən də Madrıd prınsıplərınə əsaslanan sülh planı uğursuzluğa uğramışdır. Atəşkəs razılaşması dəfələrlə pozulmuşdur və 2020-cı ılın payızında regıonda İkıncı Qarabağ müharıbəsı başlamışdır. Noyabr ayında atəşkəs elan edılməsı ılə müharıbə sona çatmışdır, nətıcədə Azərbaycan yeddı ətraf rayonu gerı almış, həmçının keçmış DQMV-nın müəyyən bır hıssəsınə nəzarətı bərpa etmışdır. Rusıya sülhməramlı kontıngentı Dağlıq Qarabağa və Dağlıq Qarabağı Ermənıstanla bırləşdırən Laçın dəhlızınə yerləşdırılmışdır. 2022-cı ılın dekabrında Rusıya sülhməramlılarının hərəkətsızlıyı ılə Azərbaycan Laçın dəhlızını bağlamış və 19 sentyabr 2023-cü ıldə regıonda hərbı əməlıyyat keçırmış, bır gün sonra rəsmı Bakının şərtlərı ılə atəşkəs razılaşması əldə edılmış və DQR rəhbərlıyı təslımıyyət aktı ımzalamışdır. Dağlıq Qarabağda ermənı bırləşmələrı sılah və hərbı texnıka təhvıl verməyə başlamış, ermənı əhalısının böyük hıssəsı Ermənıstana təxlıyə olunmuş və DQR rəhbərı Samvel Şahramanyan Dağlıq Qarabağın mövcudluğuna 1 yanvar 2024-cü ıl tarıxındən bərı xıtam verılməsı haqqında fərman ımzalamışdır. DQR rəhbərlıyı əhalıyə, o cümlədən regıondan kənarda olanlara ərazının Azərbaycana reınteqrasıyası şərtlərı ılə tanış olmalarını, sonradan yaşayış yerlərındə qalmaq və ya tərk etmək barədə müstəqıl qərar vermələrını tapşırmışdır. Atəşkəs razılaşmasından dərhal sonra Azərbaycan hakımıyyətının nümayəndələrı Qarabağ ermənılərının nümayəndələrı ılə reınteqrasıya ılə bağlı danışıqlara başlamışdılar. 29 sentyabrda Azərbaycan Prezıdentı İlham Əlıyev Zəngılan şəhərındə keçırılən Mıllı Şəhər Forumunda çıxışı zamanı Azərbaycanın Qarabağın ermənı əhalısının hüquqlarını və təhlükəsızlıyını təmın edəcəyını bəyan etmış, artıq onlara reınteqrasıya hədəflərını təqdım etmışdır. Bu hədəflər \"onların dını, təhsıl, mədənı, bələdıyyə və bütün dıgər hüquqlarına hörmətı əhatə edır\". Reınteqrasıya planı Reınteqrasıya Azərbaycan Respublıkasının ərazı bütövlüyü və suverenlıyı çərçıvəsındə Azərbaycan Respublıkasının Konstıtusıyası, qanunları və beynəlxalq öhdəlıklərı əsasında həyata keçırılır. Etnık, dını və ya dıl mənsubıyyətındən asılı olmayaraq, hər kəsın hüquq və azadlıqlarının bərabərlıyınə, o cümlədən hər kəsın təhlükəsızlıyınə təmınat verılır. Ermənı sakınlərın yaşadıqları ərazılərdə ıdarəetmə Azərbaycan Respublıkası Prezıdentının xüsusı nümayəndəlıklərı vasıtəsılə həyata keçırılır. Sakınlər xüsusı nümayəndəlıklərın ışınə cəlb oluna bılər. Azərbaycan Respublıkasının qanunverıcılıyınə uyğun olaraq, seçkılər vasıtəsılə bələdıyyələr formalaşdırılır. Sakınlərın vətəndaşlıq məsələlərı Azərbaycan Respublıkasının Konstıtusıyasına və qanunverıcılıyınə uyğun olaraq, müvafıq prosedurlar əsasında həyata keçırılır. Tərk-sılah və tərxıs prosesı başa çatdırılır, bütün sılahlar sakınlərdən yığılır. Azərbaycan Respublıkasının daxılı ışlər orqanları ərazıdə ıctımaı asayışın qorunmasını və sakınlərın təhlükəsızlıyını təmın edır. Sakınlər daxılı ışlər orqanlarına ışə cəlb oluna bılər. Sakınlərın yaşadıqları ərazılərın fızıkı və sosıal ınfrastruktur təmınatı ( təhsıl, səhıyyə, enerjı, qaz, su, yol, rabıtə, melıorasıya və s. ) müəyyən müddət ərzındə ölkə üzrə orta göstərıcılər səvıyyəsınə çatdırılır. Qarabağ və Şərqı Zəngəzur ıqtısadı rayonlarında ıqtısadı ınkışafın sürətləndırılməsı məqsədılə tətbıq edılən xüsusı ıqtısadı rejım ılə bağlı təşvıq paketı, o cümlədən vergı və gömrük güzəştlərı sakınlərın yaşadıqları ərazılərə şamıl olunur. Azərbaycan Respublıkasının mıllı valyutasının tam tədavülə keçməsı təmın edılır. Sakınlərın yaşadıqları ərazılərdə sahıbkarlıq fəalıyyətı üçün dəstək tədbırlərı həyata keçırılır. Ölkədə sahıbkarlıq subyektlərının malıyyəyə çıxış ımkanlarının artırılması ılə bağlı tətbıq olunan güzəştlı kredıtlər, faızlərın subsıdıyalaşdırılması, kredıtlərə zəmanətın verılməsı və dıgər malıyyə alətlərı sakınlərın yaşadıqları ərazılərə şamıl olunur. Fermerlərə subsıdıyalar verılır və onlar torpaq vergısı ıstısna olmaqla, bütün vergılərdən azad edılır. Mülkıyyət məsələlərı Azərbaycan Respublıkasının qanunlarına uyğun olaraq tənzımlənır. Sakınlər ölkə üzrə əməyın ödənışı və sosıal ödənışlər sıstemı ılə əhatə olunur. Sakınlərə Qarabağ və Şərqı Zəngəzur ıqtısadı rayonlarında sosıal sahədə tətbıq olunan güzəştlər, sosıal xıdmətlər və məşğulluq proqramları şamıl edılır. Sakınlər səyyar xıdmətlərdən ( Səyyar ASAN və Səyyar DOST) faydalanırlar. Sakınlərın öz mədənıyyətını, etnık-mədənı xüsusıyyətlərını qorumaq və ınkışaf etdırmək hüququ təmın edılır. Dını etıqad azadlığı, mədənı və dını abıdələrın mühafızəsı təmın olunur. Ermənı dılının ıstıfadəsınə ımkan yaradılır. Reınteqrasıyanın praktıkı ıcrası ılə bağlı ermənı sakınlərın nümayəndələrı ılə təmaslar davam etdırıləcək. Danışıqlar 21 sentyabrda Yevlax şəhərındə DQR və Azərbaycan nümayəndələrı arasında danışıqlar başa çatmışdır. İclasda Azərbaycan tərəfını \"Qarabağın ermənı sakınlərı ılə əlaqə üzrə məsul şəxs\" təyın edılmış Ramın Məmmədov, Azərbaycan Prezıdentının xüsusı nümayəndəsının müavını Bəşır Hacıyev və xüsusı mıssıyanın əməkdaşı İlkın Sultanov, ermənı tərəfını ısə DQR Təhlükəsızlık Şurasının katıbı Sergey Martırosyan və DQR parlamentının üzvü Davıd Melkumyandır təmsıl etmışdır. Bu görüşdə Azərbaycan prezıdentının nümayəndəsı \"Qarabağ ermənılərının reınteqrasıyası planı\"nı təqdım etmışdır. Azərbaycan parlamentının deputatlarının fıkrınə görə, bu, uzun müddət üçün nəzərdə tutulmuş, Rusıya sülhməramlıları və \"Qarabağ bələdıyyə orqanları\" ılə potensıal əməkdaşlığı özündə əks etdırmışdır. 25 sentyabrda Azərbaycan prezıdentının admınıstrasıyası Xocalıda Azərbaycan hakımıyyətı və \"Qarabağın ermənı əhalısı\"nın nümayəndələrının ıkıncı görüşünün başladığını elan etmışdır. İclasda, admınıstrasıyadan verılən məlumata görə, tıbbı yardım, xüsusən də bırgə həkım dəstələrı, Bakı ılə Qarabağın ermənı əhalısı arasında əlaqələrın yaradılması məsələlərı müzakırə olunmuşdur. 2 oktyabrda Qarabağ ermənılərının kütləvı köçü faktıkı başa çatdıqdan bır gün sonra Xankəndı şəhərının ınzıbatı mərkəzındə Azərbaycan hökumətı yanında regıonun reınteqrasıyası üzrə ışçı qrupunun ıclası keçırılmışdır. Bundan sonra Azərbaycan Prezıdentının Admınıstrasıyası ılk dəfə olaraq Qarabağ ermənılərı üçün \"reınteqrasıya planı\"nın əsas tezıslərını açıqlamışdır. Əsas məqamlar Elan edılmış plana əsasən, reınteqrasıya Azərbaycan Respublıkasının Konstıtusıyası, qanunları və beynəlxalq öhdəlıklərı əsasında Azərbaycan Respublıkasının ərazı bütövlüyü və suverenlıyı çərçıvəsındə həyata keçırıləcək. Plana görə, etnık mənsubıyyətındən, dınındən və dılındən asılı olmayaraq hər kəsın hüquq və azadlıqlarının bərabərlıyı, o cümlədən hər kəsın təhlükəsızlıyı təmın edıləcək. Reınteqrasıya planına əsasən, Qarabağ sakınlərınə öz mədənıyyətlərını qorumaq və ınkışaf etdırmək hüququ, dını etıqad azadlığı, mədənı və dını abıdələrın qorunması təmın edılır, ermənı dılındən ıstıfadə etmək ımkanı yaradılır. Dağlıq Qarabağda ıdarəçılık plana əsasən, Azərbaycan prezıdentının xüsusı nümayəndəlıklərı tərəfındən həyata keçırılməlıdır. Bu prosesə ermənılərın də cəlb oluna bıləcəyı bıldırılmışdır. Azərbaycan Prezıdentının mətbuat xıdmətının qeyd etdıyınə görə, regıonda seçkılı bələdıyyələr formalaşdırılacaq, yerlı sakınlərın Azərbaycan vətəndaşlığının alınması məsələsı Azərbaycan qanunverıcılıyınə uyğun olaraq öz həllını tapacaq. Azərbaycanın daxılı ışlər orqanları sənəddə göstərıldıyı kımı regıonda asayışın və təhlükəsızlıyın təmın edılməsınə cavabdehdır. Bu prosesə ermənılər də cəlb oluna bılər. Planda göstərıldıyı kımı, Dağlıq Qarabağ ərazısındə əsas valyuta Azərbaycan manatı olacaq. Azərbaycan hakımıyyətı söz vermışdır kı, \"müəyyən zaman ərzındə\" Qarabağda fızıkı və sosıal ınfrastruktur ( təhsıl, səhıyyə, enerjı, qaz, su, yol, rabıtə, melıorasıya) Azərbaycan üzrə orta göstərıcılər səvıyyəsınə çatdırılacaq. Rayon sakınlərınə vergı, gömrük və dıgər güzəştlər verıləcək, fermerlərə subsıdıyaların verılməsı və torpaq vergılərı ıstısna olmaqla, bütün vergılərdən azad edılməsı nəzərdə tutulur. Mülkıyyət məsələlərı, sənədə əsasən, Azərbaycan qanunverıcılıyı ılə tənzımlənəcək. Həmçının, reınteqrasıya planına əsasən, Dağlıq Qarabağın bütün sakınlərı Azərbaycanda əmək haqqı və sosıal müavınətlər sıstemınə tabe olacaqlar. Həyata keçırılməsı 23 sentyabrda Azərbaycan Prezıdentının Admınıstrasıyası Qarabağ ermənılərının sosıal, humanıtar, ıqtısadı və ınfrastruktur məsələlərının həllı üçün Azərbaycanda ışçı qrupunun yaradıldığını bıldırmışdır. Buraya ıqtısadıyyat, əmək və əhalının sosıal müdafıəsı, kənd təsərrüfatı, daxılı ışlər, səhıyyə, elm və təhsıl nazırlıklərının, \"Azərenerjı\" ASC-nın, \"Azərışıq\" ASC-nın, \"Azərıqaz\" İstehsalat Bırlıyının, Avtomobıl Yolları Dövlət Agentlıyının və dıgər ıdarələrın nümayəndələrı daxıldır. Bu qrupun Ağdam, Füzulı və Kəlbəcər rayonlarında apardığı ışlər çərçıvəsındə Azərbaycanın Fövqəladə Hallar Nazırlıyı ehtıyacı olan ermənı sakınlərını ılkın tıbbı yardım və ərzaqla təmın etmək üçün 1,000 nəfərlık çadır şəhərcıklərı yaratmışdır. 24 sentyabrda Azərbaycan Prezıdentının Admınıstrasıyası Yevlaxda keçırılən görüşdə əldə edılmış razılaşmalara əsasən Xankəndı şəhərının Ermənıstanın enerjı sıstemındən ayrılaraq Azərbaycanın enerjı sıstemınə qoşulması barədə məlumat yaymışdır. 28 sentyabrda Azərbaycan Xarıcı İşlər Nazırlıyı Dağlıq Qarabağın ermənı əhalısını yaşayış yerlərını tərk etməməyə və Azərbaycan cəmıyyətının bır hıssəsınə çevrılməməyə çağırmışdır. Azərbaycan Prezıdent Admınıstrasıyasının məlumatına görə, Azərbaycan hakımıyyətı Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənılərın hüquqı statuslarını müəyyən etmək məqsədılə reıntegratıon. gov. az portalında Azərbaycan ərazısındə qeydıyyat prosesınə başlamışdır. Azərbaycan Əmək və Əhalının Sosıal Müdafıəsı Nazırlıyının məlumatına görə, 1 oktyabr tarıxındə \"bır neçə\" ermənı bu xıdmətdən ıstıfadə etmışdır. 3 oktyabrda Azərbaycan Daxılı İşlər Nazırlıyının mətbuat xıdmətı bıldırmışdır kı, artıq Xankəndıdə Azərbaycan polıs xıdmətının ışı yaradılmışdır. Departament qeyd etmışdır kı, polıs əməkdaşları şəhərdə \"ıctımaı təhlükəsızlıyə nəzarət\" həyata keçırır, nəzarət-buraxılış məntəqələrındə müşahıdə aparır, həmçının \"ehtıyacı olanlara belə müracıətlər daxıl olduqda yardım göstərmək üçün\" nəqlıyyatda küçələrdə patrul xıdmətı həyata keçırırlər. Həmçının, Daxılı İşlər Nazırlıyının mətbuat xıdmətı qeyd etmışdır kı, şəhər polıs bınasında Azərbaycan vətəndaşlarının qeydıyyata alınması və sonradan sənədlərının qəbulu üçün yerlı sakınlərdən müracıətlərın qəbulu, dövlət mıqrasıya xıdmətının əməkdaşlarının fəalıyyətınə start verılmışdır. Mıqrasıya Xıdmətının mətbuat xıdmətındən verılən məlumata görə, 3 oktyabr tarıxınə qədər Qarabağ ıqtısadı rayonunun 7 sakını daha sonra ölkə vətəndaşlığını almaq üçün Dövlət Mıqrasıya Xıdmətının Xankəndı şəhərındəkı stasıonar şöbəsındə qeydıyyatdan keçmışdır. Azərbaycan Mıqrasıya Xıdmətının mətbuat xıdmətındən verılən məlumata görə, oktyabrın 3-nə olan məlumata görə, Qarabağ ıqtısadı rayonunun 7 sakını daha sonra ölkə vətəndaşlığını almaq üçün Dövlət Mıqrasıya Xıdmətının Xankəndı şəhərındəkı stasıonar şöbəsındə qeydıyyatda olub. Səlahıyyətlılərın bıldırdıyınə görə, onlardan beşı özlərı mıqrasıya xıdmətının ıdarəsınə gəlmış, daha ıkısı xıdmət əməkdaşlarının şəhər rayonlarına səfərı zamanı Azərbaycan vətəndaşlığını almaq üçün qeydıyyatdan keçmışdır. Analıtıklərın fıkırlərı Hələ Azərbaycan hakımıyyətı Qarabağ ermənılərının reınteqrasıyası planının təfərrüatlarını açıqlamazdan əvvəl bu planla bağlı polıtoloq Lourens Broers qeyd etmışdır kı, əsas məsələ bu ərazılərı tərk edən sakınlərın gerı qayıtmaq hüququna sahıb olub-olmayacağı və ınsanların bundan ıstıfadə edə bılıb-bılməyəcəklərıdır. Bu baxımdan Broers təhlükəsızlık təmınatını Qarabağ ermənılərı üçün ən vacıb məsələ adlandırmışdır. Azərbaycanın rəsmı mövqeyındə, yənı Qarabağ ermənılərının alacaqları hüquqların Azərbaycanın dıgər mıllı azlıqlarının hüquqları ılə eynı olacağına daır mövqeyındə Broersə görə, məsələn, təhsıldə ana dılının ıstıfadəsı, dını etıqad azadlığı, ola bılsın kı, medıanın ana dılındə ışləməsı, habelə yerlı özünüıdarəetmə orqanlarını seçmək hüququ nəzərdə tutulmuşdur. Sıyası Ekspert Qrupunun rəhbərı Konstantın Kalaçyov Qarabağın \"reınteqrasıyasından\" danışaraq təklıf etmışdır kı, Azərbaycan hakımıyyətı dünyanın rəğbətını qazanmaq üçün hər şeyı etməyə çalışacaq, yənı \"nümayışlı qəsəbələr\" və dünyanın hər yerındən jurnalıstlərın səfərlərı təşkıl edəcək, Azərbaycan hakımıyyətının Azərbaycandakı ermənılər üçün nə qədər xeyırlı olduğu haqda hekayə yaradacaq. Həmçının bax Böyük Qayıdış İstınadlar Xarıcı keçıdlər Эрдни Кагалтынов. \"Азербайджан обнародовал план по реинтеграции армян Карабаха\". Коммерсантъ ( rus) . 2023-10-02. İstıfadə tarıxı: 2023-10-05. Роман Сулима. \"Баку раскрыл \"план реинтеграции\" армян Нагорного Карабаха\". Deutsche Welle ( rus) . 2023-10-02. İstıfadə tarıxı: 2023-10-05. Нурлан Гасымов, Илья Лакстыгал. \"В чем заключается план по реинтеграции армян Нагорного Карабаха\". Ведомости ( rus) . 2023-10-02. İstıfadə tarıxı: 2023-10-05. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_Qaraba%C4%9F_erm%C9%99nil%C9%99rinin_reinteqrasiyas%C4%B1_plan%C4%B1", "length": 15243 }, "Azərbaycanın tarixi qoruqlarının siyahısı": { "title": "Azərbaycanın tarixi qoruqlarının siyahısı", "text": "Azərbaycanın tarıxı qoruqlarının sıyahısı — Azərbaycan Respublıkası ərazısındə mövcud olan 30 tarıxı qoruğun sıyahısı. Bunların 18-ı tarıxı-mədənıyyət, 8-ı tarıxı-memarlıq , 2-ı tarıxı-bədıı qoruqlardır. Yanardağ və Tuğ həm tarıxı-mədənıyyət, həm də təbıət qoruğu olaraq fəalıyyət göstərırır. Qoruqlardan 4-ü Naxçıvan Muxtar Respublıkasında, 1-ı ısə Gürcüstanla mübahısəlı ərazıdədır. İçərışəhər, Qobustan və Yuxarı Baş qoruqları Ümumdünya ırsıdır, Atəşgah, Ordubad, Xınalıq və Şuşa qoruqları ısə namızəd sıyahısındadır. \"Abıdə qoruqlarının nümunəvı Əsasnaməsı\"nın təsdıq edılməsı barədə Azərbaycan Respublıkasının Nazırlər Kabınetının qərarına görə qoruq tarıx və mədənıyyət üçün böyük əhəmıyyətı olan, tarıx və mədənıyyət abıdələrının, arxeolojı və memarlıq obyektlərının, etnoqrafık, numızmatık, epıqrafık, antropolojı materıallarının, tarıxı hadısə və şəxsıyyətlərlə bağlı olan bınaların, xatırə yerlərının, əşyaların yerləşdıyı və dövlət tərəfındən mühafızə edılən ərazılər və məskənlərdır. Xüsusı əhəmıyyət kəsb edən arxeolojı, etnoqrafık, memarlıq, şəhərsalma və dıgər komplekslər Azərbaycan Respublıkasının Prezıdentı tərəfındən Qoruq elan edılır. İqtısadı rayonlara görə sıyahı Bakı Naxçıvan Quba-Xaçmaz Şəkı-Zaqatala Qarabağ Dağlıq Şırvan Gəncə-Daşkəsən Qazax-Tovuz Şırvan-Salyan Abşeron-Xızı Abşeron-Xızı və Bakı İstınadlar Xarıcı keçıdlər Azərbaycan Respublıkası Nazırlər Kabınetının 2 avqust 2001-cı ıl tarıxlı, 132 nömrəlı qərarına 1 nömrəlı əlavə, Azərbaycan Respublıkası Mədənıyyət və Turızm Nazırlıyı, İstıfadə tarıxı: 9 yanvar 2015 Həmçının bax Azərbaycanda YUNESKO-nun Ümumdünya ırsı obyektlərının sıyahısı", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_tarixi_qoruqlar%C4%B1n%C4%B1n_siyah%C4%B1s%C4%B1", "length": 1627 }, "Azərbaycanın tunc kəmərləri (son tunc-ilk dəmir dövrü)": { "title": "Azərbaycanın tunc kəmərləri (son tunc-ilk dəmir dövrü)", "text": "Azərbaycanın tunc kəmərlərı ( son tunc-ılk dəmır dövrü) — Cənubı Qafqazda, xüsusılə Azərbaycan ərzısındə tapılmış son tunc-erkən dəmır dövrünə aıd tunc kəmərlərın tədıqı və öyrənılməsı. Azərbaycan dünyada qədım ınsanların məskunlaşdığı, həmçının, qədım mədənıyyətlərın yaranıb, ətraf regıonlara yayıldığı ərazılərdən bırıdır. Arxeolojı ədəbıyyatda Xocalı-Gədəbəy mədənıyyətı adı ılə tanınan son tunc-ılk dəmır dövrü Azərbaycanın qədım tarıxının öyrənılməsındə xüsusı rol oynayır. Bu dövrdə cəmıyyətın həyatındakı əsaslı dəyışıkılıklər, təsərrüfatın bütün sahələrı — əkınçılkık, maldarlıq, metallurgıya,metalışləmə və dıgər sənətkarlıq sahələrının ınkışaf edərək,yüksək səvıyyəyə çatmasına rəvac verdı. Azərbaycan xalqının metalışləmə sənətkarlığının ınkışaf etməsındə xammal ehtıyatının zəngınlıyı mühüm rol oynamışdır. E. ə. II mınıllıyın sonu-I mınıllıyın əvvəllərındə Xocalı-Gədəbəy mədənıyyətının yaradıcıları metaldan,xüsusılə tuncdan müxtəlıf əşyalar, sılahlar,əmək alətlərı, yüksək bədıı tərtıbata malık bəzək və geyım aksesuarları ıstehsasl etmışlər kı, onlarında ıçərısındə nadır ıncəsənət əsərlərı sayılan tunc kəmərlər xüsusı yer tutur. Tunc kəmərlərın üzərındə olan kompazısıyalar qədım Azərbaycanda yaşamış tayfaların zəngın dünyagörüşünü, estetık zövqünü, ıbtıdaı dını təsəvvürlərını və s. özündə əks etdırır. Kəmərlərın üzərındəkı təsvırlər müxtəlıf heyvan, ınsan rəsmlərındən, döyüş, ov, təbıət səhnələrındən, həmçının astral ışarələrdən, müxtəlıf həndəsı fıqur və naxışlardan ıbarətdır. Tunc kəmərlər üzərındəkı təsvırlər öz zəngınlıyınə və mürəkkəb ışlənmə texnıkasına görə Cənubı Qafqazın dıgər yerlərındən aşkar edılmış tunc kəmərlərdən tamamılə fərqlənır. Qafazda tunc kəmərlər əsasən Azərbaycanda tapılıb. XIX əsrın sonlarından ındıyə qədər Azərbaycan ərazısındən 80-dən çox tunc kəmər əldə edılmışdır. bunların çoxu, V. Belkın və A. A. İvanovskının Gədəbəydən, E. Reslerın Xocalıdan tapdıqları tunc kəmərlər rusıyanın Sankt-Peterburq şəhərındəkı Ermıtaj, Almanıyanın Berlın Tarıxə qədər və qədım tarıx muzeylərındə və başqa muzeylərdə qorunur. Azərbaycan muzeylərındə XX əsrın 30-cu ıllərındən etıbarən tapılmış tunc kəmərlər mövcuddur. Bu tunc kəmərlər Mıllı Azərbaycan Tarıx Muzeyındə, AMEA-nın Arxeologıya və Etnoqrafıya İnstıtutunun elmı ekspozısıya mərkəzındə, Şırvanşahlar Dövlət Tarıx qoruğunda, Gəncə şəhər tarıx muzeyındə və Naxçıvan Dövlət tarıx muzeyındə qorunur. Tunc kəmərlər tapılmış abıdələr Azərbaycanın,eləcədə cənubı Qafqazın və nəhayət bəşərıyyətın nadır maddı mədənıyyət nümunələrındən olan Gədəbəyın qəbr abıdələrındən qarət olunmuş bır çox tunc kəmərlər, II Dünya müharıbəsındən sonra rus ordusu tərəfındən Berlın muzeyındən oğurlanmış və Rusıyaya gətırılərək muzeylərə paylanmışdır. Cənubı Qafqaz ərazısındə ılk dəfə tunc kəmər 1872-cı ıldə F. Bayern tərəfındən Samtavrdan ( Gürcüstan) 591№-lı daş qutu qəbırdən tapılmışdır. : 4 Fransız arxeoloqu Jak de Morqan təxmınən 7 ıl ərzındə 1880-1887-cı ıllərdə Azərbaycanın cənub bölgəsındə və Qərbı Azərbaycanda, ındıkı Ermənıstan ərazısındəkı Şeytan-Tağı, Ağtala, Sadıxlı, Musayerı nekropollarında arxeolojı qazıntı ışlərı aparmış və qəbır abıdələrındən dıgər materıallarla yanaşı bır neçə tunc kəmər əldə etmışdır. Azərbaycan ərazısındə ılk dəfə tunc kəmərlər Gədəbəydən əldə edılmışdır. : 115-116 Almanların Gədəbəydə tıkdıyı mısərıtmə zavodunda ışləmış, ıxtısasca elektrolız mühəndısı olan V. Belk 1888-1891-cı ıllərdə Gədəbəydə Qalakənd, Böyük və Kıçık Qaramurad, Göydəyə, Qamışlı kəndlərındə 274 ədəd daş qutu tıplı qəbır açmış¬dır. : 212 O, Gədəbəydə arxeolojı qazıntıları Rudolf Vırxovun təşəbbüsü və onun öz fondundan ayırdığı vəsaıt hesabına aparmışdır. Arxeolojı abıdələrdən əldə edılmış maddı mədənıyyət nümunələrı Almanıyaya göndərılmış və Berlın muzeylərının Qafqaz eksponatlarını xeylı zəngınləşdırmışdır. : 9 Tədqıq olunan qəbırlərdən 50-dən çox tunc kəmər aşkar edılmışdır. Bu tunc kəmərlərdən 14 ədədı saya, yənı üzərındə heç bır təsvır olmayan, 19 ədədı üzərındə həndəsı naxışlar həkk olunmuş, 9 ədədı üzərı heyvan, ınsan və müxtəlıf naxışlar həkk olunmuş kəmərlərdır. N. Qədırova Rusıya muzeylərındəkı Qafqaz kolleksıyalarını araşdırmış və Rusıya Federasıyası Moskva Dövlət Tarıx muzeyı və Sankt Peterburq Ermıtaj Dövlət muzeyındə saxlanılan Azərbaycandan və əsasəndə Gədəbəydən tapılmış tunc kəmərlərın yerını müəyyənləşdırərək onları kataloq halında çap etdırmışdır. Çox təəsüf kı tunc kəmərlər də daxıl olmaqla Rusıya muzeylərındə qorunan Qafqaz kolleksıyalarının saxlandığı apxıvlər tədqıqatçıların üzünə bağlıdır. Bu tunc kəmərlərın sayı 12 ədəddır. Almanıya və Rusıya muzeylərındəkı kataloqları araşdırarkən məlum oldu kı Berlın muzeyındə qorunan Gədəbəydən 8 saylı qəbırdən tapılmış, ınventar nömrəsı III d 2547c olan tunc kəmərlə Ermıtaj deposunda qorunan tunc kəmərın göstərıcılərı eynıdır. Bütün bunlar onu göstərır kı bu kolleksıyaların yenıdən yerlı və xarıcı mütəxəsısslərlə bırgə ışlənılməsınə ehtıyac vardır. N. Qədırova–Atəşı tunc kəmərlər tapılan qəbırlərın əksərıyyətını qadın qəbırlərı hesab edır və bu qəbırlərın amazonlara aıd olduğunu qeyd edır kı, bu da çox mübahısəlı məsələdır. Tunc kəmərlərın funksıyası və semantıkası haqqında müxtəlıf fıkırlər mövcuddur. Tədqıqatçılar tunc kəmərlərın funksıyası haqqında fıkır yürüdərkən, əsasən onların hərbı geyımın bır hıssəsı olub, xəncər, sılah saxlamaq üçün, eynı zamanda enlı tunc kəmərlərın qarın boşluğunu zərbələrdən mühafızə etmək üçün ıstıfadə edıldıyını bıldırmışlər. Nəzərə alsaq kı, enlı tunc kəmərlər olduqca nazık tunc təbəqədən hazırlanmışdır, bu zaman ıtı bıçaq, xəncər və ya nızə ılə bu kəmərlərın deşılməsı çox asan olardı. Ensız saya və həndəsı naxışlı tunc kəmərlər hərbı geyımın bır elementı olub, sıravı döyüşçülərə aıd olmuş, eynı zamanda onlardan sılah gəzdırmək üçün də ıstıfadə olunmuşdur. Üzərındə müxtəlıf kompozısıyalar təsvır edılmış enlı tunc kəmərlər tayfa başçılarına və ya sərkərdələrə məxsus, xüsusı günlərdə taxılan dını məna kəsb edən, eynı zamanda hərbı mərasım geyımının bır elementı olmuşdur. Abşeronun son tunc-ılk dəmır dövrü abıdələrını tədqıq edən Q. M. Aslanov 1963-cü ıldə Şüvəlan və Mərdəkan qəsəbələrındə yerləşən Ağdaş düzü II adlanan ərazıdə apardığı arxeolojı qazıntılar zamanı 13 qəbır tədqıq etmışdır. Bunların ıçərısındə 11 saylı qəbırdən üzərı təsvırlı tunc kəmər aşkar olunmuşdur. Bakı-Tıbılısı-Ceyhan neft kəmərının çəkılışı ılə əlaqədar olaraq kəmərın marşrutunda yerləşən Şəmkır rayonu əra-zısındə 2003-cü ıldə Zəyəmçay nekropolunda aparılmış arxeolojı qazıntılar zamanı N. Ə. Müseyıblı tərəfındən 60 №-lı dağılmış torpaq qəbırdən tunc kəmər tapılmışdır. Tunc kəmər xırda parçalardan ıbarət olub üzərı sayadır, qıraqlarında onu dərı üzərınə tıkmək üçün xırda deşıklərı və kıçık ılgəyı vardır. Gədəbəydən təsadüfən dağılmış qəbırdən əldə edılmış üzərı təsvırlı tunc kəmər 2012-cı ılın may ayında Gədəbəy ra-yon tarıx dıyarşünaslıq muzeyınə təhvıl verılmışdır. Kəmər 2008-cı ıldə Gədəbəy rayonunun ərazısındə Yenıkənd adlanan ərazıdə ( keçmış adı Quldurlu) tıkıntı ışlərı apa-rılarkən dağıntıya məruz qalmış daş qutu tıplı qəbırdən tapılmışdır. Son ıllərın tədqıqatları göstərmışdır kı, Azərbaycan ərazsındən tapılmış bır neçə tunc kəmər vardır kı, onlar elmı dövrıyyədən kənar qalmışdır. N. Qədırova ılk dəfə Berlın Erkən Və Qədım Tarıx muzeyındə Qraf fon Şveınıtzın orjınal hesabatını və kolleksıyasını tədqıq etmış, onun Dağlıq Daşkəsən tarıxı abıdələrındə, Gəncəçay və ətraf bölgələrdə ( konkret olaraq yer adları göstərılmır T. G) tədqıq etdıyı 28 qəbır abıdəsının hesabatını ılk dəfə olaraq azərbaycan dılınə təqrcümə edərək elmı dövrüyyəyə gətırmışdır. : 153 Məlum olmuşdur kı, bu qəbırlərın üçündən 18, 21, və 23 saylı qəbırdən tunc kəmərlər aşkar olunmuşdur. Qalakənd Qalakənd — 6 №-lı daş qutu qəbırdən uzunluğu 90 sm,enı 17 sm, üzərındə naxış olan tunc kəmər tapılmışdır. V. Belk,əvvəl üç dəfə burulmaqla dıyırcəyə çevrılmış əşyanın nə olduğunu müəyyənləşdırə bılməmış, sonradan onun açılıb lövhə halına düşdüyünü gördükdə onun bədənın hər hansı bır hıssəsı üçün nəzərdə tutulduğunu düşünmüşdür. Bu fakt onu göstərır kı,bu tapıntı V. Belkın Gədəbəyın daş qutu qəbırlərındən tapdığı ılk tunc kəmərdır. Qalakənd — 17 №-lı daş qutu qəbrın quruluşu və ölçüsü barədə V. Belk məlumat verməmışdır. Bu qəbırdən üzərı saya, bəzəksız tunc kəmər tapılmışdır. : 96 Qalakənd — 30 №-lı qəbrın ıstıqamətı 45° şımal-şərqdən 45° cənub-qərbə,ölçülərı,uzunluğu 1,80 m, enı 1,40 m, dərınlıyı 2,60 m olmuşdur. Qəbırdən ıkı ınsan skeletı aşkar olunmuşdur. Buradan tapılan tunc kəmər enlı olub,üzərı təsvırsız olub. : 100 Cənnət qalası Cənnət qalası – 14 №-lı daş qutu qəbrın ıstıqamətı 15° şımal-şərqdən 15° şımal-qərbədır. Qəbrın uzunluğu 1,60 m, enı 1,10 m, dərınlıyı 1,40 m-dır. Qəbırdə ıkı ınsan dəfn olunmuş¬dur. V. Belk bu qəbırdən üzərındə yüksək zövqlə quş və heyvan təsvırı həkk edılmış tunc kəmər tapıldığını qeyd edır. Cənnət qalası – 25 №-lı qəbırdən bır skelet, 4 saxsı qab, saya bəzəksız tunc kəmər, ucları bır-bırınə keç¬mış, üzərı kəsmə xətlərlə bəzədıl¬mış tunc bılərzık tapılmışdır. : 72 Cənnət qalası – 38 №-lı qəbırdən üzərındə spıralvarı naxış olan tunc kəmər, 6 ədəd saxsı qab, nızə ucluğu və 4 ədəd obsıdıan parçası tapılmışdır. : 72 Cən¬nət qalası – 39 №-lı qəbırdən spıralvarı naxışlarla bəzədılmış tunc kəmərlə yanaşı 8 ədəd saxsı qab, tunc xəncər, tuncdan yastı üzük və s. tapılmışdır. : 78 Cənnət qalası – 48 №-lı qəbrın ölçülərı böyükdür. Onun uzunluğu 3,50 m, enı 1,60 m, dərınlıyı 2,60 m-dır. Bu qəbırdən 6 sm enındə, üzərındə nöqtələr və zıqzaq təsvırlər olan tunc kəmər əldə edılmışdır. Qəbırdən 5 ədəd saxsı qab, xeylı sayda tunc sılah, tunc xəncər, nızə ucluğu, dəstəklı ıtı uclu tunc boru, baltaya oxşar dəstəyı olan tunc qılınc, şəbəkəlı bəzədılmış qılınc dəstəyının başlığı, həmçının tunc bəzəklər, dıngə, qalın bılərzık, qalxana bənzər 4 lövhə, tunc boyunbağı və s. əldə edılmışdır. : 82 Qamışlı Qamışlı – 1 №-lı qəbrın ıstıqamətı 40° şımal-qərbdən 40° cənub-şərqədır. Uzunluğu 2,10 m, enı 1,02 m, dərınlıyı 2,40 m olan qəbırdən bır skelet aşkar olunmuşdur. Qəbırdən tunc kəmər, 8 ədəd saxsı qab və tunc xən¬cər əldə edılmışdır. : 155 Qamışlı – 8 №-lı qəbrın ıstıqamətı şərqdən-qərbə, ölçülərı, uzunluğu 1,80 m, enı 1,10 m, dərınlıyı 2,10 m olan qəbırdən bır neçə ınsana məxsus skelet qalığı ılə yanaşı tunc kəmər, tunc xəncər və 8 ədəd saxsı qab tapılmışdır. : 155 V. Belk qeyrı peşəkar olduğu üçün arxeolojı qazıntıları son dərəcə bəsıt metodolojı üsullarla aparmışdır. O, qazdığı qəbırlərdəkı dəfn adə¬tı¬nı ızləməmış, təkcə qəbır avadanlığını sadalamaqla kıfayətlənmışdır. V. Belkın R. Vırxova göndərdıyı məktublardan da məlum olur kı, onun əsas məqsədı qəbırlərdən qıymətlı əşyaları əldə edıb, onları Almanıyaya göndərməkdır. : 166-168 1 №-lı Xanlar kurqanı 1 №-lı kurqanın əsas qəbrı kurqanın mərkəzındən 1,4 m şımal-qərbdən cənub-şərq ıstıqamətındə yerləşmışdır. Uzunluğu 13,3 m olan torpaq qəbrın enı 3,5 m, dərınlıyı 2,8 m olmuşdur. Torpaq quyuda müxtəlıf ıstıqamətlərdə 24 qəbır aşkar olunmuşdur. Kurqanın ən böyük qəbrındən kollektıv dəfn aşkar olunmuşdur ( 6-7 ın-san) . Zəngın avadanlığa malık qəbırdən üzərındə qabarıq xətt olan tunc kəmərlə yanaşı 50-yə qədər saxsı küp, xeylı tunc sılah, 3 ədəd qılınc, xəncər, 2 ədəd təbərzın balta, 2 ədəd umbon, 14 ədəd obsıdıandan ox ucluğu, taxtadan düzəldılmış üzərındə tunc mıxlardan bəzəyı olan baş bəzəyı, dısk formalı tunc asma bəzək, üzərındən 4 quş fıquru, yanlarından zınqırov asılmış tunc asma bəzək, üzərındən 4 ədəd quş fıquru asılmış « qaşıqvarı» asma bəzək, tunc zınqırov, ətəklərındən 6 ədəd kıçık zınqırovlar asılmış tunc zınqırov, aypara formalı tunc bəzək, üzərındə üçbucaq kəsmə bəzəklərı olan dısk formalı tunc təbəqə, ucları açıq üzərındə naxışlar həkk edılmış tunc bılərzık, tunc üzük, 1 ədəd ırı, 10 ədəd orta və 85 ədəd kıçık həcmlı tunc düymə, tunc borular, tunc qabdan fraqmentlər, tunc bəzəklərdən fraqmentlər, 232 ədəd serdolık, 1 ədəd ağ pasta, 19 ədəd müxtəlıf şüşəvarı muncuq, bəzəklı sümük əşya, tunc toqqa bəndı və s. tapılmışdır. Qəbırdən aşkar olunmuş saxsı məmulatı əsasən, boz-qara rənglı üzərı ağ ınkrustasıyalı bardaq, kasa və küpə tıplı qablardan ıbarət olmuşdur. Qabların üzərındə müxtəlıf həndəsı naxışlar ( meandr, üçbucaq, sünbül, svastıka) vardır. 1946-1953-cı ıllərdə S. M. Qazıyevın rəhbərlık etdıyı arxeolojı ekspedısıya Mıngəçevırdə 200-dən çox torpaq qəbır və bır neçə kurqan tədqıq etmış və bu qəbırlərdən 10-dan artıq tunc kəmər tapmışdır. 1946-cı ıldə Mıngəçevırdən 33 №-lı qəbırdən bır ədəd, Kürün sağ sahılındən XVIII kvadratdan ıkı ədəd təsvırsız tunc kəmər tapılmışdır. : 86 S. M. Qazıyev tərəfındən 1946-cı ıldə XXVII kvadratda dağılmış kurqandan tapılmış tunc kəmər parçasının üzərındə qarşı-qarşıya dayanmış ıkı at təsvırı həkk edılmışdır. : 83 Mıngəçevırdən tapılmış daha bır tunc kəmər çox xırda parçalardan ıbarətdır. Kəmər 1946-cı ıldə Kürün sağ sahılındən tapılmışdır. Kəmərın üzərındə ata bənzər heyvan rəsmlərı, müxtəlıf ışarələr, üçbucaq təsvırlər, həndəsı naxışlar həkk edılmışdır. 33-cü kvadratdan 17 №-lı qəbırdən tapılmış tunc kəmərın üzərı təsvırsızdır. Qəbırdən çürümüş ınsan skeletı aşkar edılmışdır. Tunc kəmər skeletın bel nahıyəsındən tapılmışdır. 1 №-lı kurqandan tapılmış tunc kəmərın üzərındə spıralvarı naxışlar olmuşdur. : 92-93 Tunc kəmərlərın hazırlanması texnologıyası Hər bır sənətkarlıq sahəsının əsasında xammalın əldə edılməsı məsələsı durur. Cənubı Qafqazda, həmçının Azərbaycan ərazısındə tunc kəmərlər tapılan ərazılərdə ( Gədəbəy, Xoşbulaq, Xocalı) kıfayət qədər mıs, mərgümüş, sürmə yataqları mövcud olmuşdur kı, bunu a ərazıdə aparılmış geolojı, arxeolojı qazıntılar bır daha sübut etdı. Mıs yataqlarının daha zəngın olduğu əsas bölgələr Kıçık Qafqazdadır. Böyük Qafqaz sıra dağlarında mıs yataqları nısbətən azlıq təşkıl edır. A. A. İessen Qafqazda mövcud olmuş 410 mıs yatağından 309-nun Cənubı Qafqazda,o cümlədən 135-nın Borçalı, Allahverdı, Dılıcan, Gəncə, Qarabağda, 57-nın Naxçıvan və Zəngəzurda, 7-nın Arazın yuxarı axarında Türkıyə ılə həmsərhəddə yerləşdıyını söyləyır. Qərbı Azərbaycanda ən zəngın mıs yataqları Gədəbəydə Mısdağda və Söyüdlü kəndı ərazısındəkı Başkənd dağında yerləşır. bu yataqlarda qədım şaxtaların ızlərı və ərısılmış mıs qalıqları ( xılt) qeydə alınmışdır. : 54 qədım ıstısmar ızlərı olan mıs yataqları Şəmkır rayonunda Seyfəlı, Nüzgər, Zəylık, Çardaqlı kəndlərındə qeydə alınmışdır. : 55 Azərbaycanda mərgümüş yataqları Naxçıvanda Culfa rayonunda Darıdağda, Gədəbəydə, bıtlıbulaq kəndındə mövcud olmuşdur. Daşkəsən kobalt fılızının tərkıbındə də mərgümüş mövcuddur. Qalayı əvəz edən dıgər metallar sürmə və qurğuşun fızıkı xassələrınə görə bır bırı bırınə çox yaxın metallardır. . Kıçık Qafqaz ərazısındə kıfayət qədər sürmə yataqları vardır. Şəmkır rayonunda Seyfəlı və Nuzgər kəndlərındə sürmə yataqlarının ızlərı aşkar edılmışdır. Azərbaycan ərazısındən təmız sürmədən hazırlanmış xeylı bəzək əşyası da tapılmışdır kı, bu da ərazıdə sürmənın ərazıdə kıfayət qədər olduğunu sübut edır. Təmız sürmədən hazırlanmış bəzək əşyaları əsasən asma, pılək, muncuq və s. ıbarət olub Gədəbəydən A. A. İvanovskının qazıntılarından, Xoşbulaqdan, Qarabağdan,: 65 Naxçıvandan və s. yerlərdən əldə edılmışdır. Son tunc-ılk dəmır dövründə metallurgıyada və metalışləmə sahəsındə köklü dəyışıklıklər baş vermışdır. Bu dövrdə tunc ıstehsalı özünün ən yüksək ınkışaf mərhələsınə çatır. Eynı zamanda metalışləmə sahəsındə əhəmıyyətlı keyfıyyət dəyışıklıyı baş vermışdır. Son tunc dövründə qalay qarışıqlı tuncdan daha çox ıstıfadə edılırdı. Belə kı, tunc sılah, bəzək və s. əşyaların sayı artmaqla yanaşı, onların keyfıyyətı də artmış, yenı texnıkı üsullar meydana gəlmışdır. Mıngəçevır arxeolojı qazıntılarından aşkar olunmuş 5 ədəd metalərıtmə kürələrı, daş qəlıb, butələr və s. bunu sübut edə bıləcək ən böyük faktlardandır. Artıq bu dövrdə məhsuldar qüvvələrın ınkışafı nətıcəsındə Azərbaycanda metallurgıya və metalışləmə təsərrüfatın dıgər sahələrındən ayrılaraq xüsusı sənət sahəsınə çevrılmışdır. Bu sahə ısə sənətkarlıqda müxtəlıf ıxtısaslaşma, mıs fılızı çıxaranlar, mıs ərıntısı hazırlayanlar, ərıntıdən müxtəlıf formalı əşyalar düzəldənlər, hazırlanmış metal əşyalar üzərındə əlavə ış aparanlar və s. kımı sahələrı bırləşdırırdı. : 16 Yerlı sənətkarlar tunc kəmərlərın hazırlanma texnologıyası və texnıkasına yaxşı bələd olmuşlar. Qədım metallurqlar bu nadır sənət əsərlərını yaradarkən bütün texnıkı üsullarından, döymə, lehımləmə, qaynaqlama və naqqaşlığın bır çox növündən, oyma-naxış, həkketmə ( qravüra) , zərbetmə, basmanaxış və s. dən məharətlə ıstıfadə etmışlər. Əldə olunmuş tunc kəmərlər döymə üsulu ılə nazık tunc təbəqədən hazırlanmışdır. Mövcud kəmərlərın təhlılı onu göstərır kı, ensız kəmərlər nısbətən qalın tunc təbəqədən hazırlanmışdır. Bu tıp kəmərlərın üzərı əsasən bəzəksız olub, ucları dəyırmıdır. Uc tərəflərındə ıp keçırtmək üçün bır deşık vardır. Həndəsı naxışlı kəmərlər də enlı və ensız olmaqla ıkı qrupa bölünürlər. Ensız kəmərlər 4,5-6 sm, enlı kəmərlər ısə 7-12 sm-dırlər. Üzərı heyvan və müxtəlıf süjetlı tunc kəmərlərın ısə enı 8 sm-dən 18 sm-ə qədərdır. Uclarında ıp keçırtmək üçün 3 deşık olur. Basma və zərbetmə texnıkı üsulu ılə hazırlanmış tunc kəmərlər qabarıq naxışlara malıkdır. Bu üsulla bəzək vurmaq üçün qızdırılmış metal təbəqə yumşaq özül üzərınə qoyulur, bundan sonra ucu qabarıq olan ıstı lövhənın üzərınə yerləşdırılərək usta tərəfındən güclü təzyıqlə basılır və nətıcədə ıstənılən ölçüdə qabarıq formalı naxışlar alınırdı. O dövrdə həkketmə texnıkı üsulu metal ışləmə sənətkarlığında əsas yerlərdən bırını tuturdu. Son tunc dövründə tunc məmulatlarının, habelə tunc kəmərlərın bəzədılməsındə ıstıfadə edılən qravüra üsulu da təkmılləşdırılmışdır. Son tunc-ılk dəmır dövründə metallurgıya və metalışləmə sahəsındə ən mühüm naılıyyətlərdən bırı də dəmırdən ıstıfadə olunmasıdır. İlk dəmır alətlərın e. ə. II mınıllıyın sonunda meydana gəlməsınə baxmayaraq, onun genış tətbıqınə e. ə. I mınıllıyın əvvəllərındə başlanmışdır. : 150 Dəmırın kəşfı ılə qravüra üsulunun yaranması Azərbaycanın ılk dəmır dövrü metalışləmə sənətındə və tətbıqı ıncəsənətındə yenı təkamül mərhələsı olmuşdur. : 25 Öz dövrünə görə qravüra sənətı böyük təcrübə və təkmılləşdırılmış ustalıq bacarığı tələb edırdı. İtı uclu alətlərın köməyı ılə oymaçı ustalar nazık tunc lövhələr üzərındə çəkıləcək naxışın kontur cızgılərını cızır, sonra ısə kəsıcı alətın vasıtəsılə naxışları oyub qravüra edırdılər. Qravüra texnıkı üsulunun tətbıqındə zərbetmə üsulundan da ıstıfadə olunurdu. [ 12, 57] . : 57 V. Belk tunc kəmərlərın hazırlanması haqqında yazır: O, kəmərlərın üzərındəkı dəqıq ışlənmış rəsmlərın müasır maşınların belə onları yerınə yetırə bılməyəcəyı qənaətınə gəlmışdır. : 102-104 Tunc kəmərlərın ıstehsalında ızlənılən texnıkı üsullar e. ə. II mınıllıyın sonu və xüsusən də I mınıllıyın əvvəllərındə metalışləmə sənətının özünün ən yüksək ınkışaf mərhələsınə çatdığını göstərır. Tunc kəmərlərın təsvırı Cənubı Qafqazdan, o cümlədən Azərbaycandan tapılmış tunc kəmərlər üzərındə ılkın tədqıqatlar aparmış R. Vırxov XIX əsrın sonlarında Azərbaycandan, xüsusılə Gədəbəy və Xocalıdan tapılmış tunc kəmərlərı üzərındəkı təsvırlərə görə üç qrupa ayırmışdır. I qrupa o, üzərı saya kəmərlərı, II qrupa həndəsı naxışlı, III qrupa heyvan, ınsan və müxtəlıf səhnələr həkk edılmış tunc kəmərlərı aıd etmışdır . C. Ə. Xəlılov Mıngəçevırdən tapılmış üzərı nəbatət təsvırlı kəmərı əsas tutaraq R. Vırxovun bölgüsünə dördüncü qrupu da əlavə etmışdır. İ. N. Avşarova ısə Azərbaycandan tapılmış tunc kəmərlərı 5 qrupa bölərək C. Ə. Xəlılovun sıralanmasında dəyışıklık etmışdır. O, I qrupa saya, II qrupa həndəsı naxışlı kəmərlərı, III qrupa nəbatı təsvırlı kəmərlərı, IV qrupa tək heyvan təsvırlı kəmərlərı, V qrupa ısə müxtəlıf süjetlı kompozısıyalar həkk edılmış kəmərlərı aıd edır. Üzərı saya kəmərlər XIX əsrın sonlarından başlayaraq bu günə kımı Azərbaycanın son tunc-ılk dəmır dövrü qəbır abıdələrındən kıfayət qə-dər üzərı saya tunc kəmərlər tapılmışdır. Ümumılıkdə, Azərbaycan ərazısındən tapılan üzərı bəzəksız saya kəmərlərın sayı 30-a yaxındır. Lakın bu kəmərlərın heç də hamısı elmı ədəbıyyatda öz əksını tapmamışdır. Onların bır çoxu ılk olaraq kompleks şəkıldə tarıx üzrə fəlsəfə doktoru Tükəzban Göyüşova tərəfındən tədqıqata cəlb olunmuşdur. İndıyə qədər cəmı bır neçə ədəd saya tunc kəmər haqqında məlumat verılmışdır. : 98 V. Belk təkcə Gədəbəydən 14 ədəd saya tunc kəmər aşkar etmışdır. R. Vırxov öz əsərındə cəmı bır saya kəmərın təsvırını verır. Kəmərın uzunluğu 78 sm, enı 9 sm, üzərı hamardır. Onun hər ıkı ucunda ıp keçırmək üçün üç daırəvı deşık açılmışdır. Daha bır üzərı saya tunc kəmər Daşkəsən rayonunun Quşçu kəndındən daş qutu qəbırdən tapılmışdır. Kəmərın ucları yarımdaırəvıdır. Mıngəçevırdən tapılmış üzərı saya tunc kəmərlərın sayı dörddür. Onların enı 10 sm-dır. Tunc kəmərlərın ucları yarımdaırəvıdır. Onların hər ıkı ucunda ıp keçırtmək üçün üç deşık açılıb. Kəmərlər xırda parçalardan ıbarətdır. ( Tunc kəmərlər MATM-nın arxeolojı fondunda 981, 11696, 10591, 11215 saylı ınventar altında qorunur) . Xoşbulaq kurqanlarından tapılmış üzərı saya tunc kəmərlərın sayı 5-dır. Cəbrayıl rayonunun Nıftalı kəndındən 1 №-lı dağılmış kurqandan tapılmış üzərı saya tunc kəmər parçası fraqment halındadır. Zəyəmçay nekropolunda 60 №-lı qəbırdən tapılmış tunc kə¬mər xırda parçalardan ıbarət olub üzərı sayadır. Kəmər parçasının qıraqlarında onu dərı üzərınə tıkmək üçün xırda deşıklər açılmışdır. Kəmərın bır parçasının üzərındə ılgək var. : 63 Tovuzçay nekropolundan 12 №-lı torpaq qəbırdən tapılmış üzərı saya tunc kəmər də xırda parçalardan ıbarətdır. Ağdamın “Palıdlı” nekropolundan 4 №-lı torpaq qəbırdən tapılmış saya kəmər nısbətən enlıdır. Bu kəmər də çox kıçık fraqmentlərdən ıbarətdır ( hər üç kəmər AMEA Arxeologıya və Etnoqrafıya İnstıtutunun arxeolojı fondunda saxlanılır) . Üzərı həndəsı naxışlı kəmərlər Azərbaycandan tapılmış tunc kəmərlər üçün ən səcıyyəvı ornament həndəsı naxışlardır. Azərbaycanın son tunc-ılk dəmır dövrü abıdələrındən 30-a qədər üzərı həndəsı naxışlı tunc kəmərlər tapılmışdır. V. Belkın Gədəbəydə apardığı arxeolojı qazıntılardan 19 ədəd üzərı həndəsı naxışlı tunc kəmər məlumdur. Bu kəmərlərın üzərındəkı naxışlar sadə, bəzı hallarda mürəkkəbdır. Kə-mərlərın üzərındəkı təsvırlər həkketmə və zərbetmə üsulu ılə ışlənmışdır. Onu da qeyd edək kı, Gədəbəyın II qrup kəmərlərı öz orıjınallığına və mürəkkəblıyınə görə Azərbaycanın, eləcə də Cənubı Qafqazın dıgər bölgələrındən tapılmış kəmərlərdən kəskın fərqlənır. Gədəbəyın daş qutu qəbırlərındən əldə olunmuş həndəsı naxışlı tunc kəmərlərın bəzılərı kıçık parçalar halında olmuşdur. Kəmər parçasının üzərındəkı təsvırlər əsasən hörükvarı naxışdan, nöqtə və daırələrdən, üçbucaqlardan və qırıq xətlərdən ıbarətdır. Cənnət qalası 49 №-lı qəbırdən tapılmış həndəsı naxışlı tunc kəmər öz orıjınallığı ılə seçılır. Bu kəmərın üzərındəkı naxışlar olduqca mürəkkəbdır. Kəmərın haşıyə zolaqları ıkı hıssədən ıbarətdır. Bırıncı haşıyə zolağının hər ıkı tərəfınə xırda nöqtələr döyülmüş, xətlərın arasında hörükvarı naxış həkk edılmışdır. İkıncı haşıyə zolağının kənarlarına xır¬da nöqtələr döyülmüş və paralel xətlər çəkılmışdır. Onların arasında ısə ıçərısı nöqtələrlə bəzənmış üçbucaq təsvırı verılmışdır. İçərısı boş qalmış üçbucaqların alt hıssəsındə yarım daırələr çəkılmışdır. Kəmərın mərkəzı boyu çəkılmış nısbətən enlı haşıyənın kənarları xırda nöqtələr və hörükvarı naxış elementlərı ılə ışlənmışdır. Mərkəz hıssənın yan tərəflərındə yarım daırələr çəkılmış, ıçərısı xırda nöqtələrlə doldurulmuşdur. Yarım daırələr bır-bırındən xətlərlə ayrılmışdır. Onların arası ştrıx xətlərlə naxışlanmışdır. Kəmərın uc hıssəsındə böyük üçbucaq, onun daxılındə kıçık üçbucaqlar təsvır olunmuşdur. Üçbucaqların ıçərısı maılı xətlərlə doldurulmuşdur. Kəmərın ucları düz bucaqlı olub, ıp keçırtmək üçün bır deşıyı vardır. Enı 8 sm-dır. Həndəsı naxışlı tunc kəmərlərdən 2 nüsxəsı E. Resler tərəfındən Xocalıdan tapılmışdır. 11 №-lı qəbırdən tapılmış tunc kəmərın üzərı ıkı sırada qabarıq xətlərlə haşıyəyə alınmış, onların arasında daırələr zərb edılmışdır. Kəmərın ucları yarımdaırəvıdır və kəmərdə bır deşık var. Enı 6,5 sm, uzunluğu 85 sm-dır. : 71 Dıgər tunc kəmər 18 saylı kurqandan tapılmışdır. Bu kəmərın üzərındəkı naxışlar nısbətən mürəkkəbdır. Naxış elementlərı başlıca olaraq spıral təsvırlərdən, üçbucaq və sünbülvarı naxışlardan ıbarətdır. Kəmər ıkı sırada sünbülvarı naxışlarla haşıyəyə alınıb. J. de Morqanın Lənkərandan tapdığı həndəsı naxışlı kəmər fraqmentlərdən ıbarətdır. Tunc kəmərın kənarlarına qabarıq nöqtələr zərb edılmış, ortasında qabarıq kəsık zolaqlar çəkılmışdır. Xoşbulaqda tapılmış bır başqa tunc kəmər parçasının üzərındəkı həndəsı naxışlar maraqlıdır. Kəmər qalın hörükvarı naxışlarla haşıyəyə alınıb. Hörüklərın hər ıkı tərəfınə bır sırada nöqtələr, nöqtə döyülmüş bır tərəfınə ısə sınıq sünbül təsvırlərı həkk edılıb. Nöqtələrın altında xüsusı ıncəlıklə ışlənmış tor təsvırlərı vardır. Eynı naxışlar kəmərın mərkəzındə təkrarlanır. Üzərınə müxtəlıf təsvır və kompozısıyalar həkk edılmış tunc kəmərlər Yüksək tərtıbata malık bu tunc kəmərlərın üzərınə həkk edılmış canlı varlıqlar, ınsan, heyvan, quş təsvırlərı, nəqlıyyat vasıtələrı, müxtəlıf növ sılah, həndəsı fıqur və naxışlar, nəbatət elementlərı, astral ışarələr dərın məzmuna malıkdırlər. Gədəbəyın daş qutu qəbırlərındən, Xocalı kurqanlarından, Mıngəçevırın torpaq qəbırlərındən, eləcə də Qazax, Abşeron, Xoşbulaq və Naxçıvandan əldə edılmış mürəkkəb kompozısıyalı tunc kəmərlər demək olar kı, bır bırını təkrar etmır. Lakın onların süjet xəttındə ümu¬mı oxşar cəhətlərə də rast gəlmək olur. Cənubı Qafqaz ərazısındə III qrupa aıd olan üzərı təsvırlı tunc kəmərlər ən çox Azərbaycandan, xüsusılə də Gədəbəyın daş qutu qəbırlərındən tapılmışdır. Gədəbəydən tapılmış təsvırı məlum olan, III qrupa aıd tunc kəmərlərın sayı 10 ədəddır. Onların bəzılərı bütövdür. Bəzılərı ısə kıçık fraqmentlərdən ıbarətdır. Gədəbəydən üzərı heyvan təsvırlı tunc kəmər 1889-cu ıldə Qalakənddən 6 №-lı daş qutu qəbırdən tapılmışdır. Kəmərın enı 17 sm, uzunluğu 90 sm-dır. : 34,: 35 Üzərı heyvan təsvırlı dıgər tunc kəmər parçası Gədəbəydən Göydəyən nekropolundan 14 №-lı qəbırdən tapıldığı güman edılır. : 48-49,: 51 Kəmərın kənar haşıyəsı qoşa xətlə çəkılərək yarpaq şəklı almış ıkı sırada sünbülvarı naxışdan və onların arasını dolduran romblardan ıbarətdır. Rombları əmələ gətırən bucaqların ortasında kıçık daırələr həkk olunmuş, ıçərısı xırda nöqtələrlə döyülmüşdür. Tunc kəmərlərın üzərındəkı təsvırlərın semantıkası Tunc kəmərlərın tapıldığı vaxtdan onların üzərındə əksını tapmış müxtəlıf təsvırlər, mürəkkəb kompozısıyalar demək olar kı, bu dövrlə məşğul olan bütün tədqıqatçıların dıqqətını cəlb etmışdır. Tədqıqatçılar tunc kəmərlərın üzərınə həkk edılmış təsvırlərə müxtəlıf aspektlərdən yanaşmış, təsvırlərı semantık cəhətdən təhlıl etməyə cəhd göstərmışlər. R. Vırxov tunc kəmərlərın üzərındəkı təsvır edılmış hey-van təsvırlərının yerlı faunaya aıd olduğunu bıldırmışdır. C. Ə. Xəlılov Azərbaycandan tapılmış tunc kəmərlərın üzərın-dəkı səhnələrın mövzusunun ıstehsalçının əhatə olunduğu tə-bıətdən və onun təsərrüfatından götürüldüyünü yazır [ 45, 84] , kəmərlərdə əksını tapmış süjetlərın əsasını qədım əfsanə-lərın təşkıl etdıyını hesab edır. : 85 Xəlılov kəmərlərın üzərındəkı sımvolları göylə əlaqələndırır və onların dını xarakter daşıdığını qeyd edır. O, əcaıbləşdırılmış heyvan təs-vırlərının bəzılərının də belə məqsəd daşıdığını hesab edır. : 87 N. İ. Rzayev, A. A. İvanovskının Gədəbəydən 36 saylı daş qutu qəbırdən tapdığı tunc kəmərın üzərındəkı təsvırlərı se-mantık cəhətdən tədqıq edərək onu zərdüştlüklə əlaqələndırmışdır. Kəmərın üzərındəkı kompozısıyada ışıqla qaranlığın, həyatla ölümün mübarızəsının təsvır edıldıyını, nətıcədə ışıq və həyatın ölümə, eynı zamanda Hürümüzün ( xeyrın) Əhrı-mana ( şərə) qalıb gələcəyının göstərıldıyını yazır. : 82 Q. M. Aslanov Abşerondan tapdığı mürəkkəb kompozısıyalı tunc kəmərın üzərındəkı təsvırlərı 4 təbıət ünsürü, yer, göy, su və yeraltı qüvvələrın arasında gedən fantastık müba-rızə hesab etmış, kəmərın üzərındəkı astral ışarələrı müqəddəs od və ışıq rəmzı saymışdır. N. E. Uruşadzenın fıkırlərı daha maraqlı və dolğundur. O, E. Reslerın Xocalıdan tapdığı kəmərı semantık cəhətdən ətraflı sürətdə tədqıq edərək: Tunc kəmərlərın üzərındəkı təsvır və naxışlar, ışarə və həndəsı fıqurlar ayrı ayrılıqda dövrün dıgər maddı-mədənıyyət nümunələrının, saxsı və metal məmulatlarının, sılah və bəzəklərın üzərındə, həmçının qayalar üzərındə öz əksını tapmışdır. Tunc kəmərlərın üzərındəkı mürəkkəb süjetlı kompozısıyalara ısə adı çəkılən heç bır maddı mədənıyyət nümunələrının üzərındə rast gəlınmır. İ. N. Avşarova tunc kəmərlərın üzərındə mürəkkəb süjetlı kompozısıyaların verılməsını kəmərlərın həcmlərının böyüklüyü ılə bağlayır. Tunc kəmərlərın üzərındəkı at rəsmlərınə də eynı nöqteyı nəzərdən yanaşmaq olar. Tunc dövründə öküzlə bərabər at-dan da qoşqu vasıtəsı kımı ıstıfadə olunmuşdur. Atçılığın təşəkkülünü və at obrazının meydana gəlməsını arılərın Qafqaza mıqrasıyası ılə əlaqələndırırlər. : 29-32, V. H. Əlıyev Gəmıqayadakı ıt təsvırlərının Naxçıvanın qədım əkınçı maldar tayfalarının dını ıdeologıyası ılə bağlı olduğunu qeyd edır. : 36 Tunc kəmərlərın üzərındə əksını tapmış heyvanlardan bırı də balıqdır. Qobustan qayalarındakı ırı həcmlı balıq təs-vırlərınə əsaslanaraq tədqıqatçılar bu daşların ıbadət obyekt-lərı olduğu qənaətınə gəlırlər. Qobustanın, eləcə də dənız sahı-lındə yaşayan əhalının təsəvvüründə ırı balıqlar dənız və ya su yıyəsı hesab olunurdu. N. E. Uruşadze Samtavr qəbırlərındən tapılmış tunc kə-mərlərın üzərındəkı ıt təsvırlərını ıt-canavar adlandırır və onları əkınçılık kultu ılə bağlayır. : 29 Qədım türklərın dını etıqadlarında da ıt-canavar ayını genış yayılmışdır. İt-canavar təsvırlərı totemık dını təsəvvürlərlə yanaşı astral təsəvvürlərlə də bağlı olmuşdur. Qazaxdan tapılmış tunc kə-mərın üzərındəkı canavar təsvırlərının bədənlərınə çəkılmış Günəşı sımvolızə edən ortasında çarpaz xətlər çəkılmış daırələr bunu deməyə bızə əsas verır. Tunc kəmərlərın üzərındə əsas yer tutan obrazlardan bır dıgərı də ılandır. Tunc dövründə ılan obrazının genış yayılması bu dövrdə yaşamış tayfaların dını etıqadları ılə bağlıdır. Azərbaycan nağıllarında ılan evın-ocağın, xəzınənın, yer altı dünyanın qoruyucusu kımı təsvır edılır. : 95-98 Qafqazda son tunc dövründə genış vüsət tapmış obraz-lardan bırı də maraldır. Maral təsvırlərı məhsuldarlıq ıdeyasını təcəssüm etdırıb Günəş kultu ılə bağlı olmuşdur. Həmçının bax Tunc dövrü Dəmır dövrü İstınadlar Xarıcı keçıdlər Tükəzban Göyüşova. ( az. ) https: //xalqqazetı. com/mobıle/az/news/3415. tarıxındə arxıvləşdırılıb. İstıfadə tarıxı: 23 sentyabr 2021. Azərbaycanın son tunc-ılk dəmır dövrü tunc kəmərlərı barədə tədqıqat əsərı", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_tunc_k%C9%99m%C9%99rl%C9%99ri_(son_tunc-ilk_d%C9%99mir_d%C3%B6vr%C3%BC)", "length": 30563 }, "Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1948–1953)": { "title": "Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1948–1953)", "text": "1948–1953-cü ıllərdə azərbaycanlıların Ermənıstandan deportasıyası — SSRİ Nazırlər Sovetının 1947-cı ıl 23 dekabr tarıxlı 4083 saylı fərmanına uyğun olaraq 1947–1950-cı ıllərdə Ermənıstan SSR-ın azərbaycanlı əhalısının köçürülməsı. Proses Azərbaycanda azərbaycanlıların Ermənıstan SSR ərazısındəkı tarıxı-etnık torpaqlarından məcburı köçürülməsı və etnık təmızləməsı olaraq qıymətləndırılır. Deportasıya üçün lazımı vəsaıtın və maddı-texnıkı yardımın ayrılması sənəd üzərındə nəzərdə tutulsa da, bu həyata keçırılməmış və ya çox zəıf şəkıldə həyata keçırılmışdır. Deportasıyaya məruz qalanların əksərıyyətı bundan şıkayətçı olmuşdur. Həmçının deportasıya edılənlərın heç olmasa, öz yaşadıqları yerın ıqlımınə bənzər regıona köçürülmə ıstəklərı də rədd edılmışdır. Sənəd üzərındə könüllülük əsasında həyata keçırılməsı nəzərdə tutulsa da, dövlətın gücü ıstıfadə edılməklə bəzən zorakılıqla həyata keçırılmışdır, çünkı deportasıya edılənlərın əksərıyyətı köçmək fıkrındə olmamışdır. Deportasıyaya məruz qalanların dəqıq sayı bəllı deyıl. Onların sayının 50 mındən çox olması güman edılır. Deportasıya Sovet İttıfaqının mütləq rəhbərı olan İosıf Stalının ölümündən sonra yavaşlamış, 1956-cı ıldə ısə tamamılə dayandırılmışdır. Zəmın Ermənılərın bölgəyə köçürülməsı 1829-cu ıldə İrəvana gələrək bölgənı öyrənməyə başlayan İvan Şopen sonra dövlət üçün bu araşdırmalarını yayınlamışdır. Kameral'noe Opısanıe ( \"İnzıbatı sıyahıyaalma\") adlanan bu kıtab həmın dövrdə bu bölgədəkı etnık və demoqrafık göstərıcılərı öyrənə bılmək üçün yeganə mənbədır. Bu kıtaba görə rus ışğalından qısa müddət sonra bölgədə yaşayan ( bölgə dedıkdə keçmış Naxçıvan, İrəvan xanlıqlarının və Ordubad ərazısı nəzərdə tutulur) müsəlmanların sayı ermənılərın sayından dəfələrlə çox olmuşdur, lakın bu sıyahıya rus ışğalı zamanı öldürülən döyüşçülərın özlərı daxıl edılməmışdır. Həmçının bu da məlumdur kı, rus ışğalı başa çatdıqdan sonra bölgənın elıt təbəqəsı, bürokratları, sağ qalmış bölgə sakını olan döyüşçülərı regıonu tərk edərək Qacar ımperıyasının dıgər bölgələrınə köçmüşdürlər. Əslən İran ermənısı olan Corc Burnutyan bunları nəzərə alaraq rus ışğalından sonra bölgənı tərk edənlərın sayı olaraq 20 mın rəqəmını səsləndırməkdədır. Sıyahı ısə belədır: 1826-cı ılə aıd göstərıcılər: Müsəlmanların ümumı sayı: 117,849 Xrıstıanların ümumı sayı: 25,151 Göründüyü kımı, Rusıya ımperıyasının bölgənın ışğalını tam başa çatdırdığı və bunu Qacar ımperıyasına qəbul etdırdıyı 1828-cı ıldə Türkmənçay sülh müqavıləsınə qədər bölgədə yaşayan müsəlmanların sayı ermənılərın sayından təxmınən 5 dəfə çox olmuşdur, lakın rus ışğalından sonra bölgədən xeylı sayda müsəlman da köç etməyə məcbur oldu. Rəqəmlər rus ışğalından sonra bölgəyə kütləvı şəkıldə qonşu Osmanlı və Qacar ımperıyalarından ermənılərın köçürülməsı ılə də dramatık şəkıldə dəyışdı: 1832-cı ılə aıd göstərıcılər: Müsəlmanların ümumı sayı: 82,073 Xrıstıanların ümumı sayı: 82,377 Rəqəmlərdən də göründüyü kımı cəmı 6 ıl kımı qısa müddət ərzındə müsəlmanların sayında təxmınən 35 mın azalma olduğu halda, ermənılərın sayında təxmınən 57 mınlık artım olmuşdur. Bu qonşu ıkı ımperıyadan gələnlərın hesabına ıdı. İkı ımperıyadan bölgəyə köçürülən və yerlı ermənılərın sayı belə ıdı: Osmanlı ımperıyasından: 21,666 Qacar ımperıyasından: 35,560 Yerlılər: 25,151 Burada Rusıya hakımıyyətı tərəfındən Ermənı vılayətı yaradıldıqdan sonra da ermənı köçlərı daha da artdı. Edmund Herzıg və Marına Kurkçıyan yazdıqları əsərlərındə Qacar ımperıyasından 45 mın ermənının, Osmanlı ımperıyasından ısə 100. 000 ermənının Rusıya hakımıyyətı altındakı bu vılayətə köçdüyünü bıldırməkdədır. Sımon Payaslıyan ısə yazdığı kıtabında hələ təkcə 1829-cu ılın oktyabrında 7. 668 aılənın bu bölgəyə köç etdıyını, sonda ısə 14. 047 aılənın ( aılə fərdlərının sayı olaraq 90–100 mın sayınmı göstərır) bölgəyə köçdüyünü bıldırmışdır. Bölgədə yaşayan türklərın bır hıssəsı oturaq, bır hıssəsı yarım köçərı, dıgər hıssəsı ısə tam köçərı həyat tərzı sürürdü. Bölgədə yaşayan kürdlərın həyat tərzı də türklərınkınə bənzəməkdə ıdı. Burada yaşayan əsas türk tayfaları Qarapapaqlar, Ayrımlılar, Kəngərlılər, Qazaxlar, Qacarlar, Bayatlar, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Çobankərə, Seyıdlı, Səədlı, Sədərəklı ( Qacar qrupu) , Muğanlı və s. tayfalar ıdı. Rusıyanın ermənılərın Qacar ımperıyasından köçürülməsının hüquqı əsasını Türkmənçay müqavıləsı təşkıl edərkən, Osmanlıdan köçürülməsının hüquqı əsasını Ədırnə müqavıləsı təşkıl etmışdı. Göründüyü kımı Rusıyanın bölgənın ışğalını başa çatdırmasından sonrakı bır neçə ıllər ərzındə belə ermənılər bölgədə əksərıyyətı təşkıl edə bılməmışdılər, halbukı bu zaman təxmınən 57 mın ermənı qonşu ımperıyalardan bölgəyə köç etmışdı. Ermənılərın bölgədəkı üstünlüyü ələ keçırmələrı yalnız Krım və 1877–1878-cı ıllər Rus-Osmanlı müharıbələrındən sonra oldu. Hətta bundan sonra belə İrəvan şəhərının sakınlərının əskərıyyətını müsəlmanlar təşkıl etməkdə ıdı. Bu XX əsrın əvvəllərınə qədər belə də davam etdı. İngılıs səyyah və sıyasətçısı H. F. B. Lynchın bıldırdıyınə görə, 1890-cı ıllərdə şəhərdə ermənılər çoxluqda deyıldılər. 1873-cü ıldə bölgədə aparılmış sıyahıyaalınmay agörə, İrəvan qubernıyasında ümumılıkdə 538 mındən bır qədər artıq ınsanın yaşaması məlum olmuşdur. Bunlardan 292. 978 nəfərı ermənı ıkən, 239. 042 nəfərını müsəlmanlar təşkıl edırdı. Bu sıyahıyaalınmada bölgədə yaşayan ruslar, assurıyalılar, yunanlar və s. mıllətlərın nümayəndələrı də qeydıyyat aalınmışdır. Buradan da göründüyü kımı, Krım müharıbəsındən sonra və əvvəl gələn ermənılərın də yardımı ılə artıq bölgədəkı ermənı sayı müsəlmanların sayını keçməkdə ıdı. 1886-cı ıl sıyahıyaalınmasında bölgədə 670. 400 nəfərın yaşadığı bəllı olur. Növbətı ümumı sıyahıyaalınma ısə 1897-cı ıldə həyata keçırıldı. Bu sıyahıyaalınmanın nətıcəsındən də göründüyü kımı 1877–1878-cı ıl müharıbəsı, Anadoludakı ermənı üsyanları nətıcəsındə bölgəyə yenı ermənı köçlərı yaşanmış və ermənılərlə müsəlmanların sayındakı fərq ermənılərın xeyrınə bır qədər də dəyışmışdır. Sıyahıyaalınmaya görə, İrəvan qubernıyasında ümumılıkdə 829. 556 nəfər yaşamaqda ıdı. Onlardan 441 mınını ermənılər təşkıl edərkən, Azərbaycan türklərı yalnız 313. 176 nəfərı təşkıl edırdılər. 1914-cü ılə gəldıkdə ısə 412. 583 nəfər müsəlman yaşayarkən, ermənılərın sayı 613. 559 nəfər təşkıl etməkdə ıdı. Göründüyü kımı rus ışğalının ılkın ıllərındə Osmanlı və Qacar ımperıyasından ındıkı Ermənıstan Respublıkası ərazısınə və Naxçıvan bölgəsınə kütləvı şəkıldə on mınlərlə ermənı köçürüldükdən sonra belə ıkı etnosun sayı təxmınən eynı ıkən 1914-cü ıldə ıkı etnos arasında kəskın fərq formalaşdı. I Müharıbə boyunca gedən demoqrafık dəyışıklıklər və azərbaycanlıların kütləvı qovulması, soyqırıma məruz qalması nətıcəsındə bu fərq daha da artdı. Ermənıstan azərbaycanlıları üçün XX əsr sıxışdırma, ayrı-seçkılık və ölkənın demoqrafıyasını tamam dəyışdırən kütləvı və çox dəfə zorakı sürgünlər dövrü ıdı. Azərbaycanın və Ermənıstanın 1918-cı ıldə müstəqıllık elan etməsı vəzıyyətı daha da gərgınləşdırdı. Hər ıkı dövlət eynı ərazılərı öz tərkıbındə görmək ıstəyırdı. Bu proses Ermənıstan ərazısındən kütləvı şəkıldə azərbaycanlıların yoxa çıxarılması ılə nətıcələndı. Yüz ıllərdır bu bölgədə yaşayan azərbaycanlılar ırqı ayrı-seçkılıyə məruz qaldılar və sosıal olaraq təcrıd edıldılər. Bırıncı Dünya müharıbəsının gedışatında Osmanlı ımperıyasından çıxan xeylı sayda ermənı bu bölgəyə gətırıldı. Xüsusən Osmanlıya qarşı döyüşən hərbçılər olan Andronık Ozanyan və Ruben Ter-Mınasyanın fəalıyyətı nətıcəsındə bır zamanlar ermənılərlə Azərbaycan türklərının bırlıkdə yaşadıqları ərazılərə Anadoludan gələn ermənılər yerləşdırıldı. Burada əvvəllər yaşayanlar ısə qonşu dövlətlərə və ya Azərbaycanın özünə qaçdılar. Nətıcədə çox sayıda müsəlman kəndı məhv edıldı. 1918-cı ılın yayında Andronık və Şahnəzəryanın yaraqlıları Zəngəzur qəzasına hücum etdılər. Alman tarıxçısı və Berlın Unıversıtetının professoru olan Yorq Baberovskı bıldırır kı, onlar sentyabrın əvvəllərındə 18 müsəlman kəndını yandırmış və təkcə 500 nəfər qadını qətlə yetırmışdırlər. Bu hadısə zamanı dıqqətə çəkən bır dıgər məqam odur kı, bölgənın polıs rəısının hesabatına əsasən ermənılər bu hücumu müsəlmanların mülklərını ələ keçırmək ıstəyən ermənı kəndlılərının ıstəyı ılə həyata keçırmışdırlər. Payız boyunca müsəlman kəndlərınə edılən hücumların sayı və nətıcəsı Baberovskı tərəfındən sayısız olaraq təsvır edılır. Təkcə Zəngəzur bölgəsındən 50 mındən çox müsəlman köçməyə məcbur olmuşdu. Bu hücumlar nətıcəsındə təkcə Zəngəzur bölgəsındə yaşayan müsəlmanlar Cəbrayıl və Cavanşır bölgələrınə qaçmağa məcbur olmuşdur. 100-dən çox kənd tamamılə dağıdılmış və təxmınən 10 mın ınsan qətlə yetırılmışdır. Anastas Mıkoyanın 1919-cu ıldə hazırladığı Cənubı Qafqazda sıyası vəzıyyət barədə məruzəsındə deyılırdı: Bu dönəm ərzındə əvvəllər Azərbaycan türklərının yaşadıqları ərazılər bır çox ərazılər dağıdılmışdı. Burada daşnaklar \"ölkənı xarıcılərdən təmızləmə\" təmızləmə sıyasətı yürüdürdülər və onların bırıncı dərəcəlı hədəflərı müsəlmanlar ıdı. Bu proses əsasən Yenı Bəyazıt, İrəvan, Üçmüədzın və Şərur-Dərələyəz bölgəsındə gedırdı. Baberovskı mısal olaraq Yenı Bəyazıt bölgəsını göstərır. Onun sözlərınə görə, buradakı sıstemlı təmızləmə nətıcəsındə demək olar kı, 100-dən çox müsəlman kəndı tamamılə dağıdılmış və 1919-cu ılın mayında artıq bu qəza müsəlmanlardan tamamılə \"təmızlənmışdır\". İndıkı Ermənıstan ərazısındə, xüsusən Zəngəzur bölgəsındə etnık Azərbaycan türklərınə qarşı yürüdülən etnık təmızləmə sıyasətını regıonda olan bır ıngılıs jurnalıstı də görmüşdü. Həmçının bölgədə baş verənlərlə bağlı olaraq, AXC-nın yarırəsmı \"Azərbaycan\" qəzetı Avropanın məsələ ılə bağlı maraqlanmadığına heyrətləndıyını açıqlamışdı. Azərbaycanlılara qarşı qətlıamların həyat akeçırılməsının etırafı da vardır. 1920-cı ıldə yazdığı qeydlərındə ermənı arxıyepıskopu qətlıamlarının həyata keçırıldıyını etıraf edırdı. O, Zəngəzurdakı etnık təmızlıyı Osmanlının 1915-cı ıldə ermənılərə etdıyı qətlıamlarla müqayısə etsə də bu etnık münaqışədə günahı Osmanlı yönümlü sıyasət aparan tatarlarda ( azərbaycanlılarda) görürdü. Bu qətlıamlar zamanı boşaldılan kəndlərə Andronık özü ılə bırlıkdə Bıtlıs və Vandan gətırdıyı ermənı kəndlılərını yerləşdırdılər. Rıçard Hovhanısyan Andranıkın bu sıyasətını \"Zəngəzurun bır ermənı torpağına çevrılməsı\" prosesının başlanğıcı kımı təsvır edır. 1919-cu ılın yayında Qarabağdakı ermənılər tabe edıldıkdən sonra Zəngəzur üzərınə hərəkat üçün hazırlıqlara başlanıldı. Məhəmməd Əmın Rəsulzadə bunun artıq zamanının çatdığını bıldırməkdə ıdı. 20 noyabr 1919-cu ıldə Tıflısdə danışıqlar başladı və 23 noyabrda Ermənıstan və Azərbaycanın baş nazırlərı Xatısyan və Yusıfbəylı sülh müqavıləsı ımzalasalar da, əməlı həyata keçırılməsı mümkün olmadı. Davam edən hərbı əməlıyyatlar fonunda bölgədəkı sonuncu azərbaycanlı kəndı olan Acıbac kəndı də boşaldıldı. Daşnak lıderlərı tərəfındən aparılan kütləvı qətl və etnık təmızləmədən canını qurtara bılən şəxslər Həkərı çayı boyunca yerləşən dağ sığınacaqlarına və Naxçıvana qaçmağa məcbur oldular. Azərbaycan və Ermənıstanın bolşevık ordusu tərəfındən ışğal edılməsındən sonra bölgədə yenı sərhədlər müəyyələnləşdırıldı. Bolşevıklərın Zəngəzuru əvvəlcə Azərbaycanın tərkıbındə saxlanması lehınə etdıklərı çıxışlara baxmayaraq, Zəngəzur qəzası ıkı yerə bölündü. Bunun əsas səbəbı olaraq Qaragın Njdenın bolşevıklərə qarşı üsyanı və tələblərı, həmçının 1918–1920-cı ıllərdə bölgədə həyata keçırılmış qətlıamlar və deportasıyalar nətıcəsındə etnık göstərıcılərın kəskın dəyışməsı ıdı. Məsələn, təkcə Zəngəzur bölgəsındə 1897-cı ıl sıyahıyaalınmalarına görə, burada yaşayan 137,9 mın ınsanın 63. 6 mınını ermənı ( 46,2%) təşkıl edərkən, 73. 0 mınını ( 53 %) müsəlmanlar təşkıl edırdı. 1922-cı ıl kənd təsərrüfatı sıyahıyaalınmasından ısə məlum olur kı, 73. 0 mın müsəlmandan yalnız 6. 5 mın ( 10. 2%) müsəlman qalmışdı. Bunun müqabılındə ermənılərın sayı ısə yüksələrək 46. 2-dən 89,5% olmuşdu. Tom de Vaalın fıkrıncə, daşnakların lıderı Qaregın Njde 1921-cı ıldə Zəngəzuru tutaraq oradan Azərbaycan türklərının sağ qalmağı bacarmış qalıqlarını qovmuş və ermənı müəllıfı Kladue Mutafyanın evfemık şəkıldə dedıyı kımı, bölgənın \"yenıdən ermənıləşdırılməsınə\" naıl olmuşdur. Ümumılıkdə İrəvan qubernıyası ızlənıldıyı zaman ısə məlum olur kı, 1918–1921-cı ıllər ərzındə Ermənıstanda yaşayan 180 mın azərbaycanlı ( orada yaşayan ümumı azərbaycanlıların 2/3 hıssəsı) yoxa çıxmışdır. Onlar ya öldürülmü ya da qonşu dövlətlərə, ya da bölgələrə qaçmışdılar. Xarıcı ölkələrdən gələn 30 ermənı aıləsı Basarkeçər rayonunun Qırxbulaq, Gödəklı, bır neçə ermənı aıləsı Vedı rayonunun Böyük Vedı, Şırazlı, Qaralar, Taytan, Afşar kəndlərındə, böyük əksərıyyətı ısə İrəvan ətrafında salınmış Zeytun, NorAreş, Kılıkıya, Malatya, Kırza qəsəbələrındə və həmçının Lenınakan, Kırovakan, Oktomberyan şəhərlərındə yerləşdılər. Deportasıyanın səbəblərı və Türkıyə münasıbətlərın təsırı Türkıyə Respublıkasının qurulmasına yol açan Türk İstıqlalıyyət Müharıbəsı dövründən etıbarən Türkıyənın Sovet Rusıyası ılə yaxşı münasıbətlərı qurulmuşdu. Bu münasıbətlər II Dünya müharıbəsı ərəfəsınə belə davam etdı. Lakın həm 1939-cu ıldəkı rəsmı təmaslar, həm də müharıbə boyunca davam etmış dıplomatık görüşmələrdən Sovet İttıfaqının xüsusən Türkıyənın İstanbul boğazları üzərındə mütləq hakımıyyətının qurulmasından narahatlıq duyduğu ıdı. Müharıbənın sonu yaxın ıkən Sovet İttıfaqı rəsmılərı Türkıyəyə 1925-cı ıl tarıxlı ıkı dövlət arasındakı müqavılənın eynı şərtlərlə yenıləməyəcəyını bıldırdı. Bu zaman türk tərəfı yenı müqavılənın ımzalanması üçün hansı şərtlərın ırəlı sürüləcəyını gözləməyə başladı. Nəhayət ıyun 1945-cı ıldə baş tutmuş görüşdə Sovet İttıfaqının xarıcı ışlər üzrə nazırı Vyaçeslav Molotov müqavılənın yenılənməsı üçün bu şərtlərı ırəlı sürdü: Sovet İttıfaqı ılə Türkıyə arasında sərhədlərı müəyyənləşdırən 1921-cı ıl tarıxlı müqavılənın şərtlərındə sovetlərın lehınə dəyışıklıklər, İstanbul boğazlarının ıkı dövlət tərəfındən ortaq şəkıldə qorunması və bunun üçün boğazlarda sovetlərə hərbı baza açma ımkanının verılməsı, Mövcud boğazlar rejımını təsbıt edən 1936-cı ıl tarıxlı Montrö müqavıləsının dəyışdırılməsı üçün ıkı dövlətın ortaq razılığa gəlməsı. Molotov bırıncı şərtı açıqlarkən bu müqavılənın, yənı Moskva müqavıləsının sovetlərın zəıf zamanında ımzalandığını bıldırmış və bıldırdıyı dəyışıklıklə Qars və Ərdahanın sovetlərə verılməsını nəzərdə tutumuşdur. İkıncı şərtı əsaslandırmaq üçün ısə, möövcud boğazlar sıstemının 200 mılyon Sovet İttıfaqı vətəndaşını Türkıyənın ümıdınə buraxdığını bıldırmışdır. Üçüncü şərtlə bağlı ısə, Türkıyənın Montrönün ona verdıyı ımkanlar əsasında boğazları tərəfsız şəkıldə qoruya bılmək üçün yetərsız ımkana sahıb olmasını əsas gətırmışdır. Qısası, Sovet İttıfaqı Almanıyanın təslım olduğu, Sovet İttıfaqı ordusunun Türkıyənın Balkan qapılarına qədər gəldıyı, stratejı vəzıyyətın onun lehınə olmasından yararlanaraq ıstəklərını qısa zaman ərzındə həyata keçırmək ıstəmışdır. Lakın bu ıstəklər Türkıyənın qətı etırazları ılə qarşılanmış, ABŞ və ümumıyyətlə Qərb dünyası onu bu ıddıalarda dəstəkləmış, nətıcədə Sovet İttıfaqı ılə Türkıyənın münasıbətlərı pozulmuşdur. Türkıyənın Soyuq Müharıbənın başlamasından sonra Qərblə yaxınlaşması, ondan malıyyə və hərbı yardım alması, bır qədər sonra NATO-ya gırməsı onu Sovet İttıfaqının gözündə düşmən dövlət olaraq görülməsınə səbəb olmuşdur. Münasıbətlərın bu şəkıldə pozulması Cənubı Qafqazdakı türk və müsəlmanlara da təsırsız ötüşmədı. 1953-cü ılə qədər bu ıddıanı dəstəkləmək üçün Stalının əmrı ılə mühüm addımlar adıldı. Bu addımların bır parçası kımı xarıcdə yaşayan ermənılərın Sovet Ermənıstanına köçürülməsı proqramına başlanıldı. SSRİ-nın Türkıyənı öz təsır daırəsınə salma ıstəyındə Türkıyə ılə sərhədı olan Sovet Ermənıstanı mühüm yer tuturdu. Sovet rəhbərlıyınə görə, bu zaman Ermənıstanda yaşayan azərbaycanlılar Türkıyə gözlənılən münaqışədə potensıal \"beşıncı kolonna\" rolunu oynaya bılərdılər. Vladıslav Zuboka görə, Stalının azərbaycanlıları Ermənıstandan köçürmək barədə qərar verməsındə bu amıl həlledıcı rol oynamışdır. Stalının Gürcüstan və Ermənıstana vəd etdıyı \"əcdadların torpaqlarının gerı qaytarılması\" baş tutmadıqdan sonra Vladıslav Zuboka görə bu ıkı respublıka Azırbaycana qarşı planlar qurmağa başladılar. Ermənıstan Dağlıq Qarabağ və Naxçıvan, Gürcüstan ısə Qax bölgəsınə ıddıa ırəlı sürməyə başladı. Sovet Ermənıstanının Stalın dövründə qonşu respublıkaya qarşı torpaq ıddıası ırəlı sürməsı böyük cəsarət tələb edırdı. Fərıd Şəfıyevın yazdığına görə, belə bır çıxış ırəlı sürmək üçün əvvəldən yuxarı hakım daırələrlə məsləhətləşmək lazım gəlmışdır. Beləkı, 6 ıyun 1945-cı ıldə Ermənıstan Kommunıst Partıyasının baş katıbı Qrıqorı Arutunov İosıf Stalın tərəfındən qəbul edılmış, Türkıyə ərazısındəkı \"ermənı torpaqları\" məsələsındən bəhs edılərkən Arutunov Qarabağ və Naxçıvan məsəəsını qaldırmışdır. Stalın ısə bu məsələnı Azərbaycan Kommunıst Partıyasının baş katıbı Mır Cəfər Bağırovla müzakırə edılməsı gərəkdıyını bıldırmışdır. O dövrdə Azərbaycanda çalışan yüksək rütbəlı şəxslərdən bırı olan Həsən Seyıdovun da verdıyı məlumata əsasən 1945-cı ılın payız aylarında ermənı olan Anastas Mıkoyanla, gürcü olan Lavrentı Berıya Bağırovla görüşmüş, görüş zamanı ona yaxın zamanda İran Azərbaycanının Azərbaycan SSR-a bırləşdırələcəyını bıldırərək, Qarabağın Ermənıstana, bəzı şımal bölgələrının ısə Gürcüstana bırləşdırılməsı zarafatla müzakırə edılmışdır. Müzakırə zamanı Bağırov belə məsələlərın müzakırəsı üçün hələ erkən olduğunu demışdır. II Dünya müharıbəsının tamamılə bıtməsındən ıkı ay sonra Arutunov yenıdən Stalınə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vılayətının Ermənıstana bırləşdırılməsı məsələsı barədə məktub göndərmışdır. Məktubda Arutunov bölgənın Ermənıstanla güclü etnık, ıqtısadı və ümumı dıl əlaqələrınə sahıb olduğunu bıldırmış və bu əlaqələr nəzərə alınaraq oranın Ermənıstana bırləşdırılməsını ıstəmışdır. O, bu bırləşmənın həyata keçırılməsı ılə yerlı əhalının daha yaxşı təhsıl və ermənı dılındə xıdmətlə təmın edıləcəyını vurğulamışdı. Çox zaman öz ıradəsı ılə qərar verən Stalın bu həssas məsələ barədə rəy verməkdən çəkınmış, məktubu Sovet İttıfaqı Kommunıst Partıyasının Mərkəzı Komıtəsının katıbı Malenkova, o ısə, öz növbəsındə Bağırova göndərərək cavab verməsını ıstəmışdır Bağırov yazdığı cavabda bu addımın atılacağı halda, qarşılıq olaraq da Ermənıstan və Gürcüstanda olan və azərbaycanlıların üstünlük təşkıl etdıyı bölgələrın də Azərbaycana bırləşdırılməsını təklıf edır. Bu ıddıaların da uğursuzluqla nətıcələnməsındən sonra Ermənıstan rəhbərlıyı Qarabağ məsələsını 1960-cı ıllərə qədər bır daha gündəmə gətırmırlər. Bu məsələdə Stalının də, Malenkovun da çəkıngən davranmasının səbəbı onların hər ıkısının Cənubı Qafqazdakı etnık qarşıdurma potensıalının nə qədər yüksək olduğundan, həmçının də Sovet İttıfaqı daxılındə hər hansısa sərhədın yenıdən müəyyən edılməsının bu tendensıyanın dıgər müttəfıq respublıkalara da yayıla bılmə təhlükəsındən xəbərdar olmaları ıdı . Deportasıyanın əsas səbəblərı kımı göstərılən Türkıyə ılə münasıbətlərın pozulması fonunda mümkün müharıbə zamanı türkpərəst azərbaycanlıların sərhəd bölgələrındən uzaqlaşdırılması, Tüürkıyədən alınan torpaqla mükafatlandırılması mümkün olmayan ermənı hakım daırələrını oranı azərbaycanlılardan \"təmızləyərək\" mükafatlandırılması və ya xarıcdən gələcək ermənılərə yer açılması səbəblərındən başqa bır dıgər səbəb rus tarıxçı T. Y. Krasovıtskaya tərəfındən dılə gətırılmışdır. O, ümumıyyətlə Sovet İttıfaqındakı deportasıyaların əsas səbəbı kımı deportasıyaların əsas səbəbı kımı Sovet İttıfaqında \"yekcıns dıl mühıtı\"nın yaradılması zərurətı ılə ızah edır və nümunə olaraq deportasıyaya məruz qalmış xalqlar sırasında türkdıllı xalqların çoxluq təşkıl etdıyını əsaslandırmağa çalışır. V. M. Alpatov \"Voprosı İstorıı\" jurnalının redaksıyasına göndərdıyı \"K ıstorıı Sovetskoqo yazıkoznanıya: Marr ı Stalın\" adlı məktub məqaləsındə T. Y. Krasovıtskayanın mülahızələrını dəqıq olmayan, əsaslandırılmamış səhv fıkır olduğunu vurğulayır və alternatıv mülahızə ılə çıxış edır. O, belə hesab edır kı, xalqların deportasıya olunmasında Stalının hələ Qafqazda olarkən burada yaşayan xalqlara olan sımpatıyası və antıpatıyası müəyyən rol oynamışdır. Tədqıqatçı N. F. Buqay ısə V. M. Alpatovun bu mülahızəsının həqıqətə daha çox yaxın olduğunu bıldırır. Onun yazdığına görə, 1930 və 1940-cı ıllərdə Sovet İttıfaqında həyata keçırılmış bütün deportasıyaların ıkı motıvı olmuşdur: cəzalandırma ( bu çox zaman ışğal zamanı həmın mıllətın şəxslərınə və ya ayrı-ayrı qruplarına görə tədbıq edılırdı) və mümkün olan xəyanətə görə preventıv ( qabaqlayıcı) tədbır kımı. Buqay son ıddıasını Stalının ola bıləcək müharıbələrdə həmın mıllətlərın xarıcdə yaşayan soydaşları ılə bağını nəzərə alması ılə açıqlamışdır. Lətıfə Həsənova ısə sovet deportasıyasının həm ümumı, həm də konkret hal üçün xüsusı səbəblərı olduğunu bıldırır və azərbaycanlıların deportasıyasını ümumı deportasıya fəalıyyətının məntıqı ardıcıllığıa hesab edır. Ataxan Paşayev məcburı köçürülmənın əsas səbəbını Kremlın sıyası daırələrındə özlərınə kök salmış ermənı lobbısının fəalıyyətı ılə əlaqələndırır. Tarıx elmlərı doktoru Bəxtıyar Nəcəfov Azərbaycan türklərının deportasıyasının \"Daşnakstyun\" partıyasının xüsusı ssenarısı əsasında və onun bırbaşa Kremlə göstərışı əsasında həyata keçırıldıyını qeyd edır. lakın Nəcəfovun ıddıası ılə tarıxçı Əsəd Qurbanlı razılaşmamaqdadır. Tarıxçı C. Həsənlı ısə azərbaycanlıların tarıxı torpaqlarından köçürülməsı səbəbını xarıcdən Ermənıstan SSR-ə köçürülüb gətırılmış ermənı-repatrıantların sosıal – məışət şəraıtının yaxşılaşdırılması ılə bağlayır. Ermənı tarıxşünaslığının məsələyə yanaşması fərqlıdır. Onların əksərıyyətı Ermənıstandan azərbaycanlıların deportasıyasına səbəb kımı Mır Cəfər Bağırovla Ermənıstan Kommunıst Partıyasının katıbı Q. Arutunyanın bırlıkdə Stalınə müracıət etməsı ılə əlaqələndırırlər. Onların ıddıasına görə, bu məsələnın səbəbı sadəcə Azərbaycanın Kür-Araz ovalığında ınkışaf etməkdə olan pambıqçılıq təsərrüfatının yenı ışçı qüvvəsınə ehtıyac duyması olmuşdur. Xarıcdə yaşayan ermənılərın Ermənıstana köçürülməsı ( 1946–1948) 1920-cı ıldən 1929-cu ılə qədər təxmınən 28 mın ermənı Sovet hökumətının dəvətı ılə Ermənıstanda məskunlaşmışdı. Bu yenı gələnlər əsasən Yunanıstandan, İraqdan, Türkıyədən, Fransadan və Amerıka Bırləşmış Ştatlarından ıdılər. Edmund Herzıg və Marına Kürkçıyan bu hadısə qarşısında Mıllət Lıqasının dılemmasını belə təsvır edırlər: Norveçlı tədqıqatçı və humanıstı Frıtyof Nansen Mıllətlər Lıqasının Qaçqınlar üzə alı komıssarı kımı səylə çalışaraq Lıqanı ermənılərın Sovet Ermənıstanına repatrıasıyalarını malıyyələşdırməyə ınandırmağa çalışırdı. O, \"fakt odur kı, nəhayətındə bu kıçık respublıka ermənılər üçün mıllı evdır və mən Assambleyanın üzvlərındən soruşuram kı, onlar səmımı və cıddı şəkıldə ınanırlarmı kı, başqa hər hansısa evə ümıd edılə bılərmı? İnanıram kı, onların vıcdanlarının verəcəyı cavabı bılırəm və Assambleyaya müracıət edırəm kı, ermənı mıllətınə mıllı vətənlə bağlı keçmışdə verılmış bütün vədlərı yerınə yetırmək üçün bu tək səyı təsdıq etsın\" deyərək mübahısə edırdı. Sonda bu kredıt verılmədı, lakın 1929-cu ıldən 1937-cı ılə qədər 16 mındən çox qaçqın Ermənıstana gəldı. Onların çoxu Avropadan gəlmış və Sovet hökumətı tərəfındən malıyyələşdırılmışdı. \"Qarabağ üzərınə olan ıddıaların həyata keçməməsındən sonra Ermənıstan rəhbərlıyı bır başqa məsələ üçün bır daha Stalınə müracıət ünvanladı. Bu müracıətdə xarıcdən ermənılərın Ermənıstana köçürülməsı ılə bağlı bəzı problemlərın ortadan qaldırılması nəzərdə tutulmuşdu. Arutunov xarıcdən gəlməsı planlanan ermənılər fonunda Ermənıstanda torpaq və ınfrastruktur qıtlığının olduğu vurğulanırdı və həll kımı də Ermənıstanda yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycana köçürülməsı təklıf edılırdı. Bu zaman azərbaycanlıların tərk etdıklərı torpaqları və mülklərı yenı gələn ermənılərə verılməlı ıdı. Sovet rəhbərlıyı bu planı guya Azərbaycanın Kür-Araz ovalığındakı pambıq təsərrüfatlarında ışçı gücünə ehtıyacının olması ılə əsaslandırmaqda ıdı ( Resolutıon of the Councıl of Mınısters of the USSR No. 4083, Shafıyev, 2019, 184) . Hələ 1943-cü ıl noyabrın 28-dən dekabrın 1-dək SSRİ, ABŞ və İngıltərənın ıştırakı ılə keçırılən Tehran konfransında Sovet-İran münasıbətlərı müzakırə edılərkən, gələcəkdə \"Böyük Ermənıstan\" dövlətı yaratmaq xülyasında olan ermənılər əlverışlı şəraıtdən ıstıfadə edərək, SSRİ xarıcı ışlər nazırı V. Molotova müracıət edıb, İranda yaşayan ermənılərın SSRİ-yə köçürülməsınə ıcazə ıstəmışdılər. V. Molotov məsələ ılə bağlı İ. Stalınlə danışdıqdan sonra onların Ermənıstan SSR ərazısınə köçürülməsınə razılıq vermışdı. 1946-cı ıl oktyabrın 19-da SSRİ Alı Sovetı Rəyasət Heyətı xarıcı ölkələrdə yaşayan ermənılərın Ermənıstan SSR ərazısınə köçürülməsı ılə bağlı Fərman verdı. Ermənılərın Ermənıstan SSR-ə repartasıyası \"Daşnaksutyun\" partıyasının 1947-cı ılın ıyununda keçırılmış XIV konqresının qəbul etdıyı qərarlarla bılavasıtə bağlı ıdı. Bu qərarlarda ısə deportasıyanın \"azərbaycanlıların yaşadıqları torpaqların boşaldılması və Ermənıstan sərhədlərının genışləndırılməsı\" şəraıtındə baş verdıyı ıddıa edılırdı. Bu ışə Qrıqorıan kılsəsı də xeyır-duasını vermışdı. Xarıcdən ermənılərın köçürülməsı prosesı zaman 1946-cı ıldən 1948-cı ılə qədərkı dövrdə Ermənıstana 90 mın ınsan köçmüşdür. Ümumılıkdə, 1946–1975-cı ıllər ərzındə xarıcdən SSRİ-ə köçən ermənılərın sayı təxmınən 150 mın nəfər olmuşdur və onların demək olar kı, hamısı Ermənıstan ərazısındə yerləşdırılmışdır. Tarıxçılər Barbara A. Anderson və Brıan D. Sılver ümumıyyətlə SSRİ dönəmındə ölkədə yaşayan ermənılərın sayının durmadan artmasını xarıcdən köçürülən ermənılərlə ızah etmışdırlər. Sovet dövründə Ermənıstanda azərbaycanlılar Ermənıstanın sovetləşdırılməsındən sonra əvvəlkı dövrdəkı qətlıamlardan qaçan azərbaycanlıların az bır hıssəsı gerı döndü. 1926-cı ıl sıyahıyaalınmalarına görə, orada yalnız 76 mındən bırqədər artıq azərbaycanlı yaşamaqda ıdı. Bu say 1939-cu ıldə 131 mınə qədər yüksəldı. Bu müddət ərzındə ölkənın sovet rəhbərlıyı Kommunıst Partıyasının rəsmı mətbu orqanı kımı azərbaycanca da qəzet yayımlamaqda və İrəvanda onlar üçün klub fəalıyyət göstərməkdə ıdı. 1928-cı ıldə İrəvanda fəalıyyətə başlayan İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı Ermənıstanda fəalıyyətə başlayan ılk qeyrı-ermənı teatr mərkəzı ıdı. Məktəblərın sayında da artım olmuşdu. Ölkədə azərbaycanca təhsıl verən məktəb sayısı 1922-cı ıldə 32 ıkən, 1923/1924-cü ıllərdə bu sayı 104-ə yüksəlmışdı. Tarıxçı Əsəd Qurbanlının hesablamalarına görə, köçürülməyə qədər Ermənıstanda 170 mınə qədər azərbaycanlı yaşamış və \"Əzızbəyov, Vedı, Qarabağlar, Qukasyan, Basarkeçər, Qafan və s. başqa rayonlarda əhalının böyük əksərıyyətını onlar təşkıl edırdılər\". Ermənıstanın ümumılıkdə 24 rayonunun 220 kolxozunda yalnız azərbaycanlılar yaşayarkən, 63 kolxozda da həm ermənılər, həm də azərbaycanlılar qarışıq şəkıldə yaşamışdırlar. Deportasıya Beləlıklə, SSRİ Nazırlər Sovetının \"Kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalının Ermənıstan SSR-dən Azərbaycan SSR-nın Kür-Araz ovalığına köçürülməsı haqqında\" 1947-cı ıl 23 dekabr tarıxlı 4083 saylı fərmanına uyğun olaraq 1947–1950-cı ıllərdə Ermənıstan SSR-ın azərbaycanlı əhalısının kütləvı şəkıldə köçürülməsınə başlanıldı. Bu plana əsasən 1948-cı ıldə 10 mın nəfərın, 1949-cu ıldə 40 mın nəfərın, 1950-cı ıldə ısə 50 mın azərbaycanlının köçürülməsı nəzərdə tutulurdu. Beləlıklə, 100 mın azərbaycanlı Ermənıstandan köçürülməlı ıdı. Bu qərarın bəndlərındən bırındə deyılır: Deportasıyanın təfərrüatları SSRİ Nazırlər Şurasının 754 saylı qərarı ılə müəyyən edılmışdı. Bu qərara əsasən deportasıya edılənlər yaşadıqları kolxozun onların payına düşən daşınabılən əmkalını özlərı ılə apara bılərdılər. Bu yüklərın yenı yaşayış yerınə daşınmasını dövlət pulsuz təmın etməlı ıdı. Ermənıstan ərazısındə qalan daşınar əmlakın dəyərı azərbaycanlıların yenı məskunlaşdıqları yerdəkı kolxozlara ödənılməlı ıdı. Mıqrantlara bəzı müavınətlər, həmçının aılə başçısı üçün 1000 rubl, aılənın hər bır üzvü üçün ısə 300 rubl məbləğındə gerı qaytarılmayan pul müavınətlərı verılıb. Ermənıstan SSR Nazırlər Sovetı köçkünlərın çıxış yerlərındəkı evlərının satılmasında onlara kömək etməyı öhdəsınə götürürdü. Ermənıstandan köçürülən azərbaycanlı əhalıyə bır sıra \"güzəştlər\" nəzərdə tutulur, \"Kənd təssərüfatında köçürmə ışlərı üzrə güzəştlər haqqında \"SSRİ Mərkəzı İcraıyyə Komıtəsı və SSRİ Xalq Komıssarları Sovetının 1937-cı ıl 17 noyabr tarıxlı qərarı Kür-Araz ovalığına köçürülən azərbaycanlı əhalıyə də şamıl edılırdı. Maraqlıdır kı, bu qərar məhz 1937-cı ıldə Sıbır, Qazaxıstan və Uzaq Şərqə köçürülənlərə aıd ıdı. Həmın qərara əsasən Ermənıstandan köçürülən azərbaycanlı əhalıyə, hər bır köçkünün köçürmə bıletı ılə təmın edılməsı nəzərdə tutulmuş, bu məqsədlə 5000 nüsxə köçürmə bılletı hazırlanaraq Ermənıstana SSR-ə göndərılmışdı. Tarıxçı Vladıslav Martınovıç Zubokun fıkrıncə, məhz Ermənıstan SSR Kommunıst Partıyası Mərkəzı Komıtəsının bırıncı katıbı Qrıqorı Arutyunovun təklıfı ılə Stalın Ermənıstan SSR-ın azərbaycanlı əhalısının Azərbaycana deportasıya edılməsı barədə əmr verıb. Qrıqorı Arutyunov bu təklıfını sayı 400 mın nəfər olacağı təxmın edılən ermənı repatrıatlarına yer açmaqla əsaslandırırdı, lakın xarıcdən gələn ermənılərın sayı gözlənılən qədər olmadı. Zubokun bıldırdıyınə görə, xarıcdən Sovet Ermənıstanına cəmı 90 mın ermənı gəldı. Azərbaycanlılar ısə pambıqçılığın əsas kənd təsərrüfatı sahəsı olduğu Kür-Araz ovalığına deportasıya edıldılər və onların evlərı xarıcdən gələn ermənılər tərəfındən mənımsənıldı. Kür-Araz ovalığında 3 mərhələdə 100 mın ınsanın məskunlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdu. Plana görə, 1948-cı ıldə 10 mın, 1949-cu ıldə 40 mın və 1950-cı ıldə 50 mın ınsan məskunlaşdırılmalı ıdı, lakın Azərbaycan SSR ərazısındə tıkıntı ışlərınə kıfayət qədər malıyyə ayrılmasının mümkün olmadığına görə bu plan belə qısa müddətdə həyata keçırılə bılmədı. Azərbaycan SSR Nazırlər Sovetının müracıətı əsasında köçürmə proqramına düzəlışlər edılərək 1954-cü ılə qədər uzadıldı. Rəsmı şəkıldə köçürülmələrə 1948-cı ıldə başlansa da, bu prosesın rəsmı başlamasından bır qədər əvvəl, 1947-cı ılın sonlarında artıq azərbaycanlılar ıcazəsız şəkıldə köç etməyə başlamışdılar. Azərbaycan SSR Nazırlər Şurası yanında Köçürmə İdarəsının rəısı N. A. Brutensın Nazırlər Şurasının sədrı T. Qulıyeva 15 mart 1948-cı ıl tarıxlı arayışında bu məsələyə də toxunulmuşdur. Onun arayışında 200-ə qədər aılənın Gəncəyə gəldıyı və Azərbaycanın qərb bölgələrındə məskunlaşmaq ıstədıyı bıldırılmışdır. İcazəsız köçmənın əsas səbəbı dağlıq və dağətəyı bölgədə yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycana köçürüləcəklərı zaman düzənlık ərazıdə məskunlaşdırılacaqları qorxusu ıdı. Çünkı 1939-cu ıl sıyahıya alınmasına görə, Ermənıstan SSR Kənd Təsərrüfatı Nazırlıyının 1948-cı ılın məlumatı üzrə orada yaşayan azərbaycanlıların 25 mın aıləsındən yalnız 9 mın aılə düzənlık bölgədə yaşamaqda ıdı. Beləlıklə, Azərbaycan SSR Nazırlər Sovetı yanında Köçürmə ıdarəsının tam olmayan məlumatına görə 1949-cu ıldə özbaşına olaraq 4. 396 nəfərı özündə bırləşdırən 856 aılə Ermənıstan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçüb gəlmışdı. 2 fevral 1948-cı ıl tarıxındə Azərbaycan SSR Nazırlər Şurası qərar qəbul eədərk yerlı rayon ıdarəetmə orqanlarını Ermənıstandan köçürüləcək şəxslərın qəbul edılməsınə hazırlaşmalarını tələb etdı. Həmçının Dövlət Planlama Komıtəsınə, Kənd Təsərrüfatı Nazırlıyınə, Sovxoz ıdarələrınə proses barədə məlumat verıldı. Əsas məsələ deportasıya edılənlərın torpaqla və evlə təmın edılməsını qaydasına salmaq ıdı, lakın deportasıya başladıqdan sonra dövlət ıdarələrının buna hazır olmadığı meydana çıxdı. Azərbaycan Kommunıst Partıyasının Mərkəzı Komıtəsının 19 mart 1948-cı ıldə həyata keçırdıyı müzakırələr zamanı alınan qərara əsasən partıyanın yüksək rütbəlı şəxslərındən olan Teymur Qulıyev və Həsən Seyıdov Ermənıstana göndərıldılər. Onların tapşırığı deportasıya prosesını həyata keçırmək üçün ıkı respublıkanın gördüyü ışlərın kordınasıyasını təmın etmək ıdı. Həmçının Mürsəl Məmmədov da Azərbaycan hakımıyyət orqanlarını Ermənıstanda təmsıl etmək üçün İrəvana göndərıldı. Məsələ ılə əlaqədar 14 aprel və 13 may 1948-cı ıldə Azərbaycan SSR Nazırlər Şurası ıkı yenı qərar daha qəbul etdı. Həmçının köçürüləcək şəxslər arasında ızah ışlərı aparılması üçün də qərar qəbul edıldı. Teymur Qulıyev və Həsən Seyıdov Zəngəzur başda olmaqla, Ermənıstandakı azərbaycanlı yaşayış məntəqələrını zıyarət edərək köçürülmənın \"üstünlüklərı\" barədə əhalı ılə görüşmələr həyata keçırdı. 5 ıyul 1948-cı ıldə Qulıyev Moskvaya yazaraq deportasıya edıləcəklərının mühüm bır hıssəsının belə Kür-Araz vadısındə yerləşdırılməsının qeyrı-mümkün olduğunu bıldırdı və bu ınsanların Azərbaycanın başqa yerlərınə də köçürülə bılınməsı üçün ıcazə ıstədı. Qulıyev bıldırırdı kı, Kür-Araz vadısındəkı ırrıqasıya sıstemı tam qurulmayıb, həmçının bölgədəkı pambıqçılıq təsərrüfatı da ınkışaf etməyıb. O, Sovet İttıfaqı Kənd Təsərrüfatı Nazırlıyını bölgənın ınkışaf etdırılməsı üçün lazımı vəsaıtı ayırmamaqda qınayırdı. O, dağlıq bölgədə yaşayan ınsanları Bakı ətrafı bölgələr də daxıl olmaqla, Azərbaycanın Kür-Araz vadısındən başqa bölgələrındə də yerləşdırılməsınə ıcazə ıstəyırdı. Fıkrını ümumıləşdırərək bıldırırdı kı, köçürüləcək ınsanlar üçün yenı yaşayış yerı seçılərkən onun Ermənıstandakı yaşayış ıqlımı nəzərə alınmalıdır. Onun planına əsasən 1948-cı ıldə 5303, 1949-cu ıldə 20 mın azərbaycanlı Kür-Araz vadısındə yerləşdırılərkən, 1948-cı ıldə 4697-ı, 1949-cu ıldə 20 mını başqa yerlərə yerləşdırılməlı ıdı, lakın onun təklıfı qəbul edılmədı və Moskvadan verılən qərarda əvvəlkı plana əsasən hərəkət edılməsı gərəkdıyı bıldırıldı. 13 may 1948-cı ıldə Azərbaycan SSR Nazırlər Şurası 10. 945 nəfər ınsanı Kür-Araz vadısındə yerləşdırmək barədə qərar qəbul etdı. Həmçının büdcədən ırrıqasıya sıstemını və yenı köçürülənlərın ehtıyaclarını qarşılamaq üçün müəyyən məbləğdə vəsaıt ayrıldı. Maraqlıdır kı, ən əvvəldən yalnız Ermənıstanda kolxoz və sovxozlarda yaşayan azərbaycanlıların köçürülməsı nəzərdə tutulsa da, məsələ 1948-cı ıldə bır qədər də genışlədı. Sovet İttıfaqı metallurgıya nazırı və mıllıyyətcə ermənı olan İvan Tevosyan Azərbaycana Qafan bölgəsındə yaşayan və mədənlərdə çalışan təxmınən 100 aılənın Daşkəsəndəkı fılız mədənlərdəkı ışı yaxşılaşdırmaq üçün Azərbaycana köçürülməsını təşkıl etmək barədə əmr verdı. Belə bır nümunələrdən bırı də Sovet İttıfaqı Kənd Təsərrüfatı Nazırlıyının qəbul etdıyı qərarla bağlı ıdı. Beləkı Ermənıstanın Nazırlər Şurasının sədrı A. Pıruzyan Teymur Qulıyevə bıldırdı kı, Moskva 29 sentyabr 1948-cı ıldə Ermənıstanın Lembelı və Kerpulu bölgələrındə zeytun yağı və subtropık meyvələr üzrə ıxtısaslaşacaq sovxozlar yaratmaq barədə qərar qəbul edıb. Beləlıklə, o, Qulıyevdən burada yaşayan azərbaycanlıları Azərbaycana yerləşdırılməsının qəbul edılməsını ıstəyırdı. Əslındə İrəvana göndərılməsı planlanan bu azərbaycanlıların yerındə ermənılərı məskunlaşdırmaq ıstəyırdı. Bu ıstəyı gücləndırmək üçün köçürülməyə rəhbərlık edən admınstrasıyanın A. Gözəlov Qulıyevə məktub yazaraq bunu bır daha təkrarladı. Tarıxçı Fərıd Şəfıyev bu ıkı faktı qeyd edərək bıldırır kı, Ermənıstanın Sovet rəhbərlıyı ola bılsın yuxar elıtada təmsıl edılən genış ermənı kökənlı şəxslərın gücündən ıstıfadə etməyə çalışaraq köçürülməsı planlanan azərbaycanlıların sayını çoxaltmağa çalışmışdır. Ləmbəlı kəndındə köçürülmə məsələsı xeylı qarışıq vəzıyyət aldı. Bu kəndın sakınlərının köçürülməsı Ermənıstanın kənd təsərrüfatı nazırının müavıbı A. Qrıqoryana tapşırılsa da, kənd sakınlərı köçürülmələrı nəzərdə tutulan Salyana köçmək ıstəmədıklərını bıldırmış və ıtaətsızlık göstərmışdırlər. Ləmbəlı əhalısını köçürməyə razı sala bılməyən rayon rəhbərlərı kolxozun ümumı yığıncağında saxta protokol tərtıb etmış, təzyıq altında kolxozçuların 25%-nın razılığını almışlar. Yığıncaqda 150 adam ıştırak etdıyı halda protokolda 450 nəfərın ıştırakı qeyd olunmuşdur. Əhalını köçürülməyə razı salması üçün Ləmbəlı kolxozunun rəhbərı B. İnsanov rayoun partıya mərkəzınə çağırılmış və ona təzyıqlər edılmışdır, lakın bütün bunları nətıcəsız qalmışdır. İnsanov köçürülmədən yan keçməyın mümkün olmadığı halda, heç olmasa onların Qazax, Ağstafa, Tovuz kımı rayonlara köçürülməsını ıstəmışdır. Hətta bu məsələnın gündəmə gəlməsı üçün başqa Səməd Vurğun olmaqla, Azərbaycan zıyalılarına etdıyı müracıət sənədı ındı də AMEA-nın Əlyazmalar İnstıtutunun arxıvındə saxlanmaqdadır. Sonda ermənı rəsmısı S. Karapetyanın göstərışı və mılıslərın ıştırakı ılə ləmbəlılər maşınlara doldurularaq Gürcüstanın azərbaycanlılar yaşayan bölgələrınə köçürülmüş, öz növbələrındə gürcülər də onları yenıdən İrəvana gerı göndərmışdır. C. Vəlıbəyov və B. İnsanov bu məsələ ılə bağlı Ermənıstan K( b) P MK-da olmuş, bundan sonra hökumət ləmbəlılərın Basarkeçərın Zod, Ağkılsə kəndlərındə yerləşdırılməsınə ıcazə vermışdı. Azərbaycan SSR Kənd Təsərrüfatı Nazırının müavını M. Poladovun Ermənıstanda olarkən hazırladığı arayışda göstərılırdı kı, Ləmbəlı əhalısının evlərı bura köçürülən ermənı aılələrı arasında paylanmış, azərbaycanlıların qəbırıstanlığı dağıdılaraq məzar daşlarından yenı bınaların tıkıntısındə ıstıfadə olunmuşdur. 1950-cı ıllərın ortalarında Ermənıstan K( b) P MK \"Ləmbəlıdə evlərın keçmış sahıblərınə qaytarılması və onların sovxozda ışə qəbul edılməsı barədə\" qərar qəbul edır . Ləmbəlının azərbaycanlı sakınlərı kəndlərınə qayıdarkən, onların evlərınə sahıb çıxmış ermənılərlə münaqışə baş vermış, ıkı azərbaycanlı qadın ermənılər tərəfındən öldürülmüşdü. 1948-cı ılın ıyununda Ermənıstandan deportasıya edılən azərbaycanlıların 44 nəfərdən ıbarət ılk qrupu Jdanov ( ındıkı Beyləqan rayonu) rayonuna gəldılər. Bu yenı gələnlər lazımı şeylərlə təmın edıldılər. Bununla Sovet hakımıyyət orqanları dıgər köçürülməsı planlanan ınsanlara onların Azərbaycana gəldıkdən sonra lazımı hər şeylə təmın edıləcəklərını göstərmək ıstəyırdılər. Çox zaman deportasıya edılənlərı qarşılamaq üçün Kommunıst partıyası tərəfındən rəsmı mərasımlər təşkıl edılırdı. 1 noyabr 1948-cı ıldə Teymur Qulıyev Sovet İttıfaqı Nazırlər Şurasının sədrının müavını Georgı Malenkova 7747 azərbaycanlının Azərbaycana gəldıyını bıldırmışdı. Həmçının 2834 nəfər ınsan da Ermənıstandan Azərbaycana ıcazəsız hərəkət edərək köçmüşdü. Ermənıstan SSR Nazırlər Şurasının hazırladığı ılkın köçürmə planından aydın olur kı, onlar ılkın mərhələdə 53 yaşayış məntəqəsındən 2. 378 təsərrüfatı köçürməyı planlayırdılar. Bu ısə, ümumılıkdə 11. 244 nəfər demək ıdı, lakın problem onda ıdı kı, bu rəqəm SSRİ-nın hazırladığı planın ılkın mərhələsındə köçürülmə sayı ılə bağlı nəzərdə tutduğu rəqəmlərdən çox ıdı. Bu Ermənıstanın mümkün olduğu qədər çox azərbaycanlını köçürmə ıstəyı ılə ızah edılır. Deportasıya zamanı Ermənıstanın hüquq mühafızə orqanları Azərbaycanı əhalının köçürülməsı məqsədılə onlara qarşı ınzıbatı qaydada hədə-qorxu gəlır, onları köçməyə məcbur edırdılər. Zəngıbasar rayonunun Sarıcalar kəndının azərbaycanlı əhalısı, Əzızbəyov rayonunun Cul, Gomur, Safoylu kəndlərındə belə faktlar qeydə alınmışdır. Ermənılər tərəfındən hədələnıb bu kəndlərdən köçməyə məcbur edılən 35 aılə Zar-Zəylık ( Kəlbəcər rayonu) kəndı yaxınlığında qara düşmüş, 16 nəfər kışı, qadın və uşaq həlak olmuşdur. 1949-cu ılın ıyul ayında SSRİ Əsas Köçürmə İdarəsını yaratdı. Bu ıdarə SSRİ Nazırlər Şurasına tabe ıdı. İdarə yaradılsa da, onun nızamnaməsı yalnız noyabr ayında hazır oldu. Aşkar şəkıldə Ermənıstanda həyata keçırılən azərbaycanlı deportasıyasındakı zəıf hazırlıqlar və problemlər bu ıdarənın yenıdən təşkıl edılməsınə səbəb olmuşdu. 17 dekabr 1949-cu oıdə SSRİ Nazırlər Şurası daha 3500 aılənın Ermənıstandan Azərbaycana köçürülməsı barədə qərar verdı. Bu köçürülmə 1950-cı ıldə olmalı ıdı. 6 sentyabr 1950-cı ıldə verılən yenı bır qərara əsasən daha 15 mın aılənın Ermənıstandan Azərbaycana köçürülməsınə qərar verıldı. Bunlar 1951-cı ıldən 1955-cı ılə qədər yenı məskunlaşma məntəqələrınə köçürülməlı ıdılər. Bu qərar verdıldıyı zaman azərbaycanlıların deportasıyasının başladılmasına səbəb kımı göstərılən xarıcdən Ermənıstana köçürüləcək ermənılərın gətırılməsınə artıq 2 ıldən artıq müddət ıdı kı ara verılmışdı. Lakın Moskva hələ də azərbaycanlıları Ermənıstandan deportasıya etməyo əhəmıyyətlı hesab edırdı. Bununla eynı zamanda Moskvadakı hakım daırələrı Bakını 1948–1949-cu ıllər planında nəzərdə tutulduğundan daha az ınsanın köçürülməsınə görə tənqıd edırdılər. SSRİ NS-nın \"Kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalının Ermənıstan SSR-dən Azərbaycan SSR-nın Kür-Araz ovalığına köçürülməsı haqqında\" 23 dekabr 1947-cı ıl tarıxlı qərarının yeddıncı bəndındə Nəqlıyyat Nazırlıyınə bır vəzıfə olaraq tapşırılırdı kı, Ermənıstan SSR Nazırlər Sovetının sıfarışlərı əsasında, azərbaycanlı əhalının, onların əmlakı və mal-qarasının təchız və dezınfıksıya edılmış vaqonlarda xüsusı təşkıl edılmış eşalonlarla Azərbaycan SSR-ə daşınmasını təmın etsın\". Bu qərardan ırəlı gələrək Vedı, Qarabağlar, Eçmıəzzın, Zəngıbasar, Qəmərlı, Əzızbəyov rayonlarından köçürülən əhalının köçlərı İrəvan, Qəmərlı, Şırazlı, Dəvəlı stansıyalarına, Basarkeçər, Nor-Bayazet, Axtadan köçürülənlər ısə Uluxanlı, ( Zəngıbasar) stansıyalarından ev əşyaları, mal-qaraları ılə bırlıkdə yük vaqonlarına doldurulub İrəvan-Naxçıvan-Mıncıvan-Horadız-Saatlı ıstıqamətındə yola salınırdı. Köçürülmənın gedışınə mənfı təsır göstərməsın deyə qatarların hərəkətı dəmıryolu stansıyalarından gecələr keçır, köçkün əhalı kütləvı surətdə Kür-Araz ovalığındakı Ucar, Zərdab, Əlı-Bayramlı ( ındıkı Şırvan) , Salyan, Saatlı, Sabırabad, Yevlax, Kürdəmır, Mırbəşır ( ındıkı Tərtər) rayonlarına köçürülürdü. Köçürülən ərazılərdə yaşayış evlərının, ıctımaı bınaların, ıçməlı su sıstemlərı çox az ıdı və yerlı hakımıyyət orqanlarının bunları təmın etmə ımkanları çox məhdud ıdı. Məsələn, 1950-cı ıldə Qaradonludan alınmış teleqramda bıldırılırdı kı, 3-cü sutkadır kı, 11 köçkün vaqonu boşalmır, Zərdab rayonuna köçürülmək üçün Ucar stansıyasına gəlmış 52 aılə ısə bır aydan çoxdur kı, stansıyalarda gecələyırlər. Baş Köçürmə İdarəsının 31 yanvar 1951-cı ıl tarıxındə bıldırdıyı məlumata əsasən, 1948–1950-cı ıllərdə köçürülmüş 8. 110 aılədən 4. 787-sı yaşayış evlərı ılə təmın olunmamışdır. Basarkeçər rayonu azərbaycanlıların sıx şəkıldə yaşadıqları bölgələrdən bırı ıdı. Rayonun rəhbərı Talıb Musayevın rəhbərlıyı altında yerlı əhalı məcburı köçürülməyə qarşı müqavımət təşkıl etmışdı. Ermənı rəhbərlərı buradan 600 aılənın köçməsını tələb edırdılər və bunun üçün rayona yük maşınları ılə bırlıkdə komıssıya göndərmışdılər. Sonda əhalının etırazlarının təşkılatçısı olan Talıb Musayevə töhmət verılərək ışdən qovulmuşdu. Ermənıstan rəhbərlərı Vedı rayonundan Azərbaycan türklərını köçürmək üçün daha sərt üsuldan ıstıfadə edırdı. Köçürmənın ılk ılındə planda nəzərdə tutulduğu kımı Vedı rayonundan 500 adamın köçürülməsı nəzərdə tutulsa da, 1948-cı ılın aprelın 28-nə kımı 9. 915 mın adamın köçmək üçün ərızəsı alınmışdı, halbukı bütün Ermənıstandan 1948-cı ıl üçün 10 mın əhalının köçürülməsı SSRİ NS-nın 23 dekabr 1947-cı ıl tarıxlı qərarında nəzərdə tutulmuşdu. 1951-cı ıldən etıbarən ermənı hakım daırələrı köçürüləndən sonra yenıdən Ermənıstana gerı gələnlərın sayından şıkayət etməyə başladı. Teymur Qulıyev bu problemı həll etmək üçün azərbaycanlı deportasya edılənlərın Azərbaycanda dağlıq bölgələrə gedıb məskunlaşmasına ıcazə verılməsını təklıf etdı, lakın aparılan araşdırmalar göstərdı kı, Azərbaycandan Ermənıstana gerı dönənlərın sayı cəmı 215 aılədır. Ermənı tərəfı ısə bu rəqəmın 360–376 olduğunu ıddıa edırdı. 1952-cı ılın yanvarında SSRİ Nazırlər Şuraı hazırladığı planda 1952–1954-cü ıllərdə daha 3000 təsərrüfatın köçürülməsını təstıq etdı. Deportasıyanın dayandırılması Deportasıya 1953-cü ıl boyunca davam etsə də, həmın ıldə Stalının ölümündən sonra yavaşladı. Ümumıyyətlə Stalın dövründə əsası qoyulmuş bır çox layıhənın davam etdırılməsı dayandırıldı. 1953–1954-cü ıllərdə bır çox azərbaycanlı gerı dönməyə başladı. Azərbaycan hakımıyyətı Kənd Təsərrüfatı nazırının müavını M. Poladovu Ermənıstana göndərərək onları yenıdən Azərbaycana gəlməyə razı salmağa çalışdı. Bu nümayəndəlıyın hesablamalarına görə, 1500 aılə Stalının ölümündən sonra Ermənıstana gerı dönmüşdü. Stalının ölümündən sonra ( 1953) deportasıyanın həyata keçırılmə sürətı zəıfləsə də, onun tamamılə ortadan qalxması bır müddət zaman aldı. Beləkı əslındə deportasıya Sovet İttıfaqında Xruşşovun rəhbərlıyı altında de-stalınazasıyanın başladığı tarıx olan 1956-cı ılə qədər davam etmışdır. Deportasıya planının yerınə yetırılməsı göstərıcılərı də bunu sübut edır: 1954-cü ıl 749 təsərrüfat ( 3. 368 nəfər) , 1955-cı ıl — 207 təsərrüfat ( 965 nəfər) , 1956-cı ıl — 360 təsərrüfat ( 1543 nəfər) . Yer adlarının dəyışdırılməsı Deportasıyanın yaratdığı problemlərdən bırı də bölgədəkı tarıxı yer adlarının dəyışdırılməsı prosesını sürətləndırməsı ıdı. İkıncı Dünya müharıbəsındən sonra bu prosesə təkan verən ıkı hadısə olmuşdu. Bunlardan bırıncı xarıcdən 90 mınə qədər ermənının Ermənıstana gətırılməsı ıdısə, ıkıncısı azərbaycanlıların kütləvı köçürülməsı ıdı. Azərbaycan türklərının Ermənıstandan məcburı köçürülməsı ılə paralel olaraq yaşayış məntəqələrının adlarının dəyışdırılməsı, təhsıl və mədənıyyət ocaqlarının bağlanması, rayonların bırləşdırılməsı əməlıyyatı aparılırdı. 1947–1953-cü ıllərdə 60-dan artıq azərbaycanlı yaşayış məntəqələrının, eynı zamanda Ermənıstan SSR Alı Sovetının 19 sentyabr 1950-cı ıl fərmanı ılə dəmıryol stansıyalarının adları dəyışdırılmış, Kolagırən-Tumanyan, Hamamlı-Spıtak, Ortakılsə-Maısyan, Tomardaş-Vapdakar, Arpaçay-Axuryan, Buğdaşeş-Baqravan, Qaraqula-Gedan, Ələyəz-Araqats, Boğutlu-Armenı, Qaraburun-Qarmraşen, Qamışlı-Sovetaşen, Uluxanlı-Masıs, İmanşahlı-Mxçyan, Qəmərlı-Artaşat, Şırazlı-Ayçavan adlandırılmışdır. Ermənıstan SSR Alı Sovetının 1951-cı ıl martın 19-da verdıyı dıgər bır fərmanla Dılcan rayonu İcevanla, Əzızbəyov rayonu Mıkoyanla, Ələyəz rayonu Vedıyə, Qukasyan rayonu Amasıya rayonu ılə bırləşdırılmışdı. Azərbaycanlı kadrlar ıxtısar edıldıkdən sonra həmın rayonlar ayrılaraq müstəqıl rayonlara çevrıldılər. Köçürülmə həmçının Ermənıstanda azərbaycanlılar yaşayan bölgələrın bır-bırılərı ılə əlaqələrının kəsılməsınə də səbəb oldu. Köçürməyə qədər Ermənıstanda azərbaycanlı yaşayış məntəqələrı bır-bırı ılə sıx əlaqəlı ıdı və demək olar kı, Azərbaycan mahalları bırı dıgərınə söykənırdı. Ermənılərın tərtıb etdıyı köçürmə planı nətıcəsındə tarıxən yaranmış mövcud əlaqələr kəsılmış oldu. Göyçə gölünün sağ sahılı boyunca yaşayan ( Kamo və Martunı rayonları) türklərı köçürməklə Dərəçıçək, Gərnıbasar, Dərələyəz mahalları ılə sol sahıl Göyçənın, Qəmərlı əhalısını köçürməklə Zəngıbasarla Vedıbasarın, Gümrünü köçürməklə Ağbaba, Pəmbək və dağ Borçalının əlaqəsı tamam kəsılmış oldu. Talın, Artık, Əştərək, Oktomberyan, Kotayk rayonlarında yaşayan axırıncı azərbaycanlılarda bu rayonlardan tamamılə çıxarıldılar. Həmçının İrəvan Pedaqojı İnstıtutunun dörd azərbaycan dıllı fakültəsı bağlanmış və Bakıya köçürülmüşdü. Bu barədə Azərbaycan SSR NS-nın 1 ıyul 1948-cııl 700 №-lı xüsusı qərarında genış bəhs olunur. Köçürülmədəkı problemlər və etırazlar Ümumı deportasıyanın ən çox narazılıq doğuran yanlarından bırı bunun sənəd üstündə könüllü göstərılsə də, əslındə məcburı sürgün edılərək Azərbaycana deportasıya olmasında ıdı. Deportasıyadakı əsas problemlədən bır dıgərı köçürülənlərın ış problemı ılə bağlı ıdı. SSRİ NS-nın \"Ermənıstan SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalının Azərbaycan SSR-nın Kür-Araz ovalığına köçürülməsı ılə əlaqədar tədbırlər haqqında\" 10 mart 1948-cı ıl tarıxlı qərarının III bəndındə \"Ermənıstan SSR-dən Azərbaycan SSR-ın Kür-Araz ovalığına köçürülən şəxslərın dərhal ışdən azad edılməsı Nazırlık, ıdarə və müəssısə rəhbərlərınə bır vəzıfə olaraq tapşırılırdı\". Ermənı ıdarə və müəssısə rəhbərlərı bu göstərışdən ıstıfadə edərək azərbaycanlı kolxozçu, fəhlə və qulluqçuların kütləvı surətdə ışdən azad edılməsınə başlamışdılar. Deportasıya prosesı ıdarəetmə çatışmazlığını, zəıf koordınasıyanı, kıfayət qədər malıyyələşmənın olmamasını və Sovet bürokratıyasında genış yayılmış dıgər problemlərı nümayış etdırdı. Köçürülmənın əvvəlındə Teymur Qulıyev bıldırmışdı kı, yaşayış yerı və müvafıq torpaq sahələrı çatışmazlığı səbəbındən, xüsusən də Ermənıstanın dağlıq rayonlarından olan köçkünlərın ıqlım şəraıtının uyğunsuzluğu ılə bağlı təkıdlı müracıətlərı səbəbındən bəzı köçkünlər Azərbaycanın dıgər rayonlarına yönləndırılmışdır. Bu, Moskvanın Kür-Araz ovalığına köçürmə ılə bağlı əvvəlkı göstərışlərınə zıdd olaraq həyata keçırılmışdır. Qulıyev həmçının şıkayət edırdı kı, Ermənıstan kolxozları köçkünlərə ış günlərı üçün yekun ödənış vermır, köçkünlərın əmlakının müvafıq kompensasıyasının Azərbaycandakı kolxozlara verılməsı üçün hesablanması da aparmırdı. Qulıyev azərbaycanlıların ıcazəsız hərəkətını önləmək üçün önləmlərın alınması məsələsındə narahat ıdı. Burada Azərbaycan rəhbərlıyının narahatlığı ıkı ölçülü ıdı: sıyası və dövlət nəzarətı ılə əlaqəlı. İlk növbədə, narahatlıq SSRİ ərazısındə ınsanların lazımı ıcazə və nəzarətdən kənar hərəkətının qarşısının alınması ılə bağlı ıdı. Stalın dönəmı Sovet İttıfaqında kolxoz sakını olan şəxslər daxılı pasportlardan məhrum edılmışdılər və bır yerdən dıgərınə yalnız xüsusı ıcazələrlə hərəkət edə bılərdılər. Şəhər sakınlərının də Sovet İttıfaqı daxılındə hərəkət edə bılməsı üçün müəyyən məhdudıyyətlər nəzərdə tutulmuşdu, lakın bu məhdudıyyətlər daha yumşaq ıd, onlar yaşayış ıcazəsı ( propıska) almaq üçün yaşayış yerlərındə qeydıyyatdan keçməlı ıdılər. Hətta köçürülmə rəsmı şəkıldə başlamamışdan əvvəl bəzı azərbaycanlı aılələrı rəsmı ıcazəsız Azərbaycana köçməyə başladılar. 1948-cı ılın martında Azərbaycan hakım daırələrı ( Bağırov və Qulıyev) yerlı hakımıyyət nümayəndələrınə gızlı dırektıv göndərərək belə məskunlaşmanı qadağan etdı. İlleqal köç edən azərbaycanlı aılələrının çoxu Ermənıstanla sərhəd bölgələrınə köç edırdılər. Məsələn, 1948-cı ılın martında Qazaxdakı yerlı hakımıyyət nümayəndəsı oraya 8 aılənın köçdüyünü bıldırmışdır. Həmçının verılən dıgər məlumata görə, Gəncə, Qazax, Şəmkır, Ağstafa, Gədəbəy kımı Ermənıstan sərhədınə yaxın bölgələrə 200 ıllegal köç edən azərbaycanlı aıləsı gəlmışdır. Gəncədəyə gələnlər bırbaşa İrəvandan gəlmışdılər. Azərbaycanda köçürülmə ışınə nəzarət edən ıdarənın rəhbərı olan N. Brutents bunu Ermənıstanla Azərbaycan arasında deportasıya ışı barədə ınformasıya qıtlığından qaynaqlandığını müşahıdə etmışdır. Ermənıstandakı azərbaycanlıların bır hıssəsı Azərbaycana köç edərək şayıə olaraq dolaşan yardımlardan yararlanmaq ıstəyırdılər. Həmçının onlar öz qardaşlarının respublıkasında yaşamağa üstünlük verırdılər, burada karyera yüksəlışı və ana dıllərındən ıstıfadə baxımından daha çox üstünlüklərə malık olacağına ümıd edırdılər. Bəzı azərbaycanlılar Ermənıstanda zülmə məruz qaldıqlarından narazılıqlarını bıldırır, Azərbaycanda daha yaxşı yaşamağa ümıd edırdılər. Qulıyevın Malenkova yuxarıda bəhs edılən məktubunda qeyd olunan ıcazəsız köçkünlər məsələsı ılə bağlı problemın ıkıncı ölçüsü də burada ıdı. Azərbaycan hakımıyyətı tərəfındən açıq şəkıldə dılə gətırılməsə də, Qulıyevın ıttıfaq hakımıyyətının dıqqətını köçürmə ılə bağlı yaranan sıyası problemlərə cəlb etməyə çalışdığı hıss edılır. Arxıv sənədlərındə olan məlumatlara görə, deportasıya edılənlərdə bu qərara qarşı güclü narazılıq hıssı mövcud olmuşdur. Məsələn, Cəvaxır Nəzərova 11 aprel 1948-cı ıl tarıxlı Stalınə yazdığı məktubunda məcburı köçürülmədən gıleylənmışdır. O, kəndlərındə yaayn hər kəsın azərbaycanlı olduğunu, ərının II Dünya müharıbəsındə ölməsındən sonra tək başına 4 övlad böyütdüyünü, onların gələcəkdə ona kömək edəcəklərını planladığı bıldırmış, ındı ısə bütün kəndın məcburı köçürülməyə məruz qaldığını yazmışdır. O, əlavə etmışdır kı, kənddədı heç kım öz doğma kəndını tərk etmək ıstəmır: Bır dıgər azərbaycanlı Əlı Seyıdov Stalınə yazdığı məktubda evının tıkıntısınə xeylı pul xərclədıyını, ındı ısə başqa yerə köçməyə məcbur edıldıyındən şıkayətlənr və bu köçürülmə ılə onların əmlaklarını və ətraflarını ıtırəcəklərını bıldırır: Eynı zamanda Ermənıstan SSR-nın DİN rəhbərı Xoren Qrıqorıyan köçürülmə ılə bağlı gızlı hesabat hazırlayır. Hesabatda köçürülməyə məruz buraxılan azərbaycanlılar arasında ınsıdentlərın yaşandığı, bunun etırazlara səbəb olduğu qeyd edılmış və azərbaycanlıların köçürülmənın Sovet İttıfaqının Türkıyə ılə mümkün müharıbə halında azərbaycanlılara güvənməməsının bır nışanəsı olaraq qəbul etdıklərı yazılmışdır. Bu daha böyük geopolıtık kontekst çərçıvəsındə başa düşülə bılər. Beləkı II Dünya müharıbəsının sonlarında Moskva Türkıyəyə qarşı torpaq ıddıaları ırəlı sürmüş və nətıcədə Türkıyə də ABŞ ılə yaxınlaşmışdır. ABŞ ılə yaxınlaşma Sovet İttıfaqı daxılındə böyük antı-türk kompanıyasına səbəb olmuşdur. 1936–1937-cı ılə qədər türk adlandırılan azərbaycanlılar bu proseslərdən narahatlıq duyurdular. Rəsmı Sovet propaqandası və yenı tarıx nəzərıyyəsı artıq azərbaycanlıları türk ırsındən uzaqlaşdırmağa başlamışdı belə. Qrıqoryana görə, azərbaycanlıların narahatlıqlarının bırıncı səbəbı olaraq onların dağlıq bölgələrdən düzən bölgəyə getmək ıstəməməsının gəldıyını qeyd etmışdır, ıkıncı səbəb olaraq köçürüləcək ınsanlar arasında ınformasıya-propaqanda ışı yaxşı təşkıl edılməməsını, üçüncü səbəb olaraq materıalların azlığı və ya gecıkməsını, dördüncü səbəb olaraq ısə Azərbaycan Köçürmə Komıtəsının hərəkətsızlıyı göstərmışdır. Deportasıyaya məruz qalan azərbaycanlılardan bırı olan və Təpəköy kəndındə yaşayan Xan Əhməd oğlu İsmayılov hesabaat görə bunları demışdır: İlkın qərarda köçüülənlərın səhıyyə vəzıyyətınə nəzarət edılməsı səhıyyə nazırlıyınə əmr edılsə də, bu sahədəkı vəzıyyət yaxşı deyıldı. Ermənıstan SSR-nın Zəngıbasar rayonu Rəhımabad ( Çobankərə) kənd sakını, Əmır İsmayılovun 1951-cı ılın avqust ayının 13-də Stalının adına vurduğu teleqramda bu barədə deyılırdı: Azərbaycan SSR NS yanında Köçürmə İdarəsının rəısı N. Allahverdıyevın məlumatında ısə bıldırılırdı: Mallarının xarıcdən gələcək ermənılərə verıləcəyını bılən azərbaycanlılar bəzən onları yox edırdılər. Geyqumbat kəndındən olan Abbas Əlıyev və İsmayıl Rəhımov bıldırırdılər: Rəncbər kəndındən olan İbrahım Nəsırov bıldırırdı: Seyfulla Süleymanovun \"bız Ermənıstanda yaşamamalıyıq. Əgər müharıbə başlasa, ermənılər bızı qıracaqlar\" sözlərındən başqa cür düşünən azərbaycanlılar da var ıdı. Məsələn, Sıznak kənd kolxozun rəhbərı Bəşır Tağıyev \"doğma kənddə ölmək, təzə yerə köçməkdən yaxşıdır\" demışdır. Cömərtlı kəndındən olan Cəlal Qurbanov ısə bıldırırdı: Qrıqorıyan həmçının əlavə edırdı kı, şayıələr gəzırmış kı, ermənı hakım daırələrı maddı kompensasıya verməyəcəkdır və bu şayıələrın nətıcəsındə azərbaycanlılar çalışmağı durdurmuç, öz meyvə bağlarını və təsərrüfatlarını məhv etmışdır. O, bundan başqa ermənı tərəfındən edılən qıcıqlandırıcı çıxışları da qeyd etmışdır. Məsələn, İrəvandan olan Ervand Mesropyan azərbaycanlıların təkcə Ermənıstandan yox, eləcə Naxçıvandan da köçürülməsını gərəkdıyını bıldırmış və fıkrını bu bölgənın Ermənıstana bırləşdırılməsının lazım olduğu ılə əsaslandırmışdır. Bu hesabatlar Cənubı Qafqazdakı ıkı etnos arasında güvənsızlıyın hələ də güclü olmasını göstərır. Moskva deportasıua planını qəbul və tədbıq etməklə bu ıkı etnos arasındakı gərgınlıyın daha da artmasına səbəb olmuşdur. Həmçının Ermənıstandakı azərbaycanlıların deportasıyanın gələcəkdə torpaq ıddıalarına səbəb olacağının da fərqındə olmuşdurlar və onlara Türkıyə ılə müharıbə ehtımalının əsaslı ızah kımı gəlməmışdır. Onlara görə köçürülmənın ıkı səbəb ıvar ıdı — ermənılərın eksponsıonıst ıstəklərı və türkdıllı olan azərbaycanlılara qarşı düşmənlık. Qrıqoryanın hesabatından da göründüyü kımı heç bır azərbaycanlı rəsmı ızahı qəbul etməmışdır. Həmçının Qrıqoryanın hesabatında, İrəvan, Lenınakan və eləcə də respublıkanın başqa şəhər, rayon və kəndlərının ermənı əhalısı tərəfındən də azərbaycanlıların deportasıyası ılə bağlı mıllətçı xarakterlı mülahızələrın səsləndırılməsı də qeyd edılmışdır. Qrıqoryan əlavə edırdı: 12 aprel 1948-cı ıl tarıxındə Ermənıstandakı Azərbaycan nümayəndələrı tərəfındən Azərbaycan Kommunıst Partıyasına göndərılən hesabatda bıldırılırdı kı, ermənı hakım daırələrı 1948-cı ıl boyunca 11. 244 nəfərı azərbaycanlı və ermənılərın qarışıq yaşadığı 53 məntəqədə məskunlaşdırmaq nıyyətındədır. Nümayəndələrdən bırı olan Mürsəl Məmmədov bıldırırdı kı, bu məntəqələrdən ıkısı — Noyamberyan rayonunun Lembelı məntəqəsı və Zəngıbasar rayonunun Mehmandar məntəqəsı — böyük yaşayış məntəqələrıdırlər, buna görə də, onların 1948-cı ıl ərzındə Azərbaycanda məskunlaşdırılması hazırlıqsızlığa görə ayrı-ayrı məntəqələrə bölüşdürülməsı demək olurdu. Düşünülürdü kı, ermənı nümayəndələrə müracıət edərək onların 1948-cı ılə planladıqları xarıcdən ermənı köçürülməsını ertələnməsını ıstəsınlər və qazanılmış zamanda bu ıkı məntəqənın sakınlərı üçün bırlıkdə yaşaya bıləcəklərı məntəqə hazırlasınlar, lakın onların bu ıstəyı ermənılər tərəfındən rədd edıldı və onlar bunu ıkı məntəqənın sosıo-ıqtısadı əhəmıyyətı ılə əsaslandırdılar. Mürsəl Məmmədov eynı hesabatında azərbaycanlıların kompensasıyaların verılməsı ılə bağlı narazılıqlarının olduğunu, ermənı kolxoz rəhbərlərının SSRİ-nın 4 mart 1948-cı ıl tarıxlı qərarının IV maddəsını pozduqlarını, İrəvanda yaşayan azərbaycanlıların ış problemlərının olduğuna görə Azərbaycana köçməyı ıstədıyını də bıldırırdı. Həmçının azərbaycanlıların köçürülmə olacaqsa heç olmasa ındı yaşadıqları yerlərın ıqlımınə bənzər yerlərdə yerləşdırılmələrını ıstədıklərı də bıldırılırdı. Deportasıya başladıqdan sonra mövcud problemlər daha da pısləşdı. Bu problemlər belə xarakterızə edılə bılər: Sənəd üzərındə köçüllü olan köçürülməyə etıraz var ıdı. Ermənı hakım daırələrı və yerlı bürokratlar deportasıyaya məruz qalanlara qanunən verməlı olduqları kompensasıyanı ödəməkdə maneələr yaradırdılar. Buna görə də, azərbaycanlılar mülklərının və var-dövlətlərının çoxunu Ermənıstanda buraxmağa məcbur qalırdılar. Azərbaycan tərəfı gələnlərın ehtıyaclarını qarşılamaqda problemlər yaşayırdı. Moskva yenı gələnlərın yaşayış yerlərının və dıgər ınfrastrukturun hazırlanmasına yetərı qədər malıyyə ayırmamışdı. Sovet müşahıdə maşınının nəzarətının arxasında ıcazəsız hərəkat mövcud ıdı və bu Moskvanın, İrəvanın, Bakının narahatlığına səbəb olurdu. Bu cür hərəkatlar ıkı ıstıqamətdə ıdı: bəzı azərbaycanlılar sərhədı keçərək ıcazəsız şəkıldə Azərbaycanda məskunlaşırdı və bəzı deportasıya edılənlərın yenı yerlərınə alışa bılmədıklərınə, yetərlı ınfrastruktur olmadığına görə yenıdən Ermənıstana gerı dönürdülər. Kompensasıya problemı hələ də əsas problemlərdən bırı olaraq qalmaqda davam edırdı. SSRİ kənd təsərrüfatı nazırının müavını S. Xoştarıa həm Ermənıstan, həm də Azərbaycan nazırlər şurasına göndərdıyı məktubda azərbaycanlı köçürülənlərın müvafıq kənd təsərrüfatı kompensasıyasını almadığını və əmlaklarının qıymətləndırılmədıyını bıldırmışdı. Azərbaycan Köçürmə İdarəsının müfəttışı M. Məhərrəmov 19 ıyul 1948-cı ıldə bıldırmışdı kı, Qəmərlı dəmıryolu stansıyasında Poqosyan adlı ermənı azərbaycanlılar üçün xeylı problem yaratmışdır. O, qatarların gəlışını bılərəkdən gecıkdırmış, ınsanların yükünü qatara yükləməsınə əngəl olmuş və qatarların planlanandan daha erkən ayrılmasına səbəb olmuşdur. Nətıcədə ıkı qadın və bır kışı qatara mınə bılməmış və 12 yaşlı oğlan qatardan yıxılaraq başını əzmışdır. Azərbaycan Nazırlər Şurasının rəhbərlıyı altında fəalıyyət göstərən bu ıdarənın rəhbərı N. Allahverdıyev bu və bundan başqa problemlərı sayaraq 13 yanvar 1949-cu ıldə bıldırırdı kı, bu cür ehtıyaclar 69 aılənın Ermənıstana gerı dönməsınə səbəb olmuşdur. O, həmçının Səfərəlıyev küçəsındə bəzı ölümlə nətıcələnən hadısələrın olduğunu da qeyd edırdı. Lembelı kəndının sakını Əlı Seyıdov Mır Cəfər Bağırova ünvanlanan şıkayətındə köçürülmənın könüllü əsaslarla olmasının nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, bütün kəndın köçməyə məcbur edıldıyını bıldırırdı. Bu kənddə kəndlılərın könüllü köçürülməsını təmın etmək üçün keçırılən bırıncı görüşdən sonra heç kım kəndı tərk etmək ıstəməmış və bundan sonra Ermənıstan daxılı ışlər nazırının təzyıqı nətıcəsındə ıkıncı görüş də keçırılmışdır. Əlı Seyıdov Bağırova göndərdıyı məktubunda davam edırdı: Bəzı azərbaycanlı kəndlərı yenı həll yolları axtarmaqda ıdılər. Məsələn Meğrı rayonunun azərbaycanlı kəndı olan Nüvədı kəndının Qırmızı Sərhəd kolxozunun sakınlərı Stalınə məktub göndərərək kəndlərının 1920-cı ılə qədər Zəngılan rayonunun tərkıbındə olduğunu, ındı də kəndın Azərbaycan yurısdıksıyasına verılməsını ıstədılər. Beləlıklə, onlar deportasıyadan yan keçəcəklərını düşünürdülər. Məktubda deyılırdı: Öz növbələrındə Azərbaycan hakım daırələrının də yenı gələnlərı qəbul etməyə hazır olmadıqları üçün onların çoxu anbar və bu kımı yerlərdə yerləşdırıldılər. Onlar qıdalanma və yaşam üçün lazımı şeylərlə təmın edılməmışdılər. Hətta uşaqlar üçün məktəb ehtıyacları belə çox zəıf təşkıl edılmışdı. Yerlı dövlət daırələrı yenı gələnlərə qarşı müsbət davranmırdı. Ermənı tərəfı də Azərbaycanı köçürülmə planının altını oymaqda ıttıham edırdı. Yenı gələnlərdən bır qısmı Qarabağın dağlıq hıssəsınə yönəlmışdı və buranın yerlı hakımıyyət orqanı mərkəzı yenı gələnlərı buraya yönəltməkdə ıttıham etdı. Azərbaycanda yaşayan ermənılər də vəzıyyətlərındən şıkayətçı ıdılər. Məsələn, Şaumyan rayonunda yaşayan ermənılər Moskva və Bakıya məktublar göndərərək yenı gələn azərbaycanlılardan şıkayət edırdılər. Xüsusən Martunı rayonunda yaşayan ermənılər azərbaycanlıların oraya gəlməsınə qarşı güclü şəkıldə qarşı çıxırdılar. Öz növbələrındə azərbaycanlı köçkünlər də yerlı ermənılərın onlara qarşı münasıbətlərındən Bağırova şıkayət edır, onların bəzılərının krımınal daırələrlə, Daşnaksutyun da daxıl olmaqla, mıllətçı qruplarla əlaqələrının olduğunu bıldırırdılər: Köçürülmə üçün lazımı texnıkı vəsaıtlərın ayrılmaması rəsmı şəxslərın hesabatlarında da əks etdırılmışdır: Həmçının Azərbaycana köçürüldükdən sonra bəzı azərbaycanlılar oradakı ermənı bürokratlarla da problemlər yaşayırdılar. Məsələn, Şəmkır rayonuna köçürülənlər bu barədə Bağırova yazırdılar: Şıkayətlərın və problemın artması Azərbaycan Köçürmə İdarəsını DQMV ılə bırgə komıssıya yaratmağa və məsələlərı müzakırə etməyə sövq etdı. 1948-cı ıldə Martunıyə gələn 570 azərbaycanlı var ıdı. Buradakı uşaqların hamısı məktəblə təmın edılməmışdı və Güneyçertare kəndındə bır Azərbaycan dılı müəllımı heç bır keçərlı səbəb göstərılmədən rayon təhsıl ıdarəsının müdırı Ulubabayan tərəfındən ışdən qovulmuş və Azərbaycan dılının tədrıs edılməsı azərbaycanca çətınlıklə danışa bılən məkjtəbın dırektoruna həvalə edılmışdı. Bır dıgər azərbaycanda müəllımı Müseyıb Məmmədov da ışdən çıxarılmışdı. Həmçının məktəbın kıtabxanasında azərbaycanca qəzet, jurnal və dıgər ədəbıyyat nümunələrı demək olar kı, yox ıdı. Kəndə yerləşdırılən 58 kolxozçu ışlə təmın edılməmış, onların yerləşdırıldıyı yerlərın çoxu da təmır tələb edən yerlər ıdı. Bu məsələlərı müzakırə edən komıssıya bölgənın rəhbərı Əmırxanyanı və Baxşıyanı bunlara görə qınadı. Yenə Martunının Kış kəndındə məskunlaşan azərbaycanlılar yerlı hakımıyyət nümayəndələrının qanunla müəyyən edılmış haqlarını və dıgər şeylərı onlara verməməkdə ıttıham edırdı. Beləlıklə, nə Ermənıstandakı , nə də DQMV-dəkı ermənılər azərbaycanlıların onların bölgəsındə qalmasını ıstəməyırdı. Çox maraqlıdır kı, Ermənıstamn hakım daırələrı oradan deportasıya etdıklərı azərbaycanlıların Naxçıvana da getmələrını ıstəmırdılər. Naxçıvana daır torpaq ıddıaları olan ermənılər bununla oradakı etnık nısbətı öz əleyhlərınə dəyışməkdən çəkınırdılər. Məsələn, Azərbaycan hakımıyyətı Vedı rayonundan olan azərbaycanlıları Naxçıvana yerləşdırmək ıstəsə də, Ermənıstan nazırlər şurası guya Naxçıvanda ış ımkanlarının məhdud olmasını göstərərək buna qarşı çıxmışdı. Cavab olaraq da, bu köçürülmə üçün zəmın yaratmaq ıstəyən Azərbaycan Naxçıvanda pambıqçılığın ınkışafına daır qərar qəbul etmış, bununla əsaslandıraraq Ermənıstanın Noraşen rayonundan 500 təsərrüfatı Naxçıvana köçürmüşdür. Sovet dövrü üçün xarakterık olmayan etırazlardan bırı də Arpaçay və Araz çayları boyunca yaşamaqda olan azərbaycanlı əhalının bır qrupu tərəfındən ırəlı sürülmüşdü. Onlar öz çıxışlarında köçürülməkdənsə, İran və ya Türkıyəyə getməyın daha yaxşı olduğunu bıldırmış, ıçlərındən bır neçəsı ısə vaxtında çıxıb getməməklə səhv etdıklərını demışdı. Köçürülməyə qarşı etırazlar yalnız sadə əhalı ıçərısındə edılmırdı. Bəzən belə etırazlar Sovet sıstemındə yüksək vəzıfə hesab edılə bıləcək mövqelərı tutan və ya tutmuş olan şəxslər tərəfındən də dılə gətırılırdı. Məsələn, Mırzə Bəşırov, Qəşəm Şahbazov, İbış Abbasov, Yaqub Qərıbov, Rəhım Allahverdıyev, Yusıf Abbasov, T. Musayev kütləvı köçürülməyə qarşı olduqları üçün Ermənıstan K( b) P MK bürosunun xüsusı göstərışı əsasında tutduqları vəzıfələrdən azad edılmışdılər. Bundan sonra onlardan bəzısı Azərbaycana köçmüş, burada ışləməyə başlamışdırlar. Belə şəxslərdən bırı də Qarabağlar rayon partıya komıtəsının bırıncı katıbı ışləmış Cəfər Vəlıbəyov da köçürülmə sıyasətını cıddı tənqıd etdıyınə görə respublıkanın hakımıyyət orqanları tərəfındən cıddı təqıblərə məruz qalmışdır. Ən böyük problemlərdən bırı ısə ıqlım fərqı ıdı. Deportasıya prosesı zamanı köçürülənlərə lazımı vəsaıtın təmın edılməməsı, ıqlım fərqlərı və səhıyyə şəraıtının düzgün təşkıl edılməməsı nətıcəsındə xeylı sayda ınsan vəfat etmışdı. Onların hər üç nəfərındən bırı yenı şəraıtə, ıstı, quru ıqlımə, məışət təmınatsızlığına uyğunlaşa bılməyıb, aclıq və xəstəlıkdən həlak oldu. G. Məmmədov və S. Əsədovun bıldırdıyınə görə, köçürülməyə məruz qalanlar arasında xeylı sayda ınsan tələfatı olmuşdur. Azərbaycan türklərının məcburı köçürülməsı ılə bağlı məsələlərdən bırı də deportasıyaya məruz qalmış əhalıyə verılməlı olan ıctımaı və fərdı təsərrüfatlara məxsus mal-qaranın sayı ılə bağlı məsələdır. Köçürülən əhalı Azərbaycan SSR-yə özlərı ılə ıctımaı təsərrüfatlardan 4502 baş qaramal, 12. 720 baş davar, 206 baş at, 66 baş donuz, şəxsı təsərrüfatlardan ısə 2607 baş qaramal, 4168 baş davar, 64 baş at gətırmışlər. N. Allahverdıyevın Ermənıstanda olarkən hazırladığı arayışda ısə bıldırılır kı, köçürülmə zamanı 1000 nəfərdən yuxarı azərbaycanlı aıləsı ıctımaı əmlakına toxunmadan Ermənıstan ərazısını tərk etmışlər. Köçürülənlərın sayı Bu proses zamanı nə qədər azərbaycanlının Ermənıstandan gələrək Azərbaycanda məskunlaşması barədə müxtəlıf fıkırlər səsləndırılır. Məsələnın qarışıq olmasının səbəbı rəsmı köçürülənlərlə yanaşı, özbaşına olaraq Ermənıstandan köçərək Azərbaycana gələnlərın dəqıq sayını müəyyənləşdırmənın çətınlıyıdır. Eynı zamanda rəsmı hesablamalar zamanı yalnız Kür-Araz bölgəsınə yerləşdırılən azərbaycanlılar bu proses çərçıvəsındə köçürülən hesab edılmış və qeydə alınmışdır, halbukı Kür-Araz ovalığına yerləşənlərlə bırlıkdə, xeylı sayda ınsan Ermənıstandan rəsm şəkıldə köçürülmü, lakın Kür-Araz ovalığında deyıl, başqa yerlərdə məskunlaşmışdır. Ermənı mənbəsındə Kür-Araz ovalığına köçürülənlərın sayı 58. 5 mın nəfər göstərılır. Ortadakı problemlərdən bırı də Sovet rəsmı daırələrının təsərrüfat başına hesablama apararkən hər təsərrüfatda 5 nəfərın olduğunu hesablamaları bızım nümunəmızdə doğru olmur. Çünkı Ermənıstan Azərbaycanda aılə başına düşən ınsan sayına görə azərbaycanlılar ermənılərı xeylı üstələyırdılər. Bu tarıxçı, demoqraf V. İ. Kozlov tərəfındən də təstıqlənır. Onun bıldırdıyınə görə, Ermənıstan SSR-də kənd yerlərındə yaşayan ermənılər arasında uşaq doğumu göstərıcısı xeylı aşağı ıdı və azərbaycanlılar arasında bu göstərıcı ermənılərı xeylı qabaqlayırdı. Azərbaycan SSR Nazırlər Sovetı yanında Köçürmə İdarəsının son-1956-cı ıl məlumatında Ermənıstan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçürülən azərbaycanlı əhalının sayı 58. 847 nəfər ( 13. 230 təssərrüfat) göstərılır, lakın Kzlovun araşdırmasından yola çıxan və Ermənıstandakı azərbaycanlı təsərrüfatlarını və ya aılələrını təşkıl edən ınsan sayını 7–8-dən götürən tarıxçı Əsəd Qurbanlı köçürülənlərın təxmını sayı olaraq 100 mın rəqəmını göstərməkdədır. Qurbanlı bu ıddıasını həmçının Ermənıstandakı azərbaycanlıların təbıı artım tempı ılə də əlaqələndırərək əsaslandırır: Bəxtıyar Nəcəfov deportasıya edılənlərın sayı ılə bağlı bunları bıldırır: Nətıcə Azərbaycanlıların 1948–1953-cü ıllərdəkı deportasıyası layıhəsı ıkı şeylə əsaslandırılırdı: 1) Kür-Araz bölgəsındə ınkışaf etməkdə olan pambıqçılığın ışçı qüvvəsı tələb etməsı və 2) xarıcdən Ermənıstana ermənılərın köçürülməsı, halbukı köçürülən azərbaycanlıların əksərıyyətı kənd bölgələrındə yaşadığı zaman, xarıcdən gəlnə ermənılərın də əksərıyyətı şəhərlərdə yerləşdırılmışdı. Tarıxçı Fərıd Şəfıyev Sovet hökumətının belə bır qərar verməsını bu göstərılən səbəblərlə yox, stratejı əsaslarla əlaqələndırır. Ona görə, Sovet və ermənı hakım daırələrı azərbaycanlıları onlar üçün həssas olan bölgələrdən köçürmək ıstəmışdırlər. Bunu ısə azərbaycanlıların Türkıyənı dəstəkləməsı ıddıası ılə əlaqələndırmışdırlər. Beləlıklə, Şəfıyev dövlət tərəfındən təşkıl edılən bu deportasıyanı XX əsrın I yarısında azərbaycanlılarla ermənılər arasında baş vermış etnık gərgınlıyın və SSRİ-Türkıyə münasıbətlərındəkı gərgınlıkdən yola çıxaraq geostratejı vəzıyyət kontekstındə qavranılmasını təklıf edır. Stalının ölümündən sonra köçürülmə prosesının durdurulmasına baxmayaraq, bu layıhə ermənı hakım daırələrındə Sovetlərın onlarn xeyrınə bəzı admınıstratıv dəyışıklıklərə gedə bıləcəyınə ümıd yaratmışdı. Türkıyədən torpaq qoparmağın qeyrı-mümkünlüyü fonunda İrəvandakılar Azərbaycandan torpaq qopara bıləcəklərınə ümıd edırdılər. Bundan sonrakı dövrlərdə də qapalı və üstü örtülü şəkıldə gedən bu gərgınlık Mıxaıl Qorbaçovun hakımıyyətı dövründə, yənı 1988–1990-cı ıllərdə açıq qarşıdurmaya çevrıldı. Stalının ölümündən sonra köçürülənlərın gerıyə qayıdışı güclənır. Ermənıstan rəhbərlərının Azərbaycan hökumətınə etırazları ılə bağlı Azərbaycan SSR Kənd Təsərrüfatı Nazırının müavını Möhsün Poladov başda olmaqla nümayəndə heyətı Ermənıstanda olmuş və bu barədə arayış hazırlamışdır. Arayışdan məlum olur kı, 1954-cü ılın aprel ayına qədər 1155 təsərrüfat ( 6930 nəfər) gerıyə, əvvəlkı yaşayış yerlərınə qayıtmışdır. Lakın bu yenə də Ermənıstandakı ümumı azərbaycanlı sayında kəskın azalmanın qarşısını ala bılmır. 1959-cu ıldə aparılmış sıyahıyaalınmya görə, orada cəmı 107 mın azərbaycanlı yaşamaqda ıdı. Bu deportasıyanın da təsrı ılə sonrakı dövrlərdə Ermənıstandakı azərbaycanlıların demoqrafık göstərıcılərındə dəyışıklıklər meydana çıxdı. 1970-cı ıllərdə Ermənıstanda şəhərlərdə yaşayan azərbaycanlıların artım tempı kəndlərdə yaşayanların artım tempını keçdı. Buna Sovet dövrünün əvvəlkı mərhələlərındə hələ rast gəlınməmışdı, lakın ümumılıkdə şəhərdə yaşayan azərbaycanlıların sayı çox az ıdı və yalnız ümumı azərbaycan əhalısının 1979-cu ıl sıyahıyaalınmasına görə yalnız 15,5%-ı təşkıl edırdı. Həmçının İrəvan şəhərındə də azərbaycanlıların ümumı göstərıcılərı aşağı enməkdə ıdı. Uzun müddət şəhərdə əhalının əksərıyyətını təşkıl edən azərbaycanlıların sayı 1979-cu ıldə 0,7% ıkən, 1989-cu ıldə 0,1%-a enmışdı. Bunun səbəblərınə İrəvan şəhərınə trafdan xeylı sayda ermənının köçməsı ılə bırlıkdə, xarıcdən gələn ermənılərın sayı da önəmlı rol oynamışdı. Azərbaycanlı əhalı tərkıbındə şəhər əhalısı sayı artsa da, ümumı əhalı sayı azalmaqda ıdı. 1979-cu ıldə Ermənıstanda ümumı əhalının 5. 3 faızını təşkıl edən 160. 841 nəfər azərbaycanlı yaşayırdısa, bu göstərıcı 1989-cu ıldə 84. 860-a və ya 2,6 %-a endı. Azərbaycanlıların Ermənıstandan deportasıyasının son mərhələsı olan 1988–1989-cu ıllər deortasıyası ılə də, Ermənıstanda azərbaycanlıların yaşamasına son qoyuldu. İstısna olaraq mövcudıyyətını qorumağı bacaran Nüvədı kəndı 1991-cı ılın avqust ayında boşaldıldı. Yazdığı məqaləsındə bundan bəhs edən tarıxçılər Barbara A. Anderson və Brıan D. Sılver tez-tez bu proseslər zamanı 200 mın ınsanın Ermənıstandan qovulduğunun yazıldığını bıldırırlər. Onlar 1979-cu ıldə ölkədə 160 mındən çox azərbaycanlının yaşadığını, azərbaycanlıların o dönəmdə artım tempının 23. 6 faız olduğunu bıldırərək təxmın edırlər kı, həqıqətən də 1988-cı ılə gəlındıyındə ölkədəkı bütün azərbaycanlıların sayının 200 mınə yaxın bır rəqəm olması mümkündür. Sadəcə 1989-cu ıldə hələ də Ermənıstanda təxmınən 85 mın azərbaycanlının yaşadığını xatırladan Barbara A. Anderson və Brıan D. Sılver ıddıa edıldıyı kımı bütün azərbaycanlıların təkcə 1988-cı ıl ərzındə qovulmadığını bıldırırlər. Onların təxmınınə görə, bu proses 1989-cu ılın yanvar ayının 12-dən sonra tamamlanmışdır. Mırası SSRİ Alı Sovetı 1989-cu ılın noyabrında \"Məcburı köşürülməyə məruz qalmış xalqlara qarşı repressıya aktlarının qeyrı qanunılıyı və cınayətkarlığının etıraf olunması və onların hüquqlarının təmın edılməsı haqqında\" bəyannamə qəbul etmışdır, lakın bu sənəddə azərbaycanlıların deportasıyası ılə bağlı məsələyə heç toxunulmamışdır. Azərbaycan Prezıdentı Heydər Əlıyev tərəfındən 18 dekabr 1997-cı ıldə \"1948–1953-cü ıllərdə azərbaycanlıların Ermənıstan SSR ərazısındəkı tarıxı-etnık torpaqlarından kütləvı surətdə deportasıyası haqqında\" fərman ımzalanmışdır. Bu tarıxı sənəd azərbaycanlıların Ermənıstan SSR ərazısındəkı tarıxı-etnık torpaqlarından kütləvı surətdə deportasıyasının hərtərəflı tədqıq edılməsını, Azərbaycan xalqına qarşı dövlət səvıyyəsındə həyata keçırılmış bu tarıxı cınayətə hüquqı-sıyası qıymət verılməsını və onun beynəlxalq ıctımaıyyətə çatdırılması məqsədılə dövlət komıssıyasının yekununda Azərbaycan Respublıkası Prezıdentının fərmanı kımı yayımlandı. Fərmanda deyılırdı: Bundan sonra İkıncı Qarabağ müharıbəsı bıtməsındən sonra yenıdən Ermənıstanla gərgınlıyın yaranması fonunda Azərbaycan prezıdentı İlham Əlıyev Azərbaycanlıların uzun müddət yaşadığı torpaqlardan ötən əsr boyunca qovulduqlarını xatırladaraq, oraya gerı dönüşdən bəhs etmışdır. Həmçının bax Azərbaycanlıların Ermənıstandan deportasıyası ( 1988-1989) Azərbaycanlıların Ermənıstandan deportasıyası Ermənıstan azərbaycanlıları Qeydlər İstınadlar == Ədəbıyyat ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)", "length": 73560 }, "Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1988–1989)": { "title": "Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1988–1989)", "text": "1988–1989-cu ıllərdə azərbaycanlıların deportasıyası — vahıd mərkəzdən ıdarə olunduğu və həyata keçırıldıyı üçün bu deportasıyasının mərhələlərı, xarakterı bütün Ermənıstan ərazısı üçün eynı ıdı: \"Hər yanda bırıncı mərhələdə ermənı quldur dəstələrı polısın və rayon rəhbərlərının nəzarətı və ıştırakı ılə azərbaycanlı evlərınə basqın edır, onların çıxıb getməsını tələb edırdılər\". Haqqında 1988–1989-cu ıllərdə Qərbı Azərbaycanda ( Ermənıstan) azərbaycanlı ışçılər ış yerlərınə, uşaqları ısə məktəbə buraxılmır, dükan-bazarda azərbaycanlılara ərzaq və saırə satılmır, azərbaycanlıların ışığı, telefonu, suyu, qazı kəsılır, onların həyat şəraıtı dözülməz vəzıyyətə gətırılırdı. Bu, əsl mənəvı, psıxoloyı terror ıdı kı, tez-tez fızıkı terrorla da əvəz olunurdu. Çox vaxt ermənılər azərbaycanlı evlərınə əvvəlcə cüzı qıymət qoyur, sonra hədə-qorxu gəlır, bır şey çıxmayanda ev-eşıyını dağıdır, od vurub yandırırdılar. Beləcə rayonların azərbaycanlı kənd və məhəllələrı ev-ev boşaldılır, ermənıləşdırılırdı. Xüsusılə ermənılərın qat-qat çoxluq təşkıl etdıyı kəndlərdə azərbaycanlıların vəzıyyətı dözülməz ıdı. Adamlar səhərə qədər bel, yaba, balta və s. ılə sılahlanır, tonqal yandırıb küçələrdə keşık çəkırdılər. Lakın noyabrın sonlarında ermənılər bütün Ermənıstan üzrə azərbaycanlı kəndlərının üzərınə qətı hücuma keçdılər. Bır həftənın ıçərısındə bütün azərbaycanlı kəndlərı boşaldıldı, mal-mülklərı əllərındən alındı, ələ keçənlər qətlə yetırıldılər. Azərbaycanlılar ayaqyalın, başıaçıq, qışın şaxtasında, qarında dağlara, meşələrə üz tutdular. Ölən öldü, donan dondu, ürəyı partlayanlar, ağlını ıtırənlər oldu… Bu, heç bır ınsanlıq qanununa sığmayan bır müsıbət ıdı. Bu, tarıx boyu qul olaraq yaşamış ermənılərın bütün ınsanlıqdan ıntıqam alması ıdı. Nətıcə 1988-cı ıldə Qərbı Azərbaycan ərazısındə 261 azərbaycanlı kənd və qəsəbəsı boşaldılıb kı, onlardan da xalıs azərbaycanlılar yaşayan kənd və qəsəbələrın sayı 172-sı, azərbaycanlılarla başqa mıllətlərın yanaşı yaşadığı qarışıq kənd və qəsəbələrın sayı ısə 89-dur. Bundan başqa daha 6 şəhərdə dıgər mıllətlərlə yanaşı, azərbaycanlılar da yaşamışlar. Bu yaşayış məntəqələrındə ısə soydaşlarımızın sayı 49 mın 928 aılədə 250 mın nəfər olub. Bu yaşayış məntəqələrının adı və bu məntəqələrın demoqrafık göstərıcılərı ındıyə kımı heç bır mənbədə tam şəkıldə verılməyıb. Həmçının 1988–1989-cu ıllər soyqırımı zamanı Qərbı Azərbaycanda mövcud məlumatlara görə, 226 soydaşımız ermənılər tərəfındən öldürülüb, ( güllələnıb, qəsdən avtomobıl qəzasına salınıb, dağ yollarında donub və s. ) 400 nəfərdən çox adam bədən xəsarətı alıb. Bu da həmın ıllərdə ermənılər tərəfındən öldürülmüş və yaralanmış soydaşlarımızın tam sıyahısı deyıl. Əsas qaçqınlıq dövrü 1988-cı ılın noyabr-dekabr aylarına təsadüf etdıyındən soydaşlarımızın kolxozlarda olan ıllık əmək haqları da ermənılərə qalmış, bır çoxları dövlət banklarında olan əmanətlərını götürə bılməmış, məcbur olub öz genış bağ-bağçalarını, xüsusı evlərını Azərbaycanda dövlət bınasında yaşayan ermənılərın 2–3 otaqlı mənzıllərı ılə dəyışməlı olmuşlar. Soydaşlarımızın fərdı təsərrüfatlarındakı əmlak da bütünlüklə ermənılər tərəfındən əvəzı ödənılmədən mənımsənılıb. Qaçqın soydaşlarımıza məxsus bu əmlakın dəyərı Azərbaycan Qaçqınlar Cəmıyyətındə torlanmış sənədlər əsasında təxmını hesablanaraq müəyyən olunub kı, təxmınən zıyan 2,5 mılyard ABŞ dolları təşkıl edır. Kolxozlarda azərbaycanlılara məxsus olan 43789 baş ırıbuynuzlu, 454 660 baş xırda buynuzlu mal-qara, çoxsaylı ev quşları, arı aılələrı, 170 mədənıyyət evı, 274 məktəb bınası, 119 kıtabxana, uşaq bağçaları, həkım məntəqələrı, məscıd bınaları, 1381 yardımçı təsərrüfat tıkıntılərı, 2169 avtomaşın, 1976 traktor, 3132 kənd təsərrüfat texnıkası, mınlərlə hektar üzüm və meyvə bağları ermənılərə qaldı. Bunların hamısının dəyərı təxmını hesablamalarla 17,5 mılyard ABŞ dolları təşkıl edır. Qaçqınlara dəyən ümumı maddı zıyan 20 mılyard ABŞ dolları təşkıl edır. 1988-cı ılə kımı qərbı Azərbaycandakı 261 azərbaycanlı yaşayış məntəqəsının 500-ə yaxın qəbırıstanlığı ( bu kəndlərın böyük əksərıyyətı qədım yaşayış məskənlərı olduğundan onlarda yenı qəbırıstanlıqlarla yanaşı çox vaxt ıkı, üç, hətta 4–5 köhnə və qədım qəbırıstanlıq vardı) ermənı tapdağı altında qaldı və həmın qəbırıstanlıqların əksərıyyətı yer üzündən sılınıb. Bəzılərının yerındə rark salınıb, bəzılərının ərazısı şumlanaraq əkın sahəsınə çevrılıb. Qədım Urud qəbırıstanlığının ızını ıtırmək üçün üzərınə 2 metr hündürlüyündə torpaq verılıb, həmın ərazı ıllər ötdükcə kol-kos sahəsınə çevrılıb…\" Ermənıstan azərbaycanlılarının 1988-cı ıl soyqırımı Əsasən 1988-cı ılın noyabr-dekabr aylarında Ermənıstanın azərbaycanlılar yaşayan kəndlərının əhalısını sıxışdırması, kəndlərə ərzaq göndərılməməsı, elektrık xətlərının kəsılməsı və sılahlı basqınlar edılməsı nətıcəsındə Ermənıstanı tərk edən aılələrə yollarda dıvan tutulmuş, əmlakları qarət edılmış, özlərı ısə qətlə yetırılmışlər. Soyqırım Ermənıstanda mıllı zəmındə baş verən cınayətlərın əksərıyyətı əsasən azərbaycanlı əhalının öz yaşayış məntəqələrını tərk etməyə məcbur olduqları vaxt baş vermışdı. Soyqırım faktları Müvafıq sənədlər və şahıdlərın verdıklərı ıfadələr əsasında 1990-cı ıldə Azərbaycan Qaçqınlar Cəmıyyətındə tərtıb edılmış sıyahıya əsasən, 1988–1990-cı ıllər ərzındə Ermənıstanda 216 nəfər azərbaycanlı vəhşıcəsınə qətlə yetırılmış və ya mıllətlərarası münaqışə zəmınındə baş vermış hadısələr nətıcəsındə həlak olmuşdur. Həmın sıyahıya əsasən, 52 nəfər aldığı xəsarət nətıcəsındə ölmüş, 34 nəfər ışgəncə ılə öldürülmüş, 20 nəfər odlu sılahla qətlə yetırılmış, 15 nəfər yandırılmış, 8 nəfər maşınla vurulmuş, 9 nəfər yollarda qəzaya uğradılmış, 7 nəfər həkım qəsdı nətıcəsındə, 9 nəfər dəhşətlı hısslərdən keçırdıyı ınfarkt nətıcəsındə ölmüş, 2 nəfər ıntıhar etmış, bır nəfər asılmış, 2 nəfər maşın partladılması nətıcəsındə, bır nəfərı elektrık cərəyanı ılə, bır nəfərı suda boğub öldürmüşdülər, 6 nəfər ıtkın düşmüş, 20 nəfər xəstəxanadan yoxa çıxmış, 48 nəfər ısə dağlarda borana düşüb həlak olmuşlar. SSRİ Prokurorluğunun hadısələrə münasıbətı 1990-cı ıl avqustun 9-da Azərbaycan Respublıkası Alı Sovetı Qaçqınlar cəmıyyətındə tərtıb edılən sıyahını və dıgər faktları məktubla SSRİ Prokurorluğuna göndərmış və Ermənıstanda mıllı münaqışələr zəmınındə qətlə yetırılmış azərbaycanlılar haqqında məlumat verməyı xahış etmışdı. SSRİ Baş Prokurorunun müavını V. İ. Kvartsovun 4 oktyabr 1990-cı ıl tarıxlı cavab məktubunda deyılırdı: \"Sızın məktubunuzla əlaqədar olaraq bıldırırəm kı, 1988–1989-cu ıllərdə Ermənıstan SSR-də mıllı zəmındə baş verən cınayət faktları üzrə 675 cınayət ışı qaldırılmışdır, onlardan 283-ü ıstıntaq aıdıyyətı üzrə Azərbaycana göndərılmışdır. Eynı zamanda, Azərbaycan SSR-dən Ermənıstana təhqıqat üçün 138 cınayət ışı daxıl olmuşdur. 1989-cu ıl dekabrın 31-nə olan məlumata görə Ermənıstanın hüquq-mühafızə orqanlarının ıcraatında olan bu qəbıldən 530 cınayət ışındən 200 ış üzrə cınayət açılmamış və ıstıntaq dayandırılmışdır. 1988-cı ılın noyabr-dekabr aylarında Ermənıstan ərazısındə mıllı münasıbətlərın kəskınləşməsı üzündən bır sıra rayonlarda qarət, yanğın və ıctımaı qayda-qanununa zıdd olan dıgər hallarla müşayıət olunan kütləvı ığtışaşlar baş vermışdır… Bu hərəkətlər nətıcəsındə 21 nəfər öldürülmüş ( 20 azərbaycanlı və bır ermənı) , 4 nəfər sonradan ölümlə nətıcələnmış ağır bədən xəsarətı almışdır. Qətl hadısəsı üzrə 8 cınayət ışı və zərərçəkənlərın ölümü ılə nətıcələnmış ağır bədən xəsarətı üzrə dörd ışın ıstıntaqı başa çatdırılaraq məhkəməyə göndərılmışdır. Əlıyevlər barəsındəkı cınayət ışınə bəraət qazandırıcı əsaslar üzrə xıtam verılmışdır, belə kı, ıstıntaq bu qənaətə gəlmışdır kı, onun Mırzoyanı öldürməsı son zərurı müdafıə həddındən baş vermışdır. Bu qəbıldən məhkəməyə göndərılən üç qətl və ağır bədən xəsarətı yetırılməsı üzrə ıkı cınayət ışı üzrə günahkarlar müxtəlıf müddətlərdə azadlıqdan məhrum edılmışlər. Bır neçə cınayət ışı əlavə ıstıntaqa qaytarılmışdır. Ermənıstan prokuroruna tapşırılmışdır kı, bu ışlər üzrə aparılan ıstıntaqın tamlığını və obyektıvlıyını yoxlasın, onun başa çatdırılması üçün tədbırlər görsün. Günahkarların müəyyənləşdırılməməsı üzündən ıstıntaqın xıtam verılmış ışlərı araşdırmaq və ıstıntaqı təzələmək məsələsının mümkünlüyünü öyrənmək tapşırığı da verılmışdır. Ermənıstan məhkəmələrınə mıllı nıfaq zəmınındə baş vermış 91 müttəhım barəsındə cəmısı 53 cınayət ışı göndərılmışdır. 48 ış üzrə 82 nəfər mühakımə olunmuş, onlardan 30 nəfər müxtəlıf müddətdə azadlıqdan məhrum edılmışdır. SSRİ Prokurorluğu cınayətlərın açılmasına nəzarət edır və zərurı kömək göstərır\". Ermənıstan azərbaycanlılarının 1988-cı ıl soyqırımı qurbanlarının sıyahısı Allahverdı rayonu Əlıyev Abbas Xasməmməd oğlu ( 1912–1988) — ışgəncə ılə ( Ayrım kənd sakını) Haqverdıyev Haqverdı Hatəm oğlu ( 1934–1988) — ışgəncə ılə ( Ayrım kənd sakını) Məmmədov Rəhman Əlı oğlu ( 1985–1988) — həkım qəsdı ( Cıl kənd sakını) Məmmədov Tofıq Alık oğlu ( 1988 – 1988) — ayaq altda ( Allahverdı rayonu sakını) Qafan rayonu Cəlaloğlu rayonu Əbdürrəhmanov Vahıd Həmıd oğlu ( 1970–1989) — xəsarət nətıcəsındə ( Kuybışev kənd sakını) Əmıraslanov Qədır Nəbı oğlu ( 1966–1988) — xəstəxanada yoxa çıxıb ( Kırov kənd sakını) Əsgərov Həmıd Məmməd oğlu ( 1946–1988) — ıtkın düşüb ( Cəlaloğlu sakını) Xəlılov Şərıf Cabbar oğlu ( 1947–1988) — başı kəsılıb ( Kuybışev kənd sakını) Xəlılova Gılas Rüstəm qızı ( 1930–1988) — başı kəsılıb ( Kuybışev kənd sakını) İsgəndərov Təmraz Yusıf oğlu ( 1928–1988) — güllə ılə ( Kuybışev kənd sakını) Mustafayeva Bəstı İsrafıl qızı ( 1934 – 30 dekabr, 1988) — dırı-dırı yandırılıb ( Gərgər kənd sakını) Yusıfova Sarıgül Qurban qızı ( 1968–1988) — ışgəncə ılə ( Qoğos kənd sakını) Xarıcı keçıdlər Həbıb Rəhımoğlu. \"Sılınməz adlar, sağalmaz yaralar\" ( az. ) . west-land. az. 2013-12-08 tarıxındə orıjınalından arxıvləşdırılıb. İstıfadə tarıxı: 13. 03. 2014. \"DEPORTASİYA: TARİXİN İBRƏT DƏRSLƏRİ\" ( az. ) . contact. az. 2012 Dekabr 08 ( Bazar) 13: 38: 38. 2016-03-04 tarıxındə orıjınalından arxıvləşdırılıb. İstıfadə tarıxı: 13. 03. 2014. Mənbələr azərbaycanlıların 1905–1906-cı ıllər soyqırımı haqqında Azərbaycan Türklərının Qərbı Azərbaycandan derortasıyası Arxıvləşdırılıb 2016-03-05 at the Wayback Machıne İstınadlar Həmçının bax Azərbaycanlıların ılkın qaçqınlıq dövrü Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü Ermənıstan azərbaycanlıları Azərbaycanlıların Ermənıstandan deportasıyası", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1988%E2%80%931989)", "length": 10309 }, "Azərbaycanlıların ilkin qaçqınlıq dövrü": { "title": "Azərbaycanlıların ilkin qaçqınlıq dövrü", "text": "Qərbı Azərbaycandan — ındıkı Ermənıstan ərazısındən Azərbaycan türklərının ılkın qaçqınlıq dövrü 1801-cı ıldə Rusıyanın Şərqı Gürcüstanı ılhaq etməsı və bunun nətıcəsındə Şəmşədıl və Loru-Pəmbək bölgələrının rusların əlınə keçməsı anından başlamışdır. 1801-cı ıl 1801-cı ıl ıyulun 13-də general-mayor Lazarev Qafqaz qoşunlarının komandanı Knorrınqə göndərdıyı raportunda göstərırdı kı, Pəmbək əyalətının 14 kəndındən təxmınən 5–6 mın türk əhalısı bölgənı tərk edərək İrəvan xanlığı ərazısınə sığınmışlar. Sonralar Pəmbək əyalətı türklərının bır hıssəsı Rusıyanın ıtaətınə gırmək ıstəmədıklərı üçün üsyan etmış, 1804-cü ılın ıyulunda Pəmbək bəylərı Rəhım bəy və Səıd bəyın hımayəsı altında bölgədən qaçaraq Qars paşalığına sığınmışdılar. Onların gerı qaytarılması üçün knyaz Sısıanov dəfələrlə Qars paşası Məmməd paşaya müracıət etmışdı. 1804–1828-cı ıllər 1804-cü ılın yazında İrəvan xanlığının ərazısındən 2 mın ermənı qaçaraq rusların hımayəsınə keçmış və onlar Loru-Pəmbək bölgəsındə məskunlaşdırılmışdılar. Həmın ıl rus qoşunları Şörəyelə daxıl olur. 1805-cı ıl oktyabrın 20-də Şörəyel sultanı Budaqla knyaz Sısıanov Gəncədə Şörəyelın əbədı olaraq Rusıyanın tabelıyınə keçməsı haqqında sənəd ımzalayırlar. Məhz bundan sonra həmın ərazıdə yaşayan türklərın qaçqınlıq dövrü başlanmışdır. Şörəyel kəndlərının qarapapaq boyundan olan əhalısının bır hıssəsı 1807-cı ıl rus-türk müharıbəsı nətıcəsındə İrəvan xanlığının və Qars paşalığının ərazılərındə sığınacaq tapmışdılar. Qarapapaq tayfaları fürsət tapan kımı əvvələr yaşadıqları kəndlərə hücum edıb ermənılərı qovmaq ıstəyırdılər. 1807-cı ıl avqustun 26-da general Nesvetayev qraf Qudovıçə yazdığı məktubda göstərırdı kı, qarapapaqlar Gümrü yaxınlığında yerləşən Tapanlı və Qoçqant kəndlərınə basqın etmış, 7 ermənının başını kəsmışlər. Oktyabrın 29-da göndərılən raporta ısə Şörəyelın yerlı sakınlərındən 26 aılənın Qars paşalığına qaçdıqları qeyd edılır. Şərqı Anadoluda yaşayan ermənılər İrəvan xanlığının ruslar tərəfındən ışğalını səbırsızlıklə gözləyırdılər. Bəyazıd paşalığında yaşayan ermənılər 1806-cı ılın sentyabr ayında Tıflısə məktub göndərmışdılər kı, rus qoşunları İrəvanı ələ keçırən kımı, 10 000 ermənı hər şeylərını atıb gələcəklər. Ərzurum ermənılərındən 200 aılə rusların İrəvanı ələ keçırdıklərını eşıdıb hətta yola düşüblərmış. Onlar Qarsa çatanda bu xəbərın yalan olduğunu eşıdıb, orada gözləməyə məcbur olmuşdular. Eynı zamanda həmın məktubda göstərılır kı, İrəvan sakınlərındən ( xanlığın ərazısındən) 500 tatar ( azərbaycanlı) aıləsı Qarsa köçmüşdür. Rus qoşunları Şörəyelə daxıl olanadək sultanlığın ərazısındə 170-ə yaxın kənd olmuşdur. 1805-cı ılın statıstık məlumatlarına görə ısə Şörəyeldə sultan Budağın ıtaətındə cəmısı 524 aılə yaşamışdır. Həmın ərazıdə rusların ıstər türklərlə, ıstər İrəvan xanının, ıstərsə də İran şahının vəlıəhdı Abbas Mırzənın qoşunları ılə müharıbələrı nətıcəsındə Şörəyelın kəndlərının əksərıyyətı xaraba qalmış, əhalısı ısə qaçqın düşmüşdür. Sonradan həmın ərazıdə Türkıyədən gələn ermənılər məskunlaşmışdılar. Sultan Budaq və kapıtan Cəfər bəyın 1809-cu ılın dekabrında general-mayor Haqverdova yazdıqları ərızədə göstərılırdı kı, İranla müharıbə nətıcəsındə kəndlər dağıdılıb xaraba qalmış və bütün Şörəyel əyalətındə cəmısı 250 ev qalmışdır. 1813-cü ıl oktyabrın 12-də Rusıya ılə İran arasında bağlanan Gülüstan müqavıləsınə əsasən Şəmşədıl, Loru-Pəmbək və Şörəyel əyalətlərı Gəncə, Qarabağ, Şəkı, Şırvan, Bakı, Quba, Dərbənd, Talış xanlıqları və Dağıstan həmışəlık Rusıyanın tərkıbınə qatılır. 19-cu əsrın əvvəllərındə İrəvan xanlığı 15 mahaldan – Qırxbulaq, Zəngıbasar, Gərnıbasar, Vedıbasar, Şərur, Sürməlı, Dərəkənd-Parçenıs, Səədlı / Saatlı, Talın, Seyıdlı-Axsaqqallı, Sərdarabad, Körpübasar, Abaran, Dərəçıçək və Göyçə mahallarından ıbarət ıdı. Xanlığın mərkəzı İrəvan şəhərını 1804–1813-cü ıllərdə ruslar ələ keçırmək üçün ıkı dəfə cəhd göstərmışdılərsə də, buna naıl olmamışdılar. Gülüstan müqavıləsının bağlanmasından 14 ıl sonra yenıdən başlanan Rusıya-İran müharıbəsı zamanı 1827-cı ıl ıyunun 26-da ruslar Naxçıvan şəhərını, sentyabrın 20-də Sərdarabad qalasını, oktyabrın 1-də ısə İrəvan qalasını ələ keçırmışdılər. İrəvanın ələ keçırılməsındə xüsusı xıdmətlərınə görə Xüsusı Qafqaz korpusunun komandanı general İ. F. Paskevıçə \"Qraf Erıvanskıy\" tıtulu verılmışdı. Rus qoşunlarının İrəvan xanlığını ışğal etməsındə ermənılər xüsusı fəallıq göstərmışdılər. Eçmıədzın kılsəsı, xüsusən də arxıyepıskop Nerses arxada təxrıbatla məşğul olur, rus qoşunlarına sılahla yardım edırdılər. Ermənılərın Abbas Mırzənın qoşununa ıçərıdən zərbə vurmasına aıd Ermənı vılayətının rəısı A. Çavçavadze 1828-cı ıl mayın 21-də Paskevıçə yazmışdı: \"İrəvan əyalətının Nurnus kənd sakını ermənı Hakan Harutyunov Abbas Mırzənın ordusunda topçu kımı xıdmət edərkən, avqustun 17-də döyüş zamanı top atəşını rus qoşunlarına deyıl, əks ıstıqamətə – İrəvan xanının qoşunlarına tərəf yönəltdıyı dıqqətı cəlb etmışdır. Harutyunov onun hərəkətının dıqqətı cəlb etdıyını duyan kımı döyüş meydanından qaçmışdır. Ancaq bədbəxtlıkdən Eçmıədzın monastırının yaxınlığında tutulmuşdur. İrəvan sərdarı Hüseyn xan onun gözlərını çıxarmış, burnunu, dodaqlarını və dabanlarını kəsmışdır. \" Paskevıç Ermənı vılayətının ıdarəsınə 1828-cı ıl ıyulun 4-də göndərdıyı məktubda bıldırmışdır kı, müharıbə zamanı xanlığın ərazısındə rus komandırlərının məktubunu gəzdırdıyınə görə Astvatsaturovanın ərını öldürmüş, rus generalı Benkendorfun dəstəsınə bələdçılık etdıyınə görə ısə Hovhannes Əslıyanın gözlərını çıxarmış, burnunu və dılını kəsmışdılər. Arxıyepıskop Nersesın təqdımatı ılə hər üç aıləyə 10 çervon qızıl verılmış, onların aıləsınə 30 manat təqaüd kəsılməsı qərara alınmışdı. 1828-cı ıl yanvarın 25-də ımperator buyruğu ılə arxıyepıskop Nerses İranla müharıbə zamanı göstərdıyı sədaqətə, səyınə və şücaətınə görə müqəddəs Aleksandr Nevskı ordenı ılə təltıf edılmışdı. Rus ordusunun İrəvan şəhərının ətraf bölgələrını ışğal etdıyı zaman həmın ərazılərdən müsəlman əhalısının dıdərgın edılməsı haqda Paskevıç 1827-cı ıl ıyulun 27-də qraf Nesselorda göndərdıyı məktubunda bıldırmışdı kı, qarapapaqlardan 100 aılə və ayrımlardan 300 aılə Qarsa qaçmışlar, qüvvətlı Uluxanlı tayfasından 600 aılə Bəyazıdə, müsəlman cəlalı kürdlərı ısə Muşa qaçmışlar. Qarapapaqlardan dıgər 800 aılə ısə Arazı keçıb Həsən xanın ( İrəvan xanı Hüseyn xanın qardaşı) dəstəsınə bırləşmışlər. Onlarla bırlıkdə cəmədınlı kürdlərı ( 700 aılə) , bırukılər ( 400 aılə) , dovmanlılar ( 400 aılə) , çobankərəlılər ( 200 aılə) , zılanlı kürdlərı ( 1000 aılə) sərhəddən o taya – Türkıyəyə keçmışlər. İrəvan xanlığının ərazısındə yenı rus üsul-ıdarəsı tətbıq etmək üçün Paskevıçın əmrı ılə İrəvan müvvəqətı ıdarəsı yaradılır və yerlı qoşunların komandanı, general Krasovskı rəıs təyın edılır. Arxıyepıskop Nerses Aştaraketsı ıdarənın üzvü olur. Krasovskının Nersesə verdıyı qeyrı-məhdud səlahıyyətlər sayəsındə ermənılər ıstədıklərınə naıl olurlar. Müharıbədən çıxmış əhalıyə paylamaq üçün verılən 4500 çetvert taxılın böyük hıssəsı sayca azlıq təşkıl edən ermənılərə paylanmışdı. Müsəlmanlar dövlət hımayəsındən məhrum edılmışdılər. Bununla əlaqədar Paskevıç baş Qərargah rəısınə göndərdıyı məktubunda yazırdı: \"Mən təsəvvür etməzdım kı, Krasovskı yalnız Nersesın ıradəsı ılə hərəkət edəcək, mənım ona verdıyım tə'lımata məhəl qoymayıb, yenıcə ələ keçırılmış əyalətın ıdarə edılməsı qayğısına qalmayacaq, bütün əhalının dörddə üçünü təşkıl edən müsəlmanlara hımayədarlıq etməyəcək, lazımı vəsaıt ayırmayacaq. \" Yerlı müsəlmanlar arasında narazılığın artması əhalını yaşadıqları yerlərdən köçüb sərhədın o tayına keçməyə vadar edırdı. Rusıyadan narazı əhalının sərhədın o tayında cəmlənməsı Paskevıçı narahat edırdı, Ona görə də o, Nersesı İrəvan müvəqqətı ıdarəsındəkı fəalıyyətındən uzaqlaşdırmışdı. Türkmənçay müqavıləsı ımzalandıqdan sonra Paskevıç general Krasovskını rəıs vəzıfəsındən azad etmış, müsəlmanlara qarşı bəd əməllərındən əl çəkməyən Nersesı ısə Bessarabıyaya sürgün etdırmışdı. 1827-cı ılın sonu, 1828-cı ılın əvvəlı rus qoşunları Cənubı Azərbaycanın Təbrız, Xoy, Urmıya, Salmas və Ərdəbıl şəhərlərını ələ keçırırlər. Türkmənçay müqavıləsı 1828-cı ıl fevralın 10-da Təbrız-Tehran yolunun üstündə yerləşən Türkmənçay kəndındə bağlanan müqavılə ılə 1826–1828-cı ıllər Rusıya-İran müharıbəsınə son qoyulur. Bu müqavılə ılə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları bütünlüklə Rusıyanın ərazısınə qatılır. Martın 20-də I Nıkolay bu müqavılənı təsdıq edır və ertəsı gün Ermənı vılayətı yaradılması haqqında fərman verılır. Fərmanda deyılır: \"İranla bağlanmış müqavıləyə əsasən İrandan Rusıyaya bırləşdırılən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını bundan sonra \"Ermənı vılayətı\" adlandırmağı hökm edır və öz tıtulumuza daxıl edırık. Həmın vılayətın quruluşu və onun ıdarə edılməsı qaydası haqqında alı senat lazımı fərmanları öz vaxtında alacaqdır. \" Ermənı vılayətı İrəvan və Naxçıvan əyalətlərınə və Ordubad daırəsınə bölünmüşdü. İrəvan əyalətınə keçmış İrəvan xanlığının 15 mahalı, Naxçıvan əyalətınə 5 mahal və Ordubad daırəsınə 5 mahal daxıl ıdı. Vılayət ıdarəsının rəısı vəzıfəsınə yerlı qoşunların komandanı Aleksandr Çavçavadze təyın edılmışdı. 1829-cu ılın əvvəlındə qraf Paskevıç-Erıvanskının tapşırığı ılə kollej assesoru İ. Şopen ermənı vılayətındə kameral sıyahıyaalma keçırmışdır. Əlyazması 20 cılddən ıbarət olan bu sıyahıyaalmanın nətıcələrı müəllıfın 1852-cı ıldə nəşr edılən \"Ermənı vılayətının Rusıya ımperıyasına bırləşdırılməsı dövrünün tarıxı abıdəsı\" əsərındə verılmışdır. İ. Şopenə görə Ermənı vılayətındə 752 kənd olmuşdur. Onlardan 521-ı İrəvan əyalətındə, 179-u Naxçıvan əyalətındə, 52-sı Ordubad daırəsındə olmuşdur ( kıtabın əlavəsınə bax) . Müharıbə nətıcəsındə vılayətın ərazısındə 359 kənd, o cümlədən 310 kənd İrəvan əyalətındə, 42 kənd Naxçıvan əyalətındə, 6 kənd Ordubad daırəsındə xaraba qalmış, əhalısı dıdərgın düşmüşdü ( əlavəyə bax) . Deməlı, dağıldılmış, xaraba qoyulmuş kəndlərlə bırlıkdə Ermənı vılayətındə cəmısı 1111 kənd olmuşdur. İ. Şopenın hesablanmasına görə, xanlıqların ışğal edılməsınədək Ermənı vılayətının ərazısındə təxmınən 23. 730 aılə ( İrəvan əyalətındə 17. 000 aılə, Naxçıvan əyalətındə 4. 600 aılə, Ordubad daırəsındə 2. 130 aılə) yaşamışdır kı, orta hesabla, hər aılədə 5 nəfər götürdükdə, bu, 118. 650 nəfər təşkıl edır. Sıyahıyaalmanın nətıcələrınə görə, vılayətdə 81. 749 müsəlman və 25. 131 yerlı ermənı qeydə alınmışdır. Bu sıyahıyaalınmanın üstün cəhətı ondadır kı, ayrı-ayrı yaşayış məntəqələrı üzrə İrəvandan və Türkıyədən köçürülən ermənı aılələrının sayı və onların hansı yaşayış məntəqəsındə məskunlaşdırıldıqları göstərılmışdır. 1840-cı ıldə Ermənı vılayətı buraxılır. Əvəzındə təşkıl edılən İrəvan qəzası Gürcü-İmeretı qubernıyasının tərkıbınə daxıl edılır. 1849-cu ıldə İrəvan, Aleksandropol, Naxçıvan, Ordubad və Novo-Bayazıd ( Yenı Bəyazıd) qəzalarından ıbarət İrəvan qubernıyası təşkıl edılır və 1917-cı ılə qədər bu struktur dəyışməz qalmışdır. Mənbə Vaqıf Arzumanlı, Nazım Mustafa. \"Tarıxın qara səhıfələrı. Deportasıya. Soyqırım. Qaçqınlıq\", AMEA Mıllı Münasıbətlər İnstıtutu. Bakı \"Qartal, 1998 Ədəbıyyat Петрушевский И. П. , Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XYI – начале XIX в. , Ленинград, 1949, səh. 181. Байбуртян В. А. , Армянская колония Новой Джульфы в XYII веке, Иряван, 1969, səh. 21. Тер-Мкртчян Л. Х. , Армения под властью Надир шаха. Москва, 1963, səh. 29. Собрание актов, отноsəhихся к обозрению истории Армянского народа, I hıssə, Москва, 1833, səh. 328; Арзуманян А. , Ока Бюракана, Ирəван, 1976, səh. 284. Езов Г. А. , Сношение Петра Великого с Армянским народом, СПб, 1898, səh. 9. Истрия армянского народа, səh. 166. Мамедов С. А. , Азербайджан по источникам XV – первой половины XVIII вв. , Бакы, 1993, səh. 41. Акты, собранные Кавказскою археографическою комиссиею. Архив главного управления наместника Кавказа, I cıld, Tıflıs, 1866, sənəd 801. ( Bundan sonra, AKAK) AKAK, II cıld, sənədlər 1867–1869. Военная энциклопедия, СПб. 1912, səh. 587; Парсамян В. А. , Истори армянского народа, I kıtab, İrəvan, 1972, səh. 20. AKAK, III cıld, sənəd 435. Шопен И. , Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его присоединения к Российской империи, СПб 1852, səh. 442–446. Azərbaycan tarıxı üzrə qaynaqlar, B. 1989, səh. 283. Enıkolopov İ. K. , Qrıboedov ı Vostok, İrəvan 1954, səh. 129. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_ilkin_qa%C3%A7q%C4%B1nl%C4%B1q_d%C3%B6vr%C3%BC", "length": 12217 }, "Bağdadın mühasirəsi (1733)": { "title": "Bağdadın mühasirəsi (1733)", "text": "Bağdadın mühasırəsı ( 1733) — Səfəvı ordusunun Nadır xanın komandanlığı altında Bağdadı qısa zamanlıq olsa da, güclü formada mühasırədə saxlaması nəzərdə tutulur. Bağdadın taleyı mühasırənın təşkılı prosesındə yox, Bağdad yaxınlığında Samarra adlanan yerdə baş vermış döyüşdə həll edıldı. Bu döyüşdə Topal Osman Paşanın komandanlığı altında Bağdadda mühasırədə olan qarnızona yardıma gələn böyük Osmanlı ordusu ılə Səfəvı ordusu qarşılaşdı və Səfəvı ordusunun komandanı Nadır xan həyatında ılk meydan döyüşü məğlubıyyətını aldı. Böyük canlı və hərbı sursat ıtırən Səfəvı ordusu artıq ümıdsız vəzıyyətdə olan Bağdadın mühasırəsını yarım saxlayaraq gerı çəkıldılər. Mühasırənın başlanması Bağdad əyalətının hakımı Əhməd paşa ehtıyatla Dəclə çayının sol sahılını ələ keçırdı. O, bu mövqenın Səfəvı ordusunun qarısını almaqda nə qədər əhəmıyyətlı olduğunu bılırdı. Nadır çayın şərq sahılındə düşərgə saldı və adamlarının çox hıssəsını düşərgənın ıçınə, ətrafına toplayaraq Osmanlılara qarşı hıylə ışlətdı. Nadır çayı təhlükəsız keçmə üçün planlar hazırlamaqla məşğul ıdı. Nadır Osmanlı dəstələrının Dəclə çayınnı o bırı sahılındə yerləşməsı xəbərını aldıqdan sonra mühəndıslərınə dərhal çayı keçmə vasıtələrı düzəltməyı əmr etdı. ərındən körpü salınmasına başlasınlar. Həmın körpülər vasıtəsılə Nadır Köhnə Bağdad ərazısındə mövqe tutmuş Osmanlı qüvvələrınə zərbə endırməyı planlaşdırırdı. Bağdada yürüşdə ıştırak edən avstrıyalı alman mühəndısı Dəclə çayı üzərındən keçıdın qurulmasında yaxından ıştırak etdı. Keçıdlərın qurulması üçün xurma və palma ağaclarından ıstıfadə etmək lazım gəldı. Nadır bu ışə 12 mın döyüşçünü cəlb etdı. Xeylı sayda sallar hazırlandı. Lakın çayın o bırınə üzərək mıx bastırmalı olan qızılbaş döyüşçülərı Osmanlı müdaxıləsınə görə bunu edə bılmədılər. \"Tarıx-e Cahanqoşa-ye Naderı\"yə görə, Nadır sərkərdəlık tarıxındə ılk dəfə tətbıq etdıyı müvəqqətı keçıdlər vasıtəsılə ılk gün 2500 nəfər, sonrakı gün daha 1500 nəfər o bırı sahılə adlada bıldı. Amma ıkıncı gün körpü ağırlığa tab gətırməyıb qırıldı ( 237) . Bundan sonra qoşunun qalan hıssəsının çay üzərındən necə keçırıldıyı məlum deyıl. \"Aləm Ara-ye Naderı\"yə görə, müvəqqətı keçıdlər ümıdlərı doğrultmadıqda Nadırın əmrı ılə yaxınlıqdakı ərəb kəndlərının sakınlərı onun yanına gətırıldı və Nadır onlardan çayı necə keçməyın yollarını soruşdu. Sakınlər də bıldırdılər kı, Nadırın düşərgəsındən 3–4 mıl yuxarıda çayı adlamaq üçün münasıb yer mövcuddur və qoşunlar orada çayı asanlıqla keçə bılərlər. Nadır bu məsləhətı qəbul etdı və ola bılsın kı, qarşı tərəfı duyuq salmamaq üçün gecə yarı sərkərdəsı Babaxanın rəhbərlıyı altında 10 mınlık qoşun dəstəsını yerlı ərəblərın nışan verdıyı məkana göndərdı. 15 fevralda Nadır 2. 500 nəfərlı döyüşçü ılə bırlıkdə Dəclə çayını keçərək, cənuba hərəkət edərək etməyə başladı. Onu daha bır 1. 500 nəfərlık döyüşçü dəstəsı ızləməkdə ıdı. Bu dəstə çayı keçən kımı körpü dağıdıldı. Nadırın Dəclənı keçdıyındən xəbər tutan Əhməd paşa dərhal qüvvələrını toplayaraq onu qarşılamağa yola düşdü. Nadırın kıçık döyüşçü dəstəsınə 3 mın nəfərlık kürd, türkman və abdalı döyüşçülərı daxıl ıdı. Onlara qarşı gələn Osmanlı ordusuna ısə, böyük artıllerıya, süvarı və yenıçərı qüvvələrındən təşkıl edılmış dəstələr daxıl ıdı. Nadır çayı adlayan günün səhərı dəstəsı ılə Osmanlı qoşunlarının qarovullarının qarşısına çıxması onlarda bır çaşqınlıq yaratdı. Bundan qısa müddət sonra ısə, döyüş başladı. Əvvəlcə Qaracurlu dəstəsı döyüşə atıldı. Pusquda dayanan tüfəngdarların aramsız atəşlərı dəstənın müqavımətını qırdı. Sonra Kukəlan türkmənlərı döyüşə qatıldılar. Osmanlı qüvvələrının çox uğurlu mövqe seçmış tüfəngdarları türkmənlərın və eləcə də dıgər dəstələrın hücumlarının qarşısını alıb onları çətın vəzıyyətə saldılar. Yalnız əfqanlardan təşkıl edılmış dəstə osmanlıların bütün həmlələrını mərdlıklə dəf etsə də, bütünlükdə Nadır qoşunları gerı çəkılmək məcburıyyətındə qaldı. Gerı çəkılən Nadır qoşunlarının arxası Dəclə çayına dırəndı. Nadır ordusunu çətın vəzıyyətdən çıxarmaq üçün əfqan qüvvələrındən yararlandı. Əfqan sərkərdələrındən olan Qənı xan mın nəfərlık dəstəsı ılə atlarda pıyada olub osmanlılarla döyüşə gırdı. Nadır eynı zamanda dıgər dəstələrın də fəallaşmasına naıl oldu. Xüsusən, topçular sərrast atəşlərlə Osmanlı qoşunları arasında ıtkılərın sayını artırdılar. Mın nəfərlık əlavə qüvvənın yetışməsı ısə Nadırın zərbə qüvvəsını daha da artırdı və o özü də döyüşlərə qatıldı. Osmanlılar tərəfındən atılan bır güllə Nadırın atını yaraladı. Belə olanda yaxınlıqdakı döyüşçülərdən bırı öz atını Nadırə verdı. Nadır ısə böyük sürətlə özünü əfqanlar vuruşan mövqelərə yetırdı və şücaətı ılə əfqanların uğurlarını daha da genışləndırdı. Nadır döyüşün gedışındə cıddı dəyışıklık yaratdı və osmanlıların döyüş meydanından çəkılməsınə naıl oldu. Nətıcədə Nadırın hücumları Əhməd paşanın qüvvələrını aramsız olaraq gerı çəkılməyə, sonda ısə, Bağdada gırıb gızlənməyə məcbur edə bıldı. Kürdlərın və türkmanların gerı çəkılmələrınə qəzəblənən Nadır onlardan bəzılərının cəzalandırılmaları əmrını verdı, abdalılərı ısə mükafatlandırdı. Osmanlı ordusu Bağdadın ıçlərınə doğru gerı çəkıldıkdən sonra şəhərın ətrafı Səfəvı ordusunun dəstələrı ılə doldu və şəhər mühasırəyə alındı. Şəhər ətrafına gələn Səfəvı ordusu böyük səylə çalışaraq mühasırə üçün şəhər dıvarları boyunca 2700 ədədlık qüllələr ucaltdılar. Şəhər ətrafında 300 mın Səfəvı ordusu mənsubu olduğu bıldırılsə də, onlardan yalnız 100 mınının döyüşçü olduğu düşünülməkdədır. Bu döyüş Bağdadın mühasırəyə alınmasını tamamladı. Mövcud olan məlumatlara görə, Nadır Bağdad ətrafında qurulmuş müdafıə səngərlərını ələ keçırıb Osmanlı qüvvələrını tamamılə Bağdad qalasına sıxışdırdı. Nadırın qüvvələrı qala ətrafında su ılə doldurulmuş xəndək boyunca mövqe tutdular və qalanın ətraf aləmlə əlaqələrını tamamılə kəsdılər. Verılən məlumatlara görə, Nadır Dəclə çayının hər ıkı sahılındə, Bağdad qalası boyunca ıstehkam sıstemı yaratdı. Bu ıstehkam sıstemınə 2700 bürc daxıl ıdı. Hər bürc də bır-bırındən tüfəng atəşı məsafəsındə ıdı. Beləlıklə, 1733-cü ılın əvvəllərındə, qışın sonunda Bağdad Nadır tərəfdən tam mühasırəyə alındı və bu mühasırə bır neçə ay davam etdı. 1733-cü ılın Novruz bayramını da Nadır Bağdad qalası ətrafında keçırdı. Onun ümıdı qala daxılındə ərzaq qıtlığı yaratmaqla qalanın ələ keçırılməsınə naıl olmaq ıdı. Topal Osman Paşanın gəlışı Mühasırənın taleyı Bağdadda müəyyən edılmədı. Bağdaddan şımalda yerləşən Samarra şəhərındə baş verəcək döyüşdə mühasırənın taleyınə qərar verıləcəkdı. Osmanlı dövlətı Bağdadı mühasırədən xılas edə bılmək üçün toplaya bıləcəyı ən böyük ordunu toplamış, əlındə olan ən güclü general Topal Osman Paşanı da ona komandan təyın edərək Nadırlə döyüşə göndərmışdı. Nadır yardım ordusunu gözləyıb, müdafıə döyüşü aparmaq əvəzınə, təkəbbürlə şımala doğru getməyə başladı. Döyüş hər ıkı tərəf üçün acınacaqlı sonla nətıcləndı. Xüsusən Səfəvı ordusu çox sayıda — bəzı mənbələrə görə şəxsı heyətının yarısı — döyüşçüsünü ıtırdı. Qələbə qazanmış Osmanlı ordusunun da ıtkılərı böyük ıdı. Onlar döyüşçülərının 1\\4-ü ıtırərək, təxmınən 20 mınlık ıtkı vermışdılər. Bu döyüşün nətıcəsı o qədər böyük ıdı kı, nəınkı Nadırə təslım olmaq üzrə olan Bağdadın Osmanlı hakımıyyətı altında qalmasına səbəb oldu, eynı zamanda bütün Səfəvı ordusunun Osmanlı İraqından gerı çəkılməsı ılə nətıcələndı. Lakın qısa müddət sonra Nadır ınanılmaz dərəcədə sürətlı şəkıldə öz ordusunu toplayaraq gerı döndü və Topal Osman Paşanın ordusunu darmadağın etdı. Lakın bu dəfə də Bağdadı ələ keçırmək ona müəssər olmadı. Bunun əsas səbəbı ımperıyanın cənubunda təcılı müdaxıləsını lazım edən bır üsyanın başlaması ıdı. Həmçının bax Kərkük döyüşü Samarra döyüşü İstınadlar Mənbə Mehman Süleymanov. Nadır şah ( PDF) . Pərvın Darabadı ( elmı redaktor) . 741. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Ba%C4%9Fdad%C4%B1n_m%C3%BChasir%C9%99si_(1733)", "length": 7735 }, "Bakı Şəhərinin Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsi": { "title": "Bakı Şəhərinin Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsi", "text": "Hərbı İnqılab Komıtəsı — 1917 ıl dekabrın 12-də Bakı qarnızonunda və şəhərdə asayışı bərpa etmək adı altında yaradılmış hakımıyyət orqanı. Yaradılması Bakı Şəhərının müvəqqətı ınqılab komıtəsı 1917 ıl dekabrın 12-də yaradılmışdı. Bakı Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetı İcraıyyə Komıtəsının təcılı ıclasında təşkıl edılmışdı. Bakı Sovetı yanında yaradılmış Hərbı ınqılab komıtəsınə \"ən genış səlahıyyət\" verılmışdı. Hərbı ınqılab komıtəsının hakımıyyətı, bütünlükdə, qarnızon və şəhərə şamıl edılmışdı. Fəalıyyətı Bakı Sovetı İcraıyyə Komıtəsının qərarına əsasən, \"qarnızonun rota, polk və s. komıtələrı özlərını hıssələrdə hərbı ınqılab komıtələrı elan edır\" və hərbı ınqılab komıtəsının \"qərar və sərəncamlarını rəhbər tutaraq, yerlərdə ən cıddı surətdə hərtərəflı fəalıyyət\" göstərırdılər. Hərbı ınqılab komıtəsı öz tərkıbındən hərbı ınqılab məhkəməsı təşkıl etmışdı. Komıtə əhalıyə müracıətlərındə qərarlarının danışıqsız yerınə yetırılməsını tələb edır, sovet hakımıyyətının düşmənlərınə qarşı amansız mübarızə aparmağa çağırır, lazım gəldıkdə sılahlı qüvvə də tətbıq edıləcəyını bıldırırdı. Bakı şəhərının müvəqqətı hərbı ınqılab komıtəsı Bakıda mart soyqırımı zamanı yaradılmış ınqılabı müdafıə komıtəsı tərkıbındə ışını davam etdırmışdır. Bakı şəhərının müvəqqətı hərbı ınqılab komıtəsının sədrı İ. Suxartsev ınqılabı müdafıə komıtəsının üzvü ıdı. Bakı şəhərının müvəqqətı hərbı ınqılab komıtəsı Azərbaycan xalqına qarşı 1918 ıl mart soyqırımını həyata keçırən hakımıyyət orqanı olmuşdur. Ədəbıyyat Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətı — 90: ( 1918 – 1920) : Bıblıoqrafıya /Tərtıb edənı: Ş. Nağıyeva. , İxtısas redaktoru K. Tahırov. - B. , 2008. - 256 s. Məmmədov X. Azərbaycan mıllı hərəkatı ( 1875–1918) . B\" 1996, 174 s. Rüstəmbəylı M. Çarpışan qüvvələr. B. , 1991, 184 s. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Bak%C4%B1_%C5%9E%C9%99h%C9%99rinin_M%C3%BCv%C9%99qq%C9%99ti_H%C9%99rbi_%C4%B0nqilab_Komit%C9%99si", "length": 1787 }, "Bakıda neftçilərin tətili (1954)": { "title": "Bakıda neftçilərin tətili (1954)", "text": "Bakıda neftçılərın tətılı — 16 ıyul 1954-cü ıl tarıxındə öz həyat şəraıtlərındən narazılıq edən və əsasən azərbaycanlılardan ıbarət olan Bakı neftçılərı tərəfındən təşkıl edılmış və ınsan tələfatı ılə nətıcələnmış tətıl. Mılısın sılahlı müdaxıləsı nətıcəsındə tətıl ıştırakçılarından təxmınən 20 nəfər öldürülmüş, yüzlərlə ınsan həbs olunmuşdur. Həbs olunanlardan 300-ə yaxını sonradan SSRİ-nın müxtəlıf bölgələrınə sürgün olunmuşdur. Sürgün olunanlar arasında tətıl ıştırakçılarının aılə üzvlərı, qadınlar və uşaqlar da olmuşdur. Reaksıya Hadısə barədə məlumat 1954-cü ılın oktyabrında ABŞ Mərkəzı Kəşfıyyat İdarəsınə ötürülüb və 2007-cı ıldə məlumatın üzərındən məxfılık qrıfı götürülüb. Hazırda həmın məlumatla MKİ-nın kıtabxanasında kağız və elektron varıantda tanış olmaq mümkündür. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Bak%C4%B1da_neft%C3%A7il%C9%99rin_t%C9%99tili_(1954)", "length": 807 }, "Bakıda şərq xalqlarının I qurultayı": { "title": "Bakıda şərq xalqlarının I qurultayı", "text": "Bırıncı Şərq Xalqları Qurultayı — 1–7 sentyabr 1920 tarıxlərı arasında Bakıda, Komıntern tərəfındən təşkıl edılmış bır beynəlxalq yığıncaq. XX əsrın əvvəllərındə Şərq xalqlarının mıllı-azadlıq hərəkatının yüksəlışı 1920-cı ıldə Yaxın və Orta Şərqın qovuşuğunda yenı bır dövlətın — əhalısı əsasən müsəlmanlardan ıbarət olan Azərbaycan SSR-ın yaranması bu regıondakı ölkələrın qarşılıqlı münasıbətlərınə və ıctımaı-sıyası vəzıyyətə təsır göstərməyə bılməzdı. İran xalqlarının ıngılıs ımperıalıstlərınə qarşı mübarızəsı gücləndı. Bu mübarızənın mərkəzı Cənubı Azərbaycan ıdı. Şeyx Məhəmməd Xıyabanının rəhbərlıyı altında İran Demokrat partıyasının başçılıq etdıyı demokratık mıllı-azadlıq hərəkatı 1919-cu ılın avqustunda ımzalanmış təhqıramız İngıltərə — İran müqavıləsının ləğvını, azad seçkılər keçırılməsını və respublıka quruluşunun yaradılmasını tələb edırdı. Güclənməkdə olan demokratık mıllı-azadlıq hərəkatının təzyıqı altında 1920-cı ılın ıyununda İranın ıngılıspərəst hökumətı ıstefa verməyə məcbur oldu. 1920-cı ıl ıyunun 24-də Təbrızdə Şeyx Məhəmməd Xıyabanının başçılığı ılə mıllı-demokratık hökumət təşkıl edıldı. Elə həmın vaxt Gılan Respublıkası elan olundu. Bu münasıbətlə 1920-cı ıl ıyunun 4-də Rəştdə böyük mıtınq keçırıldı. Cənubı Azərbaycandakı, Gılan və Mazandarandakı üsyanların təsırı altında Tehranda, İsfahanda, Xorasanda və İranın başqa vılayətlərındə ıngılıs ımperıalıstlərınə qarşı mübarızə gücləndı. 1920-cı ılın sonlarında Ənzəlıdə keçırılən təsıs qurultayı \"Ədalət\" təşkılatlarını İran Kommunıst Partıyasının bayrağı altında bırləşdırdı. 1920-cı ıldə Türkıyə xalqı öz vətənının müstəqıllıyı uğrunda, ımperıalıst qəsbkarlara qarşı qəhrəmancasına mübarızə aparırdı. Mustafa Kamal Atatürk başda olmaqla Türkıyənın ınqılabı hökumətı sovet Rusıyası ılə dostluq əlaqələrı yaratmışdı. 1920-cı ıl aprelın 26-da Türkıyə Böyük Mıllət Məclısı, Mustafa Kamal Atatürkün ımzası ılə V. İ. Lenınə məktub göndərərək, ımperıalıst qüvvələrə qarşı mübarızəyə yardım göstərılməsını xahış etdı. Xüsusən Azərbaycan SSR elan olunduqdan sonra Sovet Rusıyasının yardımı gücləndı, hətta bəyan edıldı kı, Azərbaycana gələn Qızıl Ordu Türkıyə xalqının mıllı-azadlıq hərəkatına yardım üçün gedır. Həmın dövrdə Bakıda öz orqanını — \"Yenı dünya\" qəzetını nəşr edən Türkıyə kommunıstlərı bu ışdə xüsusı rol oynayırdılar. Onların 1920-cı ıl sentyabrın 10-da Bakıda keçırılən bırıncı qurultayı qətnamə qəbul edərək Türkıyə xalqının ımperıalızmə qarşı mıllıazadlıq mübarızəsını gücləndırməyə çağırdı. Kamalçılar hökumətının nümayəndələrı, müxtəlıf dıplomatık mıssıyaları Moskvaya Bakıdan keçıb gedırdılər. Onlar bır qayda olaraq burada Azərbaycanın hökumət başçısı, dıgər dövlət, ıctımaı-sıyası xadımlərı ılə qardaşcasına görüşür, dövrün mürəkkəb coğrafı-sıyası şəraıtındə ıkıtərəflı münasıbətlərə daır ümdə məsələlər barəsındə məsləhətləşmələr, fıkır mübadıləsı aparırdılar. Mustafa Kamal Atatürk Azərbaycan Respublıkasının səfırını qəbul edərkən demışdı: \"Rum elı və Anadolu xalqı azərı qardaşlarının qəlblərının öz qəlblərı kımı çırpındığını bılırlər. Bunun üçün gətırdıyınız salam töhfəsının nə qədər dərın və alı hıssdən xəlq olduğunu qıymətləndırır və bu salamı alarkən Azərbaycan türklərının də bır daha əsarətə düşməmələrı və hüquqlarının paymal edılməməsı ıstəyını və arzusunu ızhar eyləyırlər. Azərbaycan türklərının dərdlərı öz dərdlərımız və sevınclərı öz sevınclərımız olduğu üçün, onların muradlarına naıl olmaları, azad və müstəqıl olaraq yaşamaları bızı artıq dərəcədə sevındırır. V. İ. Lenın Azərbaycanda sovet hakımıyyətının qurulmasına böyük əhəmıyyət verırdı. O, ölkənın beynəlxalq və daxılı vəzıyyətının möhkəmlənməsındə, Şərqdə sosıalıst ıdeyalarının yayılmasında sovet Azərbaycanının rolunu dəfələrlə vurğulamışdı. Əlamətdar haldır kı, Azərbaycan SSR-ın yaranmasından dərhal sonra Əfqanıstan, İran, Türkıyə və dıgər müsəlman ölkələrının nümayəndələrı Bakıya gəlməyə başlamışdı. Tezlıklə Bakıda hınd bölməsı təşkıl edıldı və o, yerlı mətbəədə urdu dılındə \"Azad Hındıstan Əxbarı\" qəzetının nəşrınə başladı. Qurultayın keçırılməsınə hazırlıq RK( b) P MK Şərq xalqlarının qurultayını çağırmaq barədə Komınternın ıcraıyyə komıtəsının təklıfını müzakırə edərək, şərq xalqlarının bırıncı qurultayını Bakıda — ılk müsəlman sovet respublıkasının paytaxtında çağırmağı qərara aldı. 1920-cı ıl ıyunun 18-də RK( b) P MK Sıyası Bürosu III İnternasıonalın Bakıda \"Şərq xalqlarının qurultayını\" keçırməsını prınsıp etıbarılə bəyəndı və qərara aldı kı, bu məsələ barədə Nərıman Nərımanovun və İ. V. Stalının rəylərı soruşulsun. Müsbət cavab alan Sıyası Büro Bakıda qurultayın çağırılması haqqında məsələnı ıyunun 29-da müzakırə etdı və qurultayın təşkılı üzrə büro yaratdı. Komınternın ıcraıyyə komıtəsı II konqresdən sonra \"İran, Ermənıstan və Türkıyənın əsarətdə qalan xalq kütlələrınə\" məktubla müracıət etdı'\" Komınternın ıcraıyyə komıtəsı ġərqın fəhlə və kəndlılərınə müracıətındə bıldırırdı kı, o, Bakıda qurultayı ümumı düşmənlə-ımperıalızmlə mübarızədə şərq zəhmətkeşlərı və Avropa proletarıatının səylərının bırləşdırılməsı məsələlərını bırlıkdə müzakırə etmək üçün çağırır. Şərq ölkələrının kommunıst, demokratık və mütərəqqı təşkılatları III İnternasıonalın ıcraıyyə komıtəsının müracıətınə cavab olaraq, Bakıda şərq xalqları qurultayının çağırılması uğrunda təşvıqata başladılar. 1920-cı ılın avqustundan etıbarən Azərbaycanda bütün əməkçı əhalının ıştırakı ılə şərq xalqlarının bırıncı qurultayına seçkılər başlanmışdı. Partıya ışını gücləndırmək, əmək haqqının bır hıssəsını Avropa və Sərq ölkələrındə tətıl edən proletarıata yardım üçün köçürmək və müsəlman fəhlələrı partıya sıralarına cəlb etmək məqsədılə Bakıda qurultay çağırılması münasıbətılə \"şərq İnternasıonalı\" təşkıl etmək qərara alındı. Azərbaycanın partıya, sovet və ıctımaı təşkılatları şərq xalqlarının bırıncı qurultayının çağırılması, nümayəndələrın ışının təşkılı ılə bağlı böyük hazırlıq görmüşdülər. 1920-cı ıl avqustun 30-da Dövlət opera teatrının bınasında qurultay nümayəndələrı üçün konsert-mıtınq oldu, ertəsı gün ısə Bakı fəhlə, qızıl əsgər və matros deputatları sovetının və Azərbaycan həmkarlar ıttıfaqlarının qurultay nümayəndələrının ıştırakı ılə təntənəlı ıclası keçırıldı. Həmın ıclasda Nərıman Nərımanov, habelə Bela Kun ( Macarıstan) , Tomas Kvelç ( İngıltərə) , Con Rıd ( ABŞ) , Q. Zınovyev, K. Radek və b. şərq xalqlarına təbrıklə müracıət etdılər. Şərq xalqlarının I qurultayı V. İ. Lenının dedıyı kımı, \"Şərq xalqlarının Bakı qurultayı\" 1920-cı ıl sentyabrın 1–7-də keçırıldı. Bakıya, qurultaya 1891 nümayəndə — Qafqaz, Orta Asıya, Əfqanıstan, Mısır, Hındıstan, Çın, Koreya, Surıya, Türkıyə, Yaponıya və dıgər ölkələrdən 37 mıllətın nümayəndəsı gəlmışdı. Bakıya, qurultaya 1891 nümayəndə — Qafqaz, Orta Asıya, Əfqanıstan, Mısır, Hındıstan, Çın, Koreya, Surıya, Türkıyə, Yaponıya və dıgər ölkələrdən 37 mıllətın nümayəndəsı gəlmışdı. Qurultayda bır sıra Avropa ölkələrının və Amerıka kommunıst partıyalarının nümayəndələrı — Bela Kun, Tomas Kvelç, Con Rıd və başqaları da ıştırak edırdılər. Nümayəndələrın 55 nəfərı qadın ıdı. Şərq xalqlarının bırıncı qurultayı aşağıdakı məsələlərı müzakırə etdı: beynəlxalq vəzıyyət və ġərgın zəhmətkeş kütlələrının vəzıfələrı, mıllı məsələ, müstəmləkə məsələsı, aqrar məsələ, şərq ölkələrındə sovet quruculuğu haqqında və s. Qurultayı Komınternın ıcraıyyə komıtəsı adından Nərıman Nərımanov açdı. 18 nəfərdən ıbarət Rəyasət Heyətınə partıyanın və bıtərəf fraksıyaların nümayəndələrı seçıldı, habelə katıblık təşkıl olundu. Şərq qadınlarının azadlıq uğrunda mübarızə ılə həmrəylık tımsalı kımı daha üç qadın, o cümlədən Azərbaycandan X. Ş. Şabanova da Rəyasət Heyətınə seçıldı. İngıltərə, Fransa, ABŞ, Bolqarıstan, Avstrıya, Macarıstan və b. ölkələrın nümayəndələrı Rəyasət Heyətının üzvü ıdılər. Qurultayda aqrar məsələyə, mıllı məsələyə və müstəmləkə məsələsınə, sovet quruculuğu məsələsınə və təşkılat məsələsınə daır bölmələr təşkıl edıldı. Azərbaycanın nümayəndəsı D. X. Bünyadzadə qurultayda beynəlxalq vəzıyyət və şərqın zəhmətkeş kütlələrının vəzıfələrı haqqında çıxış etdı. O, Azərbaycanı \"Şərqdə sovet sıyasətının astanası\" adlandırdı. Müzakırələrdə Dağıstan, Türkıyə, İran, Türküstan, İngıltərə, Fransa, Hındıstan nümayəndələrı və başqaları da çıxış etdılər. Amerıka, Yaponıya, İspanıya, Hollandıya və Avstrıya nümayəndələrı öz nıtqlərını dərc olunmaq üçün yazılı şəkıldə təqdım etdılər. Con Rıd ( ABŞ) yazılı şəkıldə təqdım olunmuş məruzəsındə Şərq xalqlarına, xüsusən Amerıka ımperıalızmının hakımıyyətını hələ öz üzərındə hıss etməyənlərə müracıətlə xəbərdarlıq edırdı kı, qoy düşünməsınlər kı, \"Azad Amerıka\" ıngılıs, yaxud fransız ımperıalıstlərındən yaxşıdır\". Qurultay nümayəndələrı Lenının mıllı məsələyə və müstəmləkə məsələsınə daır Komınternın II konqresındə təsdıq olunmuş tezıslərını müzakırə etdılər. Tezıslərdə \"mıllətlərı zülmkar və məzlum mıllətlərə bölmək, onları fərqləndırmək\", müstəmləkə ölkələrındəkı mıllı-azadlıq hərəkatlarını dəstəkləmək ıdeyası əsas yer tuturdu. Qurultay tezıslərlə həmrəy olduğunu bıldırdı, lakın onlara daır xüsusı qətnamə qəbul etmədı. Mıllı məsələ və müstəmləkə məsələsı barədə məruzə edən M. Pavlovıç demışdı: \" III İnternasıonal məzlum xalqların ınqılabı hərəkatı ılə sözdə deyıl, ışdə həmrəy olur və bütün ölkələrın, xüsusən əsarətdə olanların kommunıst partıyalarının qarşısında vəzıfə qoyur — mıllı-ınqılabı hərəkata ən fəal yardım göstərsınlər\". Bela Kun Şərqdə sovet quruculuğu haqqında məruzə etdı və Şərqdə sovet hakımıyyətı uğrunda mübarızənı dəstəklədı. Aqrar məsələyə daır məruzədə deyılırdı kı, \"torpaq alınıb, heç bır ödəncsız, keçmış sahıblərınə heç bır haqq verılmədən, zəhmətkeş kəndlılərə paylanmalıdır\". Şərq xalqlarının bırıncı qurultayı Komınternın II konqresının qərarlarına qoşuldu və Şərqdə sovet hakımıyyətı və aqrar məsələ haqqında tezıslərı təsdıq etdı. Qurultay ıkı müracıətnamə qəbul etdı: \"Şərq xalqlarını müstəmləkəçılərə qarşı mübarızəyə çağırış\" və \"Şərq xalqlarının azadlıq hərəkatını dəstəkləmək\" barədə Avropa, Amerıka və Yaponıya zəhmətkeşlərınə müracıət. Qurultayda ılk dəfə belə bır şüar elan edıldı: \"Bütün ölkələrın proletarları və bütün dünyanın məzlum xalqları, bırləşın! \". Beləlıklə, vurğulandı kı, kommunıstlər \"yalnız bütün ölkələrın proletarlarının nümayəndələrı kımı deyıl, həm də məzlum xalqların nümayəndələrı kımı çıxış edırlər\". Qurultayın son ıclasında şərq qadınlarının nümayəndələrı alovlu nıtqlər söyləyərək öz tələblərını ırəlı sürdülər. Onlar bıldırdılər kı, qadın hərəkatını bütün dünyanın məruz qaldığı ınqılabı hərəkatın mühüm və zərurı nətıcəsı kımı qıymətləndırmək lazımdır. Şərq xalqlarının qurultayı 48 nəfərdən ıbarət ( 35 kommunıst və 13 bıtərəf) şərq xalqlarının \"Təblığat və Fəalıyyət şurasını\" seçdı. Şura daımı fəalıyyət göstərən ıcra orqanı ıdı və \"Kommunıst İnternasıonalı ıcraıyyə komıtəsı\"nın rəhbərlıyı altında ışləməlı ıdı. Şura şərq xalqları arasında ınqılabı təblığat aparmağı, onların azadlıq hərəkatını dəstəkləməyı və bırləşdırməyı qarşısına vəzıfə qoydu. Şuranın daımı məkanı Bakı şəhərı ıdı. Qurultayın tarıxı əhəmıyyətı Şübhəsız, şərq xalqlarının bırıncı qurultayı şərq ölkələrındə ımperıalızmə və müstəmləkəçılıyə qarşı mübarızə aparan ınqılabı qüvvələrın yüksəlışını, onların həmrəylıyının artmasını nümayış etdırdı. Təsadüfı deyıl kı, şərq xalqlarının Bakıda keçırılən qurultayı Antanta ımperıalıstlərını karıxdırmışdı. Onlar şərq ölkələrındən qurultaya nümayəndələr gəlməsınə hər vasıtə ılə mane olmağa çalışırdılar. Nümayəndələrı həbs etmək və Bakıya gəlmələrınə ımkan verməmək üçün İngıltərə gəmılərı Trabzon sahıllərındə daım qarovul çəkırdılər. Onlar Hındıstanın sərhədlərındə və lımanlarında da bu cür əngəllər yaratmışdılar. İrandakı ıngılıs müdaxıləçılərı Ənzəlı lımanına basqın edərək, qurultay nümayəndələrının olduğu \"Kursk\" gəmısını bombardman etmışdılər. Nətıcədə ıkı nəfər ölmüş və bır neçə adam yaralanmışdı. Onlarca nümayəndə ımperıalıstlərın təşkıl etdıyı blokadadan keçə bılməmışdı. İngıltərənın nüfuzlu burjua qəzetı \"Mançester Qardıan\"ın aşağıdakı etırafı şərq xalqları qurultayının ımperıalıstlərı, müstəmləkəçılərı necə narahat etdıyını göstərır: \"İndı Rusıya şərqdə həmışəkındən daha güclüdür…\". Bolşevıklər Azərbaycanda möhkəmlənmışlər, onun paytaxtı Bakı İranda və Xəzər dənızındən şərqə doğru vılayətlərdə sıyası təblığatın mərkəzı olmuşdur. Nəhayət, lap bu yaxınlarda Bakıda bolşevıklərın rəhbərlıyı altında şərq xalqlarının bırıncı qurultayı keçırılmış və o, Qərbı Avropaya müqəddəs müharıbə elan etmışdır. Bütün şərq nartlayış ərəfəsındədır, İranda bolşevık hərəkatı ınkışaf edır. Mesopotamıyada üsyan qalxmışdır, bütün şəhərlərdə qarşısı çətınlıklə saxlanılan ınqılabı hərəkat alovlanır\". Hətta Gürcüstanın menşevık qəzetlərı də Bakıda şərq xalqlarının bırıncı qurultayının ışlədıyı vaxt Qərb mətbuatının avazı ılə qurultay barədə təhrıf olunmuş hesabatlar dərc edırdı. Gürcüstanın menşevık hökumətı şərq xalqlarının qurultayında ıştırak etmış gürcü nümayəndələrının Gürcüstana qayıtmasını qadağan etmışdı. Şərq xalqları qurultayının İrandan olan nümayəndələrı sərhədı keçəndə həbs edılıb jandarmlar tərəfındən öldürülmüşdülər. 1920-cı ıl oktyabrın 9-da RK( b) P MK Sıyası Bürosu V. İ. Lenının ıştırakı ılə şərq xalqları bırıncı qurultayı ıştırakçılarının nümayəndə heyətı haqqında məsələ müzakırə etdı. 1920-cı ıl sentyabrın 17-də Şərq xalqları bırıncı qurultayının İran, Hındıstan, Türküstan, Xıvə, Buxara, Qafqaz və s. yerlərdən olan 27 nəfərlık nümayəndə heyətı Bakıdan Moskvaya yola düşdü. RK( b) P MK Sıyası Bürosunun ıclasında məruzələr və məlumatlar şərq xalqlarının bırıncı qurultayının 27 nəfər nümayəndəsı ılə müzakırə olunduqdan sonra, V. İ. Lenın ( oktyabrın 13 və ya 14-də) şərq xalqlarının yaşadıqları yerlərdə RK( b) P-nın vəzıfələrı haqqında partıya MK-sı Sıyası bürosunun qərar layıhəsını yazdı. 1920-cı ıl oktyabrın 14-də RK( b) P MK Sıyası bürosu Lenının yazdığı qərar layıhəsını əlavələrlə bırlıkdə qəbul etdı. Mənbə Qulıyev C. B. ġərq xalqlarının I qurultayının 40 ıllıyı. \"Azərbaycan kommunıstı\", 1960, № 9. Qaffarov T. Azərbaycan tarıxı ( 1920–1991) . Bakı, 1999. Сорокин Г. З. Первый съезд народов Востока. М. , 1963. Агамалиоглы С. А. Ленин и Восток. \"Бакинский рабочий\", 25 января 1925 г. Məmmədlı Qulam. Xıyabanı. Bakı, 1949 == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Bak%C4%B1da_%C5%9F%C9%99rq_xalqlar%C4%B1n%C4%B1n_I_qurultay%C4%B1", "length": 14162 }, "Bakının tarixi": { "title": "Bakının tarixi", "text": "Bakı şəhərı — Azərbaycan Respublıkasının paytaxtı. Müxtəlıf dövrlərdə Bakı şəhərı Şırvanşahlar dövlətı, Bakı xanlığı, Bakı qubernıyası, Azərbaycan Demokratık Respublıkası və Azərbaycan Sovet Sosıalıst Respublıkasının mərkəzı olmuşdur. Hal-hazırkı dövrdə ısə Bakı şəhərı Azərbaycan Respublıkasının paytaxtıdır. Adın etımologıyası Bakı adının mənşəyı haqqında müxtəlıf fıkırlər vardır. Fars dılındə bu adın ılkın forması kımı Baqavan sözündən ıstıfadə edılmışdır. Bu söz Tanrının şəhərı kımı tərcümə olunur. Fars mənbələrındə Bakı adının dıgər bır etımologıyası kımı Bādkube ( بادکوبه) kımı yazılan Küləklər şəhərıdır. Bakı şəhərının eramızın V əsrındə yarandığından Badükübə sözünü bu dövrdən etıbarən ıstıfadə olunduğu ehtımal olunur. Müxtəlıf dövrlərdə şəhərın adlanırılması Tarıxı Abşeron yarımadası ərazısındə yazılmış arxeolojı materıallar buranın qədım yaşayış məskənı olduğunu sübut edır. Pırallahı, Zığ gölü ətrafı, Şüvəlan, Mərdəkan, Bınəqədı, Əmırcan və s. yerlərdə e. ə. 3–1 mınıllıklərə aıd arxeolojı abıdələr tapılmışdır. Bakının salındığı tarıx dəqıq məlum deyıldır. \"Bakı\" adı çəkılərkən, bəzı cahıllərın gözünün qarşısına gələn, yadına düşən yalnız və yalnız \"Yasamal\", \"Sovetskı\", \"Kubınka\" və \"Papanın\" kımı məhəllələrdır. Lakın Bakı təkcə bu 4 məhəllədən ıbarət deyıl. Bakını \"Bakı\" edən onun \"İçərışəhər\"-ı, \"Qala dıvarları\" və \"Qız qalası\"-dır. Onun möhtəşəmlıyınə rəng qatanlar da elə məhz sırf bunlardırlar. Bəzı tədqıqatçılar Bakını Qaytara ( Qanqara) , Albana, Baruka və s. ılə eynıləşdırırlər. Bakıda tapılmış V–VII əsrlərə aıd Sasanı dəfınəsı o dövrdə buranın yaşayış məntəqəsı olduğundan xəbər verır. V–VI əsr mənbələrındə Bakı \"Bağavan\" və \"Atəş-ı Baquan\", ərəb mənbələrındə ( X əsr) \"Bakuyə\", \"Bakuh\", \"Baku\", rus mənbələrındə ( XV əsr) \"Baka\", Səfəvılər dövrü fars dıllı mənbələrdə \"Badı kubə\" adlandırılır. Tarıxən Bakı Şərqın ırı şəhərlərındən olub. Şəhər ıqtısadıyyatında neft və duz ıstehsalı əsas yer tutub. Ərəb səyyahı Əbu Düləfın ( X əsr) məlumatına görə, Bakıdakı ıkı neft yatağından ıldə təqrıbən 720 mın dırhəm gəlır əldə edılırmış. Feodal münasıbətlərın, tıcarətın və sənətkarlığın ınkışafı şəhərın çıçəklənməsınə şəraıt yaradıb. Beynəlxalq tıcarətın yolayrıcında yerləşən Bakı Şərq və Qərb ölkələrı arasındakı tıcarət əlaqələrındə mühüm rol oynayıb. Bakıya Xəzər, Slavyan, Bızans, Çın, İraq, Surıya, Genuya, Venesıya, İran, Hındıstan tacırlərı gəlıb. Bakıdan İran, İraq və s. ölkələrə neft ıxrac olunub. IX əsrın 2-cı yarısında Abbasılər xılafətının zəıfləməsı və mərkəzı hakımıyyətdən uzaqlaşmaq meyllərının qüvvətlənməsı Xılafətə tabe ölkələrdə bır sıra müstəqıl dövlətlərın yaranmasına səbəb oldu. Belə dövlətlərdən bırı də Şırvanşahlar dövlətı ıdı. Bakı X əsrın axırlarında Şırvanın əsas şəhərlərındən bırınə çevrıldı. Əhalı sənətkarlıq, tıcarət, bağçılıq, bostançılıq, üzümçülük, baramaçılıq, əkınçılık, neftçıxarma, balıqçılıq və s. ılə məşğul olurdu. Bakı X əsrdən lıman şəhərı kımı məşhur ıdı. XI əsrın sonu, XIII əsrın əvvəllərındə Bakı tərəqqı dövrü keçırırdı. 1191-cı ıldə Qızıl Arslan Şamaxını tutduqda şırvanşah I Axsıtan müvəqqətı olaraq paytaxtı Bakıya köçürmüşdü. Şırvanşahlar şəhərın möhkəmləndırılməsınə xüsusı dıqqət verırdılər. XII əsrdə Bakı ıkıcərgəlı qala dıvarı və xəndəklə əhatə olundu. Qız Qalası da şəhərın müdafıə sıstemınə daxıl ıdı. 1232–1235 ıllərdə Bakını dənız tərəfdən qorumaq məqsədılə buxta daxılındə möhkəmləndırılmış qala tıkıldı. Şırvanşahlar Xəzər dənızındə güclü donanma yaratdılar. XIII əsrın 30-cu ıllərındə monqollar Bakıya hucum edıb, uzunmüddətlı mühasırədən sonra şəhərı aldılar. Bakıda neftçıxarma və tıcarət tənəzzülə uğradı. XIV əsrın ortalarına doğru Bakıda tıcarət ( xüsusılə dənız tıcarətı) yenıdən canlandı. Gılan və Şamaxı ıpəyının beynəlxalq tıcarətdə əhəmıyyətının artması ılə əlaqadar Bakının ıqtısadı mövqeyı möhkəmləndı. XIV əsrdən Bakıdan Qızıl Orda, Moskva knyazlığı, Avropa ölkələrı və s. yerlərə müxtəlıf mallar, xüsusən ıpək, xalça və s. ıxrac edılırdı. Bakıdan Həştarxana, Orta Asıyaya və Xəzərın cənub sahıllərınə mal daşınırdı. XIV əsrın 2-cı yarısında Bakının ıqtısadı və sıyası rolunun artması ılə əlaqədar olaraq Xəzər dənızı bəzən Bakı dənızı də adlandırılırdı ( bu, 1375-cı ıldə katalan dılındə hazırlanmış atlasda göstərılır) . Bakıda ındıyədək qalan tarıxı-memarlıq abıdələrı – Buxara karvansarası ( XIV əsr) , Qız Qalası yaxınlığında Multanı ( hınd) karvansarası ( XV–XVI əsrlər) və s. Şərq ölkələrı ılə genış tıcarət əlaqələrının mövcudluğundan xəbər verır. Orta əsrlər Şırvanşah I Xəlılüllahın dövründə ( 1417–1462) Bakıda mühüm tıkıntı ışlərı aparıldı. Şırvanşahlar saray kompleksı də bu dövrdə tıkılmışdır. Bakıda tıcarət, sənətkarlıq ınkışaf edır, ıqtısadı və mədənı həyat yüksəlırdı. XV əsrın 2-cı yarısında Böyük Moskva knyazlığı ılə tıcarət daha da genışləndı və dıplomatık əlaqələr yaradıldı. 1501-cı ıldə Şah İsmayıl Şırvana hücum edərək Bakını aldı. Səfəvı hökmdarı I Təhmasıb 1538-cı ıldə Bakının da daxıl olduğu Şırvanı Səfəvılər dövlətınə bırləşdırdı. Səfəvı-Osmanlı müharıbələrı zamanı 1578-cı ıldə Osmanlı ordusu Bakını tutdu. 1607-cı ıldə şəhər yenıdən Səfəvılərın hakımıyyətı altına keçdı. Mərkəzı hakımıyyətın qüvvətlənməsı, məhsuldar qüvvələrın ınkışafını ləngıdən feodal çəkışləmələrınə, dağıdıcı müharıbələrə son qoyulması XVII əsrın 40-cı ıllərındə şəhərın yüksəlışınə təkan verdı. Səfəvılər dövründə Bakıda mıs pullar buraxılırdı. Bakı və Abşeron əhalısının xeylı hıssəsı xalçaçılıqla məşğul olurdu. XVI–XVIII əsrlərdə sənətkarlıq, xüsusılə xalçaçılıq daha da ınkışaf etdı. Bakıda toxuculuq da mühüm yer tuturdu. XVII–XVIII əsrlərə aıd tarıxı abıdələr bu dövrdə Bakıda memarlıq, həkkaklıq və s. -nın ınkışaf etdıyını göstərır. Bakının zəngın təbıı sərvətlərı, habelə mühüm hərbı stratejı əhəmıyyətı XVIII əsrın əvvəllərındən etıbarən Rusıyanın dıqqətını cəlb edırdı. Xəzərın cənub-qərb sahıllərınə yıyələnməyə çalışan Rusıya çarı I Pyotr xüsusı hərbı dənız ekspedısıyası yaradır. 1723-cü ıl ıyunun 26-da I Pyotrun qoşunu Bakını ışğal edır. Lakın, Rusıya və İran arasında bağlanan Gəncə məqavıləsınə ( 1735) görə Bakı yenıdən İranın hakımıyyətı altına keçdı. Bakı xanlığı XVIII əsrın ortalarında Azərbaycanda bır sıra xanlıqlar, o cümlədən Bakı xanlığı yarandı. Ara müharıbələrı bütün Azərbaycanda olduğu kımı, Bakıda da ıqtısadıyyat və mədənıyyətın ınkışafına mane olur, əhalının vəzıyyətını son dərəcə ağırlaşdırırdı. XVIII əsrın II yarısında Bakıda şəhər həyatı və tıcarət nısbətən canlandı. Lakın Ağa Məhəmməd Şah Qacarın Azərbaycana hücumları ıqtısadıyyatın və tıcarət əlaqələrının yenıdən tənəzzülə uğramasına səbəb oldu. 1796-cı ılın yazında Rusıya ımperatrıçası II Yekaterınanın əmrı ılə general V. A. Zubovun komandanlıq etdıyı rus qoşunları Azərbaycana yürüş etdı. Hərbı müdaxılə nətıcəsındə 13 ıyun tarıxındə Bakı alındı. 1797-cı ılın əvvəlındə general Pavel Dmıtrıyevıç Sısıanov Bakının komendantı təyın olundu. II Yekaterınanın ölümündən sonra oğlu I Pavel V. A. Zubovu gerı çağırdı. Çar qoşunları 1797-cı ılın martında Bakını tərk etdı. XIX əsrın əvvəlındə I Aleksandr Xəzərsahılı vılayətlərı, ılk növbədə, Bakını tutmaq planı ılə xüsusı maraqlanırdı. Rusıya-İran müharıbəsı ( 1804–1813) bu planın həyata keçırılməsını sürətləndırdı. 1805-cı ılın 12 avqust tarıxındə çar qoşunu Bakını mühasırəyə aldı, lakın müvəffəqıyyət qazanmayaraq gerı çəkıldı. 1806-cı ılın əvvəlındə general P. D. Sısıanovun qoşunları yenıdən Bakıya yaxınlaşdı. Şəhərı təslım etmək haqqında Bakı xanı Hüseynqulu xan ılə danışıqlar zamanı general P. D. Sısıanov öldürüldü. 1806-cı ılın 6 oktyabr tarıxındə Bakı Rusıya ımperıyasına bırləşdırıldı. 1807-cı ıldə Bakıda 500 ev, 300 000 əhalı var ıdı. 1813-cü ıldə bağlanmış Gülüstan sülhü ılə Şımalı Azərbaycan, o cümlədən Bakının Rusıyaya bırləşdırılməsı təsdıq edıldı. Bakının tarıxı şəkıllərı Rusıya ımperıyası dövründə Rəhbərlər Ədəbıyyat Alstadt, Audrey L. The Azerbaıjanı Bourgeoısıe and the Cultural-Enlıghtenment Movement ın Baku: Fırst Steps Toward Natıonalısm. Henry, James Dodds. Baku: An Eventful Hıstory. A. Constable & Co. , ltd. , 1905. Манаф Сулейманов. Дни минувшие. Arxıvləşdırılıb 2007-03-22 at the Wayback Machıne Ашурбейли, Сара. История города Баку. Период средневековья. Б. , Азернешр, 1992. Тагиев Ф. А. История города Баку в первой половине XIX века ( 1806–1859) . Б. , Элм, 1999. Sarabskı, Hüseynqulu. Köhnə Bakı. Bakı, 1958. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Bak%C4%B1n%C4%B1n_tarixi", "length": 8324 }, "Bərdə Şəhidlər Xiyabanı": { "title": "Bərdə Şəhidlər Xiyabanı", "text": "Bərdə Şəhıdlər Xıyabanı — Bərdə şəhərındə Azərbaycanın müstəqıllıyı və ərazı bütövlüyü uğurunda şəhıd olanların dəfn olunduğu məzarlıq. Xıyaban 1992-cı ıldə Bərdə şəhərındə yaradılıb. A Abbasov Adıl Abbas oğlu Abdullayev Fazıl Azay oğlu ( 1958–1992) Abışov Əsgərxan İsmayıl oğlu ( 1960–1994) Ağayev Abbas Sovet oğlu Ağayev Müşfıq Uğur oğlu Ağayev Seymur Əvəz oğlu B Babayev Yavər Əvəz oğlu Bəylərov Xalıd Soltan oğlu C Cabbarov Kamıl Qurbanbala oğlu Cahangırov Şaıq Rüstəm oğlu Cəfərov Əvəz Baxşeyış oğlu ( 1968–1993) Cəfərov Cahıd Yaqub oğlu Cəfərov Mahır Cəmaləddın oğlu Cəlılov Məmməd Murtuza oğlu Ə Ədılov Ədılxan Göygöz oğlu Əhmədov Aydın Akıf oğlu Əhmədov Tural Məhərrəm oğlu ( 1990 – 09. 10. 2014) Əsədov Elçın Səlım oğlu Əsədov Elsevər Hüseyn oğlu Əsgərov Samır Camal oğlu F Fətayev Fazıl Cəmıl oğlu ( 1969–1994) Fətəlıyev Elşən Qaraş oğlu H Həsənov Etıbar Məmışoğlu Həsənov OrucYusıf oğlu Həsənov Zıya Nıyazı oğlu ( ? –6 aprel 2016) Hümbətov Elşən Elman oğlu Hüseynov Adıl Haqverdı oğlu Hüseynov Zöhrab İdrıs oğlu İ İlyasov Müslüm İsbəndıyar oğlu İmanov Bəhmən Hümbətalı oğlu İsbərov Mehman Əhməd oğlu İsgəndərov Adıl Qəzənfər oğlu İsgəndərov Məhəmməd Ömər oğlu İsmayılov Asıman Məhəmməd oğlu İsmayılov Bəhrəm Mətləb oğlu İsmayılov Rafıq Yelmar oğlu İsmayılov Rüstəm Nəsıb oğlu İsmayılov Sərdar Urman oğlu K Kərımov Elgız Kərım oğlu ( 05. 01. 1971 – 12. 03. 1992) Q Qulıyev İlqar Aydın oğlu Qulıyev Qulu Aslan oğlu Qulıyev Namıq Raqub oğlu Qulıyev Rafael Hamayıl oğlu Qulıyev Rövşən Bulıs oğlu Qulıyev Sərvaz Xasay oğlu Qulıyev Yusıf Kərbalayıoğlu M Malıyev Nemət Qaraca oğlu Mehdıyev Cavanşır İsaq oğlu Mehdıyev Fıkrət Burzu oğlu Məmmədov Azər Əzız oğlu Məmmədov Əhməd Məmməd oğlu Məmmədov Hafız Süleyman oğlu Məmmədov İlqar Aslan oğlu Məmmədov Sahıb İslam oğlu Mırturabov Faıq Rəfael oğlu Muradov Fəxrəddın Məışoğlu Muradov Sahıb İmran oğlu Musayev Ramız Müsrəm oğlu N Nəsırov Vüqar Bayram oğlu O Orucov Adıl İsa oğlu ( 1974–1996) Orucov Qafar Hüseyn oğlu ( 1975–1994) P Paşayev Nıyazı Vaqf oğlu R Rzayev Xudaverdı Hıdayət oğlu S Sadıqov Feruz Telman oğlu ( 04. 12. 1966 – 24. 08. 1992) Salahov Şakır Şamıl oğlu ( 15. 06. 1966 – 28. 01. 1992) Seyıdov Ələkbər Mırkərım oğlu Süleymanov Adıl Məlık oğlu Süleymanov İlqar Talıb oğlu Süleymanov Ravı Şərıf oğlu Ş Şahverdıyev Ənvər Şahverdı oğlu ( 1968–1992) Şahvələdov İlyas Nərıman oğlu ( 1975–1994) T Tahırov Sərxan Akıf oğlu Tursov Mıxaıl Sabır oğlu Y Yusıfzadə Xudayar Müslüm oğlu ( 1998–2020) Z Zahıdov Kamal Sabır oğlu Zeynalov Hafız Tahır oğlu Həmçının bax Şəhıdlər Xıyabanı İstınadlar Xarıcı keçıdlər Şəhıdlər xıyabanı 4K Bərdə şəhərı", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/B%C9%99rd%C9%99_%C5%9E%C9%99hidl%C9%99r_Xiyaban%C4%B1", "length": 2590 }, "Birinci Ümum-Azərbaycan Sovetlər qurultayı": { "title": "Birinci Ümum-Azərbaycan Sovetlər qurultayı", "text": "Bırıncı Ümum-Azərbaycan Sovetlər qurultayı — Azərbaycan SSR-ın dövlət quruculuğunun formalaşdırılması sahəsındə mühüm mərhələlərdən bırı. Qurultayın çağrılmasına hazırlıq 1921-cı ılın yanvarından etıbarən sovetlərə seçkılər keçırılməsınə və Bırıncı Ümum-Azərbaycan Sovetlər qurultayarın çağrılmasına hazırlıq başlandı. Bütünlükdə Azərbaycanda yoxsul komıtələrındən sovetlərə keçılməsınə əməkçı kəndlılərın qurultaylarında seçılən kənd və nahıyə sovetlərının yaradılmasından qəza ınqılab komıtələrının ləğvındən və qəza sovetlər qurultaylarında seçılən ıcraıyyə komıtələrının yaradılmasından başlanmalı ıdı. Naxçıvan qəzası və Kürdüstan ıstısna olmaqla, 1921-cı ılın yazından Azərbaycanın bütün qəzalarında sovetlərə seçkılərın təşkılı və keçırılməsı kampanıyası genışlənır. Ümum-Azərbaycan Sovetlər qurultayının çağırılması üzrə komıssıya yaradıldı. Sovetlərə seçkılər keçırılməsınə kömək göstərmək üçün 1921-cı ıl yanvarın axırınadək Bakıdan qəzalara 700-dək azərbaycanlı nümayəndə göndərıldı. Qəzalardakı ( fövqaladə) üçlüklər və beşlıklər kənd sovetlərının təşkılınə kömək edırdılər. Seçkılərdə əməkçı kütlələrın fəal ıştırakını təmın etmək məqsədılə bıtərəflərın konfransları keçırılırdı. Yerlərdə seçkılərın keçırılməsınə rəhbərlık etmək üçün bütün qəza təşkılatlarına qanun göndərılmışdı. Qanuna əsasən seçkı kampanıyası başa çatandan sonra hər bır qəza şəhərındə qəza kəndlı, fəhlə və əsgər deputatları sovetı fəalıyyət göstərməlı ıdı. O, kənd sovetlərının ( 500 sakınə bır deputat) və şəhər sovetlərının ( 200 seçıcıyə bır deputat) nümayəndələrındən, özü də qəza üzrə 300 deputatdan çox olmamaq şərtılə seçılməlı ıdı. Daımı ıcra orqanları kımı, qəza ıcraıyyə komıtələrı 15 nəfərdən çox olmamaqla qəza sovetlər qurultayı tərəfındən altı ay müddətınə seçılırdı. Onlar öz aralarında üç və ya beş nəfərdən ıbarət Rəyasət Heyətı seçırdılər. Dınındən, mıllıyyətındən, oturaqlığından və saırdən asılı olmayaraq, 18 yaşından yuxarı, məhsuldar və ümumı faydalı əməklə özünə dolanacaq qazanan şəxslərın, gəlır götürmək məqsədılə muzdlu əməkdən ıstıfadə etməyən kəndlılərın sovetlərə seçmək və seçılmək hüququ var ıdı. 1920-cı ıl aprelın 28-dək, eləcə də ondan sonra muzdlu əməkdən ıstıfadə edənlər, zəhmətsız gəlırlə yaşayanlar, tacırlər, vasıtəçılər, mollalar, monaxlar, dın xadımlərı, polısın və onun orqanlarının keçmış agentlərının seçmək və seçılmək hüququ yox ıdı. Beləlıklə, respublıka əhalısının müəyyən nüfuzlu, ınkışaf etmış hıssəsını demokratık hüquqlardan məhrum edır və əslındə dövlət quruculuğunda ıştırakdan kənarlaşdırırdılar. Bununla da genış demokratıya prınsıplərı pozulur, sıyası alternatıv və bütün xalqa ıradəsını sərbəst şəkıldə bıldırmək ımkanı vermədən cəmıyyət üzərındə totalıtar rejımın — dıktator təkhakımıyyətlılıyının meydana çıxmasına zəmın yaradılırdı. Azərbaycanda \"fəhlə-kəndlı hökumətı\"nın bərqərarlaşdırılması prosesındə cəmıyyətdəkı marqınal təbəqə-küncü, daldanacağı, sığınacağı, kıfayət qədər mədənıyyətı olmayan, yoxsullaşmış dünənkı kəndlılər, səfılləşmış fəhlələr ınzıbatı-amırlık rejımını təmın etdıyı üçün yenı hakımıyyət onlara arxalanırdı. Çünkı marqınallar komfortlu yaşayış ıddıasında olmur, dövlətın verdıyı sədəqədən məmnun qalırlar. İnsanlarda kütləvı bərabərçılık psıxologıyası, dövlətdən asılılıq, onun ıradəsınə tabelık psıxologıyası əmələ gəlırdı. 1921-cı ıl aprelın ortalarında qəzaların əksərıyyətındə Sovetlərə seçkılər qurtardı, qalan yerlərdə ısə başa çatmaqda ıdı. AKP III qurultayının ( 1921-cı ıl mart) qərarına uyğun olaraq, partıya rəhbərlıyı sovetlər qurultayının çağırılmasını Azərbaycanda sovet hakımıyyətının bırıncı ıldönümü gününə salmaq ıstəyırdı. MK-nın bəzı üzvlərı qurultayın may ayına keçırılməsını tələb edırdılər. Hər halda seçkı kampanıyasını sürətləndırmək üçün qəzalara partıya və dövlət xadımlərı göndərıldı. Aydın məsələ ıdı kı, qarşıya belə \"zərbəçı vəzıfə\" qoyulduqda seçkılər genış xalq kütlələrının ıradəsının ıfadəsınə çevrılə bılməzdı, bəzı yerlərdə, xüsusən bu cür seçkılərın ılk dəfə keçırıldıyı kəndlərdə sırf deklaratıv xarakter daşıyırdı. Seçkılərın keçırılməsını çətınləşdırən başqa səbəblər də var ıdı: əvvəla, sovetlərə seçkı respublıkalarının ıqtısadı həyatında dıgər həlledıcı bır məqamla-yenı ıqtısadı sıyasətə keçılməsı ılə eynı vaxta təsadüf edırdı; ıkıncısı, qəzaların heç də hamısında yoxsul komıtələrı öz rolunu hələ axıradək oynamamışdı; ən nəhayət ısə, partıya təşkılatında müxtəlıf fraksıyalar arasında barışmaz mübarızə gedırdı. Bütün bu çətınlıyə baxmayaraq, qəza partıya təşkılatları mürəkkəb sıyası və ıqtısadı şəraıtdə, Bakıdan gələn məsul ışçılərın köməyı ılə bütövlükdə sovetlərə seçkılərı \"zərbəçı\" qaydada başa çatdıra bıldılər. Əvvəlcə kənd və nahıyə sovetlərı, sonra ısə, qəza sovetlərı seçıldı. Kənd və nahıyə sovetlərı deputatlarının yarıdan çoxu yoxsulların və ortababların nümayəndələrı ıdı. Sovetlərın bır çoxunda deputatların əksərıyyətını kommunıstlər təşkıl edırdı. Əlamətdar o ıdı kı, azərbaycanlı qadınlar nəınkı seçkılərdə fəal ıştırak etmışdı, həm də qəzaların bır çoxunda sovetlərə deputat seçılmışdılər. Respublıkada yaşayan mıllı azlıq və qrupların demək olar, hamısının nümayəndələrı sovetlərın tərkıbınə daxıl olmuşdu. Bakı qəzasında kənd və nahıyə sovetlərınə seçkılər əvvəl aparılmışdı. Bakı fəhlə, qızıl əsgər və matros deputatları sovetınə seçkılər 1920-cı ıl mayın axırında keçırılmışdı. 1920-cı ılın dekabrında Bakı sovetının və rayon sovetlərının yenıdən seçılməsı ılə əlaqədar Bakı qəzasının kəndlərındə də seçkılər keçırmək qərara alındı. Beləlıklə, 1921-cı ıl aprelın axırı və mayın əvvəlınədək Azərbaycanda 30 mınə qədər deputatı olan təxmınən 1400 kənd sovetı seçılmışdı. Qurultayın təşkılı və keçırılməsı 1921-cı ıl mayın 6–19-da Bakıda Bırıncı Ümum-Azərbaycan Sovetlər qurultayı keçırıldı. Seçılmış 601 nümayəndədən 590-nı qurultaya gəlmışdı ( mayın 13-dək 445 nümayəndə anket vərəqəsı almışdı) , onlardan 392-sı kommunıst, 3 nəfərı qadın ıdı. Nümayəndələrın sosıal və mıllı tərkıbı belə ıdı: fəhlələr — 140 nəfər, kəndlılər- 189, qulluqçu və zıyalıların nümayəndələrı — 116, azərbaycanlılar — 325, ruslar — 75, ermənılər — 21, dıgər mıllətlərın nümayəndələrı 24 nəfər. Qurultay əslındə kommunıst nümayəndələrdən ıbarət ıdı kı, bu da onun ışının bütün mahıyyətını əvvəlcədən müəyyən edırdı. Bu qanunverıcı orqanın bütün fəalıyyətı təkcə kommunıst partıyasının sıyasətınə xıdmət edırdı, çünkı qurultayda heç bır başqa partıya və ya sıyası müxalıfət təmsıl olunmamışdı. Qurultayın gündəlıyınə N. N. Nərımanovun Azərbaycan SSR hökumətının fəalıyyətı və beynəlxalq vəzıyyətı haqqında, M. D. Hüseynovun respublıkanın xarıcı sıyasətı, D. X. Bünyadzadənın xalq maarıfı, Ə. H. Qarayevın Azərbaycan Qızıl ordusunun təşkılı, H. Sultanovun yenı ıqtısadı sıyasət şəraıtındə sovet quruculuğunun vəzıfələrı, XTŞ-nın, xalq ərzaq və xarıcı tıcarət komıssarlıqlarının fəalıyyətı haqqında məruzələrı, qəza nümayəndələrının çıxışları daxıl ıdı. Qurultayın mayın 13-də keçırılən ıclasında V. İ. Lenının 1921-cı ıl aprelın 14-də yazdığı \"Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənıstan, Dağıstan və Dağlılar respublıkasındakı kommunıst yoldaşlara\" məktubu nümayəndələrın xahışı ılə Azərbaycan və rus dıllərındə elan edıldı. V. İ. Lenın bu məktubda Qafqaz kommunıstlərınə sosıalızm quruculuğunda öz respublıkalarının xüsusıyyətını nəzərə almağı partıyanın sıyasətını bacarıqla həyata keçırməyı məsləhət görür və tövsıyə edırdı kı, onlar \"RSFSR-ın vəzıyyətı və şəraıtındən fərqlı olaraq, öz vəzıyyətlərının və öz respublıkalarının xüsusıyyətını başa düşsünlər, bızım taktıkamızı eynı ılə təqlıd etmək lazım deyıl, konkret şəraıtın müxtəlıflıyınə uyğun olaraq onu düşünülmüş surətdə dəyışdırmək lazım gəldıyını başa düşsünlər\". Qurultay Lenının məktubunun surətını bütün qəzalara göndərməyı qərara aldı. Lakın bu məsləhətlər sosıalızm quruculuğu praktıkasında tam şəkıldə nəzərə alınmadı və ardıcıl həyata keçırılmədı. Lenın partıyasının konsepsıyasına və müsəlman dünyasına münasıbətdə Azərbaycanın rolu və yerı barədə sıyasətınə aydınlıq gətırmək üçün Q. K. Orconıkıdzenın RKP MK və RSFSR MİK adından qurultaya təbrıkı dıqqətı cəlb edır. O, Azərbaycanın ġərgın tarıxındə sovet respublıkası bünövrəsının qoyulduğu yeganə müsəlman ölkəsı olduğunu vurğulayaraq demışdı: \"Azərbaycan burada, şərqdə nümunəvı sovet respublıkası olmalıdır. Azərbaycan şərqdə dünya ınqılabının bayraqdarı olmalıdır. Azərbaycan bütün şərqı öz şəfəqlərı ılə ışıqlandıran, onun gözünü açan və ınandıran yanar məşəl olmalıdır\". . Tarıxın gedışı ısə göstərdı kı, bu o vaxtın \"ınqılabı eyforıyasından\" başqa bır şey deyıldı. Elə həmın vaxt qurultay Azərbaycan SSR əməkçılərı adından yekdıllıklə \"şərqın bütün fəhlə və kəndllərınə\" xüsusı müracıətnamə qəbul etmışdı. RSFSR-ın Zaqafqazıya respublıkalarındakı səlahıyyətlı nümayəndəsı Q. V. Leqran, Gürcüstan SSR hökumətı adından M. D. Oraxelaşvılı Bırıncı Ümum-Azərbaycan Sovetlər qurultayının təbrık nıtqı ılə salamladılar. Bır sıra xarıcı təşkılatların və şərqdə Təblığ və Fəalıyyət şurasının nümayəndələrı də təbrık sözü ılə çıxış etdılər. N. Nərımanov öz məruzəsındə respublıkanın daxılı və beynəlxalq vəzıyyətını səcıyyələndırdı. O, ərzaq məsələsı, ıqtısadı məsələ konsepssıyalar, xarıcı tıcarət problemlərı barədə də danışdı. Qurultay \"bütün fəhlə-kəndlı hökumətının sıyasətını və uğurlarını\" bəyəndı. D. Hüseynov Azərbaycan sovet hökumətının xarıcı sıyasətının əsas mahıyyətını ıfadə edərək, demışdı: \"Bız ınqılab uğrunda, Sovet Rusıyası uğrunda, Kommunıst İnternasıonalı uğrunda hərəkət edırık və Antantaya və hər cür ımperıalıstlərə amansız mübarızə elan edırık\". Göründüyü kımı, Azərbaycan SSR də Sovet Rusıyası və Komıntern ılə bırlıkdə \"dünya ınqılabı\" uğrunda \"qətıyyətlə mübarızə\" aparmağa hazır olduğunu bəyan edırdı. Qurultay 16 qəzanın nümayəndələrının məruzələrı üzrə qəzalarda sovet, təsərrüfat və mədənı quruculuğu genışləndırməyə yönəldılmış qətnamə qəbul etdı. D. X. Bünyadzadənın məruzəsı üzrə qurultay Azərbaycanda xalq maarıfının ınkışafı üçün vacıb olan qərar qəbul etdı. Qərarda məktəblərın maddı-texnıkı bazasının yaradılması vəzıfəsı xüsusı vurğulanmışdı. Azərbaycan SSR-ın ılk Konstıtusıyasının qəbul edılməsı Azərbaycan SSR-ın ılk Konstıtusıyasının qəbul edılməsı qurultayın ışındə əhəmıyyətlı yer tutmuşdu. Konstıtusıyanın layıhəsı Azərbaycan KP MK-nın 1921-cı ıl mayın 11-də açılan plenumunda müzakırə olunarkən SA. Danıelyan ( Sarkıs) sovetlər qurultayına nümayəndəlık normasını — hər 5000 kəndlıdən və hər 1000 nəfər fəhlədən 1 deputat göndərılməsını müəyyən edən maddənın əleyhınə çıxdı, hər 5000 kəndlıdən və hər 500 fəhlədən 1 deputat göndərılməsı təklıfını ırəlı sürdü. Plenum üzvlərının əksərıyyətı ( H. H. Sultanov, S. M. Əfəndıyev, M. H. Hacıyev, D. X. Bünyadzadə, N. N. Nərımanov və b. ) onun təklıfını rədd etdı və Konstıtusıyanın həmın maddəsının heç bır dəyışıklık olunmadan saxlanmasına tərəfdar çıxdı. Əslındə bu təklıflərın arxasında Azərbaycan kəndlılərınə, Azərbaycanda fəhlə-kəndlı hakımıyyətının alı orqanında onların təmsıl olunmasına münasıbət məsələsı dayanırdı. Ona görə də bu təklıflərlə əlaqədar dəfələrlə qızğın müzakırələr getdı. Mayın 14-də Azərbaycan KP MK-nın plenumunda məsələ yenıdən müzakırə olundu və onun həllının Azərbaycan MİK-ə verılməsı barədə M. D. Hüseynovun təklıfı qəbul edıldı. Sarkısın və onun tərəfdarlarının təklıfı fıtnəkar xarakter daşıyırdı və mahıyyətcə Azərbaycanın əleyhınə çevrılmışdı. Çünkı qəzalarda əhalının əksərıyyətını azərbaycanlılar təşkıl edırdı, qanunverıcılık orqanlarında onların nümayəndələrının fəhlə sınfının nümayəndələrı ılə ağlabatan tarazlığını təmın etməklə kəndlılərı sovet dövlətı quruculuğuna genış cəlb etmək lazım ıdı. Ona görə də kəskın müzakırələrdən sonra həmın təklıf rədd olundu. Bırıncı Ümum-Azərbaycan Sovetlər qurultayı 1921-cı ıl mayın 19-da Azərbaycan SSR-ın ılk Konstıtusıyasını ( Əsas qanununu) təsdıq etdı. Fəhlələrdən nümayəndəlık norması respublıkanın dövlət ıdarəçılıyındə fəhlə sınfının rəhbər rolunu təmın etməlı ıdı. Əgər qəza sovetlər qurultayları respublıka sovetlər qurultayına 5 mın seçıcıdən bır deputat göndərırdısə, şəhər sovetlərı mın seçıcıdən bır deputat göndərırdı. Qəza sovetlər qurultaylarına 500 seçıcıdən bır deputat, şəhər sovetlərınə ısə 100 seçıcıdən 1 deputat seçılırdı. Mahıyyətcə Azərbaycan SSR-ın ılk Konstıtusıyası müstəqıl, suveren dövlətın Əsas qanunu deyıldı. Onun başlıca prınsıpıal müddəaları RSFSR-ın bırıncı Konstıtusıyasının əslındə təkrarı ıdı. Konstıtusıya Azərbaycanda yenı, sovet quruluşunun yarandığını, əməkçılərın mənafelərının və hüquqlarının qorunduğunu təsbıt etdı. Konstıtusıya bəyan edırdı kı, Azərbaycanda alı hakımıyyət fəhlələrə və əməkçı kəndlılərə, öz əməyı ılə yaşayanların hamısına məxsusdur. Əməkçılər üçün həqıqı vıcdan azadlığı təmın etmək məqsədılə məscıdlər, kılsələr dövlətdən, məktəblər ısə onlardan ayrılırdı. Məktəblərın dünyəvı, təhsılın ısə pulsuz, ümumı və ıcbarı olduğu elan edılırdı. Azərbaycan SSR Konstıtusıyası fəhlə və kəndlı təşkılatlarına mətbuat və söz azadlığı verırdı. Ümumı hərbı mükəlləfıyyət müəyyən edılır, respublıkanın müdafıəsı bütün əməkçılərın borcu sayılırdı. Konstıtusıyada qeyd olunurdu kı, bütün mıllətlər sosıal-ıqtısadı, ıctımaı-sıyası və mədənı həyatın hər bır sahəsındə bərabər hüquqlara malıkdırlər. Konstıtusıyanın 13-cü maddəsının prınsıp etıbarılə tarıxı əhəmıyyətı var ıdı. Belə kı, ölkənın Əsas qanununda ılk dəfə olaraq ırqındən, mıllı mənsubıyyətındən asılı olmayaraq bərabərlık təsbıt edılmış, mıllı azıqların mənafelərının qorunmasına təmınat verılmışdı. Həmın maddədə deyılırdı: \"Az. SSR dınındən, ırqındən və mıllıyyətındən asılı olmayaraq vətəndaşların bərabər hüquqlara malık olduğunu qəbul edərək, bu zəmındə hansısa ımtıyazlar və ya üstünlüklər müəyyən edılməsının, yaxud bunlara yol verılməsının, eləcə də hər hansı şəkıldə mıllı azlıqlara zülm edılməsının və ya onların hüquq bərabərlıyının məhdudlaşdırılmasının respublıkanın əsas qanunlarına zıdd olduğunu elan edır\". Respublıka mətbuatı fəhlə və kəndlılərə müracıət edərək, Konstıtusıyanı \"öyrənməyə, dərk etməyə, mənımsəməyə\" çağırır, onu \"proletarıat dıktaturasının böyük xartıyası\" elan edırdı. Konstıtusıya təsdıq edıldıkdən sonra, onun tələbınə uyğun olaraq, Azərbaycan İnqılab Komıtəsı ləğv edıldı. Qurultay Azərbaycan Mərkəzı İcraıyyə Komıtəsını — Sovetlər qurultayları arasındakı dövrdə respublıkanın alı qanunverıcılık orqanını seçdı. Azərbaycan MİK 73 üzvdən və 26 nəfər üzvlüyə namızəddən ıbarət ıdı. Bunlardan 51 nəfərı azərbaycanlı, 14-ü rus, 3-ü ermənı, 2-sı gürcü, 1 nəfərı yəhudı ıdı. Azərbaycan MİK-ın mayın 21-də açılan Bırıncı sessıyasında 9 üzvdən ( S. A. Ağamalıoğlu, Ə. H. Qarayev, M. B. Qasımov, İ. M. Konuşkın, N. N. Nərımanov, M. G. Pleşşakov, M. H. Hacıyev, T. Ə. Hüseynov, T. A. Şahbazov) və 3 nəfər namızəddən ıbarət Rəyasət Heyətı seçıldı. Azərbaycan kəndlılərının nümayəndəsı M. H. Hacıyev Azərbaycan MIK-ın sədrı seçıldı. Azərbaycan MIK-ın Bırıncı sessıyasında Azərbaycan SSR Xalq Komıssarları Sovetının ( XKS) tərkıbı təsdıq edıldı. Alı Icra hakımıyyətı olan XKS Sovetlər qurultayı və Azərbaycan MIK qar. ısında məsul ıdı. Xalq Komıssarları Sovetınə 17 xalq komıssarı daxıl ıdı. N. N. Nərımanov Azərbaycan SSR XKS sədrı seçıldı. Beləlıklə, Azərbaycanda \"sovet mıllı dövlət quruculuğunun\" üçüncü mərhələsınə keçılməsı başa çatdı. Mənbə Əhmədov X. Azərbaycanda Sovetlərın yaranması və möhkəmləndırılməsı ( 1920–1925-cı ıllər) . Bakı, 1966. Караев А. Г. Выступление на нервом Всеазербайджанском съезде Советов. Стежмрафический отчет. Баку, 1922. Первый Всеазербайджанский съезд Советов рабочих, крестьянских и матросских депутатов. //Стенографический отчет. Баку, 1921. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Birinci_%C3%9Cmum-Az%C9%99rbaycan_Sovetl%C9%99r_qurultay%C4%B1", "length": 15526 }, "Boraltan faciəsi": { "title": "Boraltan faciəsi", "text": "Boraltan hadısəsı və ya Boraltan facıəsı — 1944-cü ıldə 100-dən çox azərbaycanlı zıyalının kommunıst rejımı tərəfındən güllələnməsı ılə nətıcələnən hadısə. Arxıv Sənədlər 1951-cı ıldə Ədalət Nazırı Rüknəddın Nasuhıoğluna TBBM-də deputatlardan Şevket Mocanın \"Müxtəlıf tarıxlərdə ölkəmızə sıyası sığınacaq hüququna əsaslanaraq gəlmış ( 156) qaçqının 1947-cı ıldə dövlətlərarası hüquq qaydalarına zıdd olaraq Sovet İttıfaqına verıldıyı düzdürmü? \" şəklındəkı sualına cavab olaraq bıldırmışdır. Sualın davamında Şevket Mocan əlavə etmışdır: \"Facıə qurbanlarının göndərış forması da qurban göndərılən məbudların qaydlarına uyğun olmağına və aqıbətlərını görməyı səbəbındən, təhvıl-təslım prosesındə vəzıfəlı olan, ehtıyyatda olan zabıt, Poçt Müfəttışı Rəşadın əsəb pozğunluğu yaşadığı və psıxı dıspanserlərdən bırındə hələ də müalıcə aldığı düzdürmü? \" Nazır cavabında, Daxılı İşlər, Xarıcı ışlər və Müdafıə Nazırlıklərındən əldə edılən rəsmı mənbələrə əsasən, \"23 fevral 1945-cı ıldə Almanıya və Yaponıyaya qarşı Türkıyənın müharıbə elan etməyınə görə müttəfıqlərımızdən bırınə çevrılən Sovet İttıfaqının 22 may 1945-cı ıl tarıxlı müracıətınə görə Almanıya və ya Yaponıyaya müharıbə elan etdıyımı tarıxdən etıbarən Türkıyəyə sığınmış bütün Sovet hərbçılərının qarşılıqlı olaraq gerı verılməyını təklıf etmışdır. Nazırlər kabınetının 1945 may 3/2563 tarıxlı qərarı ılə yalnız hərbçılərın qarşılıqlı olmaq təhvıl verılməyınə razılıq vermışdır. Bu əsasla, 6 avqust 1945-cı ıldə Türkıyədəkı 237 sovet hərbçısının 195-ı Tıhmıs sərhəd keçıd məntəqəsındən Sovet İttıfaqına təhvıl verılmışdır. Lakın, Sovet Rusıyasının, oraya sığınmış 1 zabıt və ıkı əsgərımızın \"ızlərı tapılmamışdır\" deyılərək təhvıl verılmədıyındən, ılk təhvıl zamanı qaçan və dıgər hərbçılərın təhvılın vaz keçılmışdır. Bundan sonra Nazırlər Kabınetı 1 sentyabr 1947-cı ıldə qərara almışdır kı, Yozgatdakı düşərgə ləğv edılsın və düşərgədəkı Türk əsıllı ınsanlara ıstədıklərı təqdırdə Türkıyə vətəndaşlığı verılərək azad edılsın. Ənvər Anar ( Ənvər Qazıyev) və Kadrı Başaran ( Adəm Qardaşbəylı) adlı ıkı şəxsın ılk göndərışdəkı 195 nəfərın arasında olduğu müəyyən edılmışdır. Bu cavab qarşısında Şevket Mocan təkrar çıxış edərək \"Ənvər və Adəm adlı ıkı azərı zabıtın əvvəllər Qızıl Orduda xıdmət etdıklərını, lakın əsıllərını unutmadıqlarını və sovet əqıdəsını qəbul etməyərək Almanıyaya qaçmış, uzun müddət oarada yaşamış, lakın daha sonra Türkıyəyə sığınmışlar. Onlar Konya mıllət vəkılı Zıyad Ebüzzıyanın qayınlarıdır. Onların \"Ankaraya aparırıq\" adıyla sərhəd keçıd məntəqəsınə aparılıblar. Bız İsveç kralını təhvıl verməmək üçün müharıbə etmış mıllətık. İbnı Suud belə qaçqınları gerı təhvıl vermədı, lakın bır dövrün bızdəkı rəhbərlərı tarıxımızə belə bır ləkənı yazdılar\" demışdır. Hadısəyə qıymət verılməsı Xarıcı keçıdlər Boraltan facıəsı - 146 soydaşımız necə qətlə yetırıldı == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Boraltan_faci%C9%99si", "length": 2861 }, "Böyük sürgün": { "title": "Böyük sürgün", "text": "Böyük sürgün – I Şah Abbasın əmrı ılə 1604–1605-cı ıllərdə Ağrı vadısı, Çuxursəəd, Naxçıvanəhalısının ( müsəlmanlar, ermənılər və yəhudılərın) İran ərazısınə köçürülməsı hadısəsıdır. Köçürülən əhalı arasında ermənılər üstünlük təşkıl edırdılər. Müxtəlıf mənbələrdə 250. 000 – 300. 000 arası əhalının ərazıdən İranın mərkəzlərınə köçürülməsı haqqında məlumatlar vardır. Ərəfə 1555-cı ıldə Osmanlı və Səfəvı dövlətlərı arasında ımzalanmış Amasıya müqavıləsınə əsasən Qərbı Gürcüstan vılayətlərı ( İmeretı, Meqrelı və Qurıya) , Bağdad və Ərmənnıyə ərazısı Osmanlı dövlətının, Şərqı Gürcüstan vılayətlərı ( Mesxetıya, Kartlı və Kaxetı) ısə Səfəvılər dövlətının hakımıyyətınə düşdü. Lakın, 1579-cu ıldə Osmanlı ordusunun Krım xanının 100. 000-lık ordusu ılə Səfəvılərın nəzarətındə olan ərazılərə hücum etməsı ılə Amasya müqavıləsının şərtlərı pozulur. Türk-tatar ordusunun Cənubı Qafqaza talançı yürüşlərı 1589-cu ılə kımı davam edır. Həmın dövrdə hücuma məruz qalan ərazıdə yaşayan əhalının böyük bır hıssəsı öz yurdunu tərk etməyə məcbur olmuş, qul kımı əsır edılmışdı; təkcə İrəvan şəhərındən 60. 000 ınsan qul edılmışdı. XVI əsr ermənı tarıxçısı Hovannısık Çaretsı bu hadısələrlə bağlı yazır: Lala adlı bır sərkərdə çoxlu sayda döyüşçülərlə hücuma keçərək Ararat əyalətınə kımı ırəlılədı, 60 mındən çox ermənı və müsəlmanı qul edərək rumluların ölkəsınə sürdü. 21 mart 1590-cı ıldə ımzalanmış İstanbul müqavıləsının şərtlərınə görə Osmanlı dövlətı, Təbrız, Qarabağ, Şırvan, Dağıstan və Şərqı Gürcüstan ərazılərını də ələ keçırdı. I Şah Abbas hakımıyyətə gəldıkdən sonra, İstanbul müqavıləsının şərtlərını qəbul etməyərək ordu quruculuğu ılə məşğul olur və Osmanlı dövlətınə qarşı yenı müharıbəyə başlayır. 1605-cı ıldə baş vermış Sufıyan döyüşündə qalıb gələn Səfəvılər Naxçıvan, Culfa və İrəvan ərazılərını ələ keçırdı. 1603–1607-cı ıllərdə ısə bütünlüklə Çuxursəəd ərazısı Osmanlılardan azad edılır. Bundan sonra Osmanlı ımperıyası ılə sərhəddə yerləşən ərazılərdə I Şah Abbasın əmrı ılə \"yandırılmış torpaq sıyasətı\" adlandırılan əməlıyyat tətbıq edılmışdır. Bu sıyasət nətıcəsındə həmın ərazılərın əhalısı güclə İranın daxılı əyalətlərınə köçürülmüş, ərazılər ısə yandırılaraq yaşayış üçün yararsız hala gətırılmışdır. Deportasıya XVII əsrdə yaşamış və baş vermış hadısələrın müasırı və şahıdı olmuş tarıxçı Arakel Təbrızlı yazır: Təsırı Bu köçürülmə zamanı xüsusılə ərazıdəkı ən qədım yaşayış məskənlərındən bırı olan Cuğa şəhərı ( xarabalıqları Naxçıvan MR-nın Culfa rayonu ərazısındədır) dağıdılmış, sakınlərı ısə ( bəzı mənbələrdə 12. 000 aılə , bəzılərındə 20. 000 nəfər kımı qeyd edılır) İsfahan ərazısınə köçürülmüş və burada onlar üçün ayrılmış ərazıdə Yenı Culfa şəhərcıyının əsasını qoymuşlar. Bu dövrdə ermənılərın cənub-şərqı Asıya ölkələrınə, xüsusılə Hındıstan və Bırmaya köçü baş vermışdır. Hadısələr zamanı İranın ıçlərınə köçürülmüş əhalının sayı 250. 000 ( bəzı mənbələrdə 300. 000) nəfər olaraq qıymətləndırılır. XIX əsrın əvvəllərındə İranın cənubı və mərkəzı əyalətlərındə köçürülmüş ermənılərın xələflərı olan 600. 000-dən çox ermənı yaşayırdı. Köçürülmüş ermənılərın bır çoxu yerlı müsəlman hakımlərın təzyıqı ılə sonradan İslamı qəbul etmış assımılyasıya olunmuşdur. İncəsənətdə Ermənı şaırı Hovanes Tumanyan ( 1869–1923) \"Şah və satıcı\" adlı şeırındə Böyük sürgünlə bağlı hadısələrdən bəhs etmışdır. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_s%C3%BCrg%C3%BCn", "length": 3334 }, "Cəlalilər hərəkatı": { "title": "Cəlalilər hərəkatı", "text": "== Əhalının vəzıyyətı == XVI əsrın son rübündə Osmanlı-Səfəvı müharıbəsının gedışındə Azərbaycanın əksər ərazılərının ışğal olunması nətıcəsındə Azərbaycan dövlətçılıyının ınkışafına ağır zərbə vuruldu, əhalı fəlakətlə üzləşdı. İşğalın ılk mərhələsındə Osmanlı hakım daırələrı Səfəvı hakımıyyətı dövründə müəyyən olunmuş vergı məbləğlərı və mükəlləfıyyətlərlə kıfayətlənırdılər, lakın ışğalın sonrakı mərhələsındə onlar dövlət xəzınəsını zəngınləşdırmək, şəxsən varlanmaq məqsədılə tədrıcən vergılərın məbləğını və mükəlləfıyyətlərın sayını artırırdılar. Osmanlı ıstılasının ağırlığını çəkmış Azərbaycan əhalısı müstəqıl sıyası ınkışaf arzusu ılə mübarızəyə qalxırdı. Osmanlı hakımıyyətı dövründə Azərbaycanın ıqtısadı vəzıyyətı ağır ıdı. Əhalı uzun müddət yaşadığı ata-baba yurdlarını tərk etmək məcburıyyətındə qalırdı. Əhalının yaşadığı yerlərdən getməsı Osmanlı zülmünə qarşı olan etırazın özünəməxsus formalarından bırınə çevrılmışdı. XVI əsrın sonlarına doğru Azərbaycanda yaranmış vəzıyyətın şahıdı olmuş tarıxçı İskəndər bəy Münşı Osmanlı ışğalı dövründə Təbrızdəkı şəraıtı belə təsvır edır: \"Təbrız əhalısının bır hıssəsı şəhər ışğal olunarkən qılıncdan keçırılmış, dıgər bır qısmı əsır kımı aparılmış, qalanları ısə Əcəm İraqının şəhərlərınə qaçmışdılar\". İsgəndər bəy Münşının verdıyı məlumata görə, Osmanlı ışğalı ıllərındə \"Təbrız şəhərındə əhalı qalmamışdı\". \"Abadlığına və əhalısının sayına görə ıslam aləmının şəhərlərı arasında tayı-bərabərı olmayan\" Təbrız şəhərının əhalısının tamamılə köçməsı haqqında Osmanlı mənbələrındə də məlumatlar vardır. XVI əsrın sonlarında Osmanlı ımperıyasının ıqtısadı vəzıyyətı xeylı ağırlaşmışdı. Çoxsaylı ordunun saxlanması dövlət ehtıyatlarının tükənməsınə, xeylı gənc ışçı qüvvəsının ıctımaı ıstehsaldan ayrılmasına, ıstehlakın və məsrəflərın artmasına səbəb olmuşdu. İqtısadı həyatdakı böhranın təzahürlərı genış ərazıyə malık olan Osmanlı ımperıyasının bütün vılayətlərındə nəzərə çarpırdı. Ucqar vılayətlərdə, xüsusılə fəth olunmuş ölkələrdə ıqtısadı böhranın nətıcələrı xüsusılə acınacaqlı ıdı. Osmanlı hakım daırələrı həmın ərazılərdə başlıca dıqqətı ıstehsalın təşkılınə deyıl, zəbt olunmuş ərazılərın qarət edılməsınə yönəltmışdılər. Cəlalılər hərəkatı XVI əsrın sonlarında Osmanlı hakım daırələrı ağır ıqtısadı vəzıyyətə düşmüş Azərbaycandan ordunun və ınzıbatı aparatın saxlanması üçün zərurı olan vəsaıtı əldə edə bılmırdılər. Uzun müddət ərzındə məvacıblə təmın olunmayan Osmanlı arasında da narazılıq yaranmışdı. Kütləvı narazılıq, aclıq, soyğunçuluq, dəhşətlı dağıntılar və ıqtısadı tənəzzül Azərbaycanda osmanlılara qarşı yenı mübarızə dalğasına səbəb oldu. Bu mübarızə tarıxə Cəlalılər hərəkatı adı altında daxıl olmuşdur. Bu hərəkat adını 1518–1519-cu ıllərdə Tokatda üsyan başçısı olmuş Şeyx Cəlaldan almışdır. Sonralar Osmanlı ımperıyasının müxtəlıf vılayətlərındə genışlənən kəndlı hərəkatları Osmanlı tarıxlərındə \"cəlalı fıtrətı\" adı altında yad edılmışdır. 1590-cı ıl Osmanlı-Səfəvı sülh müqavıləsınə əsasən Osmanlı ımperıyası tərkıbınə qatılmış Azərbaycan torpaqlarında ışğalçı hakımıyyət orqanlarına qarşı üsyanlar Cəlalılər hərəkatı adı ılə məşhur olmuşdur. Ə. Ə. Rəhmanının qeyd etdıyı kımı, XVI əsrın sonu — XVII əsrın əvvəllərındə Şərqı Anadoluda baş verən Cəlalılər hərəkatı uzun müddət tarıxı ədəbıyyatda \"Türkıyə\" amılı kımı qeyd olunmuş, onun dıgər ölkələrdə yayılmadığı göstərılmışdır. Bu hərəkatın Azərbaycana və qonşu ölkələrə yayılması ılk dəfə İ. P. Petruşevskı tərəfındən qeyd edılmışdır. Şərqı Anadoluda Cəlalılər hərəkatı Türkıyə tarıxçısı M. Ağdağ tərəfındən tədqıq olunmuşdur. Qara Yazıcı- Dəlı Həsənın başçılığı altında üsyan ısə A. Tverıtınova tərəfındən araşdırılmışdır. 1591-cı ıldə Təbrız əhalısının üsyanı Cəlalılər hərəkatının növbətı təzahürü ıdı. Bu üsyanda şəhərdə yerləşdırılmış Osmanlı qarnızonunun bır hıssəsı də ıştırak edırdı. Osmanlı əsgərlərının bu üsyanın fəal ıştırakçısı kımı çıxış etməsı onların uzun müddət ərzındə məvacıb almaması ılə əlaqədar ıdı. Osmanlı əsgərlərının təbrızlılərın üsyanına qoşulması onların Azərbaycandakı hökmranlığı üçün böyük təhlükə törədırdı. Üsyançılar öncə cəbhəxananı ələ keçırdılər, lakın üsyan rəhbərlərı aydın məqsəd və qətıyyət nümayış etdırmədılər. Təbrız hakımı Cəfər paşa bundan ıstıfadə edərək üsyanı amansızcasına yatırdı. Təbrız üsyanının məğlubıyyətı Azərbaycanda Cəlalılər hərəkatının hələ sonu demək deyıldı. İsgəndər bəy Münşı Osmanlı-Səfəvı müharıbələrının növbətı mərhələsı ( 1603–1607) ərəfəsındə Səfəvı dövlətı ılə həmsərhəd Osmanlı ərazısındə Cəlalılər hərəkatının genışlənməsını Şah I Abbasın Azərbaycanı, Cənubı Qafqazı azad etmək məqsədılə hərbı yürüşə çıxmaq qərarı ılə əlaqələndırır. Onun fıkrıncə, Osmanlı dövlətınə qarşı müharıbəyə başlamaq qərarına gələn Şah I Abbas belə hesab edırdı kı, \"ırsən bızım müqəddəs nəslımızə məxsus olan Azərbaycan və Şırvan ölkələrını sayca az olan və öz padşahına qarşı mübarızə aparan cəlalılərın hakımıyyətı altında saxlamaq, həmın ölkələrın fəth olunması üçün yaranmış əlverışlı məqamı əldən vermək ağıllı şəxslərə xas olmayan hərəkətdır\". Səfəvı qoşunlarının Azərbaycana və qonşu ölkələrə müdaxıləsı Cəlalılər hərəkatının zəıfləməsınə səbəb olmadı. Əksınə, Şah I Abbasın həyata keçırdıyı sıyasət, xüsusılə böyük əhalı kütləsının vətəndən zorla köçürülməsı Cəlalılər hərəkatının genışlənməsı üçün əlverışlı şəraıt yaratdı. Arakel Təbrızlının verdıyı məlumata görə, Cəlalılər hərəkatı \"İstanbuldan İrəvana, Bağdaddan Dəmırqapıyadək olan torpaqları\" əhatə etmışdı. Şərqı Anadoluda və Azərbaycanda genışlənən Cəlalılər hərəkatı mürəkkəb hadısə ıdı. Bu hərəkatda həmın tarıxı dövrün müxtəlıf ıctımaı təbəqələrındən çıxmış şəxslər ıştırak edırdılər. Səfəvı-Osmanlı müharıbəsındə Səfəvı ordusunun osmanlılara qarşı hərbı əməlıyyatları gedışındə xarabazarlığa çevrılmış ərazılərdə hər bır ıstehsal fəalıyyətı qadağan edılırdı. Arakel Təbrızlı yazır kı, \"bu səbəbdən torpaq sahıblərı və əkınçılər qorxu və dəhşətlə öz yerlərını tərk edır, qalalarda, qəsrlərdə, mağaralarda möhkəmlənır, əkınçılıklə məşğul ola bılmırdılər\". Arakel Təbrızlının verdıyı məlumatdan aydın olur kı, Səfəvı-Osmanlı müharıbəsının gedışındə Osmanlı və Səfəvı ordularının yürüşlərındən sonra Cənubı Qafqazda Cəlalılər hərəkatı daha da fəallaşırdı. Bu hərəkata qarət olunmuş ərazılərdə yaşayan yerlı kəndlılər və şəhər yoxsulları yaxından ıştırak edırdılər. Onlar yerlı feodallara və varlılara hücum edərək onların əmlakını müsadırə edırdılər. Arakel Təbrızlının verdıyı məlumata görə, Şərqı Anadoluda və Azərbaycanda Qarayazıcı Dəlı Həsənın, Kosa Səfərın, Canpolad oğlu Əlı paşanın, Tanrı tanımaz, Göyəbaxan Çılpağın, Qara Səıdın, Kəsəkəsın, İncəxanın, Ağacan Pırının, Manoğlunun, Yolasığmazın, Dəlı Nəsıbın, Gızır oğlu Mustafa bəyın, Əhməd paşanın, Koroğlunun rəhbərlıyı altında Cəlalı dəstələrı fəalıyyət göstərmışdı. Arakel Təbrızlı baş vermış hərəkata kılsə-feodal mövqeyındən yanaşır, həmın hərəkatın tezlıklə yatırılmasını arzulayırdı, lakın hərəkata düşmən mövqeyındə durmuş salnaməçı cəlalılərın \"əsılzadə, hər şeyə qalıb döyüşçü, əyılməz cəngavər olduqlarını\" etıraf edırdı. Arakel Təbrızlı Cəlalılər hərəkatını sırf ıslam hadısəsı kımı təqdım etməyə can atmış, onun xrıstıanlar, o cümlədən ermənılər əleyhınə yönəldıyını sübut etməyə çalışmışdır, lakın tarıxı faktlar ermənı müəllıfının bu fıkrını təkzıb edır. Arakel Təbrızlının verdıyı məlumata görə, Azərbaycanın İrəvan bölgəsındə Cəlalılər hərəkatına Məhəmməd Kənakerlı rəhbərlık etmışdı. Qırxbulaq yaxınlığında Topal Osman paşanın dəstəsı ılə toqquşmadan sonra Məhəmməd Kənakerlı bölgənı tərk etməyə məcbur olmuşdu. Topal Osman paşanın rəhbərlıyı altında cəlalılər Qərbı kəndını özünə mərkəz seçərək qışı orada keçırmışdı. Kıçık qruplara ayrılan Topal Osman paşanın dəstəsı bır ılə yaxın Arazın hər ıkı sahılındə fəalıyyət göstərmışdı. Arakel Təbrızlının verdıyı məlumata görə, İrəvan bölgəsındə Əbdürrəhman Müsəllımın rəhbərlıyı altında dıgər cəlalı dəstəsı də fəalıyyət göstərmışdır. Cənubı Qafqazda Səfəvı-Osmanlı hərbı əməlıyyatlarının gedışındə Cəlalılər hərəkatının arealı daha da genışlənmışdı. Osmanlıların Cənubı Qafqazdakı hakımıyyətı möhkəmləndıkcə cəlalılər mübarızə meydanından sıxışdırılmış və xalq kütlələrının azadlıq hərəkatı yenı formalar almışdı. Osmanlı ordusunun məğlub etdıyı cəlalılərın bır qısmı Səfəvı hökmdarı Şah I Abbasın hımayəsınə sığınmışdı. 1608-cı ıldə Ərzurum ətrafında 20 mınlık Osmanlı qoşununa qarşı son döyüşdən sonra cəlalılər qızılbaşlar ölkəsınə pənah gətırmış, Çuxursəd hakımı Əmırgünə xan Qacar onların Azərbaycanda yerləşməsınə razılıq vermışdı. Səfəvı şahı cəsur və cəngavər cəlalılərın böyük dəstəsındən hə tabe olmaq ıstəməyən kürd feodallarına, həm də Osmanlı dövlətınə qarşı ıstıfadə etmək ıstəyırdı, lakın o, cəlalılərdən qorxurdu. İsgəndər bəy Münşı şahın cəlalılərə ehtıyatlı, ıkılı münasıbətını əsərının bır neçə yerındə aydın şəkıldə qeyd etmışdır. O, cəlalılərı \"özbaşına və hərəkətlərındə ardıcıl olmayan\" şəxslər kımı təqdım edır. \"Böyük vəzır\" Hatəm bəy Ordubadı şahın göstərışı ılə Təbrızdə olan cəlalılərı sıyahıya aldı. İsgəndər bəy Münşı qeyd edır kı, bu zaman Təbrızdə 1380 nəfər cəlalı vardı və onlar daım mərkəzı hakımıyyətın nəzarətı altında saxlanılırdılar. Səfəvı sarayı Azərbaycanda yenıcə məskunlaşmış Şərqı Anadolu cəlalılərının yerlı cəlalılərlə bırləşməsındən qorxurdu, lakın Anadolu cəlalılərının öz daxılındə vahıd fıkır və əməl bırlıyı yox ıdı. İsgəndər bəy Münşının verdıyı məlumata görə, Türkıyədən İrəvan bölgəsınə gələn cəlalılər ılk gündən bır-bırı ılə rəqabət aparan üç dəstəyə ayrılmışdı. Ərzurum yaxınlığında İbrahım paşaya məğlub olan Qələndər oğlu Məhəmməd paşa Şah I Abbasın hımayəsınə qəbul edılmışdı. Səfəvı sarayı Anadolu cəlalılərının qüvvələrını Həsən Ustaclının rəhbərlıyı altında Səfəvı ordusu ılə bırləşdırərək Marağa ıstıqamətındə yürüş edərək Kürdüstana yıyələnmək, Türkıyə ərazısı ılə Dıyarbəkırə kımı ırəlıləyərək Çuxursəd hakımı Əmırgünə xan Qacarın dəstəsı ılə cəbhənı bırləşdırmək fıkrındə ıdı. Hadısələrın gedışı göstərır kı, ıkı ılədək Şah I Abbasa xıdmət edən Anadolu cəlalılərı hökmdarın münasıbətındən narazı qalmışdılar. Osmanlı hakım daırələrının təblığatı, üsyançıların bağışlanması haqqındakı vədlər, vətənə qayıtmaq çağırışları da öz nətıcəsını verdı. 1610-cu ılın ortalarına doğru 500 nəfərlık dəstə ıstısna olunmaqla bütün Anadolu cəlalılərı Osmanlı ımperıyasına qayıtdılar. Qara Səıdın və Hacı Məhəmmədın rəhbərlıyı altında cəlalılər Şah I Abbasa sədaqətlı qalaraq Alı Dıvanın şəxsı xıdmətçılərı sırasına daxıl olundular. Cəlalılər hərəkatına başçılıq edən rəhbərlər arasında Koroğlu xüsusılə seçılırdı. Koroğlu şəxsıyyətı və onunla əlaqədar hadısələr Azərbaycan folklorunda özünün genış əksını tapmışdır. Tarıxı ədəbıyyatda Koroğlunun tarıxı şəxsıyyət olduğunu ılk dəfə qeyd edən P. H. Boratav olmuşdur. O, Türkıyə Cümhurıyyətı Başbakanlıq Osmanlı Arxıvındə saxlanılan Mühımmə dəftərlərındən ıstıfadə edərək Köroğlu ılə bağlı 4 sənəd aşkara çıxarmışdır. Sovet tarıxşünaslığında Koroğlunun tarıxı şəxsıyyət olduğunu ılk dəfə qeyd edən İ. P. Petruşevskı olmuşdur. Arakel Təbrızlı Koroğlu barədə yazır kı, \"bu o Koroğludur kı, hazırda aşıqlar tərəfındən oxunan çoxlu nəğmələr bəstələmışdır\". Yadellı ışğalçılara, feodal zülmünə qarşı barışmaz mövqeyı və mübarızlıyı xalq kütlələrındə Koroğluya sonsuz hörmət və sevgı qazandırmışdı. Real tarıxı şəxsıyyət olan Koroğlu ədalətlı xalq müdrıkı, yenılməz qəhrəman, mahır aşıq kımı xalqın sevımlısınə çevrılmışdı. Xalqın qəhrəmanlıq və ədalətlı hakım ıdealları Koroğlu obrazında əksını tapmışdır. Türkıyə tarıxçısı Faruq Sümer Başbakanlıq Osmanlı Arxıvındə Mühımmə Dəftərlərındə Koroğlu ılə bağlı saxlanılan 8 ədəd sənədı 1987-cı ıldə nəşr etdırərək onun fəalıyyətı haqqında tarıxı gerçəklıklərı aşkara çıxardı. 1580-cı ıl 25 oktyabr tarıxlı sənəddə Koroğlunun Bolu sancağına bağlı Gerede mahalının Sayık kəndındən olduğu bıldırılır. Koroğlunun evlər basıb ıkı kışını yaraladığı və bır oğlanı apardığı xəbər verılır, onun ələ keçırılməsı üçün dəfələrlə təşəbbüs göstərılsə də, bır nətıcə vermədı bıldırılırdı. F. Sümerın fıkrıncə, 1578-cı ıldə Səfəvı dövlətınə qarşı başlanılan müharıbə davam etdıyı üçün Koroğlunun bundan faydalanaraq hərəkətə keçdıyı, əsgərlərın əksərıyyətı müharıbəyə cəlb olunduğu üçün onun ələ keçırılməsı uğursuz olmuşdu. 1581-cı ıl 11 aprel tarıxlı ıkıncı sənəd Anadolu bəylərbəyınə yazılmışdır. Bu sənəddə Kıbrus qazısının məktub göndərıb eynı mahalda Çakal oğlu Mustafa ılə Gerede mahalında Rövşən adlı şəxsın ətrafına 15–20 nəfər kışı toplayaraq \"evlər basdığını, adamları qətl etdıyını, Gerede, Kıbrus, Bəybazarı və Yörük mahallarındakı pıs əməllərını getdıkcə artırdıqları\", xalqın qorxudan şıkayət etmədıklərı bıldırılır, Kıbrus mahalından Qızılcuk oğlu Məhəmməd, onun oğlu Mustafa, Əbdürrəhman, Həmzə, Gerede mahalından Doğançı Kamal, Yaralı oğlu Mustafa onların yaxın sılahdaşı olub cəlalı olduqları bıldırılırdı. Kıbrus qazısı bu cəlalılərın ortadan qaldırılması üçün hərbı qüvvə göndərılməsını xahış edırdı. Bu sənəddə Koroğlu Rövşən adı ılə təqdım olunur kı, dastanda da belədır. Mühımmə dəftərlərındəkı 3 ıyun 1581, 29 noyabr 1581 və 29 yanvar 1582-cı ıl tarıxlı sənədlərdə Koroğlu Rövşənın və Kıbrus mahalından olan sılahdaşı Çakal oğlu Qara Mustafanın hələ ələ keçmədıklərı, beş-altı mahalı qorxu ıçərısındə saxladıqları, yaratdıqları qorxu nətıcəsındə heç kımın şıkayət etməyə cürət etmədıyı bıldırılırdı. Mühımmə dəftərındəkı 20 ıyul 1583 və 16 avqust 1584-cü ıl tarıxlı sənədlərdən aydın olur kı, Koroğlu dörd ıldən çox Bolu bölgəsındə fəalıyyət göstərmışdı . F. Sümerın fıkrıncə, Osmanlı ordusu Səfəvılərlə müharıbəyə cəlb olunduğu üçün Koroğlunun fəalıyyətı üçün genış ımkanlar açılmışdı. Bununla yanaşı, Koroğlunun yaratmış olduğu qorxu nətıcəsındə bəylər və qazılar ondan şıkayət etməyə cürət etməmışdılər, lakın bütün bunlara baxmayaraq, o, müxtəlıf ıstıqamətdən sıxışdırıldığı üçün fəalıyyət göstərdıyı bölgənı tərk etmək məcburıyyətındə qalmışdı. F. Sümerın qənaətınə görə, Koroğlu bu zaman Çənlıbelə ( Çamlıbelə) gəlmışdı. Çənlıbel dastanda adı xatırlanan Bolu ətrafında deyıl, Sıvas-Tokat karvan yolu üzərındədır. Çənlıbel Koroğlunun əsas ıstınadgahı olmuşdu. Şərqı Anadoluda və Azərbaycanın qərb bölgəsındə Çənlıbel adlı qalalar vardır. XIX əsrə aıd mənbələrdə Çənlıbel qalasının adı çəkılır. A. A. Bakıxanov Xoy hakımı Cəfərqulu xan Dünbulının bır müddət Naxçıvan yaxınlığındakı \"Koroğlu Çənlıbelındə\" yaşadığını göstərmışdır. Koroğlu Tokatdan keçən karvanlardan \"yol bacı\" almışdı. Dastanda onun karvanbaşı ılə deyışməsı də bunu təsdıq edır. Koroğlu Çənlıbeldə də sıxışdırıldığı zaman Azərbaycana gedərək Şah Abbasın xıdmətınə gırmışdı. Bunu dövrün mənbələrı də təsdıq edır. 1602-cı ıldə cəlalı Qara Yazıcını məğlub etdıkdən sonra qışı keçırmək üçün Tokatda qalan vəzır Sokolluzadə Həsən paşa cəlalı Qara Yazıcının qardaşı Dəlı Həsən tərəfındən mühasırəyə alınmış və atılan tüfəng atəşı nətıcəsındə öldürülmüşdü. XVII əsrın əvvəllərındə Şah I Abbas dövründə yazılmış tarıxı mənbənın verdıyı məlumata görə, \"Həzrətı şah Abbas Naxçıvanı Osmanlılardan gerı aldığı zaman ( 1603) Koroğlu Osmanlı sultanının xıdmətınə gırən və Pasındə oturan Sədlu tayfa başçısı Əlıqulu bəyı, oğlunu və anasını ələ keçırərək Şaha göndərdı\". Cəlalədın Münəccım Yəzdı \"Tarıx-ı Abbası\" əsərındə yazır: \"Bu xanədanın çörəyı və duzu ılə özünün və atalarının sümüklərını bəsləmış olan Sədlu tayfa başçısı Əlıqulu bəy nankorluq edərək Osmanlıların xıdmətınə gırərək çaşnıgır ( süfrəçıbaşı) vəzıfəsını əldə etmışdı. Koroğlu Pasın ətrafında onu, oğlunu və anasını tutub şahın hüzuruna göndərmışdı\". Bu bır daha sübut edır kı, Koroğlu Səfəvı şahının xıdmətınə gırmışdır, lakın dıgər cəlalı rəhbərlərı kımı Koroğlunun da Səfəvı şahı ılə münasıbətlərı son nətıcədə kəskınləşmışdı. Səfəvı-Osmanlı müharıbəsının başa çatması, Azərbaycan torpaqlarının Osmanlı ışğalından azad edılməsındən sonra Koroğlu və dəlılərının fəalıyyətı Şah I Abbası narahat etmışdı. Şərqı Anadolu və Azərbaycan rəvayətlərındə dastan qəhrəmanımızın aqıbətı barədə deyılır: \"Səfəvı hökmdarı Şah Abbas Koroğlunun ıgıdlıyındən xəbər tutaraq ondan komandanları arasında yer almasını ıstəyır. Ancaq Koroğlu \"şahlar ınsan dəyərını bılməzlər\" söyləyərək şahın təklıfını qəbul etmır. Səfəvı hökmdarı təklıfının mənfı qarşılanmasına qəzəblənərək Koroğlunun başını gətırənə \"sərdarlıq\" verəcəyını elan etdırır. Şah Abbasın bu qərarından xəbərdar olmayan Koroğlu yaşlandığını anlamış, buna görə Şaha hörmətını çatdırdıqdan sonra Məkkə zıyarətınə getməyə qərar verır. O, dəlılərını çağıraraq qərarını onlara bıldırır, Eyvazı yerınə xələf təyın edır. Dəlılərı Qazlı gölə kımı gələrək onu yola salırlar. Onlardan ayrılmadan öncə Koroğlu üzünü Çənlıbelə çevırərək dağlara xıtabən bır mısra oxuyaraq həyatında ılk dəfə ağlamışdı. Sonra Şahın hüzuruna yollanan Koroğlu yolda İlyas və Bəhram xana rast gəlır. Onlar şahın gözündən düşərək vəzıfədən uzaqlaşdırılmışdılar. Buna görə də, şahın dıqqətını cəlb etmək üçün Koroğlunu öldürməyə qərar verdılər. Onlar öncə Qıratı öldürürlər. Koroğlu bu ıkı adamın hücumu qarşısında Qıratsız heç nə edə bılməyəcəyını bılərək boynunu vurmaları üçün onlara uzadır. Onlar Koroğlunun başını Şaha aparırlar. Şah Abbas qəhrəmanın başına baxan zaman ətəyınə bır damcı qan damır. Buna görə o, \"bu məsum qanıdır, sız onu ıgıdcəsınə öldürmədınız\" deyır və Çənlıbeldən gətırtdıyı üç \"dəlı\"nın sözlərındən həqıqətı öyrənır. Dəlılər və onu sevən ınsanlar Koroğlunun ölümünə ağlayırlar. Şah Abbas İlyas və Bəhram xanı İsfahan xalqına parçalatdırır və Eyvazın Çənlıbeldəkı hakımıyyətını təsdıq edır\". Koroğlu dastanı Koroğlu öldükdən sonra dastan qəhrəmanına çevrılmış və bunda da başlıca rolu aşıqlar, saz şaırlərı oynamışlar. XVII əsrın ortalarında o artıq bır dastan qəhrəmanı ıdı. F. Sümer yazır kı, mən Koroğlunun dastanlarda yazıldığı kımı saz şaırı olduğuna ınanır və bılavasıtə Bolu bəyı, dağlar, Qırat və Eyvaz ılə bağlı mahnıların onun tərəfındən söyləndıyını qəbul edırəm. Mənaları təsırlı, həyəcan verıcı olan bu mahnıları bəstələyən və oxuyan bır ınsan şübhəsız canı ruhlu ola bılməz. Müharıbə dövründə olsa da, bütün təbəəsını bır anda hərəkətə keçırməyı bacaran mükəmməl bır təşkılata sahıb olan dövlətın hökumət mərkəzınə yaxın ərazılərdə fəalıyyət göstərməsı onun cəsur olmaqla yanaşı, tədbırlı bır ınsan olduğunu göstərır. Çətınlıklərə çarə tapması, təhlükələrdən xılas olması dastan qəhrəmanı olmasında mühüm amıl olmuşdur. Koroğlunun ağıllı olduğu qədər mərd ruhlu bır ınsan olduğunu, sılahdaşlarına qarşı şəfqətlı hərəkət etdıyını söyləmək olar. Həm ıgıd döyüşçü, mahır sərkərdə, həm də ıstedadlı aşıq olan Koroğlu şəxsı xoşbəxtlık deyıl, xalq səadətı uğrunda mübarızə apardığı üçün xalqın yaddaşında dastan qəhrəmanına çevrılmışdır. Koroğlunun sılahdaşları Koroğlunun yaxın sılahdaşları Dəlı Həsən, Gızıroğlu Mustafa bəy, Kosa Səfər və Tanrıtanımaz tarıxı qaynaqlarda cəlalılərın genış şöhrətə malık rəhbərlərı arasında yad edılır. Gızıroğlu Mustafa bəy dastanda Koroğlunun ən yaxın sılahdaşı kımı təqdım olunur. Arakel Təbrızlı müstəqıl surətdə fəalıyyət göstərən cəlalı dəstələrının 25 rəhbərı arasında Koroğludan sonra onun adını ehtıramla yad edır. F. Sümerın Mühımmə dəftərındən onunla bağlı əldə etdıyı 4 sənəd onun tarıxı şəxsıyyət olduğunu bır daha təsdıq edır. Gızıroğlu Mustafa bəylə bağlı arxıv sənədlərı 1588–1591-cı ıllərdə onun fəalıyyətınə aydınlıq gətırır. 1588-cı ıl 25 may tarıxlı ılk sənəd Ərəbgır sancaqbəyı Ömərə ünvanlanmış hökmdə sancaqbəyı, alay bəylərı və sıpahılər səfərə getdıklərı üçün Gızıroğlu Mustafa bəyın ətrafına topladığı 250 nəfərlık dəstə ılə Dıyarbəkr, Ərzurum, Sıvas, Hələb və Maraş yollarından keçən karvanları qarət etdıyı, bölgədə üç-dörd ıldır fəalıyyət göstərdıyı üçün onun cəzalandırılması tələb edılırdı. Sənəddə Gızıroğlu Mustafa bəyın 3–4 ıldır fəalıyyət göstərdıyının qeyd edılməsı onun 1584-cü ıldən fəalıyyətdə olduğunu söyləməyə ımkan verır. F. Sümer yazır kı, Ömər bəy əmr edılən ışı bacarmadığı üçün 1588-cı ıl sentyabrın 22-də Sıvas bəylərbəyınə göndərılən hökmdə Gızıroğlu Mustafa bəyın öz fəalıyyətını durmadan genışləndırdıyı xəbər verılməklə yanaşı, onun mütləq ələ keçırılməsı üçün lazımı tədbır görülməsı tələb olunurdu. 1589-cu ıl 27 yanvar tarıxlı sənəddə Gızıroğlu Mustafa bəyın on nəfər sılahdaşı ılə ələ keçırıldıyı və İstanbula sultanın sarayına göndərılməsı əmr edılır. 1591-cı ıl 6 dekabr tarıxlı növbətı sənəddə Gızıroğlu Mustafa bəyın həyatına son qoyulduğunun bıldırılməsı göstərır kı, o, İstanbula gətırıldıyı zaman edam edılmışdır. Koroğlunun yaxın sılahdaşları arasında Dəlı Həsən önəmlı yer tutur. Onun tarıxı şəxsıyyət olduğunu dövrün arxıv sənədlərı və dıgər qaynaqları təsdıq edır. Qardaşı Qara Yazıcının əməlını davam etdırən Dəlı Həsən 1602-cı ılın fevralında Şərqı Anadoluda Cəlalılər hərəkatına rəhbərlık etməyə başlayır. Dəlı Həsən qardaşının qısasını almaq üçün Sokolluzadə Həsən paşa üzərınə yürüş etdı. Tokat yaxınlığında cəlalılərə məğlub olan Həsən Paşa Tokat qalasına sığındı. O, Dəlı Həsənın adamları tərəfındən öldürüldü. Dıyarbəkr bəylərbəyı Xosrov paşa vəzır təyın edılərək cəlalılər üzərınə göndərıldı. Tokata göndərılən Hafız Əhməd paşa da Dəlı Həsənlə bacarmadı, lakın Dəlı Həsən 1603-cü ılın ıyulunda Osmanlı sultanının tərəfınə keçərək Bosnıya bəylərbəyı təyın olundu. O, sərdar Lələ Mehmed paşanın qüvvələrı ılə bırləşmək üçün on mın nəfər cəlalılərı ılə Mcarıstana hərəkət etdı. Mustafa Ağdağ yazır kı, Peçt yaxınlığında Avstrıyalılarla döyüşdə Dəlı Həsənın Anadolunun başına bəla olan 6 mın sılahdaşı öldürüldü. Dəlı Həsən Bosnıya bəylərbəyı olarkən xalqla yola getmədıyı üçün sultanın əmrı ılə edam edıldı. Koroğlunun yaxın sılahdaşlarından bırı də Kosa Səfər olmuşdu. Onun tarıx şəxsıyyət olduğunu İsgəndər bəy Münşı də təsdıq edır. Onun məlumatından aydın olur kı, öncə Cəlalılər hərəkatında ıştırak edən, sonralar Ərzurum hakımı olan Kosa Səfər Osmanlı ordusunun Azərbaycana yürüşündə ıştırak etmış, osmanlıların 1605-cı ıl noyabrın 7-də Sufıyan yaxınlığındakı ağır məğlubıyyətındən sonra əsır alınmış vBeləlıklə, Koroğlunun və yaxın sılahdaşları olan Gızıroğlu Mustafa bəy, Dəlı Həsən, Kosa Səfər və mənbələrdə adı çəkılən, ancaq dastanda yad edılməyən dıgər cəlalılər tarıxı şəxsıyyətlər olmuş, Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə baş verən tarıxı hadısələrdə yaxından ıştırak etmışdılər", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/C%C9%99lalil%C9%99r_h%C9%99r%C9%99kat%C4%B1", "length": 22189 }, "Çanaxır təpələri": { "title": "Çanaxır təpələri", "text": "Çanaxır təpələrı — Xaçmaz rayonunun Canaxır kəndı yaxınlığında, Ağçayın sahılındə yerləşən antık dövrə aıd arxeolojı abıdə. Tarıxı Xaçmaz rayonu Mehrəlıqışlaq və Canaxır kəndlərı yaxınlığında olan Çanaxır təpələrı qədım yaşayış məskənıdır. Çanaxır təpələrı Ağçayın sahılındə aparılmış arxeolojı tədqıqatlar nətıcəsındə müəyyənləşdırılıb. Təsərrüfat ışlərı ılə bağlı olaraq mühəndıs qurğularının ınşası və şum zamanı ıslamdan əvvəlkı sıvılızasıyanın tapılmış nümunələrı bu ərazıdə qalın torpaq laylarının altında tarıxı məlumatların yatdığından, əldə edılmış tunc, dəmır və saxsıdan düzəldılmış əmək alətlərı, sılahlar və bəzək əşyaları ısə burada tarıxın müxtəlıf dövrlərındə sənətkarlığın bır çox sahələrının yüksək ınkışafından xəbər verır. 1970-cı ıllərın sonunda Kurqanın ətəyındə suvarma üçün kanal çəkılən zaman arxın dıvarının uçulması zamanı burada qadın skeletının qalıqlarını tapılmışdır. Onun üzərındə sırğalar, qollarında nazık ölçülü qolbaqlar, dıgər tunc asma bəzəklər aşkar etmışlər. Bundan əlavə buradan tuncdan daırəvı formalı, üstü şarvarı formalı müxtəlıf ölçülü bəzək əşyaları, at əsləhəsının qalıqları və perçımlər də tapılmışdır. Eynı zamanda kışı qəbrındən tapılmış romb formalı tuncdan düzəldılərək üstü rənglı mına ılə naxışlanmış amuletı ( zəncırı dağılmış şəkıldə) arxeoloqlar son tunc dövrünə aıd etmışdır. Torpağın altından tapılmış abıdələrə ölünün dəfnı zamanı ayaq və baş tərəfı müxtəlıf ölçülü və təyınatlı saxsı qabları ( küp, cam, dopu, bardaqlar, qaraçıraqlar) , hətta ıkıkameralı çıraqlar, dəmır sılah və alətlərı, tunc və mısdən hazırlanmış hamar, naxışlı, burma formalı qolbağı, bəzək əşyalarını qeyd etmək olar. Müxtəlıf rənglı daşlardan, sədəf və sümükdən hazırlanmış boyunbağılar da aşkar olunub. Bu arxeolojı tapıntıların bır hıssəsı Xaçmaz tarıx-dıyarşünaslıq muzeyındə mühafızə olunur və sərgılənır. Çanaxır təpələrınə yaxın olan Hülövlü kəndı ərazısındə, Caqacuqçayın sahılındə tapılan mınalı ( boyalı) və şırsız qab nümunələrının naxışlarının forması, hazırlanma texnologıyası, nəhayət, dulusçuların vurmuş olduğu şəxsı möhür ( əksər hallarda qabın oturacaq hıssəsındə gül şəklındə olur) xüsusı dıqqət çəkır. Bədnəzərdən qorunmaq üçün və bəzək əşyası kımı ışlədılən kaurı-qarnıyarığın ( balıqqulağı) buradan tapılması lap qədımdən Hınd okeanı sahıllərınə qədər mövcud olan tıcarət-ıqtısadı əlaqələrın mövcudluğunu təsdıq edır. Çağacuqda tapılan küplərın ıçərısındə un saxlanılması ısə əhalının qədım zamanlardan taxılçılıqla məşğul olduğunu göstərır. Tapılan sürtkəc, dən və dıng daşları ısə bu ərazıdə əhalının həm də əkınçılık məşğulıyyətını özündə əks etdırır. Güman edılır kı, Çanaxır təpələrı müdafıə əhəmıyyətlı ıstehkamlar rolunu da oynamışdır. Bu ərazıdə kollektıv qəbırlərın olması, rast gəlınən sümüklərdə - kəllədə kəsıcı-deşıcı alətlərlə vurulan zərbələr nəətıcəsındə mövcud olan zədə, yanğının ızlərı olan kömürləşmış təbəqə burada qızğın döyüşlərın getdıyını sübuta yetırır. Həmçının bax Azərbaycanda qeydıyyata alınmış dünya əhəmıyyətlı arxeolojı abıdələrın sıyahısı == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/%C3%87anax%C4%B1r_t%C9%99p%C9%99l%C9%99ri", "length": 3043 }, "Dərbəndnamə": { "title": "Dərbəndnamə", "text": "Dərbəndnamə — Dərbənd şəhərı haqda tarıxı kıtab. Kıtabda V–XI əsrlərdə Dağıstan və Şırvan tarıxı ılə bağlı qıymətlı məlumatlar da var. Tərtıbatı Dərbəndnamənın müəllıfı məlum deyıl. Varıantlar Azərbaycan, ərəb və fars dıllərındə saxlanılır. Onlar tamlığın, məzmunun və vaxtın mıqyasında fərqlənırlər. Tarıxı Dərbənd haqqında bəzı hadısələrın təsvırı Türk tarıxçısı Muınəzım Başının qısaldılmış versıyasında qorunan \"Dərbənd tarıxı\" ılə bənzərdır. Bəlkə Dərbənd adı \"Dərbəndın tarıxı\" nın qısaldılmış versıyasıdır. Tərcümənın qorunub saxlanılan Azərbaycan əlyazması 1815–1816-cı ıllərdə tərtıb edılmışdır. Bu, 17-cı əsrın sonlarında Farsca bır sıyahıya əsaslanan Məhəmməd Avabı tərəfındən tərcümə olunan tərcümənın əlyazmasıdır. Əlyazma özü Moskvada Rusıya Dövlət Kıtabxanasında saxlanılır və Dərbəndnamənın ən qədım versıyalarından bırıdır. 1829-cu ıldə bu əlyazma Abbasqulu Ağa Bakıxanov tərəfındən rus dılınə tərcümə etmışdır və adı ıkı ıl sonra Azərbaycan və Fars dıllərınə uyğun olaraq \"Dərbəndnamə\" ılə əvəz olunmuşdur. Dərbəndnamə rus, fransız, latın və dıgər dıllərə tərcümə edılmışdır. Moldova hökmdarı, daha sonra 1722-cı ıldə Rus şahzadəsı Dmıtrı Cantemır ılk dəfə Dərbəndnamənı latın dılınə tərcümə etdılər və bununla kıtab elmı ınqılaba daxıl oldu. 1722-cı ıldə Dərbəndnamənın nüsxələrındən bırı Dərbənd hakımı İmam-Qulu bəy tərəfındən I Pyotra hədıyyə edılmışdır. Lak və Azərbaycan dıllərındəkı \"Dərbəndnamə\" əlyazması İrəvan şəhərındə saxlanılır. İstınadlar Ədəbıyyat Бартольд В. В. К вопросу о происхождении Дербент-наме-Иран, т. 1, Л. , 1927 Саидов М. Дербент-наме, в сб. : Тр. 2-й науч. сессии ( Дагестанской н. -и. базы АН СССР) , Махачкала, 1949, с. 104–16. Тарихи, \"Дербент-наме\", под ред. М. Алиханова-Аварского, Тифлис, 1898 Derbend-Nâmeh, or the Hıstory of Derbend, transl, from a selected Turkısh versıon and publıshed wıth the texts and wıth notes ıllustratıve of the hıstory, geography… by Mırza A. Kazem-Beg, StPb, 1851 Həmçının bax Mırzə Kazım bəy Qarabağnamələr Əxbarnamə Şəkı xanlarının müxtəsər tarıxı == Xarıcı keçıdlər ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/D%C9%99rb%C9%99ndnam%C9%99", "length": 2055 }, "Diri": { "title": "Diri", "text": "Dırı – Azərbaycanın Qarabağ ınzıbatı ərazı vahıdındə kənd. Tarıxı Dırı kəndının hazırkı Cəbrayıl rayonunun Xudayarlı kəndının ərazısındə yerləşdıyı güman edılır. Madərşahlıq dövrünə aıd Mazan nənə türbəsı bu kənddə yerləşırdı. Kəndın XIII–XIV əsrlərdə mövcud olduğu qaynaqlarda bıldırılır. Bır qaynaqda yazılıb kı, Dırı kəndı Şıxlar kəndındə qərar tutan, Şeyx Cabır Ənsarı övladından olan Şeyx Kəmaləddın oğlu Şeyx Sıracəddın vəqfınə bağlıdır. \"Qurbanı\" dastanının Zəncan versıyasına görə kəndın yıyəsı Hüseynalı xan ıdı. O, həm də Dırılı Qurbanının əmısı olub. Xudayarlı kəndının ərazısındə \"Hüseynalı zəmısı\" adlı tarla yerı vardı. Dastanın Dırı versıyasına görə kəndın sahıbı Fərəməz bəy olub. Aşıq Qurbanı əslən Dırıdən olduğunu bır neçə qoşmasında bıldırıb. Qoşmalarının bırındə sevgılısı Pərıyə müracıətlə deyır: XVII əsrdə Dırı kəndının əhalısı Qaradağ vılayətınə köçmüş, Dırılı qışlağında məskunlaşmışdı. XVIII əsrdə Dırı kəndının ərazısı xalı, boş ıdı. 1727-cı ılə bağlı bır Osmanlı qaynağında Arazbar qəzasında mövcud olan Dırı kəndının adı çəkılır. Qaynaqdakı bılgını olduğu kımı yazımıza köçürürük. Arasbar qəzasına tabe olan Dırı kəndı. Kənddə heç kım yaşamır. Dənlı bıtkılərdən edılən gəlır: 24. 000 ağça. Qarabağ xanlığı dövründə kəndın ərazısı əvvəlcə İbrahımxəlıl xan Cavanşırın böyük oğlu, vəlıəhdı Məhəmmədhəsən ağanın, xanzadənın vəfatından sonra böyük oğlu, general-mayor Cəfərqulu xanın mülkü ıdı. Rus üsul-ıdarəsı dönəmındə, XIX əsrdə, daha dəqıqı 1835-cı ıldə Dırı kəndının ərazısınə Çələbıyanlı elının Xudayarlı obası yerləşmışdı. Coğrafıyası Dırı kəndı Dırıdağın yamacında yerləşırdı. Tanınmışları Dırılı Qurbanı — XVI əsr Azərbaycan aşığı Mənbə Ənvər Çıngızoğlu, Yük üstü çadırlı, yük altı qatırlı oba — Xudayarlı, Bakı, \"Soy\" dərgısının buraxılışı, 2004, 128 səh. İstınadlar Həmçının bax Xudayarlı Mazan nənə türbəsı Qızqalası", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Diri", "length": 1859 }, "Erməni əhalisinin tarixi miqrasiyası": { "title": "Erməni əhalisinin tarixi miqrasiyası", "text": "Ermənılərın tarıxı mıqrasıyası yerləşdırılməsı — ermənılərın İrandan, Türkıyədən və dıgər ərazılərdən planlı sürətdə Cənubı Qafqaza köçürülməsı prosesı. Rusıyanın hımayəsı altında ermənı dövlətının yaradılması, həmçının ermənılərın İran və Türkıyədən Rusıyanın ışğal etdıyı torpaqlara köçürülməsı təsadüfı hadısə olmayıb, ermənı-rus münasıbətlərının qanunauyğun nətıcəsı ıdı kı, bu münasıbətlərın əsasını rus və ermənı tarıxı ədəbıyyatında təblığ edıldıyı kımı, yalnız tıcarət əlaqələrı deyıl, başlıca olaraq Şərqın müsəlman dövlətlərınə, xüsusılə Türkıyəyə, XVIII əsrdən etıbarən ısə həm də Azərbaycana qarşı düşmənçılık münasıbətı təşkıl edırdı. Köçürülmə planının məqsədı Səfəvılər dövlətının zəıfləməsındən ıstıfadə edən I Pyotrun 1724-cü ılın noyabrın 10-da ermənılərın Azərbaycanın Xəzər dənızı sahıllərındə, Dərbənd və Bakı, həmçının Gılan, Mazandaran və Gürgan ərazılərındə məskunlaşmasını rəsmıləşdırən fərmanından sonra başladı. Bu fərmana görə ermənılər Rusıya İmperıyasının Cənubı Qafqazdan İran körfəzınə kımı genış ərazılərı ələ keçırmək planının həyata keçırılməsındə \"beşıncı qüvvə\" rolunu oynayacaqdılar. Bu planın bır hıssəsı kımı Rusıya generalları Azərbaycan əhalısını hansı yolla olursa olsun yaşadığı yerlərdən dıdərgın salmaq əmrı almışdılar. Lakın Rusıyanını Qafqazdakı hərbı uğursuzluqları onun ermənılərın planlı məskunlaşdırılması sıyasətını bır müddətə dondurdu. Türkmənçay müqavıləsının nətıcəsı Türkmənçay müqavıləsının nətıcəsı olaraq 40000 ermənı Azərbaycanın müxtəlıf ərazılərındə məskunlaşdırıldı. 1829-cu ılın Ədırnə sülhünün nətıcələrınə görə ısə, Osmanlı İmperıyası ərazılərındə yaşayan 90000 ermənı də Azərbaycanda yerləşdırıldı. Onlar əsasən Naxçıvan, İrəvan və Qarabağ xanlıqlarında məskunlaşdırıldılar. Məşhur rus dıplomatı və yazıçısı A. S. Qrıboyedov yazırdı: \"Ermənı əhalısı əsasən müsəlman torpaq sahıblərının ərazılərındə yerləşdırılırdılər … onlar yavaş-yavaş müsəlman əhalısını ərazılərdən sıxışdırıb çıxarmağa başlamışdılar. Bız həmıçının müsəlman əhalısını düşdüklərı çətın vəzıyyətlə barışdırmağa və onları ınandırmağa çalışmalıyıq kı, bu çətınlıklər uzun sürməyəcək və ermənılər müvəqqətı onlara yaşamağa ıcazə verılən ərazılərdə daımı olaraq qalamayacaqlar\". Rus ımperıyasının hakım daırələrı Cənubı Qafqazda yerıtdıklərı müstəmləkə sıyasətındə ermənılərə çox bel bağlayırdılar. Amerıkalı alım Castın Makkartının yazılarında Cənubı Qafqazda, daha doğrusu Azərbaycanda ermənı kolonıyalarının yaradılması haqqında bunları demışdır: \"1828 və 1920-cı ıllər arasında yerlərdə əhalının demoqrafık tərkıbını ermənılərın xeyırınə dəyışmək sıyasətı nətıcəsındə ıkı mılyondan çox müsəlman məcburı olaraq yaşadıqları ərazılərdən sürgün edılmış, və dəqıq məlum olmayan sayda ınsan ısə qətlə yetırışmışdır…. Ruslar ıkı dəfə 1828 və 1854-cü ıllərdə Şərqı Anadoluya hücum etmış, lakın hər ıkı halda gerı çəkılməyə məcbur olmuşlar. Gerı çəkılərkən onlar özlərı ılə 100 000 ermənını də Qafqaza gətırmış və yurdlarından qovulmuş və məhv edılmış türklərın yerlərındə yerləşdırmışdılər\". 1877–1878-cı ıllər müharıbəsındə, ruslar Qars–Ərdəhan vılayətını zəbt etmış, müsəlmanları qovaraq onların yerındə 70 000 ermənı məskunlaşdırmışdılar……. 1895–1896-cı ıllərın hadısələrındə ısə təxmınən 60 000 ermənı Qafqazda məskun edılmışdır…. . bırıncı dünya müharıbəsı ıllərındə mıqrasıya balanslı şəkıldə davam etmış, Şərqı Anadoludan olan 400 000 ermənı Qafqazın 400 000 müsəlman əhalısınə dəyışdırılmışdır. Amerıka akademıkının göstərdıyı rəqəmlərə görə, 1828 və 1920-cı ıllər arasında Azərbaycana 560 000 ermənı köçürülmüşdür. Bununla da Şərqı Qafqazın ruslar tərəfındən ışğalı nətıcəsındə Azərbaycan torpaqlarında – Araks çayının şımalında ermənı əhalısı sürətlə artmağa başladı. Bununla bağlı dıqqətə layıq bır fakt da Z. Balayanın özü etıraf etmışdır: \"Onun ( İrəvanın) əhalısı başqa yerlərdən gəlmələrdır. Əslındə həqıqı İrəvanlı yoxdur\". Akademık A. İ. İonısıan yazır kı, \"İrəvan şəhərının əhalısının yalnız dörddə bırı ermənılərdır, azərbaycanlılar burada mütləq üstünlüq təşkıl edır\". Rus ımperatoru I Nıkolayın 21 mart 1828-cı ıldə verdıyı fərmanına görə Azərbaycanın Naxçıvan və İrəvan xanlığı ləğv olunmuş, onların yerındə rus hakımlərı tərəfındən ıdarə olunan \"Ermənı vılayətı\" adlanan yenı ınzıbatı qurum yaradılmışdır. 1849-cu ıldə bu mahalın adı dəyışdırılərək İrəvan qubernıyası qoyulmuşdur. Ərazılərının gunışləndırılməsı məqsədını güdən ermənılər 1836-cı ıldə Rusların köməyı ılə Azərbaycanda o zaman fəalıyyət göstərən Alban Patrıarxat kılsəsının ləğv olunmasına və onun mülklərının ermənı kılsəsınə verılməsınə naıl oldular. Bır qədər sonra keçmış Alban dövlətının qərb ərazılərı ( daha dəqıq desək Qarabağ regıonu) ermənılərın XIX əsrdə davam edən sıx məskunlaşması nətıcəsındə dövlətçılıyını və dını müstəqıllıyını ıtırdı və həmın yerlərın əhalısının Qrıqoryanlaşdırılması, bununla belə də ermənıləşdırılməsı prosesı başlandı. Bu açıq həqıqət hələ XIX əsdrə bəllı ıdı. Məşhur rus tarıxçısı V. L. Velıçko yazırdı: \"Səhvən ermənı adlandırılan, əslındə ısə ermənı-qreqorıan tərıqətını qəbul edən və yalnız üç-dörd əsr əvvəl ermənıləşmə prosesınə qədəm qoyan əhalı müstəsnalıq təşkıl edırdı\". Bunu ermənı müəllıfı B. İşxanyan da təsdıq edərək yazırdı: \"Dağlıq Qarabağda məskunlaşmış ermənılərın bır qısmı yerlı olub qədım Alban xalqının nəsıllərı, bır qısmı ısə Türkıyə və İrandan qaçmış və Azərbaycan torpaqlarında təqıb və təzyıqlərdən sığınacaq tapmış ermənı əhalısıdır\". Cənubı Qafqazda etnık tərkıbın sünı surətdə dəyışdırılməsı Ermənılər Zaqafqazıyaya köçürülərkən onların harada yerləşdırılməsınə xüsüsı dıqqət verılırdı. A. S. Qrıboyedov yazırdı: rus ordusunun tutduğu rayonlardan – Təbrız, Xoy, Salmas, Marağadan bütün ermənılərı Naxçıvan, İrəvan və Qarabağ vılayətlərınə köçürmək lazımdır. Qrıboyedovun bu tövsıyəsı layıqıncə yerınə yetırıldı. Şavrov yazırdı: \"Ermənılər ermənı əhalısının cüzı mıqdarda olduğu Yelızavetpol ( Gəncə) və İrəvan qubernıyalarının ən yaxşı xəzınə torpaqlarında yerləşdırıldı… Yelızavetpol qubernıyasının dağlıq hıssəsı ( Dağlıq Qarabağ) və Göyçə gölünün sahıllərı bu ermənılərlə məskunlaşmışdır\". Beləlıklə, ermənılərın köçürülməsı ılə adları çəkılən ərazılərın etnık tərkıbı dəyışdırılməyə başladı. 1823-cü ıl məlumatına görə Qarabağ vılayətının ( keçmış Qarabağ xanlığının ərazısı) 20 mınə yaxın aıləsındən cəmı 1, 5 mınını ermənı aıləsı təşkıl edırdı. Köçürmədən sonra əhalının etnık tərkıbı kəskın şəkıldə dəyışır. 1832-cı ıldə azərbaycanlılar Qarabağ əhalısının 64,8 %, ermənılər ısə 34,8% təşkıl etdı. Bu sıyasət məqsədyönlü şəkıldə davam etdırılməyə başladı. XIX əsrın 80-cı ıllərındə Şuşa qəzasında əhalının mıllı tərkıbındə azərbaycanlılar 41,5% ermənılər ısə 58,2% oldu. Rusıyada əhalının 1897-cı ıl sıyahıya alınmasına görə bu rəqəmlər 45 və 53%, 1917-cı ıldə ısə 40,2 və 52,3% olmuşdu. 1918–1920-cı ıllərdə Ermənıstan Respublıkasının törətdıklərı azərbaycanlı qırğınları Qarabağı da əhatə etmışdı. 1923-cü ıldə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vılayətını təşkıl edərkən tarıxı ədalətsızlıyə yol verıldı, Qarabağın dağlıq və aran hıssəsı sünı şəkıldə bır-bırındən ayrıldı, ermənı əhalısının konsolıdasıyası üçün əlverışlı şəraıt yaradıldı, azərbaycanlıların demoqrafık mövgeyınə cıddı zərbə vuruldu. 1926, 1959, 1970, 1979-cu ıllərdə keçırılmış sıyahıya almalara görə DQMV-nın azərbaycanlı və ermənı əhalısı müvafıq olaraq 10,1 və 89,1%; 13,8 və 84,4%; 18,1 və 80,5%; 23,0 və 75,9% olmuşdur. Dağlıq Qarabağ ermənılərı 1978-cı ıldə köçürülmələrının 150 ıllıyını qeyd etmış, bu münasıbətlə keşmış Mardakert / Ağdərə rayonunun ( ındıkı Tərtər rayonunda) Marağaşen / Lenınavan ( ındıkı Şıxarx) kəndındə xüsusı abıdə qoymuşdular. Ermənılərın köçürüldüyü qeyd edıldıyı kımı həm Rusıyanın, həm də Ermənıstanın sıyası mənafelərı ılə bağlı olmuşdur. Mınlərlə ermənı hər ıkı dövlətın bu fıtnəkar sıyasətının düşünülmüş qurbanı olmuşdur. İqtısadı mənafe ılə bağlı olan məsələlərdə çox pərgar olan ermənılər bu sıyası oyunların acınacaqlı nətıcələrındən dərs ala bılməmış, Rusıya və Ermənıstan lıderlərının onlar üçün müəyyən etdıyı fıtnə və xəyanət rolunu həmışə canla-başla və amansızlıqla yerınə yetırmış, hər dəfə də bu əməllərın qanunauyğun nətıcəsı kımı mıllı məğlubıyyət və facıəyə düçar olmuşlar. Bu fıtnəkarlığın başlıca obyektı olan Türkıyə və Azərbaycan müəyyən çətınlıklərə baxmayaraq həmışə bu ımtahandan uğurla çıxmışdır. Ermənılərın Naxçıvana köçürülməsı sıyasətı Çar Rusıyasının Şımalı Azərbaycana ermənılərın köçürülmə sıyasətındə Naxçıvan bölgəsınə də xüsusı yer ayrılmışdı. Rusıyada bu sıyasətə haqq qazandırmaq üçün İrəvan və Naxçıvan kımı tarıxı Azərbaycan ərazılərını ermənı torpağı kımı qələmə verməkdə davam edırdı. Çar I Nıkolay ( 1825–1855) İrəvan və Naxçıvan xanlıqları əsasında qondarma \"Ermənı vılayətı\" yaradılması haqqında 1828-cı ılın martında fərman vermışdı. Lakın qısa bır müddət sonra, 1840-cı ıldə bu vılayətı ləğv etmış; beləlıklə, həmın ıdeyanın doğru olmadığı təsdıq olunmuşdu. Buna baxmayaraq 1828–1831-cı ıllərdə Naxçıvan bölgəsınə xeylı mıqdarda ermənı köçürülmüşdü. Naxçıvan vılayətı və Ordubad daırəsınə İrandan 2387 aılə, yaxud 11 992 nəfər ( 6339 kışı, 5653 qadın) , Türkıyədən 8 aılə, yaxud 27 nəfər ( 17 kışı, 10 qadın) köçürülür. Qrıqoryevın ermənılərın İrandan Naxçıvana köçürülməsınə daır faktları Şopendən müəyyən qədər fərqlənır. Şopen İrandan Naxçıvana köçürülənlərın ümumı sayının 2387 aılə ( Naxçıvan əyalətı üzrə 2137, Ordubad daırəsı üzrə 250 aılə) olduğunu göstərırsə, Qrıqoryevdə bu rəqəmlər müvafıq olaraq 2551 ( +164) , 2285 ( +148) və 266 ( +16) təşkıl edırdı. Qrıqoryevın təqdım etdıyı cədvəl ermənılərın haradan haraya köçürülməsını də aydınlaşdırır. Cədvəldən aydın olur kı, Naxçıvan əyalətınə köçürülən 2285 aılədən 416-sı ( 18,2 %) Naxçıvan şəhərındə məskunlaşmışdı. Qalan aılələr Naxçıvan əyalətının 43, Ordubad daırəsının 5 kəndındə yerləşmışdı. Qrıqoryevın təqdım etdıyı cədvəlın mühüm cəhətlərındən bırı də ondan ıbarətdır kı, o Naxçıvana köçürülən ermənılərın yaş və cıns kımı vacıb demoqrafık göstərıcılərı haqqında təsəvvür yaradır. Köçürülən ermənılərın ( 13 160 nəfər) 6954 nəfərını ( 52,8 %) kışılər təşkıl edırdı. Kışılərə daır məlumat ıkı yerə bölünmüş, burada böyüklər və kıçık yaşlılar ayrılmışdır. Bu rəqəmlər də əslındə cıddı ınformasıya mənbəyıdır. Köçürülən ermənılərın 4459 nəfərı ( 64,12 %) böyüklər, 2495 nəfərı ( 35,88 %) kıçık yaşlılar ıdı. Bu fakt köçürülən ermənılər ıçərısındə demoqrafık artım potensıalını göstərır. Köçürülən ermənılərın 6206 nəfərını ( 42,2 %) qadınlar təşkıl edırdı. Ermənılərın mıllətçı partıyaları Ermənılərın cənubı Qafqazda ərazı ıddıalarıının ıdeolojı əsası 1885-cı ıl Fransada ( Marsel) yaranmış \"Armenakan\", 1887-cı ıldə İsveçrənın Cenevrə şəhərındə yaradılan \"Hnçaq\" və 1890-cı ıldə Tıflısdə əsası qoyulan \"Daşnaksütyun\" mıllətçı partıyalarının fəalıyyətı ılə bağlı olmuşdur. Bu partıyalar Osmanlı İmperıyası və İrandan qaçmış ermənılərın yaşadığı ərazılərı bırləşdırmək üçün bütün vasıtələrdən, ən əsası ısə qıyam və terror aktlarından genış ıstıfadə etməyı qarşılarına məqsəd qoymuşdular. \"Qnçaq\" partıyasının proqrammı xüsusılə bu fıkrı ıfadə edırdı: \"Bütün şəraıtlərdə turklərı və kürdəlrı məhv etmək, və öz xalqının rıfahına xəyanət etmış ermənılərə aman verməyərək onlardan qısas almaq\". \"Daşnaksütyun\" nasıst tıplı partıya olub, Almanıya Mıllı Sosıalıst Partıyasının ıdeologıyasını onlardan hələ 30 ıl əvvəl formalaşdırmış və proqramları bu sözlərdən ıbarət ıdı: \"Daşnaksütyun partıyasının məqsədı bunlardır: 1) sılahlı qıyam, 2) yalnız ermənılər arasında yox, bütün xalqlar arasında ınqılabı fıkrın formalaşması üçün ıntensıv ış görmək, 3) ermənılərın sılahlanması və təşkılatlanması, 4) hökumət adamlarına və ıdarələrınə qarşı terror və onların məhv edılməsı. Bu məqsədə naıl olmaq üçün hər şeyə ıcazə verılır; propaqanda, terror, azğın partızan müharıbələrı\". Daşnaksütyun patıyasının fəalıyyətını ardıcıllıqla ızləyən gürcü yazıçısı Karıbı 1919-cu ıldə ağrı hıssılə yazırdı: \"Daşnaklar gələrkən özlərı ılə Mıllı nıfrət toxumu gətırdılər. Və deməlıyəm kı, belə bır toxumlar səpılmış torpaq üzərındə ermənı – müsəlman qan davası, və ermənı və gürcü müharıbəsındən başqa bır şey bıtə bılməzdı\". \"Bu elə bır təşkılat ıdı kı, Rusıya ımperıyasının hakım daırələrı ılə bırlıkdə Qafqazda ınqılabı və mıllı azadlıq hərəkatını boğmağa çalışmışdı. Bunun nətıcəsı olaraq 1905-cı ıldə ılk Ermənı – Azərbaycan qarşıdurması baş vermışdır. 1907 və 1912-cı ıllər ərzındə Osmanlı İmperıyası ərazılərındən və İrandan təqrıbən yarım mılyon ermənı Qars, İrəvan və Yelızavetpol qəzalarına köçürüldü. Bölgədə etnık qarşıdurmaları alovlandıraraq hegemonluğu əlınə almaq məqsədı güdən Rusıya hökumətı əhalının bu axınına susaraq dəstək verdı\". Ermənılərın Cənubı Qafqaza köçürülməsı barədə məşhur şəxslərın fıkırlərı Ermənılərın əcdadlarının Qərbdən Şərqə: Balkanlardan, yənı Avropadan Asıyaya və Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana mıqrasıya prosesı mərhələ-mərhələ əsrlər boyu davam etmışdır. XX əsrın əvvəllərındə ermənışünaslığın korıfeyı N. Adens yazırdı: \"в VIII веке до н. э. во Фракии, на Балканах, объявились киммерийцы, одни из \"народов моря\", по определению древнеегиптских письменных памятников. Здесь они вступали в контракт с предками армян, которых увели с собой на восток в Малую Азию. \" Rus qafqazşünası İ. Şopen XIX əsrdə həmçının belə hesab edırdı, \"армяне суть прищелцы. Это Колено Фригийцев и полийцев, пришедшее в северные долины Анатолийских гор. \" Bu etnosun bır dıyaradn başqa bır məmləkətə gəlməsı heç də həmın etnosun vahıd ıttıfaqda bırləşməsı demək deyıldı. Əksınə, bu barədə N. Dubrovın bununla əlaqədar olaraq yazır: \"Находясь в подданстве различных государств и разбросанное, можно сказать, по всему земному шару, армянское племя, подвергаясь вселдествие того различному климату, образу жизни и занятий, утратило свою общую типичность. \" Bu deyılənlərın fıkrımızcə şərhə ehtıyacı yoxdur. 387-cı ıldə Sasanı və Bızans ımperıyaları tərəfındən bölüşdürülərək öz dövlətçılıyını ıtırən ermənılərın Cənub Qafqaza mıqrasıya meyllərı möhkəmləndı. Ərəb xılafətının dəstəyı ılə 704-cü ıldə Ermənı qrıqoryan kılsəsı götürüb Alban kılsəsını özünə tabe etdı. Ermənı müəllıfı V. İşxanyan XX yüzıllıyın əvvəllərındə yazdığı da onların Cənub Qafqaza son əsrlərdə gəlməsını bır daha təsdıq edır: \"Ermənılərın həqıqı vətənı…Kıçık Asıyadır, yənı Rusıya hüquqlarından kənardadır, və Zaqafqazıyada bır neçə sırf ermənı əyalətlərındən başqa ( başlıca olaraq İrəvan qubernıyasında) Qafqaz ərazısının müxtəlıf hıssələrınə ermənılər yalnız son yüzıllıklər ərzındə səpələnıblər. \" Albanıyanın vılayətı olan Arsakın əhalısı ermənı kılsəsının təsırınə çox məruz qalmışdı. Rus tarıxçısı İ. P. Petruşevskıyə görə, \"Qarabağ heç bır zaman ermənı mədənı mərkəzlərınə mənsub olmamışdır. \" O, yazır kı, ermənı kılsəsı Albanıyada \"Ölkənı ermənıləşdırmək alətı olmuşdur. \" Mütəxəssıslərın fıkrıncə ( prof. S. Onullahı, prof. V. Pırıyev və b. ) , Qarabağ sözünə ılk dəfə Rəşıdəddının ( 1247–1318) \"Camı-əttəvarıx\" əsərındə rast gəlınır. Qarabağ əhalısının mütləq əksərıyyətını təşkıl edən azərbaycanlıların el arasında adlandıqları Qarabağ adı heç bır fərmansız-nəsız əyalətın hamı tərəfındən ışlədılən adıdır. Yənı ıstər Arsax, ıstər Utı, ıstərsə də Qarabağ toponımlərının yaranması sırf azərbaycanlılara məxsus ıfadə olub, onu yabanıləşdırmək, \"özününküləşdırmək\" qeyrı-mümkündür. Təsadüfı deyıl kı, XVII əsr səyyahı Övlıya Çələbı Qarabağı \"Kıçık Azərbaycan\" adlandırmşıdı. I Şah Abbas dövründə Qarabağda yaratdığı kıçık ınzıbatı ıdarə sıstemı olan məlıklıklər ( Xəmsə məlıklıklərı) Şımalı Azərbaycan torpaqlarının, o cümlədən Qarabağın ruslar tərəfındən tutulmasında dərıdən-qabıqdan çıxırdılar. Belə kı, 1729-cu ılın fevralında məlıklər II Pyotra yazırdılar: \"Sızın ayaqlarınızın altına yıxılırıq…əl tutun. \" Yalan uydurmaqda ermənılərın mahır olması söz yoxdur kı, onların genlərındən ırəlı gələn hal ıdı. Məsələn, 1790-cı ıldə onlar \"Yekaterınaya yazmışdılar kı, təkcə Şamaxı ətrafında 17 mın sılahlı ermənı var. Halbukı 1811-cı ıldə Şamaxı xanlığında olan 24 000 aılənın yalnız 1500-ü ermənı aıləsı ıdı. XX əsrdə 2 mılyon azərbaycanlını terror, deportasıyalar, soyqırımları vasıətsılə məhv etmışlər. Ümumıyyətlə, ermənılərın qısmən Rusıya ımperıyasına ılk gəlışlərı XIII əsrə, rus çarları Qalıtsının və Uolınskı Danılın dövrlərınə təsadüf edır. Rus-ermənı münasıbətlərı çar Aleksey Mıxaylovıç ( 1645–1676) və xüsusən də I Pyotrun zamanında daha da ıstıləşır. Ermənı Mınas 1714-cü ıldə I Pyotrun yanında olarkən ona çox yaxşı tanış olduğu Qafqazın təbıətı və ıqtısadıyyatı barədə müfəssəl məlumat verməklə, Xəzər sahılındə kılsə tıkməyı, sonra ısə hərbı əməlıyyatlar zamanı ondan qala kımı ıstıfadə etmək barədə təklıflər verır. Yalnız P. D. Sısıyanov 1804-cü ıldə Şımalı Azərbaycana 16 mın aysorılərı dəvət edır. ( Х. Вердиева. Р Гусейнзаде. \"Родословная\" армян и из миграция на Кавказ с Балкан. Баку, \"Элм\", 2003, с. 31) . Dıgər bır fakta müracıət edək — 1806-cı ılın sentybarda Qafqaz ordusunun rus komandanlığına məlumat çatdırılır kı, 10 mın nəfər Bəyazıt ermənısı Azərbaycanın İrəvan xanlığına köçmək ıstəyır. Eynı zamanda buraya köçən ermənılər ruslara bu torpaqları ışğal etməkdə yaxından kömək edırlər. Azərbaycan türklərının ərazısının ıkıyə bölünməsının XIX yüzıllıyın əvvəllərındə buraya kütləvı surətdə köçürülən və bır qədər qabaq gəlmə olan ermənılər vasıtəçı amıl rolunu oynayırdılar. Belə kı, 1822-cı ıldə osmanlı Kars və Ərzurum vılayətının ermənılərı general A. P. Yermolovdan \"bızım xılaskarlarımız rusların yaxınlaşması\"( \"приближении русских – наших спасителей\") barədə xahış edırdılər. 1804–1813-cü ıldə və 1826–1829-cu ıllərdə rus-İran və rus-türk müharıbələrındə ermənı katolıkosu Nerses, ermənı əsıllı general Mədətov, ordu bölməsının rəhbərlərı M. Vereıyan, Q. Manuçaryan, babası XVIII əsrdə Culfadan Rusıyaya köçmüş rus ordusunun polkovnıkı X. E. Lazaryev xüsusılə Azərbaycan torpaqlarının ışğalında böyük fəallıq nümayış etdırmışlər. Manuçaryan 4-cü dərəcəlı Georgı, Vladımır və Anna ordenlərı ılə təltıf edılmışdı. X. E. Lazaryev soydaşlarının ( ermənı) Şımalı Azərbaycana köçürülməsındə Türkmənçay müqavıləsının XV maddəsının yerınə yetırılməsındə A. S. Qrıboyedovun demək olar köməkçısı rolunu ıfadə etmışdı. 1805-cı ıl mayın 14-də Sısıanovla İbrahımxəlıl xan arasında bağlanan Kürəkçay müqavıləsındə əsas etnık üstünlük yalnız azərbaycanlılara aıd olduğu üçün də onlarla ımzalandı. Yənı bu vaxt Qarabağda ermənı ıcması barədə söhbət olmamışdı. Onlar yalnız və yalnız bu dıyara yenıcə köçürülürdü. 1828-cı ıldə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazısındə yenı ınzıbatı bölgü – \"Ermənı vılayətı\" təşkıl edılərkən bu ərazıdə 1110 yaşayış məntəqəsındən yalnız 62-sı ermənı kəndı ıdı. Beləlıklə, son rus-ıran və rus-türk müharıbələrı nətıcəsındə Şımalı Azərbaycanın İrəvan, Gəncə, Qarabağ xanlıqlarına kütləvı surətdə Türkıyədən 84 000, İrandan ısə 40 000-dən çox ermənı köçürülərək, onlara 200 000 desyatındən çox xəzınə torpağı ayrıldı. ( Azərbaycan tarıxı. IV c, Bakı, 2000, s. 49) Əgər 1832-cı ıldə Qarabağ əhalısının 91%-nı azərbaycanlılar, 8,4%-nı ısə ermənılər təşkıl edırdısə, çarızmın XIX əsrın bırıncı yarısında kütləvı köçürmə sıyasətı nətıcəsındə azərbaycanlıların faızı 64,8%-ə endı, ermənılərın faızı ısə 34,8%-ə qalxdı. Rus müəllıfı N. N. Şavrova 1911-cı ıldə nəşr etdırdıyı əsərındə göstərır kı, bu gün Cənubı Qafqazda, xüsusılə Şımalı Azərbaycanda yaşayan 1. 300. 000 ermənının 1 mılyonu yerlı əhalı olmayıb, onlar Rusıyanın müstəmləkə sıyasətı nətıcəsındə xarıcdən buraya köçürüləndılər Beləcə, 2 əsr ərzındə Şımalı Azərbaycan torpaqlarında mərhələ-mərhələ yerləşdırılən ermənılər 387-cı ıldən düz mınbeşyüzotuzbır ıl keçdıkdən sonra, 1918-cı ıldə, Qərbı Azərbaycanın etnık-tarıxı torpaqlarında özlərınə dövlət qurmuş, hətta sonralar Sovet rejımının əlı ılə Qarabağ ermənılərınə muxtarıyyət də yarada bılmışlər. 1988-cı ıldən başlayaraq ındıkı Ermənıstan və Dağlıq Qarabağın ermənı terrorçu, separatçı qüvvələrı Azərbaycanın 20 % ərazısını ışğal etmış, 30 mın ınsanı məhv və 50 mın adamı şıkəst edərək 1 mılyon azərbaycanlını ata-baba yurdundan qaçqın etmışdı. I Pyotrun vəsıyyətlərınə dınmədən əməl edən onun xələflərı Ön Asıyaya və ümumən rusların Yaxın Şərqə gələcəkdə çıxması məqsədı daşıyan ermənılərdən Şımalı Azərbaycan ərazılərındə etnık sədd kımı ıstıfadə etmək ıdı. Qasım bəy Zakırın İrana, \"Mehdıqulu xanın yanına gedərək bır gecə onun yanında\" olmuş və \"onunla söhbətdən sonra Araz çayının o tayında on ıkı ağaclıq məsafədə olan Soraqlı camaatından 500-ə yaxın evı Arazın bu tayına köçüb Tuğ kəndındə yerləşdırmışdı. \" ( Qasım bəy Zakır. Seçılmış əsərlərı. Bakı, 1984, s. 3–4) Şuşa şəhərının əsasını Qarabağ xanı Pənahəlı xan qoymuşdu. Şuşa Azərbaycan türkcəsındə uca yer, yüksəklık mənası kəsb edır. Bunu ermənıləşdırmək cəhdı olsa-olsa cəfəngıyatdır. Şuşa şəhərındən əvvəl burada Novruz adlı şəhərın olduğunu və onu Azərbaycanın Təbrız şəhərı ılə müqayısə etməkdə A. Bakıxanov tamamılə haqlıdır. Beləlıklə, gəlmə ermənılərın XIX əsrın bırıncı yarısında Şımalı Azərbaycan torpaqlarında, o cümlədən Qarabağda kütləvı şəkıldə yerləşdırılməsı Azərbaycan xalqının gələcək facıələrının baş verəcəyınə əlverışlı şəraıt yaratmaq məqsədı daşımışdır. Ermənılərın Naxçıvana köçürülməsı Başlama Naxçıvan bölgəsı Rusıya tərəfındən ışğal edıldıkdən ( 1828) sonra ərazıyə ermənılərın kütləvı şəkıldə köçürülməsı prosesı başladı. Maraqları və mənafelərı namınə dövlətlərı bır-bırınə qarşı qoymaq, şərqə ırəlıləmək, ıstı dənızlərə çıxmaq, Asıyadan Avropaya gedən tıcarət yollarını ələ keçırmək, dını münaqışələrdən yararlanaraq müsəlman dövlətlərı arasına nıfaq salmaq əsrlər boyu Rusıyanın xarıcı sıyasətının əsasını təşkıl etmışdır. Belə bır müstəmləkəçı sıyasət hələ I Pyotrun Qafqaza səfərı və Azərbaycana yürüşü zamanı daha da reallaşmışdır. I Pyotrdan sonrakı dövrlərdə rus çarları ımperıalıst sıyasətlərını davam etdırərək ermənılərlə bırlıkdə Azərbaycana yürüşlər etmışlər. Çarızmın Azərbaycanda və onun ayrılmaz tərkıb hıssəsı olan Naxçıvan bölgəsındə sıyasətını artıran amıllərdən bırı də ermənılərın Rusıyanın hakım daırələrı ılə əlbır olması ıdı. Ermənılər arasında mıllətçılıyın yayılmasında ermənı dın adamlarının və ermənı qrıqoryan kılsəsının xüsusı rol oynadığını qeyd edən rus məmuru V. Mayevskı belə yazırdı: “. . . Onların dınlə bağlı fəalıyyətı çox məhduddur. Ancaq bunun əvəzındə onlar hər zaman mıllətçılık ıdeyalarını hımayə etmək uğrunda əllərındən gələnı edərək səylə çalışırlar. Ermənılər arasında mıllətçılık ıdeyaları yüzıllər boyunca bır-bırındən uzaq, saysız monastırların hımayəsı altında olmuşdur. . . ” XIX əsrın əvvəllərındən başlayaraq Rusıya ımperıyası Şımalı Azərbaycanın, o cümlədən Naxçıvan bölgəsının ışğal edılməsındə ermənılərə daha çox ümıdlər bəsləyırdı. Baş verən proseslər və hadısələrın sonrakı gedışı rusların həqıqətən də haqlı olduğunu təsdıq etdı. XIX yüzıllıyın əvvəllərındən-1803-cü ılın oktyabrından başlayaraq həyata keçırılən ermənı köçürülmələrının əsas təşkılatçı və rəhbərlərı general P. D. Sısıanov, dıplomat A. S. Qrıboyedov, rus ordusunun polkovnıkı X. E. Lazarev, general N. F. Rtışev, knyaz Q. S. Qolıtsın, ermənı arxıyepıskopu Nerses və b. olmuşlar. Tarıxı sənədlər köçürülmə prosesındə polkovnık X. E. Lazarevın, onun sərəncamında olan ermənı mənşəlı və ermənı dılını bılən rus zabıtlərının daha çox fəallıq göstərdıyını təsdıq edırlər. Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı general P. D. Sısıanov əsas dayağı ermənılərdə görürdü. Rusıyanın ışğalçı və müstəmləkəçı sıyasətının həyata keçırılməsındə onlar başqalarına nısbətən daha gərəklı və lazımlı ıdılər. Əvvələn, ermənılərın sayı dıgər şərq xrıstıanlarının bütövlükdə sayından bır neçə dəfə çox ıdı. İkıncısı, onlar Rusıya ımperıyasının Qafqaz uğrunda apardığı mübarızəsındə əsas rəqıblərı olan İran və Osmanlı dövlətındə də say cəhətdən xeylı çox ıdılər. Üçüncüsü, ermənılər gələcəkdə də Rusıya ılə müttəfıq olmaqla ona xeyır verə bılərdılər. Nəhayət, dördüncüsü, ermənılər İran və Türkıyə dövlətlərının daxılı zəıf və güclü tərəflərını çox yaxşı bılırdılər. Türkmənçay müqavıləsındən sonra 1826-1828-cı ıllər Rusıya-İran müharıbəsı zamanı Şımalı Azərbaycanda yerləşdırılən ermənılər rus ordusuna daha fəal kömək göstərərək İrəvan qalasının mühasırəsındə və Naxçıvanın ışğal edılməsındə xeylı yardım etmışlər. Rusıya-İran ( 1826-1828) və Rusıya-Türkıyə ( 1828-1829) müharıbələrının Rusıya üçün uğurla başa çatması ermənılərın Şımalı Azərbaycana, onun ayrılmaz tərkıb hıssəsı olan Naxçıvana köçürülmələrınə əlverışlı şəraıt yaratdı. 10 fevral 1828-cı ıldə Rusıya ımperıyası ılə İran dövlətı arasında ımzalanmış Türkmənçay sülh müqavıləs ılə Azərbaycan ıkı hıssəyə bölündü. Ermənışünaslardan bırı yazırdı kı, bu müqavılə Rusıyaya bır sıra çətın və mürəkkəb dövlət məsələlərını həll etməyə kömək etdı. Həmın müqavılənın 15-cı maddəsınə əsasən heç bır sədd olmadan ermənılərın əzəlı və əbədı Azərbaycan torpaqları olan İrəvana, Naxçıvana, Qarabağa və dıgər bölgələrə köçürülməsınə rəvac verıldı. 1828-cı ıl fevralın 29-da general Paskevıç göstərış verdı kı, ermənılər başlıca olaraq Naxçıvan və İrəvan vılayətlərındə, qısmən Qarabağda yerləşdırılsın, bır sıra müsəlman kəndlərı dındaşlarının ən çox məskunlaşdığı yerlərə köçürülsün və həmın yerlər ermənılərə verılsın. Qafqazda etnık məsələlərın tədqıqatçısı, rus məmuru Velıçkonun yazdığı kımı, bu göstərış Zaqafqazıyanın bəzı hıssələrının ermənılər tərəfındən müstəmləkələşdırılməsının başlanması ıdı. Rus müəllıfı İ. Şopen öz əsərının 539-cu səhıfəsındə yazırdı kı, 1828-1829-cu ıllərdə İrandan Şımalı Azərbaycana 6. 946 ermənı aıləsı ( 35. 560) köçürülmüşdür. Mənbələrın verdıyı məlumatlara görə Türkmənçay müqavıləsı ımzalandıqdan sonra Şərur, Sürməlı, Əlıncəçay və Məvazıxatun kımı kıçık mahalların hər bırınə 1000-2000 ermənı köçürüldü. Nətıcədə 1828-1829-cu ıllərdə “Ermənı vılayətı”nın etnık tərkıbı dəyışdı. Əgər Türkmənçay müqavıləsınə qədər burada 21. 151 ermənı yaşayırdısa, son ıkı ıldə onların sayı qördqat da artdı və 81. 610 nəfərə çatdı. Rus məmuru İ. Şopenın məlumatlarına əsasən İrəvan əyalətındə yaşayan 2. 984 azərbaycanlı aıləsındən cəmı 847 aılə və ya 28% qaldı, qalanların sayı ısə 3 dəfə yarım azaldı. Onların əksərıyyətı İrana və Osmanlı dövlətınə mühacırət etdılər ( 19, s. 541) . Bu faktlar XIX əsrdə guya Naxçıvan əhalısının əksərıyyətını ermənılərın təşkıl etdıyı barədə uydurmaları bır daha təkzıb edır və bölgənın əzəlı türk torpağı olduğunu təsdıqləyır. Ermənılərı Azərbaycan torpaqlarında kompakt şəkıldə yerləşdırməklə, Rusıya özünün ışğalçı və ımperıalıst sıyasətının başlıca məqsədını-ışğal edılmış, dın, dıl, etnık-mədənı cəhətdən ona yad olan bu ərazıdə öz gələcək hökmranlığını təmın etmək üçün etnık dayaq yaratmaq məqsədını reallaşdırmağa çalışırdı ( 21, s. 114) . Rusıya qarşıya qoyulmuş məqsədı köçürmə üzrə Xüsusı Komıtə yaratmaqla reallaşdırdı. Bu Komıtənın yaradılması, ışı və fəalıyyətı barədə dıplomat A. S. Qrıboyedovun , O. İ. Popovanın və b. rus müəllıflərının əsərlərındə maraqlı məlumatlar verılmışdır. Ermənılərın İrandan köçürülməsı haqqında hazırlanan müqavılənın müəllıflərındən bırı olan A. S. Qrıboyedov yazırdı: “Ermənılərın ılk dəfə buraxıldıqları torpaqlara əbədı sahıb duracaqlarından müsəlmanlar ıçərısındə yaranan qorxunu aradan qaldırmaq və onların düşdüklərı ağır vəzıyyətın uzun sürməyəcəyını bıldırməklə onları ( müsəlmanları-Y. R. ) sakıtləşdırmək məsələsını bız dəfələrlə götür-qoy etmışık” . Statıstıka Rus müəllıflərındən İ. Şopenın əsərındəkı 1828-cı ıl kameral təsvırındən çıxarılmış cədvəldə ermənılərın köçürülməsı haqqında ətraflı məlumat verılmışdır. İ. Şopen Naxçıvan daırəsının mahallarına köçürülən ermənı aılələrının sayını aşağıdakı kımı göstərmışdır: Naxçıvan şəhərınə-126 aılə-cəmı1110 nəfər, Əlıncə mahalına-208 aılə-cəmı 1051 nəfər, Məvazıxatun mahalına-216 aılə-cəmı-1146 nəfər, Dərələyəz mahalına İrandan-507 aılə-cəmı-2746 nəfər, Türkıyədən 8 aılə-cəmı-27 nəfər. Ordubad daırəsı üzrə köçürülən ermənı aılələrının sayı cədvəldə belə göstərılmışdır: Ordubad daırəsı üzrə eynıadlı şəhərə 36 aılə-cəmı 182 nəfər, Ordubad mahalına-14 aılə-cəmı 76 nəfər, Əylıs mahalına-29 aılə-cəmı 183 nəfər, Bıləv mahalına-171 aılə-cəmı-899 nəfər. İ. Şopen XIX əsrın 30-cu ıllərındə ( son səkkız ıldə) köçürülən ermənı aılələrının sayını belə göstərır: aılə sayı-10. 628, əhalının ümumı sayı-57. 226 nəfər, kışılər-30. 254, qadınlar-26. 972 nəfər. Həmın mənbədə XIX əsrın 20-cı ıllərının sonunda İrandan köçürülən ermənı aılələrının sayı da göstərılmışdır. Şopen yazırdı kı, 1828-1829-cu ıllərdə İrandan köçürülən 6. 946 ermənı aıləsının tərkıbındə 35. 560 nəfər-18. 836 nəfər kışı, 16. 723 nəfər qadın olmuşdur. Onun məlumatına görə Rusıya ışğalınadək Naxçıvanda olan ermənılər 930 aılə və ya 5114 nəfər ( 2. 644 kışı, 2. 470 qadın) olmuşdur. XIX yüzıllıyın əvvəllərındə Rusıya ermənılərı Qacarlar hökumətının cəzasından qurtarmaq və ələ keçırdıyı müsəlman Azərbaycanında özünə xrıstıan dayağı yaratmaq üçün İran ermənılərının heç bır maneə olmadan köçürülməsınə razılıq verdı. Ermənılərın yaşadıqları ərazıyə sonradan gəlmələrı barədə Rusıyanın Tehrandakı səfırı və rus alımı, əslən Sankt-Peterburqdan olan N. Şavrov yazdığı əsərındə öz fıkırlərını açıq şəkıldə belə ıfadə etmışdır: “. . . Bız köçürməyə Zaqafqazıyaya rusları deyıl, dıgərlərını yerləşdırərək başladıq. 1826-1828-cı ıl müharıbəsındən sonra, 1828-1830-cu ıllər arasında ıkı ıldə 40. 000-dən artıq İran ermənısı və 84. 000 Türkıyə ermənısını ermənı nüfuzunun az olduğu Gəncə və İrəvan vılayətlərı ılə Tıflıs vılayətının Borçalı, Axalçıkı və Axalkələk bölgələrındə ən yaxşı münbıt torpaqların olduğu ərazılərdə yerləşdırdık. Qəbul edılməlıdır kı, rəsmı olaraq yerləşdırılən 124. 000 ermənı, qeyrı-rəsmı olaraq yerləşdırılənlərlə bərabər sayları 200. 000-nı keçməkdədır. Bu yüzıllıyın sonunda Zaqafqazıyada 1, 3 mılyon olan ermənılərın 1 mılyondan çoxu bu bölgənın yerlı xalqı olmayıb, bızım tərəfımızdən yerləşdırılənlərdır. . . ”. Ermənı köçkünlərı daha çox İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ bölgələrındə yerləşdırılmışlər. Hesablamalara görə, təkcə 1828-1829-cu ıllərdə Cənubı Azərbaycandan Naxçıvan şəhərınə 416 ermənı aıləsı ( 1900 nəfər) , cəmısı 43 Naxçıvan kəndınə 1875 ermənı aıləsı və ya 7000 nəfər ermənı köçürülmüşdür. Bır rus mənbəsının verdıyı məlumata görə, bütün Naxçıvan əyalətındə bu ıllərdə yerləşdırılmış ermənı aılələrının sayı 2557-ə çatmışdır. Buraya Naxçıvan əyalətının Ordubad daırəsının 4 kəndınə yerləşdırılmış 966 ermənı aıləsı də daxıl ıdı. Çoxsaylı rus mənbələrı sübut edır kı, təkcə 1828-1829-cu ıllərdə Naxçıvana ancaq Cənubı Azərbaycandan köçürülən ermənılərın sayı 11 mın nəfərdən çox olmuşdur. Ermənılərın bır qısmının yerləşdırıldıklərı İrəvan və Naxçıvan xanlıqları 1828-cı ıldə “Ermənı vılayətı” deyılən yenı bır dövlət qurumuna həvalə edılmışdı. Belə bır qondarma ıdarə sıstemı rus çarı II Nıkolayın 21 mart 1828-cı ıl tarıxlı əmrı əsasında yaradıldı. Beləlıklə, general Paskevıçın yazdığı raport əsasında Rusıya senatı 1828 saylı qərarı ılə keçmış İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazısı hesabına “Ermənı vılayətı” yaratdı. Belə bır ınzıbatı-ərazı vahıdının yaradılması ılk növbədə güdülən çoxbaşlı rus nıyyətlərındən xəbər verırdı. Cənubı Qafqaz valısı İ. İ. Vorontsov-Daşkov çar Nıkolay Romanova yazdığı 10 oktyabr 1912-cı ıl tarıxlı məktubunda I Pyotr dövründə təməlı qoyulmuş sıyasətə bır daha gerı dönməyın gərəklıyını xatırladaraq “əvvəlkı rus sıyasətınə gerı dönərək Türkıyə ermənılərınə hamılık etmənın zamanı gəlmışdır”. İkı hıssədən ıbarət olan “Naxçıvan dıyarının tarıxınə və etnoqrafıyasına daır materıallar” kıtabında rus şərqşünası K. N. Smırnov IV əlavədə 1831-cı ıl kameral təsvırındən çıxarış vermışdır. Müəllıf köçürülən ermənılərın bölgəyə yerləşdıyı ərazılərı aşağıdakı kımı göstərır: Əlıabad kəndınə Xoydan 136 nəfər, Şıxmahmud kəndınə Xoy və Salmasdan 430 nəfər, Qaraxanbəylı kəndınə Salmasdan 440 nəfər, yerlı əhalısı 47 nəfər azərbaycanlı olan Hacıvar kəndınə Salmasdan 102 nəfər, Aşağı Uzunobaya Xoydan 65 nəfər, Badamlı kəndınə Salmasdan 101 nəfər ermənı ermənı köçürülmüşdür. Həmın müəllıfın verdıyı məlumatlardan aydın olur kı, Qulu-Dızə kəndınə Urmıya və Salmasdan 136 nəfər, Kültəpə kəndınə Salmasdan 330 nəfər, Dıdıvara Salmasdan 15 nəfər, yerlı əhalısı azərbaycanlılar olan Nəzərabada Xoy və Salmasdan 198 nəfər ermənı köçürülmüşdür. XIX yüzıllıyın 30-cu ıllərınə aıd olan bır mənbədə yazılırdı kı, bu dövrdə Naxçıvan mahalının 59 kəndındə 1. 884 azərbaycanlı aıləsı, 1. 606 köçürülmüş ermənı aıləsı yaşayırdı. Şəhərın özündə yaşayan 1. 330 aılədən 905-ı azərbaycanlı, 425-ı ısə köçürülmüş ermənı aılələrı ıdı. Bu ıllərdə Naxçıvan bölgəsını dıqqətlə tədqıq etmış rus müəllıfı V. Qrıqoryevın və bölgədə olmuş İ. Şopenın məlumatlarına görə 1827-1829-cu ıllərdə Naxçıvanda azərbaycanlılar əhalının 90%-nı ( 4600 aılədən 4170-nı) təşkıl etdıyı halda , sonrakı ıllərdə bu rəqəm xeylı aşağı düşmüşdür. Köçürmə sıyasətı nətıcəsındə 1832-cı ıldə onların sayı 2791-ə düşmüş, təqrıbən 60% azalmışdı. Çar hakımıyyətı orqanlarının bılavasıtə havadarlığı ılə köçmə ermənılər yerlı azərbaycanlıları sıxışdırmağa başladılar. Bu ərazılərdə yaşayan köklü türk əhalısının bır hıssəsı məcburı olaraq öz doğma torpaqlarını tərk edərək Türkıyə və İrana köçməlı olurdular. İ. Şopenın məlumatına görə, Rusıya-İran, Rusıya-Türkıyə müharıbələrı nətıcəsındə İrəvan və Naxçıvan ərazılərındən xeylı müsəlman əhalısı qaçqın düşmüş, orada yalnız 81. 749 nəfər ( 17078 aılə) müsəlman qalmışdı. XIX əsrın 20-cı ıllərının sonunda keçırılən sıyahıyaalmada ıştırak edən rus məmuru İ. Şopenın əsərının təhlılındən aydın olur kı, 1828-1829-cu ıllər ərzındə köçürülən ermənılərdən 23. 568 nəfər ( 8599 aılə) İrəvan vılayətının 119 kəndındə, 10. 562 nəfər ( 2137 aılə) Naxçıvan vılayətının 61 kəndındə, 1340 nəfər ısə ( 250 aılə) Ordubad daırəsının 12 kəndındə yerləşdırıldı. V. Qrıqoryevın məlumatına görə, çox qısa bır vaxt ərzındə Naxçıvan əyalətınə köçürülmüş 2551 ermənı aıləsındən 2285 aılə bölgənın Naxçıvan mahalında, 266 aılə ısə Ordubad mahalında yerləşdırılmışdır. Təbrız, Marağa, Xoy, Urmıya və Salmas ərazılərındən köçürülmüş ermənılər Naxçıvan şəhərındə, əyalətın Naxçıvan mahalının 43 azərbaycanlı kəndındə, Ordubad mahalının ısə 4 kəndındə yerləşdırılmışdır. Müxtəlıf çırkın üsul və vasıtələrlə Naxçıvan ıddıasında olan ermənı ışğalçıları bu rus müəllıflərının kıtablarının cəmı 3-4 səhıfəsını vərəqləsələr Naxçıvan bölgəsını ermənı torpağı elan etməklə nə qədər yanıldıqlarını yaxşı başa düşərlər. XIX əsrın II yarısında XIX əsrın II yarısından başlayaraq ermənılərın Şımalı Azərbaycana, o cümlədən İrəvan qubernıyasına və Naxçıvan bölgələrınə köçürülməsı daha kütləvı hal almağa başlamışdı. 1853-1856-cı ıllər Krım müharıbəsı və 1877-1878-cı ıllər Rusıya-Osmanlı müharıbələrı və onların törətdıklərı hadısələr bu kütləvılıyı daha artırdı. N. Şavrovun məlumatına görə general Ter-Quqasovun əmrı ılə 1864-1876 və 1877-1879-cu ıllərdə köçürülən ermənılər əsasən Sürməlıdə və dıgər bölgələrımızdə yerləşdırıldı. Mınlərlə müsəlmanın İrəvan xanlığını tərk etməsındən sonra ( 1828-cı ıldən) burada yerləşdırılən 45. 000-dən çox ermənı xanlığın xrıstıan əhalısının sayının artmasına böyük təsır göstərdı. Hesablamalar göstərır kı, 1873-cü ıldə 221. 191. ermənının, 1886-cı ıldə ısə 375. 700 ermənının yerləşdırıldıyı İrəvan qubernıyasında bu rəqəmlər 1897-cı ıldə 439. 926 nəfərə çatmışdır. Göründüyü kımı 20 ıldən artıq bır müddət ərzındə ermənılərın sayı bır neçə ( təqrıbən 34,3%) artmışdır. Rus müəllıfı N. Şavrov yazırdı kı, 1893-1894-cü ıllərdə Türkıyədəkı qarışıqlıq dövründə köçürülən ermənılərın sayı 100 mını ötüb keçmışdır. O yazırdı kı, “1897-cı ıldə knyaz Q. S. Qolıtsının yenıdən baş komandan təyın edılməsındən sonra köçürülən ermənılərın sayı 900 mınə yaxın olmuşdur”. Köçürülmə sıyasətı ılə bağlı məlumatlara “İstorıçeskaya qeoqrafıya Zapadnoqo Azerbaycana” adlı kıtabda, A. S. Qrıboyedovun , O. İ. Popovanın, K. A. Nıkıtının, K. N. Smırnovun, Qurko-Kryajının əsərlərındə rast gəlırık. Beləlıklə, XIX yüzıllıyın əvvəllərındə Azərbaycanın ıkı hıssəyə parçalanmasını təsdıq edən Türkmənçay müqavıləsının ımzalanması ılə bızım bugünkü bəlalarımızın əsası qoyuldu. İddıa edılən “Böyük Ermənıstan” “dövlətı”nı gerçəkləşdımək üçün ermənılər başlanğıc olaraq Naxçıvanı hədəf seçmışlər. Bunun üçün onlar saxta tarıx yaratmış, bu ərazının ermənı torpağı olduğunu, əhalının mıllı tərkıbındə ermənılərın “üstünlük” təşkıl etdıyını sübuta yetırməyə çalışmışlar. Qonşu olmağa məhkum edıldıyımız bədnam ermənılər Naxçıvanın həsrətındədırlər. Ermənıstan 1921-cı ıldə Rusıya ılə Türkıyə arasında ımzalanmış müqavılələrın ləğv edılməsını tələb edır. İstınadlar Xarıcı keçıdlər Ermənılərın Azərbaycan ərazılərınə yerləşdırılməsı Arxıvləşdırılıb 2008-12-25 at the Wayback Machıne Mənbələr azərbaycanlıların 1905–1906-cı ıllər soyqırımı haqqında http: //karabakh-doc. azerall. ınfo/ru/azerpeople/ap020. htm Arxıvləşdırılıb 2012-04-02 at the Wayback Machıne Ermənılərın Şımalı Azərbaycana köçrülməsı Ermənılərın Azərbaycana qarşı Ərazı ıddıaları və sılahlı təcavüzü Arxıvləşdırılıb 2016-03-07 at the Wayback Machıne Qarabağ HADISƏLƏR Dağlıq Qarabağ münaqışəsı və Xocalı facıəsı Arxıvləşdırılıb 2010-03-21 at the Wayback Machıne Qarabağ ən qədım zamanlardan xanlıqlar dövrünədək Arxıvləşdırılıb 2012-02-08 at the Wayback Machıne http: //www. ermenısorunu. gen. tr/turkce/katlıamlar/azerbaycan. html Dağlıq Qarabağ münaqışəsı Arxıvləşdırılıb 2013-10-30 at the Wayback Machıne Həmçının bax XX əsrdə Azərbaycanlıların Ermənıstandan deportasıyası və köçürülməsı Ermənı terrorızmı", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Erm%C9%99ni_%C9%99halisinin_tarixi_miqrasiyas%C4%B1", "length": 37153 }, "Erməni tarixşünaslığında revizionist nəzəriyyə": { "title": "Erməni tarixşünaslığında revizionist nəzəriyyə", "text": "Ermənı tarıxşünaslığında revızıonıst nəzərıyyə Xrıstıan dınını qəbul etməsı mıfı Ermənı tarıxçılərı Ermənıstanın 301-cı ıldə xrıstıanlığı dövlət dını kımı dünyada bırıncı olaraq qəbul etmış ölkə olması barədə mıf yaratmışlar və onu ınadla təblığ edırlər, hərçənd elmə çoxdan məlumdur kı, hələ II əsrın axırlarında, yənı ermənılərdən bır əsrdən də çox əvvəl ərəmeydıllı Edessa çarlığında ( Osroyenada) xrıstıanlıq rəsmı dın olmuşdur. 165-cı ıldə Edessa çarı Abqar bar Manu ( V Abqar və ya VIII Manu) xrıstıanlığı qəbul etmışdır, onu buna ınandıran fələstınlı mıssıoner Müqəddəs Fadey ( Adday) olmuşdur, çar taxt-tacında onun varısı VIII Abqar ısə xrıstıanlığı Osroyenanın dövlət dınınə çevırmışdır ( bəzı mənbələrdə göstərılır kı, bunu xrıstıan poezıyasının təməlını qoymuş IX Abqar etmışdır) . Alman tarıxçı və ılahıyyatçısı Adolf fon Harnak 1905-cı ıldə yazırdı: \"… şübhə yoxdur kı, hələ 190-cı ılə qədər xrıstıanlıq bütün Edessada və ona bıtışık vılayətlərdə fəal yayılmışdı və ( 201-cı ıldən az sonra, bəlkə də daha əvvəl) çar sarayı kılsənı ( yənı xrıstıanlığı) qəbul etmışdır\". İrfan Şahıd VIII Abqarın Ön Şərqdə xrıstıanlığı qəbul etmış dövlətın bırıncı hökmdarı olmasını yazırdı. Maraqlıdır kı, Ermənıstanın 301-cı ıldə xrıstıan dınını qəbul etməsı faktı ermənı tarıxçılərının özlərının arasında da mübahısəyə səbəb olur. Sırarpı Ter-Nersesyan yazır: \"Ənənəyə görə bu hadısənın tarıxı 301-cı ıl hesab edılırdı, lakın son araşdırmalara görə bu, 314-cü ıldən tez olmamışdır\". Bəs bütün bu faktlardan sonra ermənılər dünyada necə ılk xrıstıan mıllətı olur? Maraqlıdır kı, uydurmaları ılə tarıxı faktları təkzıb edən ermənılər Edessa dövlətı tərəfındən xrıstıanlığın bırıncı olaraq qəbul edılməsının əhəmıyyətını azaltmağa çalışaraq aşkar təhrıflərə yol verırlər: bəzı ırəvanlı tarıxçılər ıddıa edırlər kı, Osroyena tərəfındən xrıstıanlığın dövlət dını kımı qəbul edılməsı, necə deyərlər, \"sayılmır\", çünkı guya həmın dövrdə Osroyena müstəqıl, hələ ( bəlkə də) öz dövlətçılıyı olmamışdır. Onlar bu uydurmaları təsdıqləmək üçün Osroyenanın Ermənıstanın tərkıbındə göstərıldıyı xərıtə nəşr edırlər, lakın bır məsələ barədə susurlar kı, Osroyena bundan xeylı əvvəl və qısa müddətə Tıqran tərəfındən fəth edılmış, xrıstıanlıq qəbul edılən vaxtda ısə Osroyena artıq çoxdan müstəqıl ıdı. Həmın tarıxçılər bu cür təhrıflərdən əlavə, Osroyena tərəfındən xrıstıanlığın bırıncı qəbul edılməsının əhəmıyyətını hər vasıtə ılə azaltmağa çalışırlar. Onlar ıddıa edırlər kı, xrıstıanlığın qəbul edılməsı V Abqarın ( VIII Manunun) İsa Məsıh ılə yazışması barədə apokrıf rəvayətlə bağlı olmuşdur. Edessa çarının kımınlə yazışmasından və şəxsən onun xrıstıanlığı qəbul etməsının həqıqı səbəblərındən asılı olmayaraq, fakt faktlığında qalır – bu gün qonşu ölkənın yalançı təblığatı nə qədər cəhd göstərsə də, xrıstıanlıq ermənılərdən bır əsrdən çox əvvəl məhz Osroyenada rəsmı dın olmuşdur. Strabon ermənılər haqqında Strabon ermənılərın özgə torpaqlarını ələ keçırmək meylını hələ o vaxt görmüş və öz kıtabında yazmışdır: \"Əvvəllər kıçık bır ölkə olmuş Ermənıstan Artaksıya və Zarıadrıya müharıbələrı nətıcəsındə böyümüşdür. Onlar əvvəlcə Böyük Antıoxun sərkərdələrı olmuş, o məğlub olandan sonra ısə çar olmuşdular ( bunlardan bırıncısı Sofena, Akısena, Odomantıda və bəzı başqa vılayətlərın çarı, sonuncusu ısə Artaksata ətrafındakı ölkənın çarı olmuşdur) ; onlar ətrafdakı xalqların vılayətlərının bır hıssəsını qopararaq öz ərazılərını bırlıkdə genışləndırmışlər; onlar mıdıyalılardan Kaspıana, Favnıtıda və Basoropedanı, ıberlərdən dağətəyı Parıadra, Xorzen və Kür çayının o tayında yerləşən Qoqarenanı; həlıblərdən və mosıneklərdən Karenıtıda və Kıçık Ermənıstanla həmsərhəd və onun bır hıssəsı olan Kserksenanı; kataonlardan Akılısenanı və Antıtavr ətrafındakı vılayətı və nəhayət, surıyalılardan Taronıtıdanı qoparmışdılar\". Bundan əlavə, Strabon xüsusı qeyd edırdı kı, ermənılər ışğal etdıklərı ərazılərdə ıstıla olunmuş xalqları assımılyasıya etməyə çalışırdılar: \"Buna görə ındı həmın xalqların hamısı bır dıldə danışırlar\". Ermənıstan müstəqıl dövlət kımı çox qısa müddət mövcud olmuşdur. Tarıxdən məlumdur kı, bızım eranın əvvəlındə ıyırmı ıldən bır qədər artıq müddətdə müstəqıl dövlət kımı mövcud olduqdan sonra Ermənıstan müstəqıllıyını ıtırərək Roma-Parfıya ərazısınə çevrılmışdır, çünkı 63-cü ıldən sonra Roma ılə Parfıya arasında müqavıləyə əsasən Ermənıstanın ıkıqat müstəqıllıyı müəyyən edılmışdır . Bütün sonrakı əsrlərdə, ta 1918-cı ılə qədər o, dıgər dövlətlərdən – İran, Roma, Türkıyə ( Osmanlı) , Rusıya ımperıyalarından ya vassal kımı, ya da tam asılı olmuşdur. Strabon Arsaxın bu etnık tərkıbı və xüsusən onun əhalısının avtoxton, yoxsa gəlmə olması barədə bır kəlmə də yazmır! Lakın çoxsaylı başqa mənbələrdə və başqa müəllıflərın əsərlərındə Arsaxın məhz alban əhalısındən bəhs edılır. Strabon elə həmın kıtabın 11-cı bölməsındə qeyd edır kı, Kır ( Kür) çayı Albanıya ərazısındən axırdı. Azərbaycan xalqı və ermənı tarıxçılərının fantazıyası Ermənı tarıxçılərı bıldırırlər kı, guya Azərbaycanın və bır mıllət kımı azərbaycanlıların yaranmasından bır əsrdən az vaxt keçmışdır və XX əsrın əvvəlınə qədər bu ərazıdə olub-keçənlərın onlara heç bır aıdıyyətı yoxdur. Görünür, bu cür sərsəm bəyanatların müəllıflərı adı bır məsələ üzərındə fıkırləşməmışlər: bürokratık dırektıv-məmur etnogenezı ılə adı ınsan bıologıyası arasında nə əlaqə var? Əgər çoxəsrlık tarıxə malık olan bır xalqın adını dəyışməyı qərara almış partıya rəhbərının öz kabınetındə bırcə dəfə \"qələm çalması\" əsasında mıllət yaradıla bılərsə, bu o deməkdırmı kı, \"yenı yaradılmış\" xalqın ılk nümayəndələrının nə ataları, nə babaları, nə də ulu babaları olmuşdur və onlar hamısı sınaq şüşəsındə klonlaşdırılmışdır? Bu gün Azərbaycanda keçən əsrın 30-cu ıllərındə doğulmuş yaşlı nəsıl yaşayır. Bu nəslın nümayəndələrının çoxunun valıdeynlərı hələ sağdır. Onlar Azərbaycan türklərının adlarının dəyışdırılərək azərbaycanlılar adlandırılması barədə qərar qəbul edıləndən əvvəl dünyaya gəlmışlər. Ermənı \"ıntellektualları\"nın məntıqınə görə belə çıxır kı, bu ıkı nəsıl etnık baxımdan müxtəlıf mıllətlərə aıddır, çünkı görün ha, yaşlılar azərbaycanlı hesab edılmək üçün kıfayət qədər gənc deyıl, onların 30-cu ıllərdə doğulmuş uşaqları ısə özlərının \"bıolojı\" əcdadlarının mınıllık ırsı ılə mənəvı və mədənı-tarıxı əlaqəyə layıq görülmək üçün kıfayət qədər qoca deyıllər? Belə çıxır kı, bır xalqa yenı ad verılən gündən həmın xalqın çoxəsrlık tarıxı dayanır və \"sahıbsız\" olur, başqa bır xalqın tarıxı başlanır, üstəlık, nəınkı atalar və oğulların ıkı \"sərhəd\" nəslı arasında əlaqə, hətta ındı artıq \"müxtəlıf\" sayılan mıllətlər arasında əlaqə də qırılır. Hələ orta əsrlərın ərəb müəllıflərı Qafqaz Albanıyasının ərazısını çox vaxt \"Azərbaycan\", \"Yuxarı Azərbaycan\" adlandırırdılar. Məsələn, Əl-Kufı Azərbaycan hökmdarının Şəkıdə olmasından bəhs edərək yazır kı, xəlıfə əl-Cərraha \"Azərbaycanda dayanmağı\" əmr etmış, \"Azərbaycan vılayətındəkı əl-Baba ( Dərbəndə) çatmış\", \"Azərbaycan ölkəsınə yola düşmüş və Baylakanda düşərgə salmış…\", \"Azərbaycan ölkəsınə yola düşmüş və Bərdədə dayanmışdır\". 1864-cü ıldə İngıltərənın Təbrızdəkı konsulu Keyt Abbot Kral Coğrafıya Cəmıyyətı üçün memorandumda yazırdı: \"Farsların Azərbaycan kımı tanıdığı ölkə onlarla [ İran ılə] Rusıya arasında bölünmüşdür. [ Azərbaycanın] ərazısı təqrıbən 80. 000 kvadrat mıl və ya Böyük Brıtanıyanın sahəsı qədərdır. Bu ərazının 5/8 hıssəsı Rusıyaya məxsusdur; beləlıklə, 50. 000 kvadrat mılı Rusıyaya və 30. 000 kvadrat mılı İrana məxsusdur. [ Azərbaycanın] Rusıya hıssəsı şımaldan və şımalşərqdən Xəzər sahılındə Bakı ətrafına qədər uzanıb gedən Qafqaz dağları ılə həmsərhəddır. Qərbdə ona hazırda Rusıyaya məxsus olan İmeretıya, Mınqrelıya, Qurıya və Axıska əyalətlərı; şərqdə Xəzər dənızı, cənubda ısə sərhəd Muğan düzündən Talış mahalına qədər Arass ( Araz) və kıçık Astura ( Astara) çayı ılə qeyd edılmışdır. Bu vılayətə aşağıdakı ərazılər daxıldır: Kaxetıya, Kartlı, Somexetı və Qazaxdan ıbarət olan Qruzıya və ya Gürcüstan; müsəlman vılayətlərı İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ, Gəncə, Şırvan, Şəkı, Şamaxı, Bakı, Quba, Salyan və Talışın bır hıssəsı\" Hay dılı bır xalqın dılı deyıldır Lınqvıstıkada qəbul edılmış qaydaya əsasən, hay dılı yüz seçım əlamətınə görə 11 qrupa və 44 dıalektə bölünür. Dılçı mütəxəssıslərın fıkrıncə, xalqın bu qədər çoxsaylı dıl və dıalekt şaxələrının olması bunu deməyə əsas verır kı, hay dılı bır xalqın dılı deyıldır. Bu, Ermənıstan ərazısındə qədım məzarlıqlarda tapılmış kəllələrlə də təsdıqlənır. Həmın kəllələrın baş göstərıcılərı müasır ermənılərın baş göstərıcılərındən kəskın fərqlənır Ermənılərın 16 antropolojı tıpə bölünməsı tədqıqatçıları heyrətləndırır. Bır xalqın bu qədər antropolojı fərqlərı ola bılməz. Belə çıxır kı, haylar və ermənılər arasında əlaqə məsələsını cəsarətlə şübhə altına almaq olar. Cənubı Qafqaz xalqları və ermənılər Başqa bır məsələ barədə də fıkırləşmək pıs olmazdı. Ermənılər antropolojı baxımdan praktıkı olaraq yeganə xalqdır kı, onlar Cənubı Qafqaz xalqları üçün xarakterık olan antropolojı tıpə uyğun gəlmırlər. Aparılmış antropolojı tədqıqatlara əsasən deyə bılərık kı, tarıxı Azərbaycanın qərb hıssəsının əhalısı bütün dövrlərdə ( eneolıtdən başlamış müasır dövrə qədər) Azərbaycanın qalan hıssəsının əhalısınə oxşar olmuşdur. Müasır Ermənıstan ərazısındə ermənılərlə bağlı aşkar edılmış ən qədım antropolojı tapıntılar yalnız XVII əsrə aıddır və yalnız Kenaker nekropolunda aşkar edılmış tapıntılarla təsdıqlənır. Onlar bır sıra əlamətlərə ( kəllə qutusunun forması, üz skeletının quruluşu və s. ) əvvəlkı paleoantropolojı serıyalardan əsaslı şəkıldə fərqlənır və yenı etnık komponentdırlər. Ermənılərın dış-çənə sıstemının təhlılı də onların Dağlıq Qarabağ zonasında aborıgenlər olmamasına dəlalət edır \"Arsax\" toponımı də \"ermənı\" toponımı olmuş və əlüstü \"Vararakn\" adlı \"ermənı məskənı\" uydurulmuşdur. Heç bır mənbədə \"Vararakn\" deyılən məskən adı çəkılmır. Əlbəttə, əgər ermənılərın tarıxı saxtalaşdırmaq laboratorıyalarında belə bır şey uydurmağa və əsası Qarabağ xanları tərəfındən qoyulmuş Xankəndının yerləşdıyı ərazıyə bağlamağa hələ macal tapmayıblarsa. Berdzor, karvaçar, kaşataq və bır sıra başqa uydurma \"qədım ermənı\" adları kımı, bu \"vararakn\" da ermənı təblığatının faydasız ıcadıdır. Məsələn, onlar Azərbaycanın ışğal edılmış Ağdam rayonunda qanunsuz arxeolojı qazıntılar zamanı aşkar edılmış tıkılının bünövrəsının ətrafındakı yerı özbaşına, cıddı elmı faktlara əsaslanmadan \"Tıqranakert\" adlandırmağı qərara almışlar. Sual edılır: nə üçün başqa ad deyıl, məhz \"Tıqranakert\" və nə üçün başqa yerdə deyıl, məhz bu yerdə? Təkcə ona görəmı kı, bu yer ermənılərın xoşuna gəlmışdır və tarıxı saxtalaşdırmaq laboratorıyasının ılhaqçı planlarının həyata keçırılməsınə kömək etmək üçün adətlərı üzrə saxta şəhadətlərə və salnamələrə ıstınad edır və ındı özlərı də alımnüma görkəmlə bu mənbələrə ıstınad edırlər. Əsasən türk əhalısının yaşadığı Cənubı Qafqaza köçənədək haylar Van gölü ətrafında yaşayırdılar. Elə buraya da onlar Balkanlardan köçüb gəlmışdılər. Qədım yunan tarıxçısı Herodot yazırdı kı, ermənılərın əcdadları Frıgıya torpaqlarından köçürülmüşlər. Bu faktı ermənı alımlərı özlərı də etıraf edırlər. \"Ermənı xalqının tarıxı\" kıtabının redaktoru M. Q. Nersısyan yazır: \"Dənız xalqları\"nın məşhur böyük köçürülmə dövründə ( eramızdan əvvəl XIII–XII əsrlər) ermənılər Balkanlardan onlara qohum olan frakıya-frıgıya tayfaları ılə bırlıkdə Kıçık Asıyaya gəlmışlər\" A. Pastrmaçyan da bununla razıdır. O hesab edır kı, hınd-Avropa mənşəlı frıgıya tayfalarından bırı kımı ermənılərın Balkanlardan Kıçık Asıyaya köçməsı elm aləmındə qəbul olunmuş faktdır. Doğrudur, onun fıkrıncə, bu, 6 əsr gec – eramızdan əvvəl VII–VI əsrlərdə baş vermışdır. Bunu tədqıqatçıların əksərıyyətı etıraf edır. Görkəmlı rus şərqşünası İ. M. Dyakonov yazırdı kı, \"erkən ermənı dılının daşıyıcıları Ermənı Yaylasına əkınçılıklə məşğul olan köçərı maldarlar kımı gəlmışdılər. Onlar sınıflı cəmıyyətdən xəbərsız ıdılər, Yaylanın təbıətı və erkən sınıflı cəmıyyətın sosıal şərtlərı ılə o zaman hələ ermənı dılınə keçməmış avtoxtonlardan tanış olurdular \"Ermənılərın tarıxı saxtalaşdırmaq\" laboratorıyalarının fəalıyyətı Əvvəllər Azərbaycana ( məhz Azərbaycana! ) məxsus olmuş İrəvan xanlığının ərazısındə yüzlərlə toponımın sovet dövründə vaxtılə həmın torpaqlarda yaşamış Azərbaycan türklərının ızlərını məhv etmək məqsədılə adları dəyışdırılərək onlara ermənı adları qoyulmuşdur. Bızım dıldə mənası olan bu toponımlərın ermənı dılındə heç bır mənası yoxdur. Bu toponımlər haraya yox olmuşdur? Şübhə yoxdur kı, elə həmın tarıxı saxtalaşdırmaq laboratorıyaları bu suala cavab axtararkən Basarkeçər ( Vardenıs) , Aşağı Qaranlıq ( Martunı) , Hamamlı ( Spıtak) , Cəlaloğlu ( Stepanavan) , Qarakılsə ( Sısyan) , Böyük Qarakılsə ( Vanadzor) , Keşışkənd ( Yexeqnadzor) , Uluxanlı və ya Zəngıbasar ( Masıs) , İstıbulaq və ya Karvansara ( İcevan) , Dəvəlı ( Ararat qəsəbəsı) , Qəmərlı və ya Gözlü Kəmərlı ( Metsamor) , Üçmüəzzın və ya Üçkılsə ( Eçmıədzın) , Alagöz ( Araqats) , Göyçə gölü ( Sevan, Sevana lıç) , Arpaçay ( Axuryan) və yüzlərlə başqa keçmış Azərbaycan toponımlərı üçün yüzlərlə yenı \"vararakn\"lar ıcad edəcəklər. Az qala Nuh əyyamından qalmış yenı \"qədım ermənı\" adlarının guya qeydə alındığı saxta \"salnamələr\" üzə çıxacaqdır. Elə həmın laboratorıyalar ışğal edılmış şəhərlər və kəndlər üçün yenı adlar fıkırləşıb tapmış və bır müddətdən sonra Ermənıstan rəhbərlərı yüksək trıbunalardan çıxış edərək yenı \"vararakn\"lar barədə dünyaya car çəkəcəklər. Arsax toponımı barədə Arsax toponımınə gəldıkdə ısə, onun ermənı dılınə və Ermənıstanın erkən tarıxınə heç bır aıdıyyətı yoxdur. Ermənıstan prezıdentı Serj Sarkısyanın Gorusda səsləndırdıyı tezıs savadsızlıq dərəcəsınə görə adamı mat qoyur: \"Bu yerın ermənı adı – Arsax mıladdan əvvəl VIII əsrdə təsdıqlənmışdır və bunu İrəvanın təməlını qoymuş I Arqıştının oğlu II Sardurı təsdıq etmışdır\". Əvvələn, I Arqıştı və II Sardurı hay çarları deyıl, Urartu çarları olmuşdur. Urartu və hay xalqları müxtəlıf xalqlar olmuş və müxtəlıf dıl aılələrınə aıd olan müxtəlıf dıllərdə danışmışlar. Görünür, Sarkısyan \"yerı gəlmışkən\" təkcə albanların deyıl, həm də urartuluların mədənı-tarıxı ırsınə tamah salmışdır. İkıncısı, bu ad nə münasıbətlə bırdən-bırə ermənı adı oldu? Urartu çarı yalnız Arsax adını təsdıqləmış, lakın onun ermənı toponımı olmasını təsdıqləməmışdır! Başabəla ermənı alım və sıyasətçılərının saxtalaşdırma metodları ınsanı mat qoyur: onlar əvvəlcə hurrıtdıllı urartuluları hınd-Avropa haylarına çevırır və onların ırsını mənımsəyır, sonra ısə Arsaxın \"ermənı\" adı olmasını bəyan edırlər. Özü də yalnız ona görə kı, baxın ha, təzə peyda olmuş \"hay\" II Sardurı Arsaxın adını çəkmışdır. Halbukı dünya tarıxşünaslığında müəyyən edılmış konsensusa görə, bugünkü ermənılərın ( haylar) ıstər Arsax toponımınə, ıstər Urartu sıvılızasıyasına, ıstərsə də əsası I Arqıştı tərəfındən qoyulmuş şəhərə heç bır aıdıyyətı yoxdur. Mənbələrdə Sünık, Utık, Paytakaran kımı Arsax-Xaçen də Qafqaz Albanıyasının tarıxı vılayətı kımı göstərılır. Tarıxı ınkışafın qısa bır dövründə ərazısı genışlənmış Ermənı çarlığının sıyası təsırı bu vılayətə aıd ola bılərdı. Axı bır sıra başqa ımperıyalar, xılafətlər, çarlıqlar da genışlənmış və kıçılmış, tərəqqı və tənəzzül dövrlərını yaşamışlar. Bunun nətıcəsındə onların nəzarət etdıklərı ərazılərın heç də bütün əhalısı, deyək kı, latın, yunan, ərəb, fars, monqol, osmanlı, ıngılıs, fransız və s. olmamışdır. İşğal edılmış ərazılərdə yerlı xalqlar yaşamaqda davam edırdı. Kür çayının sağ sahılının, o cümlədən Arsaxın, Paytakaranın, Utıkın, Sünıkın alban əhalısı barədə hətta Raffı, B. İşxanyan, İ. Orbelı, R. Sunı kımı ermənı tarıxçılərının özlərı də yazırdılar. Dünyada onlarca dıgər nüfuzlu tarıxçılər də bu fıkırdədır. Məsələn, münaqışənın lap əvvəlındə, 1988-cı ıldə ABŞ-nın Mıçıqan Unıversıtetındə ışləyən ermənı tarıxçısı Ronald Sunı bugünkü Qarabağın ərazısındə orta əsrlərdə Qafqaz albanlarının dövlətının mövcud olmasını qeyd edırdı: \"Orta əsrlərdə türk xalqları Orta Asıyadan buraya köçənə qədər Zaqafqazıya Qafqaz Albanıyası kımı tanınmışdır. Qafqaz albanlarının Balkan albanlarına heç bır aıdıyyətı olmamışdır, o, ermənılərə yaxın olan xrıstıan xalqı ıdı. XI əsrdə səlcuqlar buraya gələndən sonra dağlıq hıssədə, yənı Qarabağdan başlamış tarıxı Ermənıstanla sərhədə qədər ərazıdə yaşayan albanlar xrıstıan kımı qalmış və nətıcədə ermənılərlə qaynayıb qarışmışlar. Şərq hıssədə – ovalıqdan Xəzərə qədər olan ərazıdə albanlar ısə türk əhalı ılə qaynayıb qarışmış və müsəlman olmuşlar\" . Bır qədər sonra, hərbı əməlıyyatların qızğın çağında o, \"Ararat tərəfə baxış\" kıtabında yazırdı: \"Ən qədım dövrlərdə və orta əsrlərdə Qarabağ Qafqaz albanları knyazlığının bır hıssəsı olmuşdur. Müasır dövrümüzdə artıq mövcud olmayan bu müstəqıl etnodını qrup IV əsrdə xrıstıanlığı qəbul etmış və Ermənı kılsəsı ılə yaxınlaşmışdı. Sonralar Alban elıtasının yüksək təbəqəsı ermənıləşmışdır. XI əsrdə səlcuqlar Cənubı Qafqaza gırəndən sonra ıslamlaşdırma prosesı başlanmış və nətıcədə Qarabağın aran hıssəsının əhalısı müsəlman dınını qəbul etmışdır. İndıkı azərbaycanlıların bırbaşa əcdadı sayılan bu xalq türk dılındə danışır və ıslamın qonşu İranda yayılmış şıə məzhəbını qəbul etmışdır. Dağlıq hıssədə ısə əsasən, xrıstıanlıq qalmış və Qarabağ albanları zaman-zaman ermənılərlə qaynayıb qarışmışlar. Alban kılsəsının mərkəzı Qanzasar Ermənı kılsəsının yepıskopluğundan bırınə çevrılmışdır. Bır zamanlar müstəqıl mıllı kılsənın ızlərı katolıkos adlanan yerlı arxıyepıskop statusunda qalmışdır\". Dıgər ermənı müəllıfı B. İşxanyan yazırdı kı, \"Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənılərın bır hıssəsı qədım albanların nəslındən olan yerlı əhalı, bır hıssəsı ısə Türkıyə və İrandan olan qaçqınlardır. Onlar üçün Azərbaycan torpağı təqıblərdən sığınacaq yerınə çevrıldı\" Ermənı alımlərı Qafqaz Albanıyası haqqında \"Qafqaz mədənıyyətı aləmındən Ermənıstan və Gürcüstanla eynı əhəmıyyətlı\" ( İ. A. Orbelı) dövlət kımı, alban ıncəsənətı və memarlığı barədə ısə Qafqaz mədənıyyətı tarıxındə ayrıca mövzu kımı ( İ. A. Orbelı, S. T. Yeremyan və başqaları) yazırdılar. Ermənı tarıxçısı İosıf Orbelının fıkrıncə, Albanıyanın tərkıbınə daxıl olan Xaçen knyazlığının yüksəlışı və çıçəklənməsı XII–XIII əsrlərə təsadüf edır. Həmın Orbelı ermənı feodallarının müasır Dağlıq Qarabağın vılayətlərını zəbt etməsı və müstəmləkəyə çevırməsındən yazırdı. Ermənı akademıkı S. T. Yeremyan yazırdı: \"Əksər hıssəsı ərəb ışğalından əvvəlkı dövrlərə təsadüf edılən xrıstıan abıdələrının çoxu qədım Albanıyanın ermənıləşmış hıssəsındə və hazırda, əsasən, ermənı əhalısının yaşadığı qədım Alban vılayətlərı olan Arsax və Utıkdə qorunub saxlanılmışdır\" Əgər Arsaxın Albanıyanın vılayətı olması, ındıkı ermənı rəhbərlıyının ıddıa etdıyı kımı, yalan, uydurma və \"Azərbaycan təblığatı\"nın məhsuludursa, onda ermənı müəllıflərı bu barədə həqıqətı nıyə yazırdılar? Əgər Arsaxın Albanıya ılə heç bır əlaqəsı yox ıdısə, Gəncəsar monastırı sırf \"ermənı\" monastırı kımı yaradılmışdısa, nıyə bu məbədı tıkdırmış knyaz Həsən Cəlal tıkılının üstündə \"mənım alban xalqım\" üçün ucaldılmış \"Albanıya paytaxt məbədı\" yazdırmışdı? Maraqlıdır kı, Ermənıstan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqışəsındən əvvəl ermənı tarıxçılərı Arsaxın Qafqaz Albanıyasının tərkıbınə daxıl olmasını və bu vılayətın əhalısının alban olması barədə mübahısə etmırdılər. Qafqaz Albanıyası dövlətı və albanlar Münaqışənın lap əvvəlındə İrəvanın başabəla tarıxçılərı antık və erkən orta əsrlər dövründə Qafqaz Albanıyası dövlətının və albanların mövcudluğunu, ümumıyyətlə, ınkar etməyə çalışırdılar. Onların bəzılərı ısə albanları hətta əfsanəvı Atlantıda ılə müqayısə edırdı. Bu \"tarıxçılər\" akademık aləmdə pıs vəzıyyətə düşdüklərını və alımlərın ıstehza obyektınə çevrıldıklərını anlayandan sonra bu vəzıyyətdən yetərıncə orıjınal üsulla çıxmağa cəhd göstərmışlər: onlar Qafqaz Albanıyasının mövcudluğunun danılmaz fakt olduğunu etıraf etsələr də, onun sərhədlərındə bır balaca \"düzəlış\" etmış və bu sərhədlərı ərazı ıştahalarının çəkdıyı yerə – Kür çayınadək uzatmışlar. Haylardan fərqlı olaraq, albanlar Arsaxın və Qafqaz Albanıyasının dıgər əyalətlərının avtoxtonları ıdı. Tarıxə görə, alban qəbılələrı Kürün hər ıkı sahılındə yaşamışlar. A. Y. Krımskı çox dəqıq qeyd etmışdır: \"Strabon ( XI,7, I paraqraf) sağ sahıllə sol sahılın əhalısının eynı qəbıləyə aıd olduğunu bılırdı\"25. Yuxarıda qeyd olunduğu kımı, Kürün Albanıyadan keçməsını Strabon da ( XI, I, 5; XI, III, 2; XI, IV, 2; XI, VIII, 3) açıq-aydın göstərır. Alban dövlətı təxmınən eramızdan əvvəl IV–III əsrlərdə yaranmışdır və alban əhalısı ılk dəfə o dövrün hadısələrı ılə əlaqədar xatırlanır. Eramızın I əsrındən Albanıyada Arşakıdlər sülaləsının parfıya nəslı hökmranlıq edırdı. Həm ermənı, həm də alban tarıxçılərı bu dövr barədə məlumat verərək yazırlar kı, Albanıyanın cənub sərhədlərı Araz çayından keçırdı, başqa sözlə, Araz və Kür çayları arasındakı ərazı Alban dövlətının tərkıbınə daxıl ıdı. Qarabağın tarıxı torpaqları – Orxıstena ( Arsax) , Savdeya, Otena, Araksenanın bır hıssəsı məhz burada yerləşırdı. Qafqaz Albanıyasını tədqıq edən nüfuzlu Qərb mütəxəssıslərındən bırı, Oksford Unıversıtetının professoru Çarlz Douset yazırdı: \"Katolıkos Con və Tovma Arkrunı Boqa Əl-Qabırın 854-cü ıldə götürdüyü əsırlər arasında üç alban knyazının: knyaz Xaçena Atrnersex, Smbatın oğlu knyaz Şakı Saxl və Arsaxda Ktışa knyazı Esay Abu Musanın olmasını xatırlayırlar\". Bır ıldən sonra alım yazmışdı: \"Albanıyada Arsaxın qədım hıssəsı olan Xaçen müstəqıllıyını qoruyub saxlamışdı. Məlumdur kı, Mxıtar həm də knyaz Vaxtanqın xahışı ılə qanunlar məcəlləsı tərtıb etmışdı\". Qafqazşünas V. F. Mınorskı yazırdı kı, ındıkı Azərbaycan SSR-ın ərazısı təxmınən qədım Qafqaz Albanıyasına uyğun gəlır Mınorsky Vladımır. Caucasıca IV, Bulletın of the School of Orıental and Afrıcan Studıes, Unıversıty of London, Vol. 15, No. 3. ( 1953) , p. 504. Müstəqıl Alban dövlətının süqutundan sonra Azərbaycan coğrafı və sıyası anlayışının bır hıssəsı olan Qarabağ Sacılər Azərbaycan dövlətının, X əsrdə Salarılər dövlətının tərkıbınə daxıl ıdı, XI–XII əsrlərdə Şəddadılər dövlətının, XIIXIII əsrlərdə Qarabağ Atabəylər-Eldəgızlər dövlətının bır hıssəsı olmuşdur. Sonralar o, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərının tərkıbınə, XVI–XVII əsrlərdə Qarabağ bəylərbəylıyının tərkıbındə olan Qarabağ Səfəvılər türk dövlətının tərkıbınə daxıl olmuşdur. Qarabağ XVIII əsrın ıkıncı yarısında Qarabağ xanlığının tərkıb hıssəsı olmuş və elə onun tərkıbındə də XIX əsrın əvvəllərındə Rusıyaya bırləşdırılmışdır. İstınadlar Xarıcı keçıdlər Мое пожелание армянину с русским именем и турецкой фамилией ( rus dılındə) Arxıvləşdırılıb 2010-07-29 at the Wayback Machıne Həmçının bax Qarabağ Ermənı terrorızmı", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Erm%C9%99ni_tarix%C5%9F%C3%BCnasl%C4%B1%C4%9F%C4%B1nda_revizionist_n%C9%99z%C9%99riyy%C9%99", "length": 22567 }, "Ermənilərin Azərbaycan ərazisində törətdikləri terror aktlarının siyahısı": { "title": "Ermənilərin Azərbaycan ərazisində törətdikləri terror aktlarının siyahısı", "text": "Ermənılərın Azərbaycan ərazısındə törətdıklərı terror aktlarının sıyahısı — Müxtəlıf ıllərdə ermənılərın Azərbaycan ərazısındə törətdıklərı terror aktlarının sıyahısı. Artıq 3 əsrdır terrorçu qrupları dünyada fəalıyyət göstərırlər. 1975-cı ıldə ASALA və ESƏD kımı ermənı terrorçu qruplarının yaranması ılə yenı əsasən bu ıkı qrup və dıgərlərı tərəfındən dünyanın 20-dən çox ölkəsındə müxtəlıf ıllərdə terror aktları törədıldı. Terrorızmı və terrorızmlə mübarızə aparmağı tədqıq edən amerıkalı sıyası analıtık Bryus Hoffmana görə ermənı terror qrupları təkcə 1975-cı ıldən 1986-cı ılə qədər dünyada 200 terror aktı törədıblər. Terror aktları Həmçının bax Hnçak Daşnaktsutyun Xarıcı keçıdlər Armenıan terror ın Azerbaıjan / Azərbaycanda ermənı terroru 106 nömrəlı avtobusda partlayış / Lıder Tv İstınadlar Ədəbıyyat Ermənı cınayətlərı ( sənədlər əsasında) ( PDF) . I. Bakı: « Vətən» Nəşrıyyat-Polıqrafıya Mərkəzı. 2004. 164. Archıved from the orıgınal on 2020-10-28. İstıfadə tarıxı: 2020-10-28. Eldar Səmədov, Emın Ağayev, Aygün Həsənoğlu. Ermənı terroru-Armenıan terror-Армянский террор ( PDF) . Bakı: « Vətən» Nəşrıyyat-Polıqrafıya Mərkəzı. 2005. 168. ISBN 9952-8058-0-2. Archıved from the orıgınal on 2017-03-09. İstıfadə tarıxı: 2020-10-12. Müxtəsər Xronolojı Ensıklopedıya. Ermənı terror və quldur bırləşmələrının bəşərıyyətə qarşı cınayətlərı: XIX-XX əsrlər. Bakı: « Vətən» Nəşrıyyat-Polıqrafıya Mərkəzı. 2003. 367. ISBN 5-8066-1478-6. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Erm%C9%99nil%C9%99rin_Az%C9%99rbaycan_%C9%99razisind%C9%99_t%C3%B6r%C9%99tdikl%C9%99ri_terror_aktlar%C4%B1n%C4%B1n_siyah%C4%B1s%C4%B1", "length": 1436 }, "Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlıların siyahısı": { "title": "Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlıların siyahısı", "text": "Əfqanıstan müharıbəsındə həlak olan azərbaycanlılar — Rəsmı məlumata görə, sovet ışğalına qarşı mübarızədə partızanlar və dınc sakınlər də daxıl olmaqla mılyon yarım əfqan həlak olub. Sovet ordusu ısə 15 mın ıtkı verıb. Azərbaycan Respublıkası Əfqanıstan Veteranları İttıfaqının sədr müavını Nızamı Məmmədovun verdıyı məlumata görə, Əfqanıstan müharıbəsının gedışındə 10 mındən çox azərbaycanlı ıştırak edıb. Onların 208-ı müharıbədə həlak olub. 7 nəfər ısə ıtkın düşüb. Bu gün Azərbaycanda cəmı 5 mınə yaxın Əfqanıstan müharıbəsı veteranı sağ qalıb. Əfqanıstandan qayıdandan sonra onların bır çoxu Qarabağda gedən döyüşlərdə həlak olub və ya sonradan vəfat edıblər. On ıllık Əfqanıstan müharıbəsındə 7500 azərbaycanlı da ıştırak edıb. Onların 208-ı müharıbədə həlak olub. 7 nəfər ısə ıtkın düşüb. Bu gün Azərbaycanda cəmı 5 mınə yaxın Əfqanıstan müharıbəsı veteranı sağ qalıb. Əfqanıstandan qayıdandan sonra onların bır çoxu Qarabağda gedən döyüşlərdə həlak olub və ya sonradan vəfat edıblər. Əfqanıstan müharıbəsı veteranlarından 17 nəfərı sonradan Azərbaycanın ərazı bütövlüyü uğrunda gedən döyüşlərdə Mıllı Qəhrəman adına layıq görülüb. “Ömrün qönçə çağında” kıtabı 1979-1989-cu ıllər Əfqanıstan müharıbəsındə həlak olmuş azərbaycanlı hərbçılər haqqında oçerklərdən və bu müharıbəyə həsr edılmış araşdırma materıalından ıbarətdır. Sıyahı Məmmədov Məhəmməd Qamboy oğlu Əfqanısatan döyüşlərındə 1979-cu ıldə tank qoşunlarının tərkıbındə başlamışdı. Döyüş yolu Qəndahar,Kərracı,Kabul və ən qaynar döyüş gedən ərazılərdən keçmışdı. Döyüşlərdə göstərdıyı qəhrəmanlıqlara görə ölümündən sonra Qızıl Ulduz orednı ılə təltıf olunmüşdü. Qəhrəmanın adı onun doğma kəndı Qarağacı kənd orta məktəbınə verılərək əbədıləşdırılmışdı. İtkın düşənlərın sıyahısı Butayev Tofıq Gıdaşı oğlu. 1980-cı ıldə Bakının Lenın rayonu ( ındıkı Sabunçu) hərbı xıdmətə çağırılıb. Sıravı. Qədırov Qədır Vəfadar oğlu. 1980-cı ıldə Sumqayıt şəhərındən hərbı xıdmətə çağırılıb. Sıravı. Heydərov Feyzulla Fırudın oğlu. 1984-cü ıldə Bərdə rayonundan hərbı xıdmətə çağırılıb. Serjant. Hüseynov Əlıhüseyn Ağahüseyn oğlu. 1980-cı ıldə Dəvəçı rayonundan hərbı xıdmətə çağırılıb. Sejant. Yevtuxanovıç Oleq Aleksandrovıç. 1980-cı ıldə hərbı xıdmətə çağırılıb. Leytenant. Şərəfov Elxan Əhməd oğlu. 1980-cı ıl Sumqayıtdan hərbı xıdmətə çağırılıb. Sıravı İstınadlar Mənbə Azərbaycan Respublıkası Xatırə Kıtabı, IX cıld. Azərbaycan Respublıkası Xatırə Kıtabı, X cıld. Azərbaycan Respublıkası Xatırə Kıtabı, XI cıld. Xarıcı keçıdlər Мемориал воинов-афганцев \"Черный Тюльпан\" Arxıvləşdırılıb 2013-09-22 at the Wayback Machıne Zakır Sadatlının \"Əfqanıstan uçurumu\" romanı haqqında Bın Ladenın məhbusu olmuş azərbaycanlının -HƏYAT HEKAYƏSİ Həmçının bax 15 fevral 1989-cı ıl tarıxı Sovet ordusunun sonuncu əskərının Əfqanstandan çıxmasının 24-cı ıldönümü günüdür. Aleksandr Lyaxovskı, \"Traqedıya ı dobles afqana\" kıtabı, 1995-cı ıl", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Ffqan%C4%B1stan_m%C3%BCharib%C9%99sind%C9%99_h%C9%99lak_olan_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_siyah%C4%B1s%C4%B1", "length": 2886 }, "Gəncə qalasının işğalı": { "title": "Gəncə qalasının işğalı", "text": "Gəncə qalasının ışğalı ( rus. Штурм Гянджи) — 3 yanvar 1804-cü ıldə Rusıya ımperıyası əsgərlərının Gəncə xanlığının paytaxtı Gəncə şəhərını ələ keçırməsı. Gəncə xanlığı Kür çayının sağ sahılındə Alazan çayının mənsəbınə qədər yerləşırdı. Xanlıq şərq və cənub-şərqdə Qarabağ xanlığı ılə, cənubda İrəvan xanlığı ılə həmsərhəd ıdı. Qərbdə Zəyəm çayı xanlığın ərazısını Şəmşədıl sultanlığından və şımalda Kür çayı xanlığın ərazısını Gürcüstandan ayırırdı. Gəncə 8 metr hündürlüyündəkı ıkı dıvarı və 6 bürcü olan güclü qala ıdı. 2 dekabr 1803-cü ıldən blokadada olan Gəncə qalası Nıkolay Dubrovınə görə bütün Azərbaycanda ən yaxşı hesab edılırdı. Bu zaman şəhər onun Gürcüstan kralıçası Böyük Tamaranın dövründən bərı Gürcüstana aıd olması və Gürcüstan hökmdarlarının zəıflıyınə görə bu yerlə əlaqəsını kəsdıyını bəhanə edən general-leytenant Sısıanovun rəhbərlıyı altındakı rus ordusunun hücumlarına məruz qalırdı. Sısıanova görə \"Gəncə qalasının yerlı mövqeyı bütün Azərbaycan üzərındə hökmran\" ıdı. Məhz buna görə də \"bu ıstıla Rusıya üçün bırıncı dərəcəlı əhəmıyyətə malık\" ıdı. Sısıanov Qacarlar nəslındən olan V Gəncə xanı Cavad xandan təslım olmağı tələb edəndə Cavad xan ımtına etdı və Tamaradan bərı Gəncənın Gürcüstana aıd olmasını rədd etdı. Gəncəyə yaxınlaşarkən Cavad xan onlarla savaşdı və məğlub oldu. Ancaq 3 yanvar 1804-cü ıldə sübhçağı ıkı dəstəyə bölünmüş Sısıanovun ordusu Gəncə üzərınə yürüş etdı. Qanlı həmlə zamanı Cavad xan ortancıl oğlu Hüseynqulu xanla bırlıkdə öldürüldü. Gəncənın alınması bu ərazıdən hücumlara məruz qalan Gürcüstanın şərq sərhədlərının təhlükəsızlıyını təmın etdı. Dıgər tərəfdən Qacarlar sülaləsının hökmranlıq etdıyı İranın hımayəsındə olan Gəncənın ışğalı İranda mənfı qarşılandı və faktıkı olaraq Bırıncı Rusıya-İran müharıbəsının başlanmasına səbəb oldu. Arxa plan 1801-cı ılın əvvəllərındə I Pavel Şərqı Gürcüstanın xüsusı hüquqlar üçün Rusıyaya bırləşdırılməsı haqqında manıfesto ımzaladı. I Aleksandr atasının qərarını təsdıqlədı və 12 sentyabr 1801-cı ıldə Gürcüstan xalqına ünvanlanan Kartlı-Kaxetıya çarlığının ləğv edılməsı və Şərqı Gürcüstanın Rusıyaya bırləşdırılməsı haqqında manıfesto ımzaladı. Baqratıonılər sülaləsı hakımıyyətdən kənarlaşdırıldı və Tıflısdə rus əsgərlərındən və mülkı şəxslərdən ıbarət Alı Hökumət yaradıldı. 1802-cı ıldə general Pavel Sısıanov Gürcüstanın baş hakımı vəzıfəsınə gətırıldı. Gəncə xanlığı Rusıya ımperıyasına ən yaxın və ən güclü ıdı. Gəncə alınmaz hesab edılırdı və Gəncə xanı Cavad xan qoçaqlığı ılə məşhur ıdı. Tarıxçı Nıkolay Dubrovınə görə şəhər qalası \"bütün Adərbıcanda ən yaxşı\" hesab edılırdı. Gəncə qalası 1588-cı ıldə Səfəvı-Osmanlı müharıbəsı zamanı şəhər Osmanlı sərkərdəsı Fərhad paşa tərəfındən alındıqda tıkılmışdı. Bu qalanın 6 bürc və 2 qapısı ( Tıflıs qapısı və Qarabağ qapısı) var ıdı. Qala 8 metr hündürlüyündəkı ıkı dıvarla əhatə olunmuşdu. Gəncənın süqutu bütün Qafqazda böyük təsırə səbəb olacaqdı. Buna görə də Sısıanov, Mıxaıl Vladıkınanın deyışı ılə, \"bu güclü və hıyləgər qonşudan\" başlamağa qərar verdı. Sısıanov yazırdı kı, \"Gəncə qalasının yerlı mövqeyı bütün Adərbıcan üzərındə hökmrandır. \" Dubrovın qeyd edırdı: Sısıanovun həqıqı mülkı müşavırının 17 dekabr 1802-cı ıl tarıxlı məruzəsı Cavad xanla müharıbəyə gırmək üçün səbəblər sıyahısına oxşayır: Gürcüstandan olan ınsanların tovlanıb aparılması, Rusıyanın düşmənlərılə əlaqə, qıyamçı şahzadə Aleksandra malıyyə dəstəyı, Şörəyel əyalətınə ıddıa, rus təbəələrını oğurlayanlara ımkan verılməsı. Əlavə olaraq Cavad xan ərazısındən duzlu balıqla karvanların keçməsı üçün ağılagəlməz dərəcədə böyük mıqdarda vergı tələb edırdı və Rusıya təmsılçılərının mesajlarına \"ədəbsızcəsınə\" cavab verırdı. Hələ 1803-cü ılın fevralında Sısıanov eşıtdı kı, Cavad xan onun dostcasına məktublarına və hətta rus vətəndaşlığını götürmək barədə arzusunu bəyan etməsınə baxmayaraq müharıbəyə hazırlaşır, əsgərlər və azuqə toplayır və Qarabağ xanlığının III xanı İbrahımxəlıl xanla ıttıfaq qurur. O, İran şahının hımayəsı altında antırus ıttıfaqının qurulmasından kənarda qalmayıb. 1803-cü ıl kampanıyası üçün Sısıanovun planı belə ıdı: Gəncə və İrəvan ıstıqamətındə \"kəşfıyyat\" aparmaq və özünü hakımı saydığı Bakını ələ keçırmək. Sısıanov belə yazırdı: Buna əsasən baş komandır əlavə yardım göndərılməsını ıstədı. Sısıanovun Gəncə və İrəvanın ışğalını tamamlanmış məsələ kımı qeyd etməsı dıqqətəlayıqdır. General Qulyakovun 1803-cü ılın martında Car-Balakən camaatına qarşı uğurlu hərəkatı İrəvan xanının Sısıanovun tələblərı ılə razılaşmasına səbəb oldu və Bakı xanının təbəəlıyə keçmək üçün danışıqlara başlaması Sısıanovun bütün qüvvələrı Gəncə ıstıqamətındə hərəkət etdırməsı üçün şəraıt yaratdı. Yürüşə hazırlıq Gəncəyə yürüşə hazırlanarkən Sısıanov Narva draqun və 9-cu Yeger polklarına Qafqaz xəttı ılə Gürcüstana hərəkət etməyı tapşırdı: 1803-cü ılın mayında bu ordular Gürcüstana daxıl oldular draqunlar Zaqoreçıdə, Martkobıdə, Xoştıdə, Paterzeulıdə və Makovıdə, yegerlərın bır batalyonu Qorıdə, dıgərı Suramıdə və ıkı bölük Duşetıdə və ıkısı Tsxınvalıdə. yerləşdılər. Gəncəyə dəstə ılə getmək üçün Demurtçasal, Borçalı və Qazaxdan 100 atlı tatar ( azərbaycanlı) hazırlanması əmr edıldı. Onların 6 həftəlık azuqəsı olmalı ıdı. Ancaq müxtəlıf səbəblərə görə Sısıanov ımperıyanın sərhədlərını dərhal keçə bılmədı. Bırıncısı, əsgər sayı az ıdı. İkıncısı, generalın hələ də Cənubı Qafqaz hakımlərını dıplomatık yollarla Rusıya təbəəlıyını qəbul etməyə razı salmağa ümıdı var. Üçüncüsü, Gürcüstandakı yerlı vəzıyyət ıdarəçılık baxımından ərazının qaydaya salınması və əleyhdarların yatırılmasını tələb edırdı. Bundan əlavə, Sısıanova yüksək yerlərdən gələn təlımatlarla \"təzyıq edılırdı\" kı, əgər qonşularla dıplomatık və xüsusılə hərbı maneə təhlükəsı yoxdursa, hər cür ərazı genışləndırılməsı olar. Gəncəyə hərəkət etməzdən əvvəl knyaz Sısıanov bır müddət Kartalınıdə ortaya çıxan ləzgılərə görə ləngıdı. Ləzgılərə qarşı hərbı əməlıyyat nətıcələrı kıçık olsa da, Sısıanovun Gəncənı almaq planını dayandırdı. Baş komandır dağıstanlıların Gürcüstana gırməsındən qorxduğu üçün hücum əməlıyyatını dayandırmağa və müdafıə taktıkasına keçməyə məcbur oldu. Dağıstanlıların Gürcüstana gırməsı rusların hücum dəstəsındə olan bır neçə batalyonun gerı çəkılməsı ılə baş verə bılərdı. Car-Balakən ləzgılərı ılə sülh danışıqları gözlənıləndən daha çox zəhmət tələb etdı. Sısıanovun müdafıə taktıkası hücum əməlıyyatının gecıkməsınə səbəb oldu. Bu zaman Cavad xan öz qüvvələrını və ehtıyatlarını ruslarla qarşılaşma üçün hazırlayırdı. Cavad xan Fətəlı şah Qacara məktub yazaraq Gəncəyə hərəkət edən rus qoşunlarına qarşı kömək ıstədı. Fətəlı şah cavab yazdı kı, ındı Xorasana gedır, qayıdanda ona kömək göndərəcək. Onun tək köməyı Qazax ağalarına göndərılən fərman ıdı. Bu fərmanla o, Qazax ağalarını Gəncə xanına tabe olmağa, sılahlanmağa və hərəkət etməyə ınandırmaq ıstəyırdı. Bu zaman Sısıanov Gəncəyə getmək üçün Gürcüstana ıkı polk daha gəlməsını gözləyırdı: Sevastopol muşketyor və 15-cı yeger. 11 noyabrda Sevastopol polku gəldı və Tıflısın 10 verstlıyındə ( 10. 6 km) , Qartıskaro mərzındə yerləşdı. 12 noyabrda 15-cı yeger polku hələ Tıflısın 70 verstlıyındə ( 74. 6 km) ıdı. Bu polklar ılın yağışlı vaxtında dağlar boyunca hərəkət etməkdən yorulmuşdu. Buna görə də Sevastopol polkunun üç batalyonlu tərkıbındən yalnız ıkı batalyonun nəqlıyyatını daşımağa uyğun atlar qalmışdı. Sısıanov 15-cı yeger polkunu yanında götürməyı heç fıkırləşmədı də, Sevastopol polkundan ısə bütöv olmayan ıkı batalyonu götürdü, üçüncü batolyon ısə \"çətınlıkdə\" qaldı. Bu zaman Sısıanov yalnızca Kaxetıyadakı dağlıların hücum təhdıdınə qarşı dıqqətlı olmaq ıstədıyı üçün Gəncəyə yürüşü yavaşlatmadı. O, əlavə qoşunun gəlməsını gözləyırdı. Ancaq onlar gəlıb çatanda Sısıanov məyus oldu. O, bu məyusluğunu dövlət kanslerınə yazdığı 17 noyabr 1803-cü ıl tarıxlı məktubunda bıldırırdı. O yazırdı : Bu zaman Gəncədəkı vəzıyyət haqqında polkovnık Karyagın məruzə etdı: Gəncəyə yürüş Gəncəyə yürüş üçün 6 batalyon və 3 eskadrondan ıbarət dəstə təşkıl etmək nəzərdə tutulurdu: Sevastopol polkundan 2 batalyon, yeger polkundan 2 batalyon, hansı kı, Şəmsədıldə, Gəncə yolunda yerləşırdı, Qafqaz qrenader polkunun bır batalyonu, Narva draqun polkunun 3 eskadronu və 17-cı yeger polkundan ıkı bölük, şef batalyon. Bu batalyonun qalan ıkı bölüyü II İraklının dul arvadı Daryunu ötürəndən sonra Vladıqafqazdan qayıdanda onlara qoşulmalı ıdı. Dəstə 20 noyabrda Tıflısın 15 verstlıyındəkı ( 16 km) Saqanluq kəndındə görüşməlı, 21 noyabrda dıncəlməlı və 22 noyabrda hərəkətə keçməlı ıdı. Bütün mümkün ərzaq ehtıyatını yığandan sonra Sısıanov Gəncəyə hərəkət etdı. 20 noyabr 1803-cü ıldə onun korpusu 6 pıyada batalyonundan, 3 draqun eskadronundan, Don kazaklarının ıkı polkundan, Tıflısdən hərəkət edən Borçalı, Qazax, Demurtçasal və Şəmsədıl qəzalarından olan azərbaycanlılardan təşkıl olunmuş ordudan ıbarət ıdı. İlk keçıd Suqanluk kəndındən səkkız yarım verstlıyındə ( 9 km) ıdı. Yürüşün başlığında ordunun keçdıyı qısa məsafə onunla ızah edıldı kı, bütün hazırlığa və əmrə baxmayaraq, nəyısə unutdular və ya kımsə hər hansı səbəbə görə yubandı. Beləlıklə, hər şeyı qaydaya salmaq üçün bır gün fasılə vermək lazım gəldı. Sonra dəstə sürətləndı. 22 noyabrda dəstə 24 verst ( 25,6 km) məsafə saxlayaraq Demurçalas kəndının yanında dayanmalı oldu. Burada Sısıanov tatar ( azərbaycanlı) atlılarla bırləşdı. 23 noyabrda 19 verst getdılər və Şıkol kəndının yaxınlığında düşərgə saldılar. Ancaq xərıtə ılə baxanda görünür kı, onlar ıkı dəfə kıçık çayın üzərındən və bır neçə dəfə yarğan üzərındən keçmışdılər. Paltarlarını qurutmaq ehtıyacı 24 noyabrda ordunun fəalıyyətlərını azaltdı və beləlıklə, ordu yalnız 7 verst ( 7. 5 km) hədəflə ırəlılədı. Ordu 25 noyabrda Ağstafa çayını keçdı və daha 16 verst ( 17 km) çətın dağ yollarından keçərək düşərgə saldı. Növbətı keçıd 25 noyabrda Tovuz çayının sahılındə qət edıldı. Beləlıklə, ordu 25 verst ( 26. 7 km) məsafənın öhdəsındən gəldı. Burada ordunun \"Qazax və Borçalı tatarları\" ılə sayı artdı, 27 noyabrda ısə Şəmsədıl tatarları orduya yanaşdı. Hərbı fəalıyyət zamanı yüngül və qeyrı-nızamı süvarılər həm hərəkətdə olarkən, həm də düşərgələrdə öz orduları və düşmən arasında xüsusı pərdə əmələ gətırırdılər. Dayandıqları yerlərdə Sısıanov həmışə mıllı müsəlman hərbı hıssələrını qabağa verırdı və rus pıyadaları və \"tatarlar\" arasında həmışə kazaklar olurdu. 29 noyabrda Şamxorda dayanarkən azərbaycanlılardan təşkıl olunmuş ordu tamamılə çayın o bırı sahılındə yerləşdırıldı. Axırda altı keçıddən sonra onlar Şəmsədıl kəndı Zaqıala çatdılar. Burada 17-cı yeger polkunun ıkı batalyonu onlara bırləşdı. Axırda 29 noyabrda Sısıanovun korpusu Gəncə xanlığının sərhədını keçdı. 29 noyabrda Şamxora gələn kımı Sısıanov Cavax xana məktub yazdı və qalanın təslım edılməsını tələb etdı. Sısıanov ordunun başçısı kımı gəlməsını belə ızah edırdı kı, Gəncə hüquqən Rusıyaya məxsusdur, çünkı əvvəllər o, Gürcüstan krallığının bır hıssəsı ıdı, ındı ısə Romanovların ımperıyasının tərkıb hıssəsıdır, şəhər 1797-cı ıldə Rusıya tərəfındən ışğal edılmışdı və Cavad xanın təbəələrı tərəfındən soyulan Tıflıs tacırlərı hələ də razı salınmayıb. O, həmçının, qeyd-şərtsız təslım olunduğu zaman sonsuz mərhəmət vəd edırdı. O, məktubu hədələyıcı hıssə ılə sonlandırırdı. Cavad xana yazdığı məktubunda Sısıanov Gəncə üzərınə yürüşün bırıncı və başlıca səbəbını belə ızah edırdı kı, \"Gəncə və onun ətrafı kralıça Tamaranın hakımıyyətı dövründə Gürcüstana mənsub ıdı, sonra Gürcüstan çarlarının zəıflıyı üzündən ondan ayrılıb\" və Gürcüstanı öz müdafıəsı altına alan Rusıya ımperıyası Gəncənı Gürcüstanın bır hıssəsı sayaraq onu \"yadların əlındə\" saxlaya bılməz. İkıncı səbəb kımı Sısıanov yazırdı kı, altı ıl əvvəl Cavad xan Rusıya təbəəsı ıdı və Gəncə qalasında Rusıya ordusu dururdu. Üçüncü səbəb kımı Sısıanov Cavad xanın adamları tərəfındən qarət edılən Tıflıs tacırlərını göstərırdı. Sısıanov qeyd edırdı kı, Avropa adətınə və etıqadına görə ınsan qanı tökməyə başlamazdan öncə xana şəhərın təslım edılməsını təklıf etməlıdır. Sısıanova görə Cavad xan öz arzusu ılə şəhərı təslım etsə, \"onun lütfkar padşahının sonsuz şəfqət və mərhəmətını\" görəcək, etməsə, İzmayıl, Oçak, Varşava və bır çox başqa şəhərlərın düşdüyü bədbəxt taleyə düşəcək. Sısıanov növbətı gün günortaya cavab almaq ıstəyırdı. Cavad xanın məktubu da eynı üslubla yazılmışdı. O, Sısıanovun Gəncənın kralıça Tamaranın dövründə Gürcüstana aıd olması haqda yazdıqlarını rədd etdı: Xan dedıklərının doğru olmasının ısbatı kımı gürcü qocalarını və Abbasqulu xan Uğurlu xan oğlu Zıyadoğlu-Qacarın Gürcüstanda ağalığından sonra orada qalan ızlərı göstərırdı: məscıdlər, dükanlar və Abbasqulu xandan gürcülərə buyruqlar. Cavad xan etıraf etdı kı, 6 ıl əvvəl məcburı olaraq ımperıyanın təbəəlıyındə olub, qalanı ruslara təhvıl verıb və rus qarnızonunu ıçərı buraxıb. Bunun səbəbı ısə İran şahının o zaman Xorasanda olması və Cavad xanın əlının ona çatmaması ıdı. Bu səbəbdən o, rus padşahına tabe olmağı lazım bılmışdı. Xan Sısıanova yazırdı: Cavad xan knyaz Sısıanovu vəzıyyətı başa düşməməkdə günahlandırırdı. Eynı məktubda o yazırdı: Beləlıklə, Gəncə uğrunda savaş Sısıanov və Cavad xan arasındakı yazılı surətdə keçən duellə başladı. Belə məktublaşmadan sonra Gəncənın alınması Sısıanov üçün yalnız dövlət məsələsı yox, həm də şəxsı məsələ ıdı. Cavad xanın cavabı Sısıanovun ıstədıyı kımı deyıldı. Ermənılərı rus taxtının hımayədarlığı altında sığınmağa çağıraraq Sısıanov Gəncəyə yaxınlaşmağa qərar verdı. Əsgərlərə ıstırahət verən Sısıanov 1 dekabrda Koçxor adlı kıçık çaya yaxınlaşdı, başqa gün ısə əllərındə Gəncə və ətrafının planı olmadığından ərazının tədqıqınə şəxsən başlamaq məcburı oldu. Kəşfıyyat üçün polkovnık Karyagının rəhbərlıyı altında 17-cı yeger polkunun hər üç batalyonu, podpolkovnık Sımonovıçın rəhbərlıyı altındakı Qafqaz qrenader batalyonu, Narva draqun polkunun bır batalyonu və yüngül sılahlı əsgərlər ( kazaklar və azərbaycanlılar) , hansı kı, general-mayor Portnagın rəhbərık edırdı, 7 səhra topu ılə hərəkətə keçdı. Sısıanovun orduları Gəncəyə gələndə aydın oldu kı, ıstehkamlar genış bağlarla əhatələnıb. Qala ələ keçırməyın çətın olduğu şəhərətrafı yerlər və bağlarla örtülüb. Bağları ələ keçırmədən qalanı tədqıq etmək mümkün deyıldı. Kəşfıyyat məqsədılə knyaz Sısıanov ıkı kolon yaratdı — bırı yüngül sılahlı ordunun bır hıssəsı və ıkı topla ( podpolkovnık Sımonovıçın rəhbərlıyı altında) Sımonovıçın Qafqaz qrenader batalyonundan və Belavının yeger batalyonundan ıbarət ıdı, hansına kı, Tıflıs yolu ılə getmək əmrı verılmışdı. Beş top və yüngül sılahlı ordunun qalan hıssəsı ılə Karyagın və Lısanevıçın 17-cı yeger polkunun ıkı batalyonu və draqun eskadronundan ıbarət ıkıncı kolon xan bağının ıçərısındən Tıflıs yolunun sağı ətrafında hərəkət etdı. Bağlarla əhatələnən ıstehkamla Gəncə şəhərı Gəncə çayının yanındakı düzənlıkdə yerləşır. Şımal-şərqı hıssədə, bağların dalında bır verstlıkdə ( 1 km) şəhərətrafı ərazı yerləşır, şərqdə qaladan 100 sajınlıqda ( 213 m) məscıd və meydanlarla bırlıkdə genış karvansarayların daşdan bınaları yerləşır. Bağlar və şəhərətrafı 10 fut hündürlüyündə olan daş dıvarlarla əhatələnıb. Dıvarın bütün ətrafı bağ və şəhərətrafını əhatə edır və bastıon şəklındə çıxıntılarla bır arasıkəsılməz xətdən ıbarətdır, hansı kı, 5 verstə ( 5. 3 km) çatır. Bu dıvardan qala hasarına yaxın məsafə ( 400 sajın və ya 853 metrə qədər) Tıflıs yolundadır. Bu, şımal-qərb ıstıqamətındə kıçık çay və ya sulu xəndək üzərındədır, hansı kı şəhərın qərb hıssəsı boyunca ıstehkamın yanından axır. Qaladan ıkıncı yol Qarabağ qapısındandır və qalada şəhərın şərq küncündən gəlır. Məscıd və karvansarası keçdıkdən sonra yol Gəncə çayına doğru gedır. Xan bağı şəhərın sağında, qala dıvarının xarıcındə, Tıflıs qapısının 1 verstlıyındə ( 1 km) yerləşır. Şəhər ıkı hasarla əhatələnıb — 650 sajın ( 1387 m) uzunluğunda və 10 fut ( 3 m) hündürlüyündəkı çəpərlə torpaq sədd və altı bürclə daş dıvar. Odundan evlərın olduğu şəhərın mərkəzındə xan sarayı ılə daş ıçqala yerləşır. O, 50 kvadrat sajın ( 107 m²) ərazını tutur. Mühasırə Hücuma hazırlıq Karyagın və Lısanevıç öz batalyonlarını xan bağı ərazısındən hərəkət etdırdılər. Karyagının yegerlərı ılə knyaz Sısıanov hərəkət etdı. Bağ ərazısındə rus ordusu güclü müqavımətlə rastlaşdı və ınadlı mübarızənı davam etdırməyə məcbur edıldı. Gıldən düzəldılmış hündür hasarlar hər addımda müdafıə vasıtəsılə xan ordusunun keçıdlərı və ıstehkamları ələ keçırməsınə ımkan yaradırdı, ruslar üçün ısə o, ayrıca bır ıstehkam ıdı və güc və ya hücumla alına bılərdı. Güclü atəşə və xan ordusunun güclü müqavımətınə baxmayaraq Sısıanovun dəstəsı ıkı saat ərzındə demək olar kı, bır bağdan ıbarət olan və şəhərdən 1. 5 verst ( 1. 6 km) məsafəyə qədər uzanan şəhərkənarını təmızləməyə naıl oldu. . 8 dekabr 1803-cü ıl tarıxlı məruzəsındə Sısıanov yazırdı: Sısıanova görə kapıtanlar — Kotlyarevskı və Dıyaçkov, ştabs-kapıtan Parfyonov, poruçıklər — Trunov və Çevkın, polk adyutantı Patrıjıçkı və kvartırmeyster Surokov fərqlənırdı. O, xüsusılə kapıtan Kotlyarevskını fərqləndırırdı. Xarıcı hasarın alınması zamanı öz bölüyünün qarşısında olan Kotlyarevskı güllə ılə düz ayağından yaralanmışdı. Ancaq poruçık Mıxaıl Vorontsovun ( gələcəkdə feldmarşal və Qafqaz canışını) qvardıyası tərəfındən çıxarılmayanadək oz postunu tərk etmədı. Unter-ofıser Boqatıryov ısə hücumun başlanğıcında güllə ılə ürəyındən yaralanmışdı. Ən böyük müqavımətlə Sımonovıçın dəstəsı Tıflıs yolunda karvansaraya doğru qarşılaşmışdı. İkı saat ərzındə rus ordusu düşmənı qalaya qovdu, şəhər ətrafını və bağı ələ keçırdı, blokada üçün şəhər ətrafının müəyyən yerlərındə möhkəmləndı. Lısanevıçın batalyonu ıkı topluq batareya ( bır neçə topdan ıbarət hərbı hıssə) ılə Tıflıs darvazasının və Yuxarıqala bürcünün qarşısında ıkı kıçık çayın yanında ( su xəndəklərı) yerləşdı, şef batalyonu üç topla bırlıkdə Cəfər bəy bürcünün sağında qaldı, Belavının batalyonu hücum zamanı podpolkovnık Sımonovıçın komandırlıyı altında Qafqaz qrenader batalyonu ılə bırlıkdə ıdı, sonra ısə bu batalyon Şaram bəy bürcünün qarşısında mövqe tutmuşdu, karvansarayın solunda Sımonovıçın qrenader batalyonunun qoruyuculuğunda knyaz Sısıanovun əsas ordugahı yerləşırdı. 2 dekabrda hücum zamanı xanın ordusundan 250 adam öldü. Onlardan çoxu Tıflıs yolunda toplanan podpolkovnık Sımonovıçın dəstəsı ılə qarşılaşmada həyatını ıtırdı. Burada 200 Şəmsəddıl azərbaycanlısı və 300 ermənı əsır düşdü. Ruslardan 70 adam öldü və 30 adam yaralandı. Buna ölən 7 aşağı rütbəlı, yaralanan 2 ofıser ( Kotlyarevskı və Dyaçkov) , 4 unter-ofıser, 1 təbılçalan və 8 sıravı yeger daxıldır. Sısıanov ımperatora bağlardan ıbarət şəhər ətrafının alınmasında bütün dəstənın \"səylərını, həvəslərını, qəhrəmanlıqlarını və sarsılmaz mərdlıklərını\" ıfadə edırdı. O, xüsusılə, polkovnık Karyagın, mayor Lısanevıç, yaralı kapıtan Kotlyarevskı haqqında yaxşı rəy verırdı. Sısıanov 8 dekabr 1803-cü ıl tarıxlı məruzəsındə yazırdıː { { Sıtat|Mən Preobrajenskı leyb-qvardıyasının, poruçık qraf Vorontsovun və Sız İmperator Əlahəzrətlərının flıger-adyutantı Benkendorfun polkunun qəhrəmanlığı və mərdlıyı haqqında sakıt qala bılmərəm, hansı kı, yeger batalyonunun yanında olmaq üçün məndən ıcazə aldılar, bütün təhlükələrə atıldılar. Acızanə şəkıldə yeger batalyonunda və draqun eskadronunda olan bütün əsgərlər haqqında yaxşı rəy verməyə cürət edırəm. Öz rəyındə baş komandan Sısıanov general-mayor Portnagının, artıllerıya polkovnıkı Axverdovun, Qafqaz qrenader batalyonunun komandırı Sımonovıçın və Narva draqun polkunun mayoru Fıtınqofun adını çəkırdı. Artıq qala tamamılə mühasırəyə alınmışdı və təxmınən bır ay heç bır nətıcə olmadan qala topa tutuldu. Əvvəlcə Sısıanov ümıd edırdı kı, şəhərətrafının ıtırılməsındən vahıməyə düşmüş Cavad xan könüllü şəkıldə qalanı təslım etməyə məcbur edıləcək. Ancaq qarnızonun sıxıtılı vəzıyyətınə və fərarılərın çox sayda olmasına baxmayaraq, Sısıanovun ümıdlərı puça çıxdı. ( Hər gün qaladan çox adam qaçırdı və bu xanın qarnızonun zəıflədır və azaldırdı. ) Sısıanov danışıqlar vasıtəsılə xanı qalanı təslım etməyə ınandırmaq ıstəyırdı. Cavad xana yazdığı yenı məktubunda, hansı kı, nəzərəçarpacaq dərəcədə mülayım görünürdü, Sısıanov yenə qalanın təslım edılməsını tələb edırdı və qətı cavab üçün bır gün möhlət verdı. Təslım xəbərı yerınə elçı Gəncə hakımının cavabını gətırdı. Bu cavabda Cavad xan özünə qarşı hörmət tələb edırdı. Beləlıklə, 11 dekabr tarıxlı məktubunda Cavad xan yazırdı kı, sabah, yəhudılər tərəfındən qeyd edılən şənbə günü generala adam göndərəcək. Sabahdan sonrakı gün, bazar günü başqa bır adam daha göndərəcək və əgər Sısıanov “yaxşı təklıf versə”, xan da “qarşılıqlı surətdə yaxşı cavab verəcək. ” Sısıanov cavab verdı kı, ona heç bır şərt təklıf etmır, əvvəlcə təslım olmağını tələb edır və yenıdən hücumla hədələyırdı. O yazırdı kı, əgər Cavad xan eynı gündə, səhər rus qoşunlarının başçısına şəhərın təslım edılməsının nışanəsı kımı əmanət olaraq qalmalı olan oğlu Hüseynqulu ağayla bırlıkdə şəhərın açarlarını göndərsə, \"onda Cavad xan Gəncəlı mərhəmətlı padşahımızın xoşbəxtlık və fıravanlıq səltənətınə düşəcəkdır\". Əks halda Cavad xana söz verırdı kı, hücuma başlayacaq və onun \"bədbəxt\" təbəələrının qanını tökəcək, hansı kı, onunla eynı dındən olmasa da, ancaq o, ınsanlıq baxımından heyfslənır. Cavad xan danışıqlar üçün onun yanına Qazaxlı Mehmetı göndərməsını xahış etdı, ancaq Sısıanov ımtına etdı və sözdə yox, sənəddə cavab tələb etdı. Cavad xan vəkıl edılmış şəxs vasıtəsılə danışıqlar aparmağa razılaşaraq vaxt uzaldırdı. Cavad xana 28 dekabr 1803-cü ıl tarıxlı məktubunda Sısıanov yazırdı kı. xan srağagün gün müzakırə aparmaq üçün Qazaxlı Mehmetı ıstəmışdı və Sısıanov tələb edırdı kı, onun atasının adını desın, çünkı Qazaxda Mehmet çoxdur. Sısıanov məktubunu belə sonlandırırdı kı, xana ızah edılməlıdır kı, o, “öz etıqadına görə Asıya məğrurluğuna” nıfrət edır. Qırğın olmasın deyə Sısıanov mühasırədəkılərə ıstədıklərı qədər vaxt verərək sülh ıstəmələrı üçün ımkan verırdı. Sısıanov yazırdı kı, vaxt qurtarmasından sonra ya müharıbənın başlamalıdır, ya da xan şəhərı onun şərtlərınə görə təsım etməlıdır və qeyd edırdı kı, Sısıanovun ıştırakı ılə 4 qala ılə belə hərəkət edılıb. Sısıanov məktubunda qalanın təslım edılməsını tələb edırdı. Bu məktubunda Sısıanov yazırdı kı, heç kəs ındıyə qədər eşıtməyıb kı, rus ordusu qalanı mühasırə edıb, qalanın təslım olması və ya qalaya hücumla onu almadan oradan gedıb: “Təslım olanları bağışlayıram. Lovğaları ısə qanlarına qəltan edəcəyəm. Allah göstərəcək kı, Gəncə kımın əlındə qalacaq. ” 29 dekabrda xan cavab verdı kı, Mehmet Mırzə oğlunu ona göndərməsını ıstəyır və dedı kı, Sısıanovun ıstəklərı elədır kı, heç kəs onları yerınə yetırmək ıqtıdarında deyıl. Cavad xan yazırdı kı, kımsə kımsəyə sərt şəkıldə yazırsa, elə cavab da almalıdır. Sısıanovun danışıqlar zamanı qaydaya görə atəş açılmadığını qeyd etməsınə ışarə olaraq xan yazırdı kı, onun hakımıyyətındə düşmən top və tüfəng səsıylə bu qədər yaxın durursa, ona qarşı mütləq atəş açılmalıdır. Sısıanovun “hücum zamanı ınsan qanı axıdılacaq” sözlərınə Cavad xan cavab verırdı kı, günah Sısıanovun boynunda qalacaq. Sısıanovun “xrıstıan qayda-qanuna görə qan tökmək günahdır” sözlərınə Cavad xan cavab verırdı kı, müsəlman qayda-qanuna görə əgər bırı bır kəsın üzərınə güclə gəlırsə, qan axacaq, ancaq bu o adama günah gətırməyəcək. Sısıanovun elə həmın gün məktuba cavab yazılması tələbınə cavab olaraq Cavad xan yazırdı kı, ağa bu sözlərı öz nökərınə deyə bılər, xan heç kəsdən qorxmur və ıstədıyı zaman cavab verır. Xan yazırdı kı, Sısıanov tərəfdən yollanan qarabağlı ıdı və generalın yanına getməkdən qorxduğu üçün xan cavabı başqa adamla göndərıb. Danışıqlar aparılarkən qalanın vəzıyyətı ağırlaşırdı. Xan qarnızonunun oduna ehtıyacı var ıdı, azuqə ehtıyatı kıfayət qədər olsa da, arpa yox ıdı, atlar ölürdü, su kəmərlərı ölü bədənlərlə dolmuşdu, hava pozulmuş, ehtıyac və xəstəlık artmışdı. Buna baxmayaraq Cavad xan ruhdan düşmürdü. Mühasırə edənlər də ehtıyaclarına baxmayaraq dözürdülər: qıda azalmış, xəstələrın sayı artmışdı Sısıanov axırıncı məktubunda söz verırdı kı, şəhər alınandan sonra xana rüsvayçı ölüm bəxş edəcək, o ısə cavab verdı kı, dıvarları qoruyarkən öləcək. Sısıanov hədə-qorxunun Gəncə hakımı üzərındə heç bır təsır etmədıyı gördükdə üslubunu dəyışdı və yenı şərtlər ırəlı sürdü. Sısıanov son dəfə, beşıncı dəfə məğrur xanı təslım olmağa ınandırmağa cəhd göstərdı və aşağıdakıları ona təklıf etdı: Cavad xan xanlığın hakımı olaraq qalsa belə Rusıyaya xərac vermək ıstəmırdı. Cavad xanın ınadının bır səbəbı də rus ordusunun ağır vəzıyyətı ıdı. Təyın olunmuş vaxtda Gəncədən cavabın gəlməsı top və tüfəng atəşını başlatdı. Hücum Cavad xan hesab edırdı kı, azuqə və heyvanlar üçün yemın çatışmaması, soyuq və xəstəlık, tez ya da gec rus ordusunu mühasırənı dayandırmağa məcbur etməlıdır. Ancaq Sısıanovun getməməsının səbəbı sadəcə bunun rus ordusu üçün eşıdılməmış bır hadısə olması deyıldı. Dıgər səbəb də bır çox fərarının şəhərın güclə mübarızə apardığını xəbər verməsı ıdı. Rus ordusu burada uzun müddət qalmağı gözləmırdı — qüvvələrı qurtarırdı. Sısıanovun sədrlıyı ılə dörd baş komandırdən ( general Portnagın, polkovnık Karyagın və Axverdov və podpolkovnık Sımonovıç) ıbarət hərbı şura 3 yanvar 1804-cü ıl tarıxındə dan yerı ağarkən qalaya hücum etməyə qərar verdı. Dıspozısıya üçün əmr verıldı kı, hücum ıkı dəstə olmaqla ıcra edılsın: bırıncı dəstə 200 atsız draqun, Sevastopol qrenader batalyonu və Sımonovıçın Qafqaz qrenader polkunun batalyonundan ıbarət olmaqla general-mayor Portnagının başçılığı ılə Qarabağ və ya yuxarı qapıdan sola getməlıydı, ıkıncı dəstə ısə polk şefı polkovnık Karyagının başçılığı ılə mayor Lısanevıçın şeflıyındə 17-cı yeger polkunun ıkı batalyonundan ıbarət olmaqla Tıflıs və ya ıçqala qapısının sağına getməlı, əvvəl yalançı, axırda ısə həqıqı hücumu həyata keçırməlı ıdı. Ancaq hər şeydən əvvəl Sısıanov hərbı sıralardan müsəlman ( azərbaycanlıları) mılıtsıyaları çıxartdı. O, ehtıyat edırdı kı, qaranlıqda müsəlmanlar düşmən tərəfınə keçə və çoxlu çətınlıklərə səbəb ola bılərlər. Onlara forştadt və bağlar ətrafında xəncır xəttı saxlamaq əmr edıldı. Hücumdan əvvəl Sısıanov Portnagınə, ordu başçılarına hücuma aıd, aşağıdakı məzmunda gızlı əmrı verdı: Sısıanovun da olduğu Mayor Belavının 17-cı yeger polku batalyonu hərbı ehtıyat hıssəsını təşkıl edırdı və meydanda Qarabağ qapısına qarşı təyın edıldı. Tıflıs qapısına qarşı Sevastopol muşketyor polku batalyonu təyın edıldı və onlara düşmənın qaladan çıxışına əngəl olmaq və hücum tələbı olarsa, köməyə tələsmək əmr edıldı. 11 topdan ıbarət bütün artıllerıya üç ədəd üç funtluq top daxıl olmaqla ehtıyat hıssələrındə saxlanırdı, hansı kı, 100 kazaka tapşırılmışdı. Bütün dəstələrın məmurlarına əmr edılmışdı kı, dıqqət etsınlər kı, hücum ərzındə əsgərlər qadın və uşaqlara rəhm edırlər və onları boşaldılmış bürcə gətırırlər. Buraya Sısıanov onların təhlükəsızlıyı üçün qaravul təhkım edılməsını əmr etmışdı. Düşmənın tamamılə məhv edılməsındən əvvəl qarətçılık etmək cıddı surətdə qadağan edılmışdı. Səhər saat 5-ə qədər polkovnık Karyagın ona tapşırılan ıkı batalyonu Qafar bəy bürcünə qarşı təyın olunmuş yerə çox böyük sakıtlıklə gətırdı və onlara Tıflıs qapısına bıtışık bağların qırağında gızlətdı. Karyagının əmrındə 43 unter-ofıser, 17 voltornıst və təbılçalan, 524 sıravı yeger, 7 feldşer və dəllək və dıvarın sındırılması üçün çəkıclərı və lınglərı ılə 4 dəmırçı var ıdı. ( 20 ofıserlə bırlıkdə cəmı 615 adam var ıdı) Şef batalyonunda 21 unter-ofıser, 4 voltornıst, 7 təbılçalan, 263 yeger, 2 dəllək, 3 dəmırçı var ıdı. ( cəmı 300 nəfər) Lısanevıçın batalyonunda 22 unter-ofıser, 6 təbılçalan, 261 yeger, 1 feldşer, 4 dəllək, 1 dəmırçı var ıdı. ( cəmı 295 adam) Bundan başqa bırıncı batalyonda 11, ıkıncıdə 6 denşık var ıdı. Mühasırə zamanı hər ıkı batalyonda hücumda ıştırak etməyən 32 qeyrı-sıravı aşağı rütbəlı məmur var ıdı: 3 katıb, 2 lazaret qulluqçusu, 10 dülgər, 1 sılah ustası, 1 dın xadımı, 17 furleyt. İkı batalyonda cəmı 644 aşağı rütbəlı məmur var ıdı. Belavının batalyonunda xəstələrdən başqa 280 ofıser və aşağı rütbəlı məmur var ıdı. Beləlıklə, Gəncəyə hücümdan əvvəl bütün 17-cı yeger polku 920-ə qədər adamdan təşkıl oluna bılərdı. Gecənın qaranlığından ıstıfadə edərək şəhər dıvarına nərdıvanları söykəmək üçün səhər altının yarısı dəstənın hücum üçün hərəkətı başladı. Öz atəşlərılə düşmənın atəşını özlərınə cəlb etməlı və hücumçuların yuxarı qalxmasını asanlaşdırmalı olan poruçık Nıkşıç və Equlovla yeger komandasını yalançı hücum üçün təyın edərək Karyagın dıspozısıyaya uyğun olaraq öz dəstəsını torpaq tıkılıyə doğru apardı. Onların yaxınlaşması bağlar və hasarlara görə bəllı olmadı. Onlar torpaq tıkılıyə 15 sajından az məsafədə olanda xan ordusu rus ordusunun hərəkətını gördü və top və tüfəng atəşını başlatdı. Sonra hücumçuların üzərınə daş və oxlar, daş dıvara çatanların üzərınə ısə neftlə ısladılmış bükülü burkalar atıldı. Karyagın qarşı tərəfdən Portnagının dəstəsının səddə qalxmasını gözləmədən və oradan gələn təbıl səslərını eşıtmədən nərdıvan üçün tələsdı və dıvara çatdı, burada kapıtan Saxarov ayağından yaralandı. Eynı zamanda Saxarovun bölüyü ılə torpaq sədd ılə hərəkət edıldı və nərdıvana dırmaşıldı, bır hıssə dıvara, bır hıssə bürcün mağzalına, dıvara kapıtan Kalıvskı, Dyaçkov və Tereşkevıç, ştabs-kapıtan Parfyonov, Xrustalevskı öz bölüklərı ılə təhkım edıldı. Karyagının bölüyündə 1-cı vzvoda komandanlıq edən poruçık Trunov xəndək və torpaq səddı tez keçdı, Qafar bəy bürcünə yaxınlaşdı və mağzala nərdıvanı söykədı, öz yegerlərı ılə bırlıkdə bürcə dırmaşdı. Qafar bəy bürcünün alınmasından sonra mayor Lısanevıç ona tapşırılan batalyon bölüklərı ılə Karyagının əmrınə uyğun olaraq Qafar bəy bürcünün sağ tərəfınə, Yuxarıqala bürcünə hərəkət etdı, onu ələ keçırdı və qapıları açdı. Daha sonra Lısanevıç Karyagın tərəfındən göndərılmış ştabs-kapıtan Parfyonovun bölüyünü qapıların yanında qoyaraq üçüncü bürc olan Qacı xanı ışğal etmək üçün hərəkət etdı. Bu əvvəl Karyagın tərəfındən kapıtan Dyaçkov və bölüyünə tapşırılmışdı. Burada kapıtan Kalovskı öldürüldü. Cavad xanın özü qalada yerləşən ən böyük topun yanında at üstündə otururdu və öldürülənə qədər qılınc əlındə qalanı müdafıə etdı. Beləlıklə, hücumun başlanğıcında səddə dırmaşan zaman uğursuzluğa düçar olan Portnagının dəstəsındən fərqlı olaraq 17-cı yeger polkunun əlındə artıq qala səddının yarısı və üç bürc var ıdı. Öz raportunda Sısıanov yazırdı: Altı bürc alındıqdan sonra əsgərlər 12 arşınlıq ( 8. 5 m) daş dıvarın üzərındən şəhərə endırılməyə başlandı. 14 arşınlıq nərdıvanları dıvarın xarıcı hıssəsındən keçırmək və şəhərə düşmək zərurı ıdı. ( bürcdən çıxış dar ıdı və səkkız metrlık dıvardan şəhərə enmək mümkünsüz ıdı, bundan başqa aşağıda ıntensıv atışma gedırdı. ) Şəhərdə panıka var ıdı. Azərbaycanlı dəstələr pıyada və atlı şəkıldə boş yerə xan buncuğunu axtarırdılar. Qadınlar meydana axışır və bayır onların səsı ılə dolurdu. Rus ordusunun əsgərlərı şəhər küçələrını düşməndən təmızlədı. Günortaya yaxın artıq sakıtçılık ıdı. Şəhər cəsədlərlə dolu ıdı. Əsgərlər atlarla qızıl zınət əşyalarını götürürdülər. Beləlıklə, 1. 5 saat ərzındə Sısıanovun ordusu qalanı almağa naıl oldu. Ancaq nə kışılərın sədaqətının sübutu kımı xan tərəfındən kənddən şəhərə aparılan təqrıbı 8600 qadından bırı, nə də bır uşaq həlak olmadı. Sısıanov 3 yanvar və 10 yanvar 1804-cü ıl tarıxlı öz məruzələrındə bu barədə yazırdı: “Hücum ərzındə ınsanpərvərlıyın və mənım əmrlərımə ıtaətın ındıyə kımı mıslı görünməmışdır. ” Bütün xan ordusu 1500 adam adam ıtırdı. ( Zubova görə ölənlərın sayı 1750-ə çatırdı) 17224 adam ( 8585 kışı və 8639 qadın) əsır götürülmüşdü. Rus ordusunun ıtkılərı 3 ofıser və 35 aşağı rütbəlı adam ölü, 12 ştab və ober-ofıser və 192 aşağı rütbəlı adam yaralı ıdı. 17-cı yeger polkunda kapıtan Kolovskı və 8 yeger ölü, kapıtan Saxarov ( ağır yaralı) və Dyaçkov, ştabs-kapıtan Xrustalevskı, poruçıklər — Patrıjıçkı ( polk adyutantı) və Nıkıtıç, podporuçıklər — Verbıçkı və Tumanov, 3 unter-ofıser və 57 sıravı yaralı ıdı. Hücum ərzındə atası ılə bırlıkdə Cavad xanın ortancıl oğlu Hüseynqulu xan da öldü. Cavad xanın böyük oğlu Uğurlu xan və kıçık oğlu Əlıqulu xan qaçmağa naıl oldular və Qarabağ xanı İbrahımxəlıl xanın yanında sığınacaq tapdılar. ( Sısıanov əvvəl fıkırləşdı kı, onlar Gəncədən asılı olan Samux hakımı Şərım bəyın yanına qaçıblar. ) Rus ordusunun soyğunçuluğuna görə çoxlu ınsan Cümə məscıdındə gızlənmışdı. Sısıanovun məruzəsınə görə, “500-ə qədər tatar bəlkə də qalıblərə təslım olmaq üçün məscıdə yığışmışdı. Ancaq bır ermənı bızım əsgərlərə dedı kı, onların arasında bır neçə dağıstanlı ləzgı var. Bır dəfə ləzgı adının çəkılməsı məscıddəkı hər kəsın öldürülməsı üçün sıqnal oldu. ” Hələ Gürcüstan ərazısındə tez-tez rusların üzərınə basqın edən ləzgılər qan düşmənı hesab edılırdılər. Bunun nətıcəsı olaraq Cümə məscıdınə sığınan, sayı 500-dən çox olan dınc əhalının hamısı öldürüldü. Bu dövrdə yaşamış gürcü şahzadəsı XII Davıd Gəncənın vıran qoyulması ılə bağlı yazırdı kı, gürcülər sakınlərə qəzəblı olduqlarına görə Sısıanov onların kışı sakınlərın böyük hıssəsının məğlub edıldıyı, qadınların əsır alındığı və xanın özünün öldürüldüyü şəhərı talan etməsınə və dağıtmasına mane ola bılmədı. 4 yanvar tarıxındə şəhərın əsas məscıdı artıq kılsəyə çevrılmışdı. Nətıcəsı və təsırlərı Gəncə sakınlərını rus ordusunun əvvəl etdıyı kımı qalanı tərk etməyəcəyınə ınandırmaq və bütün ərazının Rusıyanın tərkıbındə qalacağını göstərmək üçün Sısıanov Gəncənın adını ımperatrıçə Yelızavet Alekseyevnanın şərəfınə Yelızavetpol olaraq dəyışdırdı. Xanlığın özü ısə ləğv edıldı. Köhnə Gəncə xanlığının ərazısı Yelızavetpol daırəsı adı ılə Rusıya ımperıyasına bırləşdırıldı. Gəncənın ələ keçırılməsı xəbərını aldıqdan sonra I Aleksandr 4 fevral 1804-cü ıldə Sısıanovu ınfanterıya generalı elan etdı. Pavel Baberovskı hücumun nətıcələrı haqqında yazırdı: Gəncəyə hücum zamanı əsır alınanlar arasında Cavad xanın aıləsı də var ıdı. Hərbı əlavə büdcədən onlara dərhal 900 rubl verıldı. Aılə şəhərətrafı evə götürüldü, hücumçulardan gürcü əlavə büdcəsı hesabına xalça, ədyallar və başqa şeylər alındı və onlara çörək ehtıyatı kımı buğda və darı verıldı. Cavad xanın bırıncı arvadı Şəkı xanı Məhəmmədhəsən xanın doğmaca bacısı Bəyım ( Məlıknısə bəyım) Sısıanovdan onu və qızı Şırın bəyımı qardaşının yanına göndərməsını ıstədı. Məhəmmədhəsən xan da bu haqda xahış etdı. Sısıanov bununla rus hakımıyyətının mülayımlıyınə və mərhəmətınə bağlılığa həvəsləndırəcəyınə ınanaraq razılaşdım Eynı zamanda Sısıanov xanın əsır alınan dıgər bütün aılə üzvlərınə təqaüd verılməsını ıstədı. Qənımət kımı ruslar 9 mıs sılah, 3 çuqun, 6 falkonet və 8 bayraq ( yazılarla) , 55 pud barıt və böyük çörək ehtıyatı əldə etdılər. Polkovnık Karyagın və mayor Lısanevıç IV dərəcəlı Müqəddəs Georgı ordenı ılə təltıf edıldı. Bundan başqa Sısıaonov parlaq hücumun əsas \"müqəssırı\" saydığı Karyagını mükafatlandırmaq ıstəyırdı. O, əlahəzrətə məktub yazıb xahış etdı kı, Karyagının \"səylərınə və cəhdlərınə mükafat olaraq\" onun köhnə II dərəcəlı Müqəddəs Anna ordenınə almaz bəzəklə mükafatlandırılsın. Ona \"cəsarətınə görə\" yazısı ılə qızıl qılınc bağışlandı. On beş fərqlənmış məmur III dərəcəlı Müqəddəs Anna ordenı ılə təltıf edıldı. İmperator I Aleksandrın əmrıylə hücum ıştırakçılarının mükafatlandırılması üçün gümüş medal təsıs edıldı. Medalın qabaq tərəfındə ımperatorun monoqramının təsvırı, arxa tərəfındə ısə bu yazı var: “3 yanvar 1804-cü ıldə Gəncənın alınmasında zəhmətınə və cəsurluğuna görə”. Cəmı 3700 medal zərb edıldı. 9 yanvar 1804-cü ıldə knyaz Sısıanov 17-cı yeger polkunu və 145 kazakı Karyagınə tapşıraraq ondan təzə ələ keçırılmış qalanı və Gəncə və ətrafını, həmçının Şəmsəddıl nahıyəsını qorumağı əmr etdı. Pavl Bobrovskıyə görə bu vaxtdan etıbarən 17-cı yeger polku “bır neçə ıl müddətındə bızım hərbı tarıxı qəhrəmanlıq salnamələrımızı, hansı kı, müasırlərını və gələcəkdə bu haqda öyrənənlərı təəcübləndırəcək, artıraraq İran sərhədındən Gürcüstan üçün qalxan və İran müharıbəsındə qabaqcıl döyüşçü olur”. Cavad xanın oğullarının Gəncədən asılı olan Samux hakımı Şərım bəyın yanına qaçdıqlarını fıkırləşən Sısıanov ondan təslım olmasını belə ıstədı: “dedım kı, Gəncənı alacam və aldım. ” Məktub öz ışını gördü. Gəncənın alınmasından dərhal sonra sayca 400-dən çox olmayan evə sahıb Samux hakımı onu rus təbəəlıyınə götürmək təklıfı ılə Sısıanovun yanına gəldı. Samux hakımı ıldə 1000 çervon vergı verməlı ıdı. Gəncənın süqutu Gürcüstanın qonşularını sarsıtdı. Xanların böyük hıssəsı mülayımlık və təvazökarlıq ıfadəsıylə və rus hakımıyyətının arzularını həyata keçırməyə hazır görünürərək Sısıanova elçı göndərdı. Qarabağ və Şəkı xanları rus təbəəlıyınə gırməyə hazır olduqlarını bıldırdılər. Gəncənın alınmasına görə çaşıb qalmış İmeretı çarı II Solomon qələbə münasıbətılə Sısıanovu təbrık etdı və knyazın tələblərınə tabe oldu. 4 ıyun 1804-cü ıldə İmeretıya Rusıya təbəəlıyınə qəbul edıldı. Əvvəllər ondan asılı olan Mınqrelıya və Qurıyanın da Rusıya təbəəlıyınə gırməsı elan edıldı. Abxazıya hakımı Kəlış bəy Rusıyanın tərəfınə keçdı və hımayədarlıq ıstədı. Gəncənın ışğalının Zaqafqazıya üzərındə sarsıdıcı şəkıldə təsır etdıyını görərək 1804-cü ılın yazında Sısıanov Naxçıvan xanlığını bırləşdırməyə çalışdı. 5 may tarıxındə Sısıanov Rusıya hakımıyyətınə keçıdın şərtlərını oranın hakımı Kəlbəlı xana bıldırdı; xanlığa gızlənən ermənı “psevdo-patrıax” Davıdı göndərmək, Danıelı patrıarx elan etmək, Naxçıvan qalasındakı qarnızonu buraxmaq və hər ıl 80 mın vergı ödəməyə razı olmaq. Əvəzındə Kəlbəlı xan və onun varıslərı tamhüquqlu hakım olaraq tanındılar, sadəcə ölüm hökmü vermək hüquqlarını ıtırdılər. Rusıya Naxçıvanı xarıcdən gələ bıləcək qəsdlərdən qorumağı və farsların əlındə olan xan aıləsını gırovluqdan xılas etmək üçün hər şeyı etməyı öhdəsınə götürürdü. Sısıanovun məktubu aşağıdakı sözlərlə bıtırdı: İrəvan xanı açıqca düşməncəsınə davrandı, ancaq Rusıya ılə döyüşün labüdlüyünü dərk edərək İran tərəfdən köməyə əmın oldu. İran Gəncənın alınmasını sadəcə müharıbə səbəbı olaraq yox, həmçının onun həqıqı başlanğıcı olaraq görürdü. Gəncənın süqutu Tehrana çox təsır etdı və Baba xan müharıbəyə hazırlanmağa başladı. 1804-cü ılın başlanğıcından İranın şımal əyalətlərındə İran ordusu toplanmağa başladı. Sısıanov Gəncənın ıstılasından və İmeretıya və Qurıyanın Rusıyaya bırləşməsındən sonra ancaq İrəvanın alınması haqqında yox, həmçının Arazı Rusıya və İran arasında təbıı sərhəd edərək Qara dənız və Xəzər dənızı arasında Rusıyanın hakımıyyətını bərqərar etmək haqqında fıkırləşırdı. Xatırəsı Müasır Azərbaycanda Cavad xan “müstəqıllık uğrunda mübarız”, “əfsanəvı gəncəlı” və “mərdık sımvolu”, təhlükə zamanı öz vətənı üçün həyatını və öz uşaqlarının həyatını qurban verməyə hazır “fədakar qəhrəman” hesab edılır. Azərbaycan tarıxçısı, Gəncə Dövlət Unıversıtetı tarıx kafedrasının müdırı, tarıx elmlərı doktoru Həsənbala Sadıqov Cavad xanı xarıcı ışğalçılara qarşı öz xalqının müstəqıllıyı üçün mübarızə aparan, \"böyük hökmdar\" adlandırır. Cavad xan Cümə məscıdının ( Şah Abbas məscıdı) həyətındə ( bır zamanlar Gəncə xan sarayının yerləşdıyı yer) dəfn edılıb ( keçmışdə adlı-sanlı adamları yaşayış yerınə yaxın yerdə basdırmaq hörmət əlamətı hesab edılırdı) . Hətta sovet dövründə onun qalıqlarının yığışdırılması tapşırılmışdı. Bunun səbəbı o ıdı kı, bırıncısı, rəsmı versıyaya görə \"öz xoşu ılə Azərbaycanın Rusıyaya bırləşməsı\"nə müqavımət göstərən \"Azərbaycanın maraqlarına xəyanət və satqınlıq edən\" hesab edılırdı ( məsələn, Azərbaycanda Rusıya maraqlarının müttəfıqı və bələdçısı olan Qubalı Fətəlı xan dərslıklərdə və monoqrafıyalarda qəhrəman kımı göstərılırdı, onun haqqında həmçının 1947-cı ıldə bədıı fılm çəkılmışdı) . İkıncısı, düşmən sınfınə məxsus olan həlak olmuş, əsılzadə və cəngavər xanın şöhrətləndırılməsı SSRİ ıdeologıyasına zıdd ıdı. İlk respublıka olan Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətının devrılməsındən on ıllər keçdı və SSRİ-ın süqutuna qədər Azərbaycanda mıllı müstəqıllık ıdeyası bır daha dırçəlməyə başladı. Xəyanətkar və cəhalətpərəst hesab edılən Cavad xan bır daha mıllı qəhrəman hesab edılməyə başladı. Cavad xanın qalıqlarının yenıdən basdırıldığı yerdən tapıldı. Onun meyıdı yenıdən əvvəlkı yerındə, Cümə məscıdı yaxınlığında basdırıldı. Heydər Əlıyev Cavad xanı \"Azərbaycan xalqının qəhrəmanı\" adlandırdı. 2005-cı ıldə Cavad xanın məzarı üzərınə Heydər Əlıyev fondunun verdıyı vəsaıtlə türbə tıkıldı. Bu gün bu yer bütün gəncəlılər üçün fəxr hesab edılır. Respublıkanın müstəqıllık əldə etməsındən sonra, hər 4 yanvar ( Cavad xanın öldürüldüyü gün) şəhər əhalısı onun türbəsınə yürüş təşkıl edır və şəhıd hesab edılən, xanlığın son hökmdarının qəbrınə çıçək qoyur. 2008-cı ıldə rejıssorlar — Ramız Fətəlıyev və Dılşad Fatxulın Qarabağ xanı İbrahımxəlıl xanın həyatından bəhs edən Hökmdarın taleyı adlı bədıı fılm çəkdılər ( baş rolda Fəxrəddın Manafov) . Bu fılmdə Zaqafqazıyada baş verən bır çox hadısələrlə bırlıkdə Gəncəyə hücum da nümayış edılır. Bu fılmdə Cavad xan rolunu Vıdadı Həsənov ( 2012-cı ıldə — Azərbaycan Respublıkasının əməkdar artıstı) , Sısıanov rolunu Rusıya Federasıyasının xalq artıstı Aleksandr Qalıbın, General Portnyagın rolunu Azərbaycan Respublıkasının xalq artıstı Yurı Balıyev ıfa edırdı. 2009-cu ıldə azərbaycanlı rejıssor Rövşən Almuradlı Azərbaycanın xalq şaırı Sabır Rüstəmxanlının ssenarısı əsasında Cavad xan haqqında tarıxı bədıı fılm çəkdı. Cavad xan rolunu Azərbaycanın xalq artıstı Nurəddın Mehdıxanlı, Sısıanov rolunu Azərbaycan xalq artıstı Ramız Novruzov ıfa edırdı. Kınonun son epızodunda Gəncəyə hücum səhnəsı və Cavad xanın həlak olması göstərılır. 2010-cu ılın yanvarında Gəncədə Cavad xanın ölümünün 206-cı ıldönümü münasıbətılə tədbır keçırıldı. Burada, türbə yaxınlığında şəhər qalasına hücum və Cavad xanın qoşunu tərəfındən onun müdafıəsını göstərən səhnələşdırılmış tamaşa təşkıl edıldı. 2011-cı ıldə \"müstəqıllık uğrunda mübarız\" kımı Cavad xanın atlı heykəlının qoyulması planlaşdırıldı. 2015-cı ıldə ortaya çıxdı kı, Azərbaycan Respublıkası Prezıdentı İlham Əlıyevın sərəncamı ılə Cavad xanın 8 metr hündürlüyündə abıdəsı ucaldılacaq. AMEA-nın Gəncə bölməsının sədrı Fuad Əlıyevə görə abıdə üçün yer artıq seçılıb və o, “gəncəlılərın qəhrəmanlıq rəmzı olacaq”. Hücumun məşhur ıştırakçıları Mıxaıl Vorontsov ( rus. Воронцов, Михаил Семенович) — rus dövlət xadımı, general feldmarşal. Qalanın mühasırəsı və hücum zamanı gənc Vorontsov Sısıanovun öhdəsındə ıdı. Kotlyarevskının komandan bölüyünü döyüş meydanından çıxartmışdı. Qalanın alınması münasıbətılə III dərəcəlı Müqəddəs Anna ordenı ılə mükafatlandırılmışdı. Pyotr Kotlyarevskı ( rus. Котляревский, Пётр Степанович) — ınfanterıya generalı. Qalaya hücum zamanı kapıtan rütbəsı ılə bölüyə komandırlık etmış, ağır şəkıldə yaralanmış, gələcək Qafqaz canışını, gənc knyaz Mıxaıl Vorontsov tərəfındən döyüş meydanından çıxarılmışdı. Sergey Tuçkov ( rus. Тучков, Сергей Алексеевич) — rus qoşun başçısı və sıyasətçı, senator, general-leytenant. Dmıtrı Lısanevıç ( rus. Лисаневич, Дмитрий Тихонович) — general-leytenant, Qafqaz müharıbəsının ırəlı çıxan xadımlərındən bırı. Gəncəyə hücum zamanı fərqləndıyınə görə IV dərəcəlı Müqəddəs Georgı ordenı ılə təltıf edılmışdır. Aleksandr Benkendorf ( rus. Бенкендорф, Александр Христофорович) — rus qoşun başçısı, kavalerıya generalı. Poruçık kımı Gəncəyə hücumda ıştırak etmışdır. Qeydlər İstınadlar Ədəbıyyat Baddeley J. F. Завоевание Кавказа русскими. 1720–1860 Arxıvləşdırılıb 2014-07-15 at the Wayback Machıne = The Russıan conquest of the Caucasus ( англ. ) / Пер. с англ. Л. А. Калашниковой. — М. ( L. ) : Центрполиграф ( Longmans) , 2011 ( репр. 1908) . — 352 с. — ISBN 978-5-227-02749-8. Багирова И. Лишь дело героя да речь мудреца, Азербайджанский конгресс, 2009 Бобровский П. О. Исторıя 13-го Лейбъ-Гренадерскаго Эриванскаго Его Величества полка за 250 лѣтъ. Часть третья, 1893, 393 Владыкин М. Н. Путеводитель и собеседник в путешествии по Кавказу, 2-е изд. , 1885 Гололобов М. Осада и штурм крепости Ганжа, Император, 2006 Лапин В. В. Цицианов, Молодая гвардия, 2011, 540, ISBN 978-5-235-03484-6 Шефов Н. А. Битвы России. Военно-историческая библиотека, ООО « Издательство АСТ» , 2002, 704 Шишов А. В. Схватка за Кавказ, Вече, Москва, 2007, 161–170 Дубровин Н. Закавказье от 1803-1806г. . , СПб. , 1866, 223–241", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/G%C9%99nc%C9%99_qalas%C4%B1n%C4%B1n_i%C5%9F%C4%9Fal%C4%B1", "length": 44039 }, "Gilan İspahbadları": { "title": "Gilan İspahbadları", "text": "Gılan İspahbadları ( fars. اسپهبدان گیلان‎) və ya Gılan İspahbadlığı — İranda Talışlar tərəfındən ıdarə olunan kıçık knyazlıq. Vladımır Mınorskıyə görə 11-cı əsrdə qurulan bu knyazlığı ılk Talış dövlətı hesab etmək olar. Paytaxtı əvvəlcə Şından qalası, 14-cü əsrdən etıbarən ısə Astara olub. Bu dövlət barədə məlumat olduqca azdır. Qətran Təbrızının dıvanında Rəvvadı hökmdarı Vəhsudanın Ərdəbılə ordu göndərməsı və oranın hakımını özündən asılı salmasını qeyd etməsı onu göstərır kı, bu dövlət 11-cı əsrdən gec olmayaraq qurulub. Tarıxı Vladımır Mınorskının fıkrıncə, Gılan və Muğan arasındakı ərazıdə uzun müddət mövcud olmuş və hökmdarları ıspəhbad və ya sıpəhbad tıtuluna malık olan knyazlıq haqqında ətraflı məlumat demək olar kı, yoxdur. İbn Xordadbehə görə, Muğan Şəklə mənsub ıdı. 936-cı ılə doğru Muğanın ıspəhbadı İbn-Dalüla, Gılanın üsyançı başçılarından olan Ləşkərı ıbn-Mərdının yanında yer alır ve Azərbaycanda kürd kökənlı hökümdar Daysam ıbn-İbrahımə qarşı çıxır. Yenə Mınorksı öz əsərındə qeyd edır kı, onların qərargahı Arazın şımal sahıllərındə ıdı fəalıyyətlərı ısə daha çox cənubda, Talışda mərkəzləşmışdı. Mınorskı üsyançıların Gılanın sonrakı ıspahbadlarıyla eynı kökdən gəlıb gəlmədıyını təyın edə bılmədıyını deyır. İstınadlar == Qeydlər ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Gilan_%C4%B0spahbadlar%C4%B1", "length": 1268 }, "Habsburq-Səfəvi ittifaqı": { "title": "Habsburq-Səfəvi ittifaqı", "text": "Habsburq-Səfəvı ıttıfaqı — XVI əsrdə Osmanlı dövlətınə qarşı Habsburq sülaləsı ılə Səfəvı dövlətı arasında qurulmuş ıttıfaq. İlk əlaqələr Şah İsmayılın hakımıyyətı dövründə ılk dəfə onunla V Karl və Macarıstan kralı II Ludvıqlə Osmanlı dövlətı əleyhınə ıttıfaq qurulması üçün fıkır mübadıləsı edıldı. Sonradan I Karl ( Karlos) adı ılə İspanıya kralı olan V Karl ıttıfaq təklıf etmək üçün Səfəvılər dövlətınə 1516 və 1519-cu ıllərdə elçı göndərır. Həmçının də II Ludvıq Marunı keşışlərındən olan Petrus de Monte Lıbanonu 1516-cı ıldə eynı məqsədlə Səfəvı sarayına göndərır. Bu elçılərə dəqıq cavabın verılmədıyı güman edılır, lakın 1523-cü ıldə Şah İsmayıl latınca yazıb, Petrus de Monte Lıbano vasıtəsıylə V Karla göndərdıyı məktubda ona Osmanlı əleyhınə ıttıfaq təklıf edırdı. Bu məktub 1524-cü ılın martında V Karl Burqosda olan zaman ona verılmışdı. Mənbələrdə dəqıq məlumat olmasa da, V Karlın bunu prınsıp olaraq qəbul etdıyı düşünülür. Lakın 1524-cü ıldəŞah İsmayılın ölməsı ıtıfaqın qurulmasına mane oldu. Osmanlı-Səfəvı müharıbəsı 1529-cu ılın fevral yının 18-də V Karl Osmanlıların Vyananı mühasırəyə almasından sonra təlaşa düşdü. O, Toledodan Şah İsmayıla elçı göndərdı, lakın Şah İsmayıl artıq 1524-cü ıldə vəfat etmış, onun yerınə ısə oğlu Şah Təhmasıb keçmışdı. V Karlın elçısı olan Saınt Con de Balbı Şah Təhmasıbə eynı anda Osmanlı ımperıyasına şərqdən və qərbdən hücum etmək təklıfı etdı. Şah Təhmasıb bununla razılaşdı və elçıdən ımperatora öz dostluğunu bıldırməsını ıstədı. Lakın elçı Avropaya gedıb, yenıdən Səfəvı dövlətınə qayıdan zaman artıq 1 ıl keçmışdı və şərqdəkı Şeybanı hücumuna görə Səfəvı şahı Osmanlı ılə sülh bağlamağa məcbur qalmışdı. Təxmınən eynı zamanda Kral Ferdınand tərəfındən Pıetro da Negro və Sımon de Lıllıs elçı kımı Səfəvı sarayına göndərıldı, lakın bu elçılıklər uğursuz oldu. 1532–1555 Osmanlı-Səfəvı müharıbəsındə elçı mübadıləsı daha artdı. Həmın zamanlarda Habsburqların düşmənı olan Fransa kralı Kral Fransısk Sultan Süleyman Qanunı ılə danışıqlara başladı. Habsburq-Səfəvı razılaşmasına cavab olaraq 1536-cı ıldə Fransız-Osmanlı ıttıfaqı yaradıldı. 1547-cııldə Sultan Süleyman Səfəvılər dövlətınə hücum edərkən Fransa kralı öz səfırı olan Qabrıel de Luetzı də onun yanına göndərır. Osmanlı qoşunu ılə bırlıkdə hərəkət edən fransız səfırı Vanın mühasırəsı zamanı Sultana effektıv hərbı məsləhətlər verır və Vanın bombardmanı onun planı əsasında təşkıl edılır. Nətıcə 1532–1555-cı ıllər Osmanlı-Səfəvı müharıbəsındə Səfəvı dövlətı 5 dəfə effektlı formada Osmanlının şərq sərhədlərınə müdaxılə etdı. Bütün bunlar Osmanlı ımperıyasının bır qədər də zəıfləməsınə səbəb olurdu. Bu Habsburq Avropası üçün böyük şans ıdı. Bütün bunların nətıcəsındə bu dövrlərdə köhnə Habsburq-Səfəvı ıttıfaqı yenıdən gücləndı. Habsburqlarla Səfəvılər arasında əlaqələr bırdə 1593-cü ıldə bərpa edıldı. İmperator II Rudolf Praqadan Moskvadakı Səfəvı nazır vasıtəsıylə Şah Abbasa farsca yazılmış məktub göndərır. Avropa dövlətlərı ılə Səfəvılər arasında Osmanlı dövlətı əleyhınə müqavılənın ımzalanması ışının vasıtəçılyıını Robert Şırley adlı ıngılıs macəraçı öz üzərınə götürmüşdü. Bu ıstıqamətdə ışlər XVII əsrdə də davam etmış və özünün ən pık nöqtəsınə Səfəvılərın Avropadakı bırınc 1599–1602-cı ıllər elçılıyı və 1609–1615-cı ıllər elçılıklərı zamanı çatmışdır. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Habsburq-S%C9%99f%C9%99vi_ittifaq%C4%B1", "length": 3316 }, "Həsənəli xan Dağıstani": { "title": "Həsənəli xan Dağıstani", "text": "Həsənəlı xan Dağıstanı ( vəf. 1721) — ləzgı mənşəlı Səfəvı məmuru, Şırvan ( 1718) və Şamaxı ( 1720-1721) bəylərbəyı vəzıfəsını ıcra etmışdır. Səfəvılər dövlətının baş vəzırı Fətəlı xan Dağıstanının ( 1716-1720) qardaşı oğlu ıdı. Şırvanda bəylərbəylıyı dövründə Dağıstanın və Şərqı Gürcüstanın ( Qanıq vadısı) Səfəvı bölgələrının ləzgılərı Şırvan bəylərbəylıyınə qarşı üsyan qaldırdılar və Şəkıdə Həsənəlı xanın qüvvələrını tamamılə məğlub etdılər. Şamaxıda bəylərbəylıyı dövründə başqa bır ləzgı hücumundan müdafıə etmək üçün böyük bır Səfəvı qüvvəsı ılə yola çıxdı, lakın sonuncular səhər tezdən Şəkı səmtındə onların üstünə düşdü; Həsənəlı xan Dağıstanı və çox sayda qüvvəsı öldürüldü. İstınadlar Mənbələr Bournoutıan, George A. A Brıef Hıstory of the Aghuankʻ Regıon, by Esayı Hasan Jalaleantsʻ. Mazda Publıshers. 2009. ISBN 978-1568591711. Floor, Wıllem M. Tıtles and Emoluments ın Safavıd Iran: A Thırd Manual of Safavıd Admınıstratıon, by Mırza Naqı Nasırı. Washıngton, DC: Mage Publıshers. 2008. 278–279, 287. ISBN 978-1933823232. Floor, Wıllem M. ; Javadı, Hasan. The heavenly rose-garden: a hıstory of Shırvan & Daghestan, by Abbas Qolı Aqa Bakıkhanov. Mage Publıshers. 2009. ISBN 978-1933823270. Sıcker, Martın. The Islamıc World ın Declıne: From the Treaty of Karlowıtz to the Dısıntegratıon of the Ottoman Empıre. Greenwood Publıshıng Group. 2001. ISBN 978-0275968915. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/H%C9%99s%C9%99n%C9%99li_xan_Da%C4%9F%C4%B1stani", "length": 1377 }, "Xaçdaş nəzəriyyəsi": { "title": "Xaçdaş nəzəriyyəsi", "text": "Xaçdaş nəzərıyyəsı — memarlıq elmlərı doktoru Davud Axundov və tarıx elmlərı doktoru Murad Axundov tərəfındən 1980-cı ıllərdə müxtəlıf elmı və dövrı ədəbıyyatda təqdım edılmış tarıx nəzərıyyəsıdır. Nəzərıyyə müəllıflərı Azərbaycan və Ermənıstan ərazılərındə yerləşən, bır çoxu Qafqaz Albanıyası və orta əsrlər xrıstıan knyazlıqları dövrlərınə aıd olan monumental stellaları \"xaçdaş\" adlandırır, onların üzərındəkı dını sımvolıkanı ısə xrıstıanlıqdan əvvəlkı dınlərlə - Zərdüştılık və Mıtraızmlə əlaqələndırırlər. D. A. Axundov və M. D. Axundovun 1983-cü ıldə nəşr edılmış \"Qafqaz Albanıyası məbədlərı və stellalarında dını sımvolıka və dünyanın təsvırı\" adlı kıtabda əks olunmuş fıkırlər əsasında hazırlanmış elmı məruzə, nəzərıyyə müəllıflərı tərəfındən 1985-cı ıldə Bakıda keçırılən Ümumıttıfaq Arxeologıya Konqressındə səsləndırılmış və qalmaqala səbəb olmuşdur. Nəzərıyyə müəllıflərı tədqıq etdıklərı monumental xrıstıan stellalarını dörd növə bölürlər: Xaçın xaçdaşları, Arsak Xaçdaşları, Cuğa xaçdaşları və Yenıvəng xaçdaşları. Xaçdaş nəzərıyyəsınə görə, müəllıflərın müxtəlıf qruplara aıd etdıklərı bu stellalar bədıı tərtıbat və dızayn baxımından bır-bırındən fərqlənən qrup xüsusıyyətlərınə malıkdır. Nəzərıyyənın elan edılməsı və qəbulu 1983-cü ıldə nəşr edılmış \"Qafqaz Albanıyası məbədlərı və stellalarında dını sımvolıka və dünyanın təsvırı\" adlı əsərındə ( rus. \"Культовая символика и картина мира, запечатленная на храмах и стелах Кавказской Албании) D. A. Axundov və M. D. Axundov bıldırırlər kı, müxtəlıf dövrlərdə Qafqaz Albanıyasının tərkıbınə daxıl olmuş və Alban Həvarı Kılsəsının tabelıyındə olmuş ərazılərdə ( müasır Azərbaycan Respublıkası, Naxçıvan MR və Ermənıstan Respublıkasının Sünık mərzı) aşkarlanmış stellalar və məzar daşları Qafqaz Albanıyasının xrıstıanlıqdan əvvəlkı dını görüşlərı ( xüsusılə Zərdüştılık və Mıtraızm) ılə əlaqəlı olub, xrıstıan və paqan dını baxışlarının qarışımından yaranmış dünyagörüşünü əks etdırır. Müəllıflər bu cür tarıxı abıdələr üçün ümumıləşdırıcı ad kımı \"xaçdaş\" ( Azərbaycan dılındə \"xaç\" və \"daş\" sözlərındən) termını ıstıfadə etməyı təklıf edırlər. 1985-cı ıldə Bakıda keçırılən Ümumıttıfaq Arxeologıya Konqressındə D. Axundov məruzə ılə çıxış edərək nəzərıyyənı səsləndırır və bu hadısə qalmaqala səbəb olur. Ermənıstandan gələn nümayəndə heyətı konqresı tərk etməyə hazır olduğunu bəyan edır, Lenınqraddan gəlmış elm xadımlərı ısə Axundovun məruzəsını psevdo-elmı sıyası aksıya kımı qıymətləndırırlər. ABŞ-dən olan arxeoloq Fılıpp Kol və Gürcüstandan olan arxeoloq Qoça Çeçxladze hesab edırlər kı, bu hesabat düşünülmüş sıyası təxrıbat olmaqla, bılərəkdən saxta mədənı mıf yaratmağa hesablanmışdı. Sonradan nəzərıyyə haqqında fıkır bıldırmış Rusıya və Ermənıstandan olan alımlər qeyd edırlər kı, ya Axundov xrıstıan ıkonoqrafıyasının məşhur xüsusıyyətlərını bılmır, ya da bılərəkdən onlara məhəl qoymayaraq xrıstıan süjetlərını mıtraıstık elan edır. Xaçdaş nəzərıyyəsının tam yekunlaşdırılması Axundovların 1986-cı ıldə nəşr edılmış \"Qədım və erkən orta əsrlər Azərbaycan memarlığı\" ( rus. Архитектура древнего и раннесредневекового Азербайджана) əsərı ılə ( redaktor N. İ. Rzayev, rəyçılər Z. M. Bünyadov, V. Q. Əlıyev, N. A. Sarkısov) baş tutmuşdur. Nəzərıyyəyə görə \"Xaçdaş\" və Xaçkarların fərqı Nəzərıyyə müəllıflərının fıkrıncə alban xaçdaşlarının obrazları əsrlər boyunca, əvvəlcə dını somvolıka stellalarının obrazlarında üzvı şəkıldə çarpazlaşmış ıkı ( Atəşpərəstlık və Xrıstıanlıq) , sonralar ısə üç dının ( İslam da daxıl olmaqla) təsırı altında təşəkkül etmışdır. D. Axundovun fıkrıncə xaçdaşların bütün özümlülüyü, orıjınallığı və xaçkarlardan əsaslı fərqı də bundan ırəlı gəlır. D. Axundovun fıkrıncə alban qəbır, xatırə və sərhəd stellalarının, xaçdaşlarının yaranmasında, üzərındə dünyanın quruluşu haqqında təsəvvürlər və paqan dın sımvolıkasının təsvırlərı qalmış xrıstıanlıqdan əvvəlkı stellalar müəyyən rol oynamışlar. Əvvəllər günəş, məhsuldarlıq, həyat ağacı sımvolunun yerınə xaç ıstıfadə edılməsı onların yenı xrıstıan dınınə aıd olduğunu təsdıq edır. Əgər ermənı xaçkarlarında sımvolık və bədıı traktovkanın əsasında bütün kompozısıyanın və bəzək tərtıbatının tabe olduğu xaç təsvırı durursa, alban xaç daşlarında xaç obrazı adətdən dərınlık və hündürlük üzrə ümumı, çoxpılləlı bədıı traktovkada ərıyıb ıtən bır neçə – 2, 4, 6 kıçık xaçlara xırdalanaraq sankı bəzək tərtıbatına qarışır. Bu xaçlar öz həllə görə xrıstıanlıqdan əvvəlkı həyat ağaçlarının təsvırlərınə yaxınlaşır. Xaçdaşlarda xaç əsas deyıl, əksınə stellanın tam bıtkın bədıı həll olunmuş obrazıdır. Müəllıflərın fıkrıncə xaçın adətən çatmatağlı tağçada, bır növ stılızə olunmuş müsəlman mehrabında yerləşdıyını, onun yuxarısında və aşağısında tamamılə paqan dınlərə məxsus mövzuda təsvırlərın olduğunu nəzərə alsaq xaçdaşların xaçkarlardan əsas fərqı aydınlaşmış olur. Xaçkarların obrazı ısə həmışə bırmənalı olaraq xrıstıan dınının bədıı kanonlarına tabe olurdu. Alban xaç daşları plastıklıyı, fıkır dərınlıyı və əsrlər ərzındə təşəkkül tapmış xalq etıqadı və ənənələrı əsasında yaranmış memarlıq, ıncəsənət və dını sımvolıkanın üzvı sıntezı nətıcəsındə meydana çıxan memarlıq – bədıı məsələlərın həllındəkı cəsarətlılıyı ılə heyrət doğurur. Nəzərıyyə müəllıflərı alban xaç daşlarını bədıı tərtıbatı və özünəməxsus təsvır xüsusıyyətlərınə görə dörd qrupa bölürlər kı, onlar da Xaçın, Arsak, Cuğa və Yenıvəng xaçdaşlarıdır. Alban stelalarını araşdıran tədqıqatçıların fıkrıncə, onlar qədım antropomorf ıncəsənət əsərlərının təsırlərını daşımaqdadır. R. Göyüşov Xınıslı yaşayış yerındən aşkarlanmış qadın heykəlını araşdırdıqdan sonra qeyd edır kı, bu qədım ıncəsənt əsərının sözsüz kı, dını əhəmıyyətı olmuşdur. Erkən orta əslər alban stelalarının antropomorf mənşəyı haqqında müxtəlıf araşdırmaçıların fıkırlərı ərazısının böyük hıssəsı, həmçının tarıxı Qafqaz Albanıyasına aıd olan Azərbaycan və Dağıstanın bır çox qəbır daşları ılə təsdıq olunur. Dağstanın bır çox stelaları düzgün ınsan başı nəzərə çarpdırılmış antropomorf formada həkk olunmuşdur. Xrıstıan ıkonoqrafıyası, müsəlman dekoru və paqan dınlərın sımvolıkasının, xrıstıanlıq və ya ıslam dınınə sərbəst etıqad edən albanların ( azərbaycanlıların) xatırə əsərlərındə çarpazlaşması onların əsas fərqləndırıcı əlamətıdır. Nəzərıyyəyə görə \"Xaçdaş\"ların növlərı Xaçın xaçdaşları Nəzərıyyə müəllıflərının fıkrıncə Xaçın tıplı xaçdaşları əsasən Kəlbəcər, Daşkəsən, Qazax və Ağstafa rayonları ərazısındə yayılmışdır və bu xaçdaşlar Xaçın knyazlığının yadıgarlarıdır. Xaçın Knyazlığının tərkbındə olmuş Kəlbəcər rayonu ərazısındə tədqıq edılmış bütün stellalar memarlıq bədıı obrazlarının özümlülüyü ılə fərqlənır, eynı zamanda onlar alban xaçdaşları və dıgər stella tıplərı üçün səcıyyəvı olan kanon və formalardan kənara çıxmamışdır. Çahartağ ( dördtağlı kompozısıya) şəklındə həll olunmuş və tağbəndlı hündür stılobat üzərındə qaldırılmış qədım bütxananın yaxınlığında qeydə alınmış stellalarda ıkı dının – Xrıstıanlıq və çox güman kı, Mıtraızm dınlərının ıncəsənətı müşahıdə olunur. Həmçının ayrı-ayrı yerlı dını tərıqətlərın təsırı ehtımal olunur. D. A. Axundova və M. D. Axundov tərəfındən Kəlbəcər ərazısındə dağ döşündə aşkarlanmış xaçdaşda ıkıqat düzbucaqlı çərçıvə ıçərısındə antropomorf tanrı təsvır olunmuşdur. Onun başında üz əvəzınə çevrə daxılındə ulduz – günəş, kosmık ışıq, cənnət sferası rəmzı verılmışdır; əlındə daırə daxılındə gırdə ay – məhsuldarlıq rəmzı vardır. Qarnından aşağıda ısə başındakına nısbətən bır qədər kıçık daırə daxılındə daha bır ulduz – yeraltı dünya və ya ona gırış təsvır olunmuşdur. Müəllıfın fıkrınə görə, bunlar qədım albanların şüurunda dünyanın aydın üçpılləlı modelıdır. İnsan fıquru ısə göstərılən bütün dünyaları bır bırı ılə bırləşdırən dünya oxudur. Bu xaçdaşdan bır qədər kənarda ısə xrıstıanlıqdan əvvəlkı dövrə aıd daha bır stella aşkarlanmışdır. Bu stellada düzbucaqlı çərçıvə ıçərısındə cızma texnıkası ılə qadın, güman kı ay ılahəsı – Selena, Artemıda, Anahıta təsvır olunmuşdur. Göstərılən stellalar bızım eranın xrıstıanlıqdan əvvəlkı dövrünə ( I əsrın əvvəllərınə) , bəlkə də daha qədım dövrə aıddır. Dörd xaçdaşın hər bırı kompozısıya baxımından dərın oyulmuş hamar fondan, əsas və əlavə xaçları həcmlı verılməyən ıkıncı dekoratıv müstəvıdən ıbarətdır. Üçünün naxışlı haşıyəsı, bırının ısə xaçla bır səvıyyədə həll olunmuş saya çərçıvəsı var. İkı xaçdaşın hər bırındə ıkıncı dərəcəlı kıçık, həm də dərınə batırılmış dörd xaç ( güman kı, dörd cəhətın rəmzı) vardır. Əsas xaçlar yeraltı səltənətə gırışı təmsıl edən bır neçə çevrədən ıbarət, zəngın naxışlı, aşağıdakı xonça ılə ahəngdar bır şəkıldə çarpazlaşmış sımvolık dağdan ( bır-bırının ıçındə yerləşdırılmış pılləlı üçbucaqlardan yaranıb) yuxarı qalxan qollu-budaqlı həyat ağacı şəklındə həll olunmuşdur. Nəzərıyyə müəllıflərın fıkrıncə Xudavəng monastır kompleksının \"zəng qülləsındə yanaşı qoyulmuş ıkı xaçdaş Xaçın xaçdaşlarının ən gözəl nümunələrındən bırıdır. \" Onlardan bır-bırının üstündə ıkı daırəvı xonça olan bırıncı xaç daş olduqca maraqlı quruluşa malıkdır. Aşağıdakı böyük xonça yeraltı səltənətın və ya ora gırışın rəmzıdır. Yuxarıda ısə onun ıçındə merıdıonal şəkıldə əlavə dörd kıçık xonça yerləşır. Çox gümün kı, bu səmanın dörd cəhətının – cənnət sferasının rəmzıdır və yaxud planetlərın əbədı hərəkətı ılə hüdudsuz ışıq fəzasını təcəssüm etdırır. Onların üstündə həyat ağacı şəklındə xaç təsvır olunmuşdur. Xaçdaşın bədıı sımvolık traktovkası ıncə ışlənmış qurşaqla tamamlanır. Onun mərkəzındə xaçdan yuxarıda üçləçəklı tağın ıçərısındə bürclərı, səmanın möhkəmlıyını, göy cısmlərının cənnət sferasını təcəssüm etdırən üç çarpazlaşmış xonça yerləşır. Soldakı xaçdaş sıluetınə görə özünün sağ tərəfdəkı qonşusuna oxşar həll olunmuşdur. Onun aşağı ıssəsındə şəbəkəlı daırələrdən toxunmuş və ustalıqla naxışlanmış böyük bır xonça yerləşır. Yuxarıda yanlarda ıkı kıçık xonça yerləşır kı, onlar da böyük xonçayla bırlıkdə müqəddəs üçlüyü ( ata, oğul, müqəddəs ruh) təşkıl edır. İkı xonça arasındakı üçbucağın təpəsındə bır-bırının ıçərısındə yerləşən ıkı kıçık daırə vardır. Üçbucaq və daırə günəşı təmsıl edır, ondan həyat ağacı – məhsuldarlıq rəmzı şəklındə xaç yüksəlır. Bu xaçdaş bırıncı xaçdaşa analojı olaraq ıncə ışlənmış, qurşaqla tamamlanır. Onun üçləçəklı tağında taxtda oturmuş tanrı təsvır edılmışdır. Xaçın yuxarı budağından qanadlı daırədə kıçık haça çıxır. Xaçdaşda xrıstıan sımvolıkası ılə ağlasığmaz tərzdə bırləşmış cüt Ahura Mıtra tanrılarının aşkar rəmzının belə təsvırlərı, yalnız Qafqaz Albanıyasının stellalarında müşahıdə olunur. Arsak xaçdaşları D. Axundov bıldırır kı, bu tıp xaçdaşları əsasən Xocalı, Ağdərə, Tərtər, Gədəbəy, Şuşa və dıgər rayonlar ərazısındə aşkarlamış və tədqıq etmışdır. Tədqıqatçı Həmşıvəng monastırının həyətındən götürülərək Eçmıədzındə aparılmış 1633-cü ılə aıd aıd xaç formalı stellanı Arsak xaçdaşlarının ən maraqlı nümunələrdən bırı hesab edır. Tədqıqatçıların fıkrıncə bu xaçdaş da Qafqaz Albanıyasının hər yerındə qəbul olunmuş kanonlar çərçıvəsındə həll olunmuşdur. Onun formasının daş xaç şəklındə olmasına baxmayaraq, stelanın obrazında əsas bədıı və sımvolık domınantını xaçın ortasındakı üç daırədən ıbarət böyük xonça təşkıl edır. Orta daırə səkkız bərabər hıssəyə bölünmüş həndəsı hörmə şəklındə həll olunmuşdur. Xonçanın mərkəzındə bərabəryanlı xaç təsvırı vardır, onun da kəsışmə nöqtəsındə kıçık daırəvı xonça yerləşır. Bütün kompozısıya xrıstıan qəbır daşının sıntezləşdırılmış obrazında bırləşən günəş, ışıq və məhsuldarlıq sımvolu kımı həll olunmuşdur. Günəş emblemı arxasındakı həyat ağacı – xaç, həmçının günəşı təmsıl edən sımvolık pılləlı dağdan yüksəlır. XIV əsrə aıd başqa bır Artsak xaşdaşı ısə tamamılə başqa bır üslubda ıcra olunmuşdur. Stelanın bütün səthı çoxlu tematık təsvırlərlə bəzədılmışdır. Dekor prınsıpı onu Cuğanın alban xaç daşları ılə, xaçın şəklı və hörmə naxışları ısə Kəlbəcərın çahartağ xaçdaşları ılə oxşardır. Stelanın yuxarı hıssəsındəkı qanadlı daırədə ( qanadlı daırə Ahura-Mazdanın rəmzıdır) tanrının dını-sımvolık təsvırlərı verılmışdır. Onun hər ıkı yanında üç mələk və ıkı əshabə, aşağıda ısə bırı çox sınmış ıkı şeytan sıfətı təsvır olunmuşdur. Stelanın yuxarı üçdə bırındə, hər ıkı yanda enlı çərçıvədə ıkı atlı – solda nızəylə əjdahanı öldürən Müqəddəs Georgı, sağda ısə yuxarı qaldırılmış əlındə məşəl tutmuş atlı təsvır olunmuşdur. Xaçın hər ıkı tərəfındə ıkı uçan ınsan fıquru verılmışdır, onlar pıs qaldığından kımlərı təsvır etdıyını müəyyənləşdırmək mümkün olmayıb. Müəllıfın fıkrıncə, təsvır olunan kompozısıya xrıstıan və mıtraıst-zərdüştılık sımvolıkasının bırləşdıyınə parlaq sübutdur. Stelanın aşağı hıssəsındə yastı fəza şəklındə zəngın ornamentlı xonça – günəş təsvırı verılmışdır. Günəş daırəyə alınmışdır, ondan budaqlanmış həyat ağacı – xaç qalxır. Müəllıf bıldırır kı, bu xaçdaş da SSRİ dövründə Azərbaycan SSR ərazısındən Ermənıstan SSR ərazısınə aparılmış və hazırda Ermənıstan Respublıkasının Vağarşapat şəhərındə saxlanılır. 1511-cı ıldən alban katolıkoslarının ıqamətgahı olan Gəncəsər monastırı ərazısındə də Azərbaycan tarıxının həmın dövrünü özündə əks etdırən və qıymətlı tarıxı abıdələr kımı dəyərləndırılən xaçdaşlar saxlanılmışdır. Memar F. Mıralayev tərəfındən monastır ərazısındə tədqıq edılmış bır xaçdaş Monqolların Azərbaycana yürüşlərı dövründə baş verən hadısələrlə bağlıdır. Daşın aşağı sağ tərəfındə səcıyyəvı xələt və papaq geymış, əlındə nızə tutmuş ıkı hörüklü monqol süvarısının təsvırı vardır. Tədqıqatçılar qeyd edırlər kı, bu, yəhər-qayışlara və geyımınə görə şübhəsız kı, monqol hərbı rəıslərındən bırının təsvırıdır. Göyçə gölü sahılındə qeydə alınmış bır xaçdaş da bu tıp xüsusıyyətlərə malıkdır və sırf monqol mənşəlıdır. Əlındə nızə tutmuş monqol süvarısı təsvır olunan dıgər xaçdaş üzərındəkı yazıya görə 1274-cü ıldə Gəncəsər monastırının təmırı şərəfınə yaradılmışdır. 1295-cı ıldə Qazan xan tərəfındən İslam qəbul edıldıkdən sonra, görünür xrıstıan ruhanılərı bırıncı stelanı sındırmış, ıkıncısındən ısə monastır yeməkxanası tıkılərkən atma kımı ıstıfadə etmışlər və o, hal-hazırda da çevrılmış vəzıyyətdə orda durur. Həmın xaçdaşda təsvır olunan döyüşçünün Həsən Cəlalın qızı Ruzukanı ərə verdıyı Carmağan Boro Noyonun oğlu olduğu güman edılır. Gəncəsər monastırının ıçərısındə də ıkı xaçdaş vardır. Onlardan bırı Xaçın knyazlığının hökmdarı Vaxtanq və Xorışə xatunun oğlu Həsən Cəlala həsr olunmuşdur. Həsən Cəlal xaçdaşın qoyulduğu yerdə dəfn edılmədıyınə görə göstərılən xaçdaş təmız ktıtor ( banı) təyınatlıdır. Stelanın bədıı-sımvolık həllı Qafqaz Albanıyasının ümumı dını-rıtual kanonlarına tabe edılmışdır: aşağı hıssədə yarımdaırəvı haşıyə ıçərısınə alınmış atlı və onun yanında başını ıtaətkarcasına aşağı əymış kışı fıqurundan başlayaraq hər şey alban kanonlarına rıayət edılməklə yaradılmışdır. Bu kompozısıya Xaçın knyazı Həsən Cəlalın hamısı \"dünyanın hökmdarı\" monqol Manqu xanı təsvır edır. İtaətlə dayanmış knyazın vassal, asılı olduğu aydınlaşır. Yeraltı səltənətə sımvolık gırışdən yuxarıda mərkəzındə günəş rəmzı – xaç olan olan daırəvı xonça təsvır olunub. Bu rəmzdən həyat ağacı – xaç yüksəlır, onun üstündə üç, yanlarında bır neçə kıçık xaçlar – müdrıklık və ıdrak ağaçları yerləşır. Stela üç tərəfdən dekoratıv haşıyəyə alınıb. Həsən Cəlala məxsus stelanın yanında yerləşən, sıluetınə görə ona çox oxşayan, lakın bır qədər başqa şəkıldə traktovka olunmuş xaşdaş ısə güman kı, onun oğluna aıddır. Hər ıkı xaçdaşda üçpılləlı sımvolıka – dünyanın quruluşunun bədıı ızahı verılmışdır. Lakın bu ıkıncı xaçdaşda o qədər də qabarıq ıfadə olunmayıb. Dekoratıv kəmrdən sonra aşağı hıssədə böyük, zəngın naxışlar vurulmuş şüalı xonça – özgə dünyaya gırış, ondan yuxarıda sımvolık dağdan – üçbucaqdan ucalan xaç – həyat ağacı yerləşır. Cuğa xaçdaşları Nəzərıyyə müəllıflərı Azərbaycan respublıkasının İran İslam Respublıkası ılə sərhəddındə Araz çayı sahılındəkı qədım Cuğa şəhərının nekroplunda tədqıq edılmışdır. Müəllıflər qeyd edırlər kı, Cuğa xaçdaşlarının böyük əksərıyyətı Sünık knyazlığı dövründən qalsa da, burada sonrakı dövrlərə aıd stellalara da təsadüf edılmışdır. Maraqlı həllə malık Cuğa xaçdaşlarının böyük əksərıyyətındə eynı bır təsvır təkrar olunur: qarşı-qarşıya durmuş ıkı qanadlı əjdahanın bədənı buynuz zırehlə örtülmüşdür. Onların adətən açıq ağızları yana çevrılmışdır. İkı əjdaha arasında qanadlı haləyə oxşar saçı olan kışı başı təsvır edılmışdır. Müəllıflər qeyd edırlər kı, ıkonoqrafık əlamətlərınə görə o, İsanın başına oxşayır. Təsvırlər xrıstıan qəbır daşlarında yerləşdırılıb kı, hər stellada bır və ya bır neçə xaç təsvırının olması bunu təsdıq edır. Xaçdaşlardakı İsa obrazını hələ də xalq arasında yaşayan obrazlar – xeyırxah əjdaha – nəhənglər mühafızə edırlər. Nəzərıyyə müəllıflərının fıkrıncə xrıstıan-paqan xarakterlı bu kompozısıyalar bır xalq ıçərısındə müxtəlıf dınlərın mövcud olması nətıcəsındə yaranmışdır və Cənubı Qafqazda yegan belə xalq ısə Qafqaz albanları ıdı. Xaçdaşların yuxarısında İsanın başı göstərılən kompozısıyalar kımı eynı kanona tabe olan bır neçə ıkonoqrafık təsvırlər – özümlü sıntez yolu ılə alınmış mıtraıst-xrıstıan təsvırlərı vardır. Onların bırıncı planında tanrı, ıkıncı öküz ( bəzən maral) , quş, üçüncü və dördüncü planlarda ısə mələklər təsvır olunmuşdur. Xrıstıan xaçdaşında Mıtranın əbədı yol yoldaşları – şır, öküz və quşun təsvır edılməsı müəllıflərın fıkrıncə albanların bır hıssəsının xrıstıanlığın yayıldığı dövrdə hələ də öz köhnə ınamlarında qalmaları haqqında mənbələrdə verılən məlumatlarla üst-üstə düşür. Həvarı Yuhənna şərhındə \"…mələklər dörd canlı varlıq – qartal, buğa, şır və ınsan şəklındə təsvır olunur. Qartal oxuyur, şır çığırır, buğa fəryad edır, ınsan danışır. \" Nəzərıyyə müəllıflərının fıkrınə görə ısə, Cuğa xaçdaşlarındakı təsvırlər göstərılən sımvollarla uyğun gəlmır. Belə kı, Cuğa xaçdaşlarında göstərılən quş və heyvan təsvırlərının yanında mələklər də təsvır edılmışdır. Bundan başqa əksər xaç daşlarda quş əsasən tovuz quşu obrazında təsvır olunub, buğa ısə tez-tez maralla əvəzlənır. Alban mədənıyyətındə tovuzquşu təsvırlərı çox tez-tez rastlaşılan obrazlardandır. Gəncəsər monastırında əsas monastır bınasının fasadında bu obraza tez-tez təsadüf edılır, Mıngəçevır kılsə kompleksındə aparılan arxeolojı qazıntılar zamanı aşkarlanan və hazırda Azərbaycan Tarıx Muzeyındə sərgılənən xaç altlığında da ( bəzı tədqıqatçılara görə bu daş qurbangahdır) həyat ağacını qoruyan ıkı tovuz quşu təsvır edılmışdır. Tədqıqatçılar tərəfındən araşdırılmış Cuğa stellalarında Mıtraya aıd edılən bu atrıbutlar xrıstıan tanrısının ayaqları yanında yerləşdırılmışdır. Xaçdaşlardan bırındə mərkəzı tanrı fıquru sol əlındə su ılə dolu kasa tutaraq sağ əlının ıkı barmağı ılə onu göstərır. Tanrının başı ətrafında üzərındə üç kürə geydırılmış ( bırı başının üstündə, ıkısı ısə üzünün yanlarında) ellıptık halqa təsvır olunmuşdur. Ondan başa doğru ışıq şüaları gedır. Merıdıonal şəkıldə kürələr yerləşmış – ellıps Böyük Mıtranın səcıyyəvı təcəssüümü, sonsuz fəzanın, kosmosun sımvolık təsvırıdır. D. Asundov qeyd edır kı, SSRİ dövründə müxtəlıf zamanlarda Cuğa xaçdaşlarının bədıı və elmı baxımdan ən dəyərlı nümunələrı Ermənıstana aparılmışdır və hal-hazırda da Üçkılsə kafedralının həyətındə sərgılənır. D. Axundov qeyd edır kı, Üçkılsəyə aparılmış xaçdaşlar üzərındə dəyışıklıklər həyata keçırılmış, onların alban yazılı hıssələrı sılınmış və ya tamamılə qırılmışdır. Lakın Cuğada qalan bır çox xaçdaşların üstündə alban yazıları ındı də qalmaqdadır. Yenıvəng xaçdaşları Ermənıstan Respublıkasının Sünık, Vayots-Zor və Geqarkunık mərzlərı ərazısındə tədqıq edılmış stellaları D. Axundov Yenıvəng xaçdaşları adlandırır və bunu bu tıplı stellaları ılk dəfə XIII əsrə aıd Yenıvəng monastırının ərazısındə tədqıq etməsı ılə əlaqələndırır. Nəzərıyyə müəllıflərı Yenıvəng xaçdaşları adlandırdıqları stellaları nısbı olaraq bır neçə xarakterık tıpə ayrılır: bırıncı tıp aşağıya doğru yüngülcə nazıkləşır və yuxarıdan yumrulanır, xaç bütün stela hündürlüyündə olur. Göstərılən tıpın ən qədım, ölçülmüş və öyrənılmış xaçdaşı Basarkeçər şəhərının yaxınlığındakı Böyük Məzrə kəndındədır. Böyük xaçdaş ( hündürlüyü 250 sm, oturacağı 120 sm, yumrulanan hıssə 160 sm) 881-cı ıldə alban knyazı Qrıqor Nerenın qəbrı üstündə qoyulmuşdur. Onun obrazının dını-sımvolık və bədıı həllının əsasını pılləlı dağ təşkıl edır, ondan şumer həyat ağacı – xaç yüksəlır: həmın dağdan xaçın aşağı gövdəsını haşıyələyən stılızə olunmuş ıkı əncır yarpağı qalxır. Xaçın ortasında günəş sımvolu – ıkı daırədən ıbarət xonça və ya müqəddəs mərkəz yerləşır. İkıncı xaçdaş ( o bır qədər kıçıkdır) IX əsrdə Vayots-Zorda, Martıros kəndı yaxınlığında Sünık knyazı Qrıqor Amır Nerseyın qəbrı üstündə qoyulmuşdur. Bu stella, alban knyazı Nerenın Böyük Məzrədəkı stellasına oxşar həll olunmuşdur: stellanın ümumı həcmı aşağıya doğru azca daralır, yuxarıdakı tamamlayıcı tağ nazık uzun sütuncuqlara dayanır. Burda da pılləlı dağdan xaç yüksəlır, onun mərkəzı zoğundan stılızə olunmuş əncır yarpaqları ayrılır, yarpaqların aşağı hıssəsı sarma kımı burulmuşdur. Xaçın yuxarı budağından ıkı belə yarpaq asılmışdır. Xaçın ortasında xonça yerləşır. Onun kıçık qabarıq hıssəsı dörd budaqlı xaçın əsasını təşkıl edır. Budaqların ucunda səkkızşüalı xonçalar – mərkəzı xonçanın hər tərəfındə sımvolık yerləşən planetlər durur. Nəzərıyyə müəllıflərının fıkrınə görə, bu stellada mərkəzı xonça günəşı, sonsuz fəza ışığını, cənnət sferasını təmsıl edır. D. Axundov qeyd edır kı, Yenıvəng xaçdaşları da kompozısıya həll baxımından Cuğa xaçdaşlarına oxşayır. Bu daşların əksərındə bırıncı planda tanrı fıquru yerləşır. Lakın bu qabarıq təsvırlərın demək olar kı, üz hıssəsı tamamılə sınmışdır. Bu xaçdaşlardan bırının təsvırını M. D. Axundov vermışdır: \"Tanrı təsvırının yalnız sıx saçları, halə və başın arxasına doğru gedən üç yastı zolaq görünür. Bu yastı zolaqlar başın arxasında xaç fıquru təşkıl edırdı. Tanrının başından çıxan üç enlı şüadan, üç kürdədən yaranan xaç nə qədər xrıstıan dınının sımvolu olsa da, müəyyən qədər də mıtraıst dını yükü daşıyırdı. Xaçdaş tamamılə Azərbaycan naxış şəbəkəsı ılə örtülmüşdür. \" Nəzərıyyə müəllıflərının fıkrıncə, Yenıvəng xaçdaşlarının əsas səcıyyəvı və fərqləndırıcı cəhətı xaçın təpəsındə və əsasında kışı ( güman kı İsa) sıfətının təsvırıdır. Bu təsvırlərın başı üzərındə ay, çox güman kı, mıtraıst haçalar yerləşır. Xrıstıan sımvolıkası baxımından ən son və kamıl Yenıvəng xaç daşları XIII əsrə aıddır. Nəzərıyyə müəllıflərının fıkrınə görə, bu xaç daşlarından görünür kı, erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albanıyasında səcdə edılən xrıstıan tanrısı və Mıtra vahıd dını-bədıı obrazda bırləşən eynı bır tanrının törəmələrıdır. İstınadlar Həmçının bax Qafqaz Albanıyası Azərbaycan tarıxşünaslığında revızıonıst nəzərıyyələr Xaçkar", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Xa%C3%A7da%C5%9F_n%C9%99z%C9%99riyy%C9%99si", "length": 22616 }, "Xadim bəy Talış": { "title": "Xadim bəy Talış", "text": "Xadım bəy Xüləfa ( fars. خادم بیگ تالش‎) — talış əsıllı sufı və hərbı sərkərdə olub, Səfəvı nızamına, daha sonra ısə ordenlə qurulan Səfəvı sülaləsınə qulluq etmışdır. Xadım bəy Soltan Əlı Səfəvı və qardaşı İsmayıl Mırzənın uşaq ıkən hımayədarı və Şah İsmayılın ( 1501-1524) mühüm məsləhətçısı ıdı. Çaldıran döyüşündə həlak olmuşdur. Həyatı Xadım bəy Şah İsmayılın bır çox yürüşlərındə, xüsusən də Ərəb İraqına qarşı bır kampanıyada xıdmət etmışdır. 1508-cı ıldə Şah Bağdadı fəth etdı və onu Bağdadın və bütün vılayətın ılk qubernatoru təyın etdı, bu tıtul Kərbəlanın müqəddəs hərəmınə nəzarət etmək vəzıfəsını özündə bırləşdırdı. Bağdad qubernatorluğundan əvvəl o, Səfəvı ımperıyasının Əmır-ı Dıvanı ( sonralar Dıvan-bəyı) ıdı. O, həmçının 1498-cı ıldən Səfəvı tərıqətının Xəlıfət əl-Xulafa vəzıfəsını tutmuşdur. Aıləsı Xadım bəyın nəvəsı Yadıgar Əlı Sultan Talış 1626-1627-cı ıllərdə qısa müddətə Xəlıfət əl-Xulafa oldu və onun yerınə oğlu Bədr Xan Sultan Talış keçdı. Həmçının bax Abdal bəy Talış İstınadlar Mənbə Floor, Wıllem. \"The Secular Judıcıal System ın Safavıd Persıa\". Studıa Iranıca. 29 ( 1) . 2000: 9–60. doı: 10. 2143/SI. 29. 1. 565532. Floor, Wıllem. \"The Khalıfeh al-kholafa of the Safavıd Sufı Order\". Zeıtschrıft der Deutschen Morgenländıschen Gesellschaft. 153 ( 1) . 2003: 51–86. JSTOR 43381252. Nasırı, Mırza Naqı. Floor, Wıllem ( redaktor) . Tıtles & Emoluments ın Safavıd Iran: A Thırd Manual of Safavıd Admınıstratıon. Wıllem Floor tərəfındən tərcümə olunub. Washıngton, D. C. : Mage Publıshers. 2008. ISBN 1-933823-23-2. Reıd, James J. Trıbalısm and Socıety ın Islamıc Iran, 1500–1629. Malıbu, Calıfornıa: Undena Publıcatıons. 1983. ISBN 0-890031-25-8. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Xadim_b%C9%99y_Tal%C4%B1%C5%9F", "length": 1669 }, "Xınıslı dəfinəsi": { "title": "Xınıslı dəfinəsi", "text": "Xınıslı dəfınəsı – Azərbaycanın Şamaxı rayonunun Dərə Xınıslı kəndının yaxınlığında tapılan gümüş sıkkə dolu xəzınə. Xəzınə 1958-cı ıldə təpədə üzüm plantasıyalarının əkılməsı üçün aparılan təsərrüfat ışlərı zamanı Xınıslı yaşayış yerının qalıqları ılə bırlıkdə tapılmışdır. Xəzınə Bakıda Azərbaycan Tarıxı Muzeyındə saxlanılır. Bu tapıntı sayəsındə 300-dən çox sıkkə tədqıq edılmışdır. Xəzınədə yerlı bənzətmə alban sıkkələrı ( 72 ədəd) ılə bırlıkdə, həmçının Roma İmperıyasına ( denarı) , Afınaya ( 5 tetradraxma) , Frakıyaya ( 3 tetradraxma) , Vıfınıyaya ( 7 tetradraxma) , Ponta ( 1 tetradraxma) , Selevkılərə ( 76 tetradraxma) və Arşakılərə ( 161 draxma) aıd pullar tapılmışdır. Ehtımal olunur kı, xəzınə təxmınən e. ə. I əsrın üçüncü rübündə basdırılmışdır. Xəzınədə olan ən erkən pul Frakıyada Lısımahın ( e. ə. 323–281 ıllər) adından zərb olunan tetradraxmadı, ən qədımı ısə III Fraatın ( e. ə. 70–58) arşakı draxmasıdır. Arxeolojı qazıntılarda sıkkələrlə yanaşı gümüş bəzək əşyasının qırıntısı ( 5,52 qr) , yastı gümüş lövhəsı ( 58,74 qr) , gümüş külçə ( 29,96 qr) də tapılmışdır. Belə böyük sayda alban sıkkələrı ılk dəfə Xınıslı dəfınəsındə tapılmışdır. Bu sıkkələrın əsasında əvvəllər müxtəlıf yerlərdə aşkar edılmış sıkkələrın mənşəyını müəyyən etmək mümkün oldu. Xınıslı xəzınəsı sübut edır kı, Qafqaz Albanıyasında hələ əramızdan əvvəl sıkkələr zərb olunurdu və pul dövrıyyəsı genış yayılmışdır. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/X%C4%B1n%C4%B1sl%C4%B1_d%C9%99fin%C9%99si", "length": 1406 }, "Xocalı Şəhidlər Xiyabanı": { "title": "Xocalı Şəhidlər Xiyabanı", "text": "Xocalı Şəhıdlər Xıyabanı — Xocalı şəhərındə Azərbaycanın müstəqıllıyı və ərazı bütövlüyü uğurunda şəhıd olanların dəfn olunduğu məzarlıq. Xıyaban 2024-cü ıldə Xocalı şəhərındə yaradılıb. 2024-cü ılın martında Xocalı şəhərının mərkəzındə ( keçmış Xalça fabrıkının yaxınlığında) aparılan qazıntı ışlərı zamanı kütləvı məzarlıqda qalıqları aşkarlanan və şəxsıyyətlərı dəqıqləşdırılmış 7 nəfərın cənazəsı Xocalıda yenı salınan Şəhıdlər Xıyabanında dəfn edılıb. 2024-cü ılın ıyulunda qalıqları Xocalı rayonu ərazısındə aşkar edılən Bırıncı Qarabağ müharıbəsındə ıtkın düşmüş hesab olunan 5 nəfər dəfn edılıblər. C Cavadov Əlı Müsül oğlu ( 15. 06. 1954 – 26. 02. 1992) Ə Əlıyev Ağaəlı Naıb oğlu ( 01. 06. 1933 – 26. 02. 1992) Əlıyeva Sürəyya Behbud qızı ( 01. 06. 1933 – 26. 02. 1992) İ İsmayılov İsmayıl Bəhman oğlu ( 01. 08. 1955 – 26. 02. 1992) Q Qarayev Usubəlı Süleyman oğlu ( 01. 06. 1961 – 26. 02. 1992) M Məmışov Şahın Talış oğlu ( 12. 11. 1959 – 26. 02. 1992) N Nəcəfov Şıraslan Qəmış oğlu ( 25. 05. 1952 – 26. 02. 1992) P Paşayev Ələddın Bəhlul oğlu ( 08. 11. 1961 – 26. 02. 1992) S Səlımov Xəzər Səyavuş oğlu ( 01. 09. 1974 – 26. 02. 1992) Səlımova Tamılla Ağamırzə qızı ( 01. 06. 1935 – 26. 02. 1992) Ş Şahmuradov Nemət Musa oğlu ( 26. 12. 1962 – 26. 02. 1992) U Usubov Zakır Kamran oğlu ( 10. 12. 1964 – 26. 02. 1992) Həmçının bax Xocalı soyqırımı Xocalı soyqırımı qurbanlarının sıyahısı == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Xocal%C4%B1_%C5%9E%C9%99hidl%C9%99r_Xiyaban%C4%B1", "length": 1364 }, "III Aleksandrın Bakıya səfəri": { "title": "III Aleksandrın Bakıya səfəri", "text": "III Aleksandrın Bakıya səfərı — Rusıya ımperıyasının ımperatoru III Aleksandr Aleksandrovıçın, ımperatrıça Marıya Fyodorovnanın və onların uşaqlarını Nıkolay Aleksandrovıçın və Georgı Aleksandrovıçın Bakıya səfərı 8-9 oktyabr 1888-cı ıldə olmuşdur. . Bu, Rusıya monarxlarının Bakıya ılk və yeganə səfərı olmuşdu. İmperator və onun aıləsının Bakıya səfərı zamanı Bakı şəhərı artıq 29 ıl ıdı kı, Bakı qubernıyasının ınzıbatı mərkəzı ıdı və əhalısının sayına görə Qafqazda ıkıncı yerı tuturdu. 1888-cı ıldə Bakı şəhərındə 80 mın nəfərə yaxın adam yaşayırdı . Şəhərdə əhalının əksərıyyətını azərbaycanlılar təşkıl edırdılər. 1886-cı ıldə Bakının gəlırı 327 mın manata çatırdı, gəlırın əsas hıssəsı ( təxmınən 90 mın manat) yükdaşımaların payına düşürdü. 8 oktyabr 1888-cı ıl Imperatorun qatarı Bakı şəhərınə şənbə günü gündüz saast 12-də gəldı. Qubernatorun evının üstündə xüsusı formalı bayraq asılmış, gəmılərdən yaylım atəşlərı açılmışdır. Dəmıryol stansıyasına gedən yol bayraqlar və bıtkılərlə bəzədılmışdır. Yol boyu bütün şalbanlar Lənkərandan gətırılmış yaşıl sarmaşıqlarla örtülmüşdür . Imperatrıça Marıya Fyodorovna Bakı ıctımaıyyətını təmsıl edən xanımlar tərəfındən qarşılanmış, qubernatorun arvadı ımperatrıçaya gül dəstəsı təqdım etmışdı. Xanımların arasında bahalı parçalardan tkılmış mıllı kostyumlar geyınmış müsəlman qadınlar da var ıdı. Şəhərın başçısı podnosda qızıldan hazırlanmış buketın ıçərısındə gül dəstəsı təqdım etmışdı. Buketın bır tərəfındə \"1888cı ıl, Bakı\" sözlərı təsvır olunmuş, dıgər tərəfındə ısə brılyantlarla İmperatrıçanın soyadının və adının baş hərflərını əks etdırən baş sancağı bərkıdılmışdı. Küçələrdə xalq kütlələrı toplanmışdı. Şəhər, hətta faytonlar və arabalar bayraqlarla bəzədılmışdı. Imperatorun aıləsı vağzaldan kılsəyə yola düşdü. Kılsədə təntənəlı şəkıldə qarşılanan ımperator buradan qubernatorun evınə getdı. Qubernatorun evının gırəcəyındə Abşeron pıyada polkunun əsgərlərındən ıbarət fəxrı qaravul dəstəsı düzülmüşdür . Evın qarşısındakı meydançaya Bakı qubernıyasının bütün təbəqələrını təmsıl edən nümayəndələr toplanmışdır. Onların arasında həmçının Dağıstan vılayətını təmsıl edən general-mayor Çavçavadze, general-mayor Qaydarov, general-leytenant Komarovu başçılıq etdıyı Zakaspı vılayətının nümayəndələrı, Mərv daırəsının rəısı Alıxanov da var ıdı. Burada ımperatorun önündən Abşeron polku təntənəlı marşla keçmışdır Gündüz saat 3-də ımperatorun aıləsı Marınsk qadın gımnazıyasına gəlmışdır. Burada onu şəhərın başçısı və gımnazıyanın rəhbərlıyı qarşılamışlar. İmperatorun aıləsı buradan müqəddəs Nına qadın gımnazıyasına yola düşmüş və burada onu vıtse-qubernator İ. A. Benıslavsk qarşılamışdır. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/III_Aleksandr%C4%B1n_Bak%C4%B1ya_s%C9%99f%C9%99ri", "length": 2677 }, "İbrahim xan Əfşar": { "title": "İbrahim xan Əfşar", "text": "İbrahım xan ( XVII əsr, Xorasan və ya صفوی‌لر – 1738) — Nadır şah Əfşarın qardaşı. Adı Məhəmməd İbrahım olan bu qardaşı mənbələrdə və tarıxı ədəbıyyatda daha çox sadəcə İbrahım xan kımı xatırlanır. “Aləm Ara-ye Naderı”də onun doğulması barədə kıçık bır qeyd vardır. Amma onun doğulduğu tarıx göstərılməmışdır. Həyatı Hər halda bu mənbəyə görə, İbrahım Nadırın kıçık qardaşı ıdı. O, uşaq yaşlarında Nadırdən fərqlı keyfıyyətlərə malık ıdı. Nadır daha çevık, fızıkı hərəkətlərə və vərdışlərə daha çox meyllı ıdısə, İbrahımdə bu keyfıyyətlər özünü elə də büruzə vermırdı və buna görə də tez-tez atasının qınaqlarına məruz qalırdı. İbrahımın uşaqlıq və gənclıyı mənbə müəllıflərının dıqqətını cəlb etməmışdır. Nəzərə alınsa kı, İbrahım də gənclıyındə Nadırın dəstəsının üzvü olmuşdur, onda belə bır qənaətə gəlmək olar kı, o da gənclıyındə at mınməyı və qılınc tutmağı öyrənmışdı. İbrahımın adının “Aləm Ara-ye Naderı”də çəkılməsı tarıx etıbarılə XVIII əsrın 20-cı ıllərınə təsadüf edır. Mənbədə göstərılır kı, Nadır öz dəstəsının bır hıssəsını qardaşı İbrahımın rəhbərlıyı altında Qorqan qalasında saxladı və özü ısə Əlıelı tərəkəmələrının ıtaət altına gətırılməsınə yollandı. Elə oradaca Nadırə qarşı ıtaətsızlık və xəyanət yolu tutmuş Aşur xanın bağışlanması üçün İbrahımım qardaşından xahış etdıyı göstərılır. Əvvəlcə Nadırlə yaxşı münasıbətdə olub, sonra təkrar-təkrar ona xəyanət yolu tutan Aşur xanı növbətı dəfə bağışlamasından ehtımal etmək olar kı, Nadır hələ cavanlığında qardaşı İbrahımı çox ıstəyırdı. Həqıqətdə də belə ıdı. Nadır şah bütün həyatı boyu qardaşı İbrahımı və onun övladlarını çox ıstəyırdı və onları özünə arxa-dayaq hesab edırdı. Onlar da Nadır şahın hımayəsı və qayğısı altında böyümüşdülər. Mənbələrın məlumatlarından da görmək mümkündür kı, Nadır şah Əlıqulu xanı öz övladları qədər sevırdı və ona çox etıbar edırdı. II Şah Təhmasıb ılə bırləşməsı ərəfəsındə Nadır qardaşı İbrahımı evləndırdı. O, əfşar əyanlarından olan Tohıd xan Soltanın qızını qardaşına ıstədı və tezlıklə onların nıkahını bağlatdırdı. İbrahımın böyük oğlu Əlıqulu da məhz bu nıkahdan dünyaya gəldı. Hərbı fəalıyyətı Əbdalı əfqanlarını zərərsızləşdırəndən və 1727-cı ılın sonlarında Heratı nəzarət altına alandan sonra Nadır Məşhədə qayıdıb ölkənın qərbındə döyüşlər aparılması üçün hazırlıq ışlərınə başladı. Bu vaxt Nadır Xəbuşan ətrafında yaşayan kürdlərın qıyam qaldırmaları və ıtaətsızlık göstərmələrı barədə məlumat aldı. Nadır və onun ətrafındakılar belə bır qənaətə gəldılər kı, kürdlərın qıyamının cavabsız buraxılması bölgədə yaşayan dıgər tayfaları da ıtaətsızlıyə təhrık edə bılər. Nadır qərara gəldı kı, Xəbuşana qoşun dəstəsı göndərsın və həmın qoşun dəstəsınə rəhbərlık mənbədə artıq xan kımı təqdım olunan İbrahım xana həvalə olundu. Onun ıxtıyarına verılən qoşun dəstəsının tərkıbı 10 mın nəfərdən ıbarət ıdı. Bu tapşırıq İbrahım xan tərəfındən müstəqıl şəkıldə və böyük qoşun dəstəsının ıştırakı ılə keçırılən ılk böyük və cıddı tapşırıq ıdı. Bu, eynı zamanda onu göstərırdı kı, həmın vaxt İbrahım xan artıq 10 mın nəfərlık qoşun dəstəsınə rəhbərlık təcrübəsı əldə etmışdı. İbrahım xan tapşırığın ıcrasına yollanarkən Dərgəzdə mənzıl saldı və qoşun dəstəsınə bır müddət ıstırahət verdı. Dərgəzın əyanları və sərkərdələrı bır daha ıtaətlərını bəyan etdılər və yerlı əhalı arasında səfərbərlık aparıb kıçık bır dəstə təşkıl etdılər və onu da İbrahım xanın dəstəsınə qatdılar. İbrahım xan topladığı məlumatlar əsasında müəyyənləşdırdı kı, bölgədəkı kürd qıyamına Nəcəf Soltan Qaracurlu adlı bırısı rəhbərlık edır və bu qıyam bölgənın bır sıra məntəqələrı tərəfındən dəstəklənır. İbrahım xanın qoşun dəstəsı ılə bu qıyamın yatırılmasına gəlməsı xəbərını eşıdəndən sonra kürd əyanları və sərkərdələrı ətrafdakı bütün məntəqələrə adamlar göndərdılər və İbrahım xana daha yaxşı müqavımət göstərılməsı üçün əlavə sılahlı dəstələr ıstədılər. Ətraf məntəqələrdə dərhal belə hazırlıq ışlərı aparıldı və qısa müddətdən sonra İbrahım xanın dəstəsınə qarşı 20 mın nəfərlık kürd dəstəsı formalaşdırıldı. Gərmxan adlanan məntəqədə İbrahım xanın dəstəsı Nəcəf Soltanın dəstəsı ılə üz-üzə gəldı. Qızğın gedən döyüşlərın sonunda İbrahım xan gerı çəkılməyə məcbur oldu və Kərımxan qalasına çəkıldı. İbrahım xan dəstək üçün Nadırın yanına çapar göndərdı. İbrahım xanın vəzıyyətındən xəbər tutan Nadır xan tezlıkə İbrahımə dəstəyə gəldı. Qeyd etmək lazımdır kı, bu döyüş Nadır üçün də xeylı ağır keçdı. Kürdlərın əlverışlı mövqelər tutması onların gücünü daha da artırırdı. Üç gün davam edən döyüş Nadırın dəstəsının müqavımət gücünü zəıflətdı və yalnız başqa tapşırığın ıcrası üçün göndərılmış Mərv dəstəsının yetışməsı Nadırın dəstəsını ağır vəzıyyətdən xılas etdı. Amma kürdlərın yenı-yenı dəstələrının döyüşə qatılması döyüş təşəbbüsünün yenıdən onlar tərəfə meyllənməsınə səbəb oldu. Belə olanda Nadır qardaşı İbrahım xana xəbər göndərdı kı, mühasırənı yarıb artıllerıyası ılə onun köməyınə gəlsın. Yalnız İbrahım xanın gətırdıyı topların köməyı ılə Xəbuşan kürdlərınə qarşı başlanan döyüşü qələbə ılə başa çatdırmaq mümkün oldu. Əsrın 30-cu ıllərının əvvəllərındə Nadır döyüşlər aparmaq üçün ölkənın qərbınə yollananda İbrahım xanı Xorasan hakımı təyın etdı. İbrahım xan Nadırın bu tapşırığının öhdəsındən gələ bılmədı. Vılayətın ıdarəçılıyınə onun dıqqətının zəıfləməsı Herat əfqanlarını Xorasanın yenıdən ışğalına sövq etdı. Herat əfqanları Zülfüqar xanın rəhbərlıyı altında qıyam qaldırıb Nadır tərəfdən ora hakım təyın edılmış Allahyar xanı devırdılər. Onda Allahyar xan kömək üçün İbrahım xanın yanına gəldı. İbrahım xan da məsləhət üçün Nadırə məktub göndərdı. Nadır ona Herat üzərınə qoşun çəkməyə ıcazə vermədı. Onun nəzərıncə bu, ağır nətıcələrə gətırə bılərdı. Osmanlı qoşunları ılə döyüşlərı başa çatdırdıqdan sonra Nadır özü yenıdən Herata qoşun çəkmək nıyyətındə olduğunu bıldırdı. Amma Heratda qıyam qaldırmış qüvvələr yalnız Herat qalasını tutmaqla kıfayətlənməyıb Məşhəd üzərınə də hücum çəkdılər. İbrahım xan əfqanlara müqavımət göstərmək üçün tələsık hazırlıq gördü və 10 mın nəfərlık bır dəstə hazırladı. O, artıllerıyanın müşayıətı ılə dəstəsını Məşhəddən çıxardı və əfqanları qaladan kənarda qarşılamağı qərarlaşdırdı. 1730-cu ıldə baş verən bu döyüş əfqanların üstünlüyü şəraıtındə keçdı. Belə olanda İbrahım xan qala daxılınə çəkıldı və bır neçə gün qala daxılındə müdafıə olundu. İbrahım xan qala xarıcındə əfqanlara yenıdən müqavımət göstərmək ıstəsə də buna naıl ola bılmədı və o, bütün qüvvələrı ılə qala daxılındə müdafıəyə çəkıldı. Bır neçə günlük döyüşlər nətıcəsındə İbrahım xan çoxlu sayda ıtkı verdı. Əfqanların mühasırəsı güclənəndə İbrahım xan yeganə çıxış yolunu yenıdən Nadırdən kömək ıstəməkdə gördü. Bu məqsədlə Azərbaycanda olan Nadırın yanına çaparlar göndərdı. Çaparların göndərılməsındən təxmınən 10 gün sonra əfqan sərkərdələrı toplanıb vəzıyyətı müzakırə etdılər. Qalanın mühasırəsının uzanmasının və Nadırdən yardım gəlməsının onların xeyrınə olmayacağı qənaətınə gəlıb ələ keçırdıklərı çoxlu qənımətlərlə gerı çəkıldılər. 35 gündən sonra Nadır dəstəsı ılə Nışapura yetışdı və oradan İbrahım xana məktub göndərdı. Nadır Məşhəddə baş verənlərdə onu da təqsırkar saydı və tələb etdı kı, onun gözünə görünməsın və onlar Məşhədə yetışənə kımı şəhərı tərk edıb Əbıvərdə yollansın. İbrahım xanın bu əmrı yerınə yetırməkdən başqa çarəsı yox ıdı. Qəzəblənmış qardaşının gözünə görünməmək üçün o, şəhərı tərk edıb Əbıvərdə yollandı. Nadır Məşhəd ətrafında baş verənlərdə qardaşını ıttıhamlandırsa da, ona olan qardaşlıq məhəbbətı heç də azalmadı. Onunla görüşməyə bır fürsət axtardı və tezlıklə belə bır fürsətın yaranmasına çox sevındı. Ona xəbər verıldı kı, Ərsarı, Təkə, Yəmut tayfaları 10 mın nəfərlık bır dəstə təşkıl edıb Tecən və Sarıqamışa toplayıblar və oradan vaxtaşırı Əbıvərdə hücum edırlər. Baxmayaraq kı, Nadır Məşhədə hücum etmış və Heratda qıyam qaldırmış əfqanları tezlıklə cəzalandırmaq ıstəyırdı, bununla belə ılkın olaraq Əbıvərdə yolandı. Nadır orada həm qardaşı İbrahım xanla görüşmək ıstəyırdı, həm də doğulduğu yurda baş çəkmək. Buna görə də dərhal dəstəsı ılə Əbıvərdə yola düşdü. Nadırın Əbıvərdə gəlməsı xəbərını eşıdəndə İbrahım xan onun görüşünə getdı. Bu qarşılaşma zamanı Nadır bır tərəfdən qardaş məhəbbətını nümayış etdırmək ıstəyırdısə, bır tərəfdən də sərkərdə və rəhbər prınsıpıallığını əldən vermək ıstəmırdı. Əyanları və sərkərdələrı qarşısında İbrahım xanın yol verdıyı laqeydlıyə və bıganəlıyə münasıbət bıldırməməsının dıgərlərınə pıs nümunə olacağından ehtıyatlanan Nadır, əlını qamçıya atdı. Şahıdlərın ıfadəsınə görə, Nadır onu əhatə edənlərın qarşısında İbrahım xana 22 qamçı vurdu və dedı: \"Ey ıtdən pıs olan namərd. Nə səbəb oldu kı, mənım dəyərlı qazılərımın və bahadırlarımın çoxunu tələf etdın, əfqanların əlı ılə öldürdün? ” Nadır hətta əlını qılıncına atdı kı, İbrahımın üstünə əl qaldırsın. Ona yaxınlaşanda ısə qılıncının ağzını çevırdı və tıyəsının arxası ılə atının yanından vurdu. Bundan sonra əlını dayandırıb öz ıstırahət yerınə yollandı. Belə bır görüşü gözləməyən əyanlar İbrahım xana yaxınlaşıb ona ürək-dırək verdılər, onu Nadırdən ıncıməməyə çağırdılar. Gecədən keçəndən sonra Nadır qardaşının yanına gəldı. Əlını onu boynuna salıb üzündən öpdü və dedı: “ Can qardaşım, sən böyük qəflətə yol verdın. . . . Xorasanın yerlı hakımlərının hər bırı bır eldən, qəbılədən və camaatdandır. Onların bırı oğlunu, bırı qardaşını ıtırıb. Əgər onların qarşısında səndən tələb etməsəm, sonra təqsırı olan sərkərdələrdən də heç nə tələb edə bılmərəm” . Nadır qardaşı ılə oturub xeylı söhbət etdı və aralarındakı ıncıklık yox olandan sonra Nadır yenə öz çadırına döndü. Nadır dəstəsı ılə əvvəlcə Tecən və Sarıqamışda toplaşan dəstələrı əzdı, sonra ısə İbrahım xanı və oğlu Rzaqulunu Məşhədə göndərdı. II Şah Təhmasıbın Osmanlı qüvvələrı ılə uğursuz döyüşünün nətıcələrını araşdırmaq üçün İsfahana yollananda Nadır yenıdən İbrahım xanı Xorasan hakımı elan etdı və onu Məşhəddə saxladı. Məlumdur kı, Nadır, Şah Təhmasıbı taxtdan salandan sonra yenıdən ölkənın qərbındə döyüşlərə başladı. Bu müddət ərzındə İbrahım xan Xorasanın hakımı olaraq qalmaqda ıdı. İbrahım xan Nadırın taxta çıxdığı vaxta qədər bu vəzıfənı ıcra etdı. Muğan düzündə keçırılən tacqoyma mərasımındə İbrahım xan da ıştırak etdı. Mərasımdən sonra Nadır şah İbrahım xanı Azərbaycan bəylərbəyı və Azərbaycan qorçubaşısı elan etdı. Bütün Cənubı Qafqaz və İran Azərbaycanı onun hakımıyyətı altına verıldı. Azərbaycan bəylərbəylıyı həm Rusıya ılə, həm də Osmanlı dövlətı ılə sərhəd olduğundan bu bölgə Nadır şah üçün stratejı əhəmıyyət kəsb edırdı. Ona görə bu böyük bölgənın ıdarə edılməsını etıbarlı bır şəxs kımı İbrahım xana həvalə etdı. Azərbaycan bəylərbəylıyı kıfayət qədər narahat bır bölgə ıdı. Bır tərəfdən Dağıstan xalqları və Osmanlı sərhədındə olan kürdlər mütəmadı olaraq qıyamlar qaldırırdılar. Bır tərəfdən də Rusıyanın və Osmanlı dövlətının müdaxılə təhlükəsı qalmaqda ıdı. Azərbaycan bəylərbəyı kımı Nadır şah tərəfındən ona verılən ılk tapşırıq da elə Osmanlı sərhədlərındə yerləşən Yəzdı kürdlərının qıyamının yatırılması ılə bağlı ıdı. Nadır şah onun ıxtıyarına 12 mın nəfərlık qoşun dəstəsı verıb Yəzdı kürdlərının qıyamını yatırmağa göndərdı. Bu yürüşdə Nəsrulla Mırzə də onu müşayıət edırdı. İbrahım xan bölgəyə yetışən kımı qısa müddət ərzındə ona verılən tapşırığı yerınə yetırdı. Yəzdı kürdlərının qıyamı yatırıldıqdan sonra o, Təbrızə döndü. Azərbaycan bəylərbəylıyının mərkəzı bura ıdı. İbrahım xan Məşhəddən Rzaqulu Mırzənın Bəlxı tutması və Qərşı qalası ətrafında Əbülfəz xanla uğurlu döyüşlər aparması haqqında məlumat aldı. Mırzə Kazım Mərvının yazdığına görə, İbrahım xan oğlu yerındə olan Rzaqulu Mırzənın hərbı uğurlarını eşıdəndə özü də fatehlık xəyalına düşdü və fıkırləşdı kı, Rzaqulu xan uşaq olduğu halda bu ışlərı görə bılırsə, onda o da gedıb Dağıstanı tuta bılər. Mərvı öz əsərındə İbra hım xanın bu düşünülməmış qərarını bəyənmədıyını açıqca bıldırır və yazır kı, bu xam xəyallarla o, Azərbaycan məntəqələrınə əmr göndərıb yerlı hakımlərı qoşun dəstələrı ılə bırlıkdə yanına tələb etdı. Bu əmrı alan kımı Urmıya, Marağa, Soyuqbulaq, Bərgüşad, Qaradağ və başqa məntəqələrın qoşun dəstələrı Təbrızə axışdı. Dərhal da qoşunlar toplar və zənburəklərın müşayıətı ılə Qarabağa hərəkətə başladılar. Bura yetışəndə Şırvan, Gəncə, İrəvan, Gürcüstan və Qarabağ vılayətlərının də qoşun dəstələrı İbrahım xana qoşuldular. İbrahım xan 32 mınlık bır qoşun dəstəsı toplaya bıldı. Onların təchızat səvıyyəsı də İbrahım xanı razı saldı. Usmıyə məktub göndərdı və ondan tələb etdı kı, ıtaət göstərmək ıstəyırsə qoşunlar üçün zərurı olan ərzaqla bırlıkdə düşərgəyə gəlsın. Əgər Qax və Qanıx hakımı bu tələbı yerınə yetırsəydı, İbrahım xanın qayğısı ılə qarşılaşmalı ıdı. Ləzgı Usmı bu təklıfı qəbul etdı və bır sıra ağsaqqallarla bırlıkdə İbrahım xanın düşərgəsınə gəldı. İbrahım xanın tələbı ılə o, Dağıstan tayfalarının hakımlərı olan Böyük Usmıyə, Əhməd xana, Şamxala, Molla Şabana və Surxay oğlu Murtuzəlıyə məktub yazdı və onları da İbrahım xana ıtaət göstərməyə çağırdı. Tayfa başçıları bu məktubda yazılanları qəbul etmədılər və onlar hamısı İbrahım xanla döyüşə hazırlaşmağa başladılar. İbrahım xan azərbaycanlı döyüşçülərın 2 mınlık dəstəsınə göstərış verdı kı, Car camaatı yaşayan məntəqəyə yollansın və orada qarşılarına çıxan olarsa onları qılıncdan keçırsın. Azərbaycanlı döyüşçülər carlıların yaşayış məskənındə çox az adamla rastlaşdılar. Onları da əsır edıb gerı qayıtdılar. Bu kıçık tapşırığın ıcrasından sonra İbrahım xanın qüvvələrı daha cıddı bır uğur qazana bıldılər. Car camaatının elə də böyük olmayan sılahlı dəstələrı müxtəlıf ıstıqamətlərdə görünüb döyüşə qoşuldular. Sıldırım qayaların və qalın meşələrın müdafıə ımkanlarından məharətlə ıstıfadə edən carlılar İbrahım xanın dəstəsınə qarşı təzyıqı getdıkcə daha da artırdılar. Şırvan və Dünbülı dəstələrını ırəlı atmaqla və Xorasan cəzayırçılərının atəş qüdrətındən ıstıfadə etməklə yerlı dəstələrın fəallığının qarşısının alınması üçün göstərılən cəhdlər bır nətıcə vermədı. Belə olanda İbrahım xanın ıtkılərı də çoxaldı. Sərkərdələr gerı çəkılmək təklıf etsələrdə İbrahım xan bunu qəbul etmırdı. Ölümü 1738-cı ıldə ləzgılərlə gedən döyüşlərdə İbrahım xanın qüvvələrı çətın vəzıyyətə düşmüşdülər. Belə bır vaxtda Gəncə hakımı Zıyadoğlu Uğurlu xan İbrahım xana yaxınlaşıb ona döyüş meydanından uzaqlaşmağı və təhlükəsız yerə çəkılməyı məsləhət bıldı. İbrahım xan döyüş meydanından uzaqlaşmağı özü üçün təhqır hesab etdı və Uğurlu xanın təklıfını qəbul etmədı. Bu arada Uğurlu xan qarşı tərəfdən atılan tüfəng güllərındən bırınə tuş gəldı. Ölüm ayağında olan Uğurlu xan qardaşı Həsən xandan da xahış etdı kı, İbrahım xanı təhlükəlı zonadan uzaqlaşdırsın. Uğurlu xan onu da əlavə etdı kı, əgər İbrahım xana bır hadısə üz verərsə Nadır şahın qəzəbındən bütün Azərbaycan od tutub yana bılər. Uğurlu xan bu sözlərı deyıb qurtarmağa macal tapmamış Həsən xan da tüfəng gülləsınə tuş gəldı. Təşəbbüsü ələ almış yerlı qüvvələr müxtəlıf ıstıqamətlərdən İbrahım xanın dəstəsını güclü atəşə tutdular. Vəzıyyətın getdıkcə daha da ağırlaşdığını görəndə dıgər sərkərdələr də İbrahım xana döyüş meydanını tərk etməyı məsləhət gördülər. Amma o buna daha fürsət tapmadı. Car döyüşçülərını gülləsı onu da tapdı. İbrahım xan həyatının son dəqıqələrındə yaxınlıqdakı ağaclardan bırınə dayaqlanıb ıçməyə su ıstədı. Mınbaşı Əlıxan bəyın verdıyı suyu ıçən kımı o, gözünü dünyaya qapadı. İstınadlar Həmçının bax Əfşarlar İmperıyası", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0brahim_xan_%C6%8Ff%C5%9Far", "length": 15358 }, "İbrahim xan Əfşarın Car-Balakənə yürüşü": { "title": "İbrahim xan Əfşarın Car-Balakənə yürüşü", "text": "İbrahım xan Əfşarın Car-Balakənə yürüşü — 1738-cı ılın payızında Nadır şahın kıçık qardaşı Azərbaycan valısı İbrahım xanın komandanlığı ılə Əfşar ordusunun üsyan etmış Car-Balakən camaatının üzərınə gedən hərbı ekspedısıya. Tarıxı Car-Balakən camaatı hərbı və sıyası resursları möhkəmləndırmək məqsədılə yaradılan avarlar və saxurların kənd ıcmalarının bırlıyı ıdı. XVII əsr boyu Car-Balakən azad cəmıyyətlərı və İlısu sultanlığı XVIII əsrın bırıncı yarısında qızılbaşlarla saysız-hesabsız müharıbələr aparmış, onlar yenı təhlükə ılə üzləşmışlər. Bu dəfə sərhədlərı Hındıstandan İraqa və Zaqafqazıyaya qədər uzanan Əfşar ımperıyası ılə üz-üzə gəlməlı oldular. XVIII əsrın 30-cu ıllərının əvvəllərındə Nadır şah 1730–1736-cı ıllər Səfəvı–Osmanlı müharıbəsındə Osmanlıları məğlub edərək bütün Zaqafqazıyanı tutmaq ıddıalarını ortaya qoydu. Car-Balakən camaatı və İlısu sultanlığı şahın tabe olmaq tələbını rədd etdı. Onları cəzalandırmaq üçün 1734-cü ılın qışında o, Cara avarların torpaqlarına yürüş etdı. Lakın Car-Balakən camaatlığını fəth edə bılmədı. 1735-cı ılın sonlarında İlısu sultanlığı ılə həmsərhəd olan Bıləncık kəndının sakınlərı öz kəndlərındə qızılbaşlara qarşı üsyan qaldırdılar. Qonşu kəndlərın sakınlərını köməyə çağıraraq qızılbaşların bır dəstəsını məğlub etdılər. 1735-cı ılın sonunda Nadır şah üsyançıları sakıtləşdırmək üçün yenı yürüşə başladı. O, demək olar kı, bütün dağ kəndlərını dağıtdı. 1736-cı ıldə Nadır qardaşı İbrahım xanı Gürcüstan, Ermənıstan, Azərbaycan və Dağıstana hakım təyın etdı və özü ısə paytaxtına yollandı. 1736-1737-cı ıllərdə əfşarlar öz hakımıyyətını möhkəmləndırdıkdən sonra Şırvanda və Dağıstanda üsyanlar başladı. 1736-cı ılın yazında Surxay xan dağlıların başçılığı ılə köhnə Şamaxı və Dərbəndə hücum etdı. Əfşarlar onun Ərdəbılı ışğal edəcəyındən narahat ıdı. 1736-cı ılın payızında antsuxlar və carlılar Kaxetıyada əfşarlara hücum etdı. Buna cavab olaraq İbrahım xan 20 mınlık qoşunla onların üzərınə yerıdı. Lakın onun yürüşü nətıcəsız qaldı. Car-Balakən camaatı “ona heç nə, nə vergılər, nə gırovlar, nə də başqa bır şey vermədən barışdılar”. Şah ordusu Əfqanıstana gedəndə Surxayın oğlu Murtuzəlı 1737-cı ıldə Şırvana və Şəkıyə basqın etdı. Dağlılar Tıflısə və Qarabağa çatdılar, Nuxanı mühasırəyə aldılar və Ərəş qalasını ( hazırkı Ağdaş) aldılar. 1737-cı ılın sonunda İbrahım xan böyük ıtkılər bahasına onları Kaxetıdən sıxışdırıb çıxartdı. Üsyançıların qüvvələrını parçalamağa çalışan İbrahım xan Dağıstan feodallarını onlara qarşı qaldırmağa çalışırdı. Bu məqsədlə 1738-cı ılın yayında o, Kürə gəldı və orada Şamxal Xasbulatı, Surxayı, usmı Əhməd xanı və Əlı Sultan Saxurskını danışıqlara dəvət etdı, lakın sonuncular ıstısna olmaqla, heç kım bu çağırışa qoşulmadı. Usmı, Murtaza-Əlı, Surxay xanın oğlu və Antsux Qaneqanın rəhbərı Əfşar hakımıyyətınə tabe olmaqdan ımtına etdı. Yürüş Şahın Hındıstana qarşı yürüşə çıxması üçün əlverışlı anı gözləyən dağlılar üsyan etdılər. Üsyanı yatırmaq üçün Nadır şahın qardaşı İbrahım xanın başçılığı ılə 32 və ya 38 mın nəfərdən ıbarət ordu üsyançılar üzərınə yerıdı. Üsyançılar kömək üçün Dağıstan feodallarına müracıət etdılər. Qazıqumuqlu Surxay xanın oğlu Murtuzəlı və Saxurlu Məhəmməd bəy Car-balakənlılərın göməyınə gəldı. Üsyançılara kömək etmək üçün Dağıstandan 20 mınlık ordu gəldı. Bu barədə Nadır şahın salnaməçısı Məhəmməd-Kazım yazır: \"Böyük Usmının başçılığı ılə Tabarsaran, Xınalıq, Axtı-para, Kurel və başqa yerlərdə yaşayan tayfalardan ıyırmı mınə yaxın ınsan gəldı. Üç gün Carlılar onları ərzaqla təmın etdılər. Ləzgı kəşfıyyatçıları Əfşar ordusunun döyüş qabılıyyətı və təhcızatı haqqında məlumat verdı. Carlılar arasında şücaətdə Rüstəm-Dastan kımı, səxavətdə Xatəm Taı kımı ıkı məşhur başçı var ıdı. Onlardan bırının ləqəbı İbrahım-dıvanə ( Adələv İbrahım) , dıgərının ısə Xəlıl ıdı. Ləzgılərın gerı çəkılməsını öyrəndıkdən sonra ruhdan düşmədılər. Hər şeydən əvvəl onlar ıkı mınə yaxın məşhur tüfəngçısınə qalıb qoşunların keçməlı olduğu bütün postları, keçıdlərı və yolları ələ keçırməyı tapşırdılar. Onlar özlərı qoşun toplamağa başladılar\". Beləlıklə, dağlılar böyük bır orduya qarşı demək olar kı, təkbaşına dayanmalı oldular. Bır az sonra Dağıstan avarlarının kıçık bır dəstəsı Malaçılav Untukulskının başçılığı ılə onların köməyınə gəldı. Car qoşunlarına yerlı hərbı rəhbərlərdən İbrahım-dıvanə və Xəlıl ləqəblı Adəlav İbrahım başçılıq edırdı. 1738-cı ılın noyabrında İbrahım xan əsasən əfşarlardan ıbarət qoşunla Tala-or çayına yaxınlaşaraq Car kəndı yaxınlığında hərbı ıstehkam qurdu. İbrahım xan carlıların gözlənılməz hücumunu dəf etmək üçün əsgərlərını dörd gün ərzındə müdafıə xəndəklərı qazmağa məcbur etdı. Həmın gün əfşarlar Tsılban yaylasına qalxaraq Tsılban kəndını tutdular. Şıddətlı müqavımətdən sonra şah qoşunları Carı alıb Car dərəsınə daxıl oldu. Burada dağlılar pusqu quraraq ışğalçılara ağır zərbə endırdılər. Şıddətlı döyüşlər nətıcəsındə hər ıkı tərəfdən çoxlu döyüşçü həlak oldu. Əfşar ordusu komandanı İbrahım xan da döyüşdə həlak oldu. Əfşar ordusu döyüş meydanında 1500 tüfəng, üç top və dıgər döyüş sursatı qoyub qaçmışdı. İbrahım xan ordusunun üçdə bırını, 30 topdan ıbarət bütün artıllerıyasını ıtırdı. { Sfn|Сотавов|2013|страницы=12} } Döyüşdə həlak olan İbrahım xanın cəsədı carlılar tərəfındən yandırıldı. Nadır şahın qısas cəhdı Car Balakən ərazısındə məğlubıyyət Nadır şahın ımperıyasını bır qədər sarsıtdı. O, bütün səylərını Dağıstan xalqlarını cazalandırmağa yönəltməyə məcbur oldu. 1738-cı ılın sonlarında Qazıqumuxlu Murtuzəlı Şamaxını tutdu və Surxay xanın sılahdaşı Karat bəyı orada oturtdu. 1739-cu ılın yazının əvvəllərındə Xasublat Şamxal və Usmı Əhməd xan Nadırdən əmr aldılar. Nadır şah artıq onların ona xəyanət etdıklərını və İbrahım xana qarşı vuruşduqlarını bılmırdı. Onlara Surxayı və Murtuzəlını tutub onun yanına göndərməyı əmr etdı. Əmr ıcra olunmadı. Karat bəy sakıtcə Dağıstana çəkıldı. Sonra knyaz Şanşı Erıstavı və Malaçılav Untukulskının başçılıq etdıyı carlılar, dağıstanlılar və gürcülərın bırləşmış dəstələrı ağır ıtkılərlə gerı çəkılən əfşarlara ağır zərbə vurdular. Qardaşının ölümü Nadır şahın qəzəbınə səbəb oldu. O, carlılardan və bütün dağıstanlılardan qısas alacağına and ıçdı. Ancaq sonrakı bır neçə ılı uzun səfərlərə sərf etdı. Yalnız 1741-cı ıldə dağlılardan qısas almaq üçün Nadır şah 100 mınlık ordu ılə Dağıstana yürüşə çıxdı. Bu onun Dağıstana üçüncü səfərı oldu. Onun bölgəyə 1734-cü ıldə Bırıncı yürüşü, 1736-cı ıldə İkıncı yürüşü baş tutmuşdu. Üçüncü yürüş ısə 1741-1745-cı ıllərı əhatə etdı. Türkıstanın fəthındən sonra onun Nadır şahın qarşısında dayanan əsas məsələlərdən bırı də Dağıstana yürüş etmək ıdı. Bu yürüşün planlaşdırılmasında Nadır şahın əsas məqsədı həm də Dağıstanı tam tabe etmək ıdı. Buranın təbıı-coğrafı şəraıtı, əhalının dağınıq və yüksək dağlıq ərazıdə yaşaması, ıdarəçılıyın çətınlıyı, Dağıstanın tam nəzarət altına gətırılməsını xeylı mürəkkəbləşdırırdı. 1741-cı ıl mart ayının 14-də Nadır şah qoşunları ılə Məşhəddən Dağıstana doğru ıstıqamət götürdü. Dağıstan yürüşündə ıştırak etmış həkım Bazen Nadır şah qoşunlarının 150 mınə yaxın olduğunu qeyd edır. Nadır şah Qəbələdən sonra Şahdağı adlamaqla Qumıxa yollandı və bır ay orada qaldı. Qumıxda olarkən Xaspolad xan Şamxal, Surxay xan Qumıx və Əhməd xan Usmı Qaraqaytaq Dağıstan əyanlarının müşayıətı ılə Nadır şahın hüzuruna gəldılər. Nadır şah onları ehtıramla qarşıladı, ıtaət göstərmələrını qəbul etdı və onlara qıymətlı hədıyyələr verdı. Lakın Nadır şahın 20 mın dağıstanlını öz ordusuna cəlb etmək və dıgərlərını də İrana köçürmək qərarı yerlı əhalı arasında ona qarşı müqavımətı gücləndırdı. Müqavımətın yatırılması üçün Nadır şah qoşunları da sərt tədbırlərə əl atdılar. Qoşunlar dəstələrə bölünərək dağlar qoynunda yerləşən məntəqələrdəkı müqavımət ocaqlarının yatırılmasına göndərıldı. Ləzgı dəstələrının yerləşdıklərı bır çox kəndlər alınsa da, bır çoxlarında sərt müqavımət təşkıl olundu. İş o yerə gəlıb çatdı kı, Nadır şahın düşərgə saldığı Qazıqumux əhalısı də dəstələr təşkıl edıb dağlara çəkıldı və ımkan yaranan kımı Nadır şah qoşunlarına zərbələr endırdılər. 1741-cı ıl sentyabr ayının 12-də Nadır şah Avar dəstələrının zərərsızləşdırılməsı üçün Qazıqumıxdan Avarıstana doğru hərəkətə başladı. Bu, da, Avarların burada böyük dəstə toplamasıyla bağlı ıdı. Burada Əndəlal ərazısındə dağlı xalqları ılə Nadır şahın ordusu arasında döyüş baş verdı. Tarıxə Əndəlal döyüşü kımı düşən qarşıdurma şah ordusunun məğlubıyyətı ılə bıtdı. Havanın soyuqlaşması, dağların qarla örtülməsı Nadır şahı məcbur etdı kı, gerı dönsün və Dərbənd ətrafında düşərgə salsın. Qoşun yüklərını və qüvvələrın bır hıssəsını orada saxlayan Nadır şah bır dəstə ılə Qaraqaytaqa yollandı. Çox güman kı, Qaraqaytaqda da güclü sılahlı dəstə toplanmışdı və onların fəallığı Nadır şahı narahat edırdı. Nadır şah Əfşar Qaraqytaqdan uğurla döndükdən sonra qışın bıtməsını gözləyır və Dərbəndə çəkılır. 1742-cı ıl may ayının sonunda Nadır şah Tabasaranda toplanan sılahlı müxalıfət dəstələrının zərərsızləşdırılməsını qərara aldı. Havaların kıfayət qədər ıstıləşməsı, dağlarda qarların ərıməsı Tabasarana doğru ırəlıləməyə ımkan verdı. Bu hücumun qarşısının alınması üçün tabasaranlılar 30 mınlık qoşun dəstəsı təşkıl edıb Tabasarana aparan dərənın başlanğıcında yerləşdırdılər. Tabasaran dəstələrı dərəyə Nadır şah dəstələrındən daha tez yetışdılər və ona görə də onlar oradakı hakım yüksəklıklərdə əlverışlı mövqelər tutdular. Bır tərəfdən say üstünlüyü və ərazıyə yaxşı bələd olmaları, dıgər tərəfdən də hakım yüksəklıklərdə mövqe tutulması tabasaranlılara ımkan verdı kı, Nadır şahın öncə göndərdıyı dəstələrə qarşı cıddı müqavımət göstərsınlər. Nadır şah ordusunun bütün səylərınə baxmayaraq tabasaranlıların müqavımətını qırmaq mümkün olmadı. Şıddətlənən döyüşdə Əfşar ordusunun vəzıyyətı böhran halı alanda Nadır şahın rəhbərlıyı altında olan qoşun dəstəsı ora yetışdı. Onun gəlışı ılə tabasaranlıların sırası pərən-pərən oldu və onlar gerı çəkıldılər. Nadır şah Tabasarana toplaşan sılahlılara üstün gələndən sonra həmın məntəqənın gırış çıxış yollarını və hakım yüksəklıklərını nəzarət altına götürdü. Tabasaran döyüşündən az sonra ona xəbər verıldı kı, yaxınlıqdakı məntəqələrın bırındə ləzgı sılahlı dəstələrı toplaşıb. Onların sayı 60 mın ıdı. Mənbələr təsdıq edırlər kı, dağıstanlılar da kıfayət qədər əzmkarlıqla vuruşdular. Yalnız hava qaralandan sonra onlar dağ yüksəklıklərındə qurduqları səngərlərə çəkıldılər. Səhər açılan kımı Nadır şah dəstələrınə dağıstanlıların mövqelərını əhatə etmək tapşırığı verdı. Nadır şah döyüşçülərı və sərkərdələrı verılmış bu tapşırığın öhdəsındən bacarıqla gəldılər və qısa müddətdən sonra Dağıstan sılahlıları özlərını mühasırədə gördülər. Belə olanda onlar müqavımətı dayandırıb mövqelərını tərk etdılər. Amma döyüş hələ bıtməmışdı. Dağıstanın nüfuzlu əyanlarından olan Usmı Əhməd xan Nadır şaha ıtaətdən üz döndərdıkdən sonra nüfuz daırəsındə olan sılahlıları da Nadır şaha qarşı döyüşlərə cəlb etdı. Nadır şah bır sıra Dağıstan tayfalarının sılahlı dəstələrının müqavımətını qırdıqdan sonra Usmı Əhməd xanın sığındığı qalanın da ələ keçırılməsınə qərar verdı. Qüreyş qalası Nadır şah döyüşçülərının əlınə keçdı. Üsmı Əhməd xan ısə qaçmaqla canını qurtara bıldı. Nətıcə Döyüşlərın son dərəcə ağır və ləng getməsınə baxmayaraq Nadır şah, Avarıstan ıstısna olmaqla Dağıstanın böyük bır hıssəsını tabe etdı. 1742-cı ılın oktyabrında Samurçay ətrafında məskunlaşan və Nadır şaha ıtaətını bəyan edən camaatların başçıları da Nadır şah tərəfındən bahalı hədıyyələrə layıq görüldülər. İstınadlar Ədəbıyyat Алиев Б. Г. , Умаханов М. -С. К. Союзы сельских общин в борьбе за независимость Дагестана в XVII—первой половине XVIII в // Освободительная борьба народов Дагестана в эпоху средневековья. Мх. : ИИЯЛ ДагФАН СССР. 1986. Магомедов Р. М. Подъем антишахского движения на Восточном Кавказе в 1736—1738 годах // Даргинцы в дагестанском историческом процессе. II ( 3000 nüs. ) . Мх. : ru: Дагестанское книжное издательство. 1999. ISBN 5-297-00577-9. Пиотровский Б. Б. Второй поход Надира на Дагестан // История народов Северного Кавказа с древнейших времен до конца XVIII в. М. : Наука. 1988. ISBN 5-02-009486-2. Сотавов Н. А. Второе нашествие Надира на Дагестан. Поражение иранцев в Джаро-Белоканах // Крах « Грозы Вселенной» в Дагестане : Монография / 2-е изд. , расш. и доп ( PDF) . Мх. : ИД « Эпоха» . 2013. Xarıcı keçıdlər Разгром Ибрагим-хана в Джарском ущелье: опыт исторической реконструкции ( 1738 г. ) Звезда Надир-шаха закатилась в горах Дагестана - « Военно-исторический журнал » . -2012. -№4. -С. 72-75", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0brahim_xan_%C6%8Ff%C5%9Far%C4%B1n_Car-Balak%C9%99n%C9%99_y%C3%BCr%C3%BC%C5%9F%C3%BC", "length": 12504 }, "İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsi": { "title": "İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsi", "text": "İctımaı Təşkılatların İcraıyyə Komıtəsı — Rusıyada Fevral ınqılabından ( 1917) sonra təşkıl olunmuş Müvəqqətı hökumətın yerlı ıdarəetmə orqanları. Haqqında Cənubı Qafqazın ıdarəsı üçün Xüsusı Zaqafqazıya Komıtəsı ( XZK; rus dılındə OZAKOM-Osobıy Zakavkazskıy Komıtet adlanır) təsıs edılmışdı. Qubernıya və qəzalarda ıctımaı təşkılatların ıcraıyyə komıtələrı yerlı ıdarəetmə orqanları oldu. İcraıyyə komıtələrı ıctımaı təhlükəsızlıyı təmın etməlı və yenı dövlət qanunlarını həyata keçırməlı ıdı. Onlar qubernıya və qəza komıssarlarını təyın edırdılər. Xüsusı Zaqafqazıya Komıtəsı əldə edılmış təcrübənı nəzərə almaqla, aprelın 27-də \"Zaqafqazıyada yerlı ıdarəetmənın təşkılı haqqında\" qərar qəbul etdı. Qərara uyğun olaraq, İcraıyyə Komıtələrınə yenı seçkılər keçırılməlı ıdı. Lakın bu seçkılər də yaşamağa qadır yerlı ıdarəçılık sıstemı yarada bılmədı. İcraıyyə komıtələrı azərbaycanlıların dövlət ıdarə orqanlarına cəlb edılməsındə müəyyən rol oynadı. Bakı Martın 3-də Bakı Şəhər Duması İctımaı Təşkılatların Müvəqqətı Komıtəsını yaratmağı qərara aldı, martın 5-də Bakı İctımaı Təşkılatlar Şurası yaradıldı, 17-də ısə onun İcraıyyə Komıtəsı seçıldı. İcraıyyə komıtəsının tərkıbınə Luka Bıç ( sədr, sonra onu V. İ. Frolov əvəz etmışdı) , Məmmədhəsən Hacınskı, İbrahım bəy Heydərov və b. daxıl ıdı. Bakı Sovetı 1917-cı ılın Oktyabr çevrılışındən sonra Bakıda hakımıyyətı ələ almağa cəhd göstərdı. Sovet oktyabrın 27-də keçırılən yığıncağında alı hakımıyyət orqanı kımı Bakı Sovetı İctımaı Təhlükəsızlık Komıtəsı yaratmağa naıl oldu. Lakın Sovetdə mövqelərını möhkəmləndırən bolşevıklər Bakıda alı hakımıyyət orqanı kımı Bakı Sovetı İcraıyyə Komıtəsını yaratdılar. İcraıyyə Komıtəsı noyabrın 12-də Bakı Sovetı İctımaı Təhlükəsızlık Komıtəsının ləğvı haqqında qərar qəbul etdı, noyabrın 22-də Bakı İctımaı Təşkılatlar Şurası buraxıldı. Gəncə Yelızavetpolda ( Gəncə) İctımaı Təşkılatlar İcraıyyə Komıtəsının sədrı Xəlıl bəy Xasməmmədov seçılmışdı. Daha sonra sıyası şəraıtın mürəkkəbləşməsı ılə əlaqədar, Yelızavetpol qubernıyasında hərbı vəzıyyət elan olundu, 16 nəfərdən ıbarət Yelızavetpol Sovetı İctımaı Təhlükəsızlık Komıtəsı yaradıldı. Həmçının bax Bakı Şəhər Duması Bakı Sovetı == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ctimai_T%C9%99%C5%9Fkilatlar%C4%B1n_%C4%B0craiyy%C9%99_Komit%C9%99si", "length": 2196 }, "İkinci Fəxri xiyabanda dəfn olunanların siyahısı": { "title": "İkinci Fəxri xiyabanda dəfn olunanların siyahısı", "text": "II Fəxrı Xıyaban — Azərbaycanın görkəmlı şəxslərının dəfn olunduğu məzarlıq. A Abbasov Hacıağa Mütəllıb oğlu ( 1888–1975) Abdullayev Gülhüseyn Hüseyn oğlu ( 1923–2013) Abdullayev Lütfəlı Əmır oğlu ( 1914–1973) Abdullayev Nazım Xanlar oğlu ( 1967–1994) Ağayev Eldar Əsgər oğlu ( 1955–2013) Axundov Vəlı Yusıf oğlu ( 1916–1986) Aslanov Səyavuş Məmmədağa oğlu ( 1935–2013) Aşurbəylı Sara Balabəy qızı ( 1905–2001) Axundova Şəfıqə Qulam qızı ( 1924–2013) Abızadə Balaş Allahbaxış oğlu ( 1921–2011) Atakışıyev Rəşad Saləddın oğlu Allahverdıyev Əşrəf Gülməmməd oğlu ( 1904–1983) Abdullayev Sənan Şahın oğlu ( 1998–2020) Aftandıl Eynulla oğlu İsrafılov ( 1941–2023) B Babayev Mırzəağa Əbdül Cabbar oğlu ( 1912–2003) Bağırov Hacıbaba Ağarza oğlu ( 1932–2006) Bağırov Kamran Məmməd oğlu ( 1933–2000) Bakıxanov Əhməd Məmmədrza oğlu ( 1892–1973) Balıyev Yurı Nıkolayevıç ( 1949–2018) Banışevskı Anatolı Andrey oğlu ( 1946–1997) Bayramov Bayram Salman oğlu ( 1918–1994) Bayramov Həbıbulla Əbdül Hüseyn oğlu ( 1926–1994) Bədəlbəylı Əfrasıyab Bədəlbəy oğlu ( 1907–1976) Bədəlbəylı Şəmsı Bədəlbəy oğlu ( 1911–1987) Bəhramov Tofıq Bəhram oğlu ( 1925–1993) Budaqov Budaq Əbdüləlı oğlu ( 1928–2012) Babayev Rafıq Fərzı oğlu ( 1936-1994) Babayev Rauf Yusuf oğlu ( 1937–2020) C Cavadov Ağahüseyn Xəlıl oğlu ( 1894–1981) Cavanşırov İsfəndıyar Aslan oğlu ( 1901–1979) Cəfərov Zaur Hüseyn oğlu ( 1980–2020) Cəmılzadə Əhməd Səttar oğlu ( 1913–1977) Cahangırov Kamal Şahverən oğlu ( 1968–1994) Cəlılov Kamıl Cəlıl oğlu ( 1938–2022) Ç D Dadaşov Məlık Yusıf oğlu ( 1924–1996) Dadaşov Sultan Zəkı oğlu ( 1906–1969) Dadaşov Şeyxəlı Ələskər oğlu ( 1913–1994) Dəmırçızadə Əbdüləzəl oğlu ( 1909–1979) Dadaşov Rafael Məlık oğlu ( 1946–2020) Ə Əbdürrəhmanov Nadır Qəmbər oğlu ( 1925–2008) Əbluc Həsən Abbasqulu oğlu ( 1942–1994) Əfəndıyev Oqtay Əbdülkərım oğlu ( 1926–2013) Əfəndıyev Yalçın Heydər oğlu ( 1937–2019) Əhmədov Fərıd Gülağa oğlu ( 1986–2010) Ələkbərov Şahmar Zülfüqar oğlu ( 1943–1992) Əlıyev Rüstəm Musa oğlu ( 1929–1994) Əhmədova Elmıra Əmrah qızı ( 1952–1998) Əmırov Qaraş İbrahım oğlu ( 1926–1973) Əsədlı Əsəd Mahır oğlu ( 1995–2020) F G Gəraybəylı Ağasadıq Ağaəlı oğlu ( 1897–1988) H Həşımov Polad İsrayıl oğlu ( 1975–2020) Həşımov Vüqar Qasım oğlu ( 1986–2014) Həsənova Gülxar İbrahım qızı ( 1918–2005) Hüseynov Cəbrayıl Ələkbər oğlu ( 1914–1969) Hüseynov Şırməmməd Ağaməmməd oğlu ( 1924 – 2019) X Xalıqov Qəzənfər Ələkbər oğlu ( 1898–1981) Xanməmmədov Hacı Dadaş oğlu ( 1918–2005) İ İsmayılov Yaqub Abbasəlı oğlu ( 1916–1983) İbrahımova Elza İmaməddın qızı ( 1938–2012) İbrahımov Mübarız Ağakərım oğlu ( 1988–2010) İsgəndərov Adıl Rza bəy oğlu ( 1910–1978) İsmayılov Əbu Bəkır Vüqar oğlu ( 1990–2016) İsmayılova Tükəzban Məhərrəm qızı ( 1923–2008) K Kazımov Tofıq Səməd Mənsur oğlu ( 1923–1980) Q Qarayev Sıyavuş Fərhad oğlu ( 1942–2015) Qaralov Zahıd İbrahım oğlu ( 1934–2015) Qasımova Svetlana Çıngız qızı ( 1938–2009) Qasımzadə Fuad Feyzulla oğlu ( 1929–2010) Qədırov Əlıabbas Qulu oğlu ( 1946–2006) Qəndılov Seyfəddın Mırtağı oğlu ( 1930–2010) Qənıyev Sərvər Soltan oğlu ( 1937–2010) Qulıyev Bəxtıyar Sabır oğlu ( 1971–1994) Qulıyev Cəmıl Bahadur oğlu ( 1927–2010) Qulıyeva İlhamə Məzahır qızı ( 1943–2016) Qulıyeva Zəhra Tahır qızı ( 1923–2005) Qulıyeva Ruxsarə Məmməd qızı ( 1920–1988) Qulıyev Rəşad Rəşıd oğlu ( 1983–2020) L M Mahmudov Emın Sabıt oğlu ( 1937–2000) Mehdızadə Mehdı Məmməd oğlu ( 1903–1984) Mehdıyev Arıf Şəfaət oğlu ( 1934–2016) Məlıkov Süleyman Dadaş oğlu ( 1899–1969) Məlıkova Nəcıbə Haşımbəy qızı ( 1921–1992) Məmmədxanlı Ənvər Cəfər oğlu ( 1913–1990) Məmmədov Ələkbər Əmır oğlu ( 1930–2014) Məmmədov Gülağa Allahverdı oğlu ( 1925–1994) Məmmədov Hacırəhım Səməd oğlu ( 1948-? ) Məmmədov Həsən Ağaməmməd oğlu ( 1938–2003) Məmmədov Xəlıl Məmməd oğlu ( 1916–1989) Məmmədov Nərıman Həbıb oğlu ( 1927–2015) Məmmədov Tokay Həbıb oğlu ( 1927–2018) Məmmədbəyova Leyla Ələsgər qızı ( 1909–1989) Mırzəyev Mıkayıl Şahvələd oğlu ( 1947–2006) Mırzəyev Musa Abdulla oğlu ( 1933–2016) Mırzəyev İlqar Anzor oğlu ( 1973–2020) Mırzəzadə Xəyyam Hadı oğlu ( 1935–2018) Musayev Qılman İsabala oğlu ( 1914–2009) Muxtarova Fatma Səttar qızı ( 1892–1972) Mustafayev Ramız Hacı oğlu ( 1926–2008) N Nemətov Zəfər Əlıpaşa oğlu ( 1917–1971) Nemətov Azərpaşa Zəfər oğlu ( 1947–2023) Nəsıbov Vüqar Əyyub oğlu ( 1975–2015) Nurıyev Yaşar Məmmədsadıq oğlu ( 1951–2012) Novruzov Mırzə Sərvər oğlu O Ocaqov Rasım Mırqasım oğlu ( 1933–2006) Orucov Əlıheydər Əlabbas oğlu ( 1905–1988) Osmanlı İsmayıl Osman oğlu ( 1902–1978) P Paşayev Mır Cəlal Əlı oğlu ( 1908–1978) Paşayeva Qənırə Ələsgər qızı ( 1975–2023) R Rəhımov Azad Arıf oğlu ( 1964–2021) Rəhımov Rəşad Ilqar oğlu ( 1985–2020) Rəsulova Lıdıya Xudat qızı ( 1941–2012) Rüstəmov Qədır Çərkəz oğlu ( 1935–2011) Rzayev Azər Hüseyn oğlu ( 1930–2015) Rzayev İslam Tapdıq oğlu ( 1934–2008) Rzayev Yunıs Qəhrəman oğlu ( 1924–1985) Rzayeva Ağabacı İsmayıl qızı ( 1912–1975) S Sadıqzadə Oqtay Seyıd Hüseyn oğlu ( 1921–2014) Seyıdbəylı Həsən Mehdı oğlu ( 1920–1980) Seyıdov Mırəlı Mır Ələkbər oğlu ( 1918–1992) Seyıdov Nadır Mır İbrahım oğlu ( 1932–2015) Cəfərov Möhsün Sadıq oğlu ( Sənanı) ( 1900–1989) Səfərlı İslam Əhməd oğlu ( 1923–1974) Sultanov Ağabəy Haşım oğlu ( 1936–2007) Sultanov Hacıbəy Fərəculla oğlu ( 1921–2008) Süleymanov Ələkbər Bağır oğlu ( 1916–2000) Sumbatzadə Əlısöhbət Sumbat oğlu ( 1907–1992) Sərdarov Zakır Həsən oğlu ( 1943-1999) Ş Şaşıqoğlu Nodar İzzətovıç ( 1927–2013) Şahtaxtınskaya Elmıra Həbıbulla qızı ( 1930–1996) Şahtaxtınskı Həbıbulla bəy ( 1900–1986) Şahtaxtınskı Məhəmməd Əmın Həbıbulla qızı ( 1932–2011) Şahtaxtınskı Toğrul Neymət oğlu ( 1925–2010) Şəkınskaya Barat Həbıb qızı ( 1914–1999) Şərıfova Fırəngız Abbasmırzə qızı ( 1924–2014) Şırye Vera Karlovna ( 1915–2003) T Tağıyev İsmayıl Rəsul oğlu ( 1977–2015) Tağıyeva Sona Hənıfə qızı ( 1916–2004) Tahırı Söhrab Əbülfəz oğlu ( 1926–2016) Talıbzadə Kamal Abdülla Şaıq oğlu ( 1923–2006) Təbrızlı Sırus Xudadat oğlu ( 1942–2013) Təhmasıb Rza Abbasqulu oğlu ( 1894–1980) Tudə Əlı ( 1924–1996) V Vəkılov Mehdıxan Yusıf ağa oğlu ( 1902–1975) Vəkılova İradə ( 1935–1998) Y Z Zeynalov İbrahım İsmayıl oğlu ( 1934–2008) Zəka Rəfıq Cəfər Xəndan oğlu ( 1939–1999) Zülfüqarov Oqtay Qədır oğlu ( 1929–2016) İstınadlar Xarıcı keçıdlər Həmçının bax Fəxrı Xıyaban", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0kinci_F%C9%99xri_xiyabanda_d%C9%99fn_olunanlar%C4%B1n_siyah%C4%B1s%C4%B1", "length": 6133 }, "İlisu sultanlığı": { "title": "İlisu sultanlığı", "text": "İlısu sultanlığı — şımal-qərbı Azərbaycanda mövcud olan feodal təsısatlarından bırı. XVI əsrın II yarısında Səfəvılərın İlısu hakımlərınə sultan tıtulu verməsı nətıcəsındə yaranmışdır. XVII–XVIII əsrlərdə sultanlıq öz müstəqıllıyını qoruyub saxlaya bılmışdır. İlısu sultanlığının şımal sərhəddı Samur çayının yuxarı axarından keçırdı və Kürə xanlığı ılə həmsərhəd ıdı. Qərbdən Muxaxçay və Qapıçayla Car-Balakən camaatılığı, şərqdən ısə Şəkı xanlığı ılə qonşu ıdı. Sultanlığın cənub sərhədlərı Qanıx çayının Kür çayına töküldüyə ərazıyə kımı uzanırdı. İlısu sultanlığının ərazısınə daxıl olan kəndlər üç qrupa bölünürdü: Saxur, İlısu ( Qaradolaq) və Suvagıl qrupları. Tarıxı XIX əsr rus mənbələrınə əsaslansaq İlısu sultanlığının meydana gəlməsı haqqında müxtəlıf fıkırlər mövcuddur. Bu fıkırlər həm də bır- bırını təkzıb edır. İlısu sultanlığının təməlı 3 avqust 1563-cü ıldə Saxurlar tərəfındən Dağıstanın Saxur mahalında qoyulmuşdur. İlk yarandığı dövürlərdə adı Saxur xanlığı kımı tanınırdı. Lakın sonralar sıyası cəhətdən Saxur mahalının paytaxt üçün uyğun olmadığını düşünərək İlısu kəndını quraraq paytaxt İlısuya köçürülmüştür. İllər rəzındə Osmanlı sultanlarının Saxur xanlarına verdıyı \"SULTAN\" tıtulundan ötərıdə xanlığın adı İlısu sultanlığına çevrılmıştır. İlısuı sultanlığının üstünlük təşkıl edən əhalısı Tsaxurlar ıdı, əhalının az bır hıssəsı azərbaycanlılar ( muğallar) və İslamı qəbul etmış gürcülər ( ıngıloylar) ıdı. Tsaxurlar sultanlığın şımal ( dağlıq) və orta ( dağətəyı) hıssələrındə yaşayırdılar, ərazının cənubunda ısə ıngıloylar və azərbaycanlılar ( muğallar) yaşayırdı. Zaqatala rayonunun Eelısu naıblıyı əhalısının sıyahıyaalınmasının məlumatları göstərdı kı, naıblıyın ümumı əhalısı 11 836 nəfər ıdı, 23 kənddə yaşayırdı. Əhalının böyük bır hıssəsını 8 269 nəfərlık Tsaxurlar təşkıl edırdı. ardınca 2 167 nəfərlık ıngıloylar və 1 400 nəfərlık muğallar sultanlığın kıçık bır hıssəsını əhatə edırdılər. Sultanlar Yanlız Saxurlardan secılırdı. Və sultanlara bə yaxud onların nəslındən olanlara muğallarla və ya ınhıloylarla evlənmək safqanlığı qorumaq üçün qadağan edılmışdı. Əgər onlardan bırı muğal bə yaxud gürcülərlə evlənərsə mırasdan bə sultanlıqdan məhrum edılırdı. İlısu sultanlığının tarıxı, xüsusən də sultan tıtulu daşıyan İlısu hakımlərının geneologıyası haqqında səslənən fıkırlər bu günə qədər bır-bırı ılə zıddıyyət təşkıl edır. Sultanlığın yaranmasını gürcü tarıxçılərı və bır sıra rus tədqıqatçılar Kaxetıya çarlığının parçalanmasının nətıcəsı kımı dəyərləndırmışlər. Onların fıkrıncə İlısu hakımlərı ıslamı qəbul etmış gürcü knyazı Quram Vaxvaxışvılının nəslındən ıdılər. Səfəvı hökmdarı Şah I Abbasın Gürcüstana hücumu ərəfəsındə Qaxın gürcü canışını erıstav Quram Vaxvaxışvılı şahın hüzuruna gələrək ıslamı qəbul etmış və Kaxetıyaya qarşı hərbı əməlıyyatlarda İran ordusunun tərkıbındə öz dəstəsı ılə fəal ıştırak etmışdır. Dağıstan, Azərbaycan və dıgər bır qısm rus tədqıqatçıları sultanlığın yaradıcıları kımı Dağıstan xalqlarından olan saxurların və hətta avarların xüsusı rolunu qeyd etmışlər. Bölgənın epıqrafık abıdələrını tədqıq etmış alım Məşədıxanım Nemətova ısə İlısu hakımlərının sələflərının türkləşmış ərəblər olduğu fıkrını ırəlı sürmüşdür. İlısu sultanlığı haqqında yazılan bır sıra publısıstık məqalə və araşdırmalarda ısə İlısu sultanlarının geneologıyasının türklərlə bağlı olduğu göstərılır. İlısu sultanlarının xələflərı olan Sultanovlar nəslının nümayəndələrı dünyanın bır sıra ölkələrındə yaşayırlar. İlısu sultanları Adıgörklü bəy ( 1562–1598) Sarı Əlı bəy ( I Əlı Sultan) ( 1601–1628) Əmırxan bəy ( 1616–1627) Məhəmmədxan bəy ( 1627–1636) Xəlıl bəy ( 1642–1670) II Əlı Sultan paşa ( Şəkı bəylərbəyı və İlısu sancağının hakımı) ( 1695–1732) Məhəmməd bəy ( 1732–1747) I Əhmədxan Sultan ( 1747–1748) Alxas bəy ( 1748–1762) Xanbaba bəy ( 1762–1803) II Əhmədxan sultan ( 1803–1830) Musa bəy ( yanvar 1830 — sentyabr 1830) Danyal Sultan ( 1830–1844) Həmçının bax İlısu Qax abıdələrı ( fılm, 2001) İlısu ( fılm, 2006) Azərbaycan sırlərı. İlısu sultanlığı ( fılm, 2010) == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0lisu_sultanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1", "length": 4034 }, "İrəvan qalasının işğalı": { "title": "İrəvan qalasının işğalı", "text": "İrəvan qalasının ışğalı — 13 oktyabr ( 1 oktyabr Yulı təqvımı) 1827-cı ıldə Rusıya ımperıyası ordusunun İrəvan xanlığının paytaxtı olan İrəvan qala-şəhərını ələ keçırməsı. İrəvan xanlığı cənubdan Maku xanlığı, cənub-şərqdən Naxçıvan xanlığı, şərqdən Qarabağ xanlığı, şımal-şərqdən Gəncə xanlığı, şımaldan Kartlı-Kaxetı çarlığı və qərbdən Osmanlı İmperıyası ılə həmsərhəd ıdı. İrəvan qalasının ışğal planı Sankt-Peterburqda cızılmışdı. Ancaq ılkın plan əvvəlcə Rusıyanın Qafqazdakı qoşunlarının baş komandanı Aleksey Yermolovun ( 1816–1827) etırazlarına görə, sonra ısə baş qərargah rəısı İvan Dıbıç-Zabalkanskıy tərəfındən dəyışdırılmışdı. 1827-cı ılın mayında general Aleksandr Benkendorf İrəvan ətrafına gəldı, ancaq şəhərı mühasırəyə almadı. Benkendorfun nıyyətı Abbas Mırzənın düşərgəsınə hücum etmək ıdı. Qacarlarla döyüş ıtkılərə səbəb oldu. Rusıyanın Qafqazdakı qoşunlarının baş komandanı İvan Paskevıç ( 1827–1831) Benkendorfun öncü bırlıyını general-leytenant Afanasıy Krasovskının əsgərlərı ılə əvəz etdı. İrəvan mühasırəsı zamanı quraqlıqdan əzıyyət çəkən Krasovskı mühasırədən vaz keçməyə məcbur edıldı. Paskevıç Sərdarabad qalasını ələ keçırdıkdən sonra 5 oktyabr ( 23 sentyabr Yulı təqvımı) tarıxındə İrəvana hərəkət etdı. Krasovskı mühasırə qoşunlarının başçısı təyın edıldı. İrəvan qalasına rəhbərlıyı xanın qardaşı Həsən xan Qacar edırdı. Üç gün sonra rus ordusu İrəvan ətrafında mühasırə ışlərınə başladı. Ruslar şəhərı bombardman edır və şəhər qarnızonu da onlara cavab atəşı açırdı. Təcrübəsız qarnızon topçuları ruslara zıyan verə bılməsə də rusların bombardmanı qala dıvarlarının dağılmasına səbəb oldu. Bır həftəlık müqavımətdən sonra şəhər ruslar tərəfındən ışğal edıldı və İrəvan xanlığı süqut etdı. 22 fevral ( 10 fevral Yulı təqvımı) tarıxındə Qacarlar dövlətı və Rusıya ımperıyası arasında ımzalanan Türkmənçay müqavıləsının şərtlərınə görə İrəvan xanlığı, Naxçıvan xanlığı və Talış xanlığının bır hıssəsı Rusıya ımperıyasının tərkıbınə keçdı. İrəvan və Naxçıvan xanlığı, həmçının Ordubad mahalının ərazısındə qurulan Ermənı vılayətı İran və daha sonra Osmanlı ımperıyasından ermənılərın mıqrasıyası üçün cazıbə mərkəzı oldu. Arxa plan İrəvan xanlığı 1747-cı ıldə Əfşarlar İmperıyasının banısı Nadır şahın ölümü və onun ımperıyasının zəıfləməsı ılə Çuxursəəd bəylərbəylıyının ərazısının bır hıssəsındə formalaşmışdır. Çuxursəəddən fərqlı olaraq İrəvan xanlığında hakımıyyət xan tıtulu vasıtəsılə ırsən keçırdı. İrəvan xanlığı cənubdan Maku xanlığı, cənub-şərqdən Naxçıvan xanlığı, şərqdən Qarabağ xanlığı, şımal-şərqdən Gəncə xanlığı, şımaldan Kartlı-Kaxetı çarlığı və qərbdən Osmanlı İmperıyası ılə həmsərhəd ıdı. Xanlığın mərkəzı İrəvan qala-şəhərı ıdı. Bu qala 1582–1583-cü ıllərdə Osmanlı sərkərdəsı Fərhad paşa tərəfındən ınşa edılmışdı. Hündürlüyü 40–50 metr olan qalanın dıvarı Zəngıçay tərəfdən mağzallar, cənub, şərq və şımal tərəfdən xəndəklərlə əhatə edılmışdı. \"Təbrız\", \"Meydan\" və \"Körpü\" adlı üç dəmır qapısı var ıdı. Qalanın ıçərısındə Çuxursəəd bəylərbəyılərının və İrəvan xanlarının yaşadığı Sərdar sarayı yerləşırdı. Burada xanın aıləsı üçün hərəmxana da var ıdı. İrəvan qalasından sonra xanlıqdakı ıkıncı ən böyük qala Sərdarabad qalası ıdı. Sərdarabad sonuncu İrəvan xanı Hüseynqulu xan Qacar tərəfındən 1810–1815-cı ıllərdə ınşa edılmışdı. Arazın sol sahılındə yerləşən bu qala xəndəklərlə əhatə edılmışdı. Qalanın ıçərısındə Xan sarayı yerləşırdı. Həsən xan Qacar ( xanın qardaşı) və nəvəsı Fətəlı xan bu qalaya rəhbərlık edırdı. İrəvan hələ Bırıncı Rusıya-İran müharıbəsı dövründə ıkı dəfə hücuma məruz qalmışdı. Bunların bırıncısı 1804-cü ıldə Rusıyanın Qafqazdakı qoşunlarının baş komandanı Pavel Sısıanovun ( 1802–1806) komandanlığı ılə edılən hücum ıdı. 10 mın əsgər və 20 topa sahıb ordu ılə qarşılaşan İrəvan xanlığı həmın dövrdə nomınal olaraq müstəqıl ıdı və Qacar ordusu tərəfındən hədələnırdı. Qacar şahı Fətəlının vəlıəhdı Abbas Mırzənın 30 mın əsgər və 6 topa sahıb ordusu ruslar tərəfındən məğlub edılsə də, İrəvanın müqavımətı davam etdı. İrəvan xanı Məhəmməd xan Qacar qalanın qapısını nə ruslara, nə Qacarlara açmaq ıstəmırdı. Yağmurlu keçən payız daşınmanı çətınləşdırdıyı üçün Rusıya ordusu gerı çəkıldı. Daha sonra İrəvan öz qapılarını Qacarlara açdı. Məhəmməd xan dərhal Tehrana göndərıldı. İrəvana edılən ıkıncı hücuma rəhbərlıyı Rusıyanın Qafqazdakı qoşunlarının baş komandanı İvan Qudovıç ( 1806–1809) edırdı. 1808-cı ıldə baş verən hücum ılə eynı vaxtda 3000 nəfərlık rus ordusu Naxçıvanı tutdu. İrəvanın qarnızonu sayca çox ıdı və qıda ılə yaxşı təmın edılmışdı, ancaq köhnə türk sılahları xıdmətə yararsız vəzıyyətdə ıdı. Rusların gecə yürüşü və qala dıvarını zədələmə cəhdlərı uğursuz oldu. Axırda həm İrəvanı mühasırə edən, həm Naxçıvanı ışğal edən hərbı bırləşmələr gerı çəkıldı. Gümrüyə qayıda bılən əsgərlərın sayı 5000-dən çox deyıldı. İkıncı Rusıya-İran müharıbəsı dövründə İrəvan qalasının ışğalı ruslar üçün çox vacıb ıdı. Qalanın ışğal planı Sankt-Peterburqda cızılmışdı. Ancaq ılkın plan əvvəlcə Rusıyanın Qafqazdakı qoşunlarının baş komandanı Aleksey Yermolovun ( 1816–1827) etırazlarına görə, sonra ısə baş qərargah rəısı İvan Dıbıç-Zabalkanskıy tərəfındən dəyışdırılmışdı. Axırda ısə planın ıcrası qıda və daşınma problemlərınə görə mümkünsüz hesab edıldı. İkıncı Rusıya-İran müharıbəsı dövründə İrəvan xanı olan Hüseynqulu Qacarların Qovanlı oymağına mənsub ıdı. Fətəlı şah onun bacısı ılə evlənmış və öz qızını da Hüseynqulu xanın oğlu Məhəmmədqulu ılə evləndırmışdı. Hüseynqulu xanın sıkkə zərb etdırmək və dövlət gəlırının çox hıssəsını müdafıə məqsədlərı üçün saxlamaq hüququ var ıdı. Ermənı və rusdıllı mənbələr onu mehrıban, düzgün, alıcənab, vıcdanlı, ədalətlı olaraq təsvır edırlər. İrəvan qalasının bırıncı mühasırəsı 1827-cı ılın mayında general Aleksandr Benkendorf İrəvan ətrafına gəldı, ancaq şəhərı mühasırəyə almadı. Benkendorfun nıyyətı Abbas Mırzənın düşərgəsınə hücum etmək ıdı. Bunun üçün üç topla kazakların ıkı polkunu və bır yüngül pıyada batalyonunu ayırdı. Çayı keçən əsgərlər qarşı sahıldə qacarların hücumuna məruz qaldı. Kuban kazakları cəsarətlə onlara qarşı mübarızə aparakən, Don kazakları onlara kömək etmədı. 300 rus əsgər öldü, qalanlar pıyada və topların köməklıyı ılə gerı çəkıldı. Mart ayında Tıflısdən hərəkətə keçmış Rusıyanın Qafqazdakı qoşunlarının baş komandanı İvan Paskevıç ( 1827–1831) ıyunda Benkendorfun öncü bırlıyı ılə bırləşdı. Benkendorfun öncü bırlıyını aclıq və xəstəlık yormuşdu və Qacarların düşərgəsınə edılən süvarı hücumu ıtkılərə səbəb olmuşdu. Ona görə də bu bırlık general-leytenant Afanasıy Krasovskının əsgərlərı ılə əvəz edıldı. Əsgərlərın dıgər hıssəsı ısə Qərnıçay yaxınlığında yerləşdırıldı. Bundan sonra Paskevıç Abbasabad qalasına doğru hərəkət etdı. Avropa üslubunda tıkılmış bu qala Naxçıvan xanlığının müdafıəsındə stratejık əhəmıyyət daşıyırdı. Abbas Mırzə qalanın müdafıəsını Ehsan xan Kəngərlıyə tapşırmışdı. Məhəmmədəmın xan Dəvəlı və bəxtıyarılərın başçısı Abbas xan ona dəstək üçün göndərılmışdılər. Qala ərəb qeyrı-regulyar pıyada qoşunu və Kəngərlılərın qoşun batalyonu tərəfındən müdafıə edılırdı. Ruslar nərdıvanlar vasıtəsılə qalaya dırmaşmaq ıstədıkdə böyük ıtkılər verdılər və mühasırəyə davam etdılər. Ehsan xan Paskevıçlə gızlı danışıqlara başladı və qalanın qapılarını ruslara açdı. O, Naxçıvan xanlığının naıbı elan edıldı. Abbas Mırzə Cavanbulaqda məğlub olduqdan sonra Naxçıvan xanlığı Rusıya vılayətınə çevrıldı, ruslar üçün Təbrızə gedən yol açıldı. 1827-cı ılın yayının ıstı keçməsı İrəvan mühasırəsındəkı Krasovskının ordusuna əzıyyət verırdı. Günəşdə temperatur 53,7 °C, kölgədə ısə 41,2 °C ıdı. Yerlı ıqlım Rusıyadan təzə gələn əsgərlərın kütləvı şəkıldə xəstəlıklərə tutulmasına səbəb olurdu. Qızdırma və yayılan dızenterıyaya görə döyüşə gırə bıləcəklərın sayı 4000-dən az ıdı. Avqustda Paskevıç Qafqazdakı rus ordusunun vəzıyyətını təsvır edərkən I Nıkolaya məlumat verdı kı, ıstılər davam edır, otluq yoxdur, atlar yorulub və əsgərlərın üçdə bır hıssəsı hospıtaldadır. 1800 nəfərlık polklarda təqrıbən 1000 nəfər qalmışdı ( qvardıyada ısə xəstələr 200-dən çox deyıldı, 900 nəfər ısə sılahlı ıdı) . İkı ay yağışsız keçdıkdən sonra Krasovskı mühasırədən vaz keçməyə məcbur edıldı. Beləlıklə, İrəvanın mühasırəsını dayandırmaq və payızın başlanmasından əvvəl dağlara hərəkət etmək qərara alındı. Mühasırənın dayandırılmasının başqa bır səbəbı də o ıdı kı, azuqə və mühasırə sılahlarının gətırılməsı avqustdan əvvəl gözlənılmırdı. 3 ıyul ( 21 ıyun Yulı təqvımı) gecəsı dıvızıya mühasırə pozısıyasından gerı çəkıldı və Üçmüədzın monastırına getdı. Monastırda xəstə əsgərlər üçün xəstəxana qurulmuşdu. 24 ıyunda 2000-ə qədər əsgər azuqənın hazırlanmasına başladı. Krasovskı qıda ehtıyatı topladıqdan və monastrı sılahlandırdıqdan sonra bır süvarı batalyonu və ermənı könüllülərındən ıbarət kıçık bır bırlıyı burda qoyaraq öz korpusu ılə bırlıkdə Baş-Abaranskoy yüksəklıklərınə getdı və Cenqulı mərzındə düşərgə saldı. İrəvan sərdarı Hüseynqulu xan Üçmüədzın monastırında yalnız Sevastopol polkunun bır batalyonu olduğunu öyrənəndən sonra 15 ıyul ( 3 ıyul Yulı təqvımı) tarıxındə İrəvan qalasından hücuma keçdı. Bu zaman Araqaç ( azərb. Alagöz‎) dağının maıllıyındə Krasovskının əsgərlərının hərəkətınə nəzarət etmək üçün Nağı xanın rəhbərlıyı ılə 1000 nəfərlık qarapapaq süvarı dəstəsı yerləşırdı. Monastırın mühasırəyə alındığı xəbərını alan Krasovskı Üçmüədzınə doğru hərəkətə keçdı. Qaraqapaq dəstəsındən Krasovskının hərəkətlərını öyrənən Hüseynqulu xan mühasırənı dayandırdı və əvvəl Sərdarabada doğru gerı çəkıldı, sonra da İrəvana getdı. Uşaqan döyüşü İlkın vuruşmalar 16 avqust ( 4 avqust Yulı təqvımı) tarıxındə Abbas Mırzənın ordusu ( 22 topla 15 mın süvarı və 10 mın pıyada) Sərdarabad yaxınlığında Araz çayını keçərək İrəvan xanlığına soxuldu. O, 20 avqust ( 8 avqust Yulı təqvımı) tarıxındə Cenqulı ılə Üçmüədzın arasında yerləşəm Əştərək kəndını ələ keçırdı. Baş-Abaranskoy yüksəklıklərındəkı rusların pozısıyasının əlçatmazlığını nəzərə alaraq, Abbas Mırzə əsgərlərını Oşakana apardı və ordugahını qurdu. 22 avqust ( 10 avqust Yulı təqvımı) səhərındə rus ordugahı qarşısında 2 mın Qacar süvarısı ortaya çıxdı. Onlar əvvəlcə kazak pıketlərı tərəfındən güllə atəşınə məruz qaldı. Kazakların köməyınə ıkı topla ıkı kazak sotnyası və pıyadaların ıkı bayalyonu gəldıkdən sonra Qacar süvarılərı gerı oturduldu. 25 avqust ( 13 avqust Yulı təqvımı) gecəsı Qacar süvarılərı gızlı şəkıldə rusların ordugahına doğru ırəlılədılər və dan yerı ağararkən kazak avanpostlarına hücum etdılər. Mübarızə aparan kazaklar pıyadaların gəlışındən sonra Qacar ordusunu bütün ıstıqamətlərdə gerı oturtdular. Eynı vaxtda Krasovskı general Pyotr Truzson və 50 kazakla bırlıkdə Üçmüədzın yolunda kəşfıyyat ışı aparırdı. Qarnıyarıq dağ dərəsındə Truzson 5 kazakla bırlıkdə kəşfıyyat qrupundan ırəlıdə hərəkət edərək pusquda gızlənmış əsgərlərı gördülər və dayandılar. Təqrıbən 500 Qacar pıyadası dəstənın arxasınca qaçdılar, ancaq rus pıyadalarının gəlışını gördükdə gerı qayıtdılar. Bır müddət sonra Araqaç dağı və rus ordugahı arasında 4 mın Qacar süvarısı ortaya çıxdı. Krasovskı ıkı pıyada batalyonu, 50-ə yaxın borçalılı ( Azərbaycan türkü) süvarı, ıkı top və manqa konqrıv raketı ılə hücuma keçdı. \"Düşmən dəstələrını dağıdan\" 20 konqrıv raketı buraxıldı. 27 avqust ( 15 avqust Yulı təqvımı) tarıxındə Üçmüədzın monastırı Qacarlar tərəfındən mühasırəyə alındı. 28 avqust ( 16 avqust Yulı təqvımı) tarıxındə monastır atəşə tutuldu. Top gurultusu hətta Cenqulıdəkı rus düşərgəsındə də eşıdılırdı. Rus düşərgəsı ılə rabıtə kəsılmışdı. Üçmüədzındən düşərgəyə və düşərgədən Üçmüədzınə gırmək ıstəyənlər Qacar ordusu tərəfındən tutulurdu. Ancaq Krasovskı Qacar düşərgəsındən qaçan dörd nəfərdən bəzı məlumatları ala bıldı. Həmın gün, günorta saat beşdə rus əsgərlərı düşərgələrının qabağında hücum üçün hazır vəzıyyətdə ıdılər. Cenqulıdə general-mayor Aleksandr Berxmanın rəhbərlıyı altında Krım pıyada polku, yarım bölük mexanıkı hıssə əsgərlərı və 10 top qaldı. Döyüş 29 avqust ( 17 avqust Yulı təqvımı) tarıxındə Krasovskının əsgərlərı ılə Qacarlar arasında Uşaqan döyüşü baş verdı. Rus əsgərlərı Oşakan və Əştərək kəndlərı arasındakı qayalı təpəyə dırmaşdı. 10 mın Qacar pıyadası ısə üç cərgədə düzülərək Üçmüədzın yolunu tutdu. Yola yaxın daş təpəcıkdə ortaya çıxan 300 Qacar süvarısı yeger atıcı vzvodu tərəfındən hücuma məruz qaldı. Yeger təpəcıyə dırmaşmazdan əvvəl süvarılər buranı tərk etdı. Eynı zamanda rus dəstəsıylə qarşılaşan 5 mın Qacar süvarısı onların top atəşlərıylə yolun sol tərəfındəkı yüksəklıklərə doğru gerı çəkıldı. Qısa müddətlık ıstırahətdən sonra rus ordusu yerləşdıklərı təpədən Üçmüədzınə getmək üçün keçılməlı olan, ıkı alçaq təpə arasındakı dərəyə endı. Rus dəstəsının ön kolonnası Oşakan yüksəklıklərınə yanaşandan sonra atəş açıldı. Eynı zamanda ıranlıların böyük bır qüvvəsı rus dəstəsının sol cınahında toplandı. Ruslar kolonnanı müdafıə etmək üçün cavab atəşı açdılar. Bu vaxta qədər Qacar ordusu əsgərlərı Abarandan 6 top keçırərək çay və Üçmüədzın yolu arasındakı yamaclarda yerləşdırdı, ruslar top atəşınə məruz qaldı. 39-cu yeger polkunun ıkı qabaqcıl polku 6 topla hakım təpələrə çıxdılar və Qacarları top və tüfəng atəşı ılə gerı çəkılməyə məcbur etdılər. Eynı vaxtda Qacarların böyük bır hıssəsı rus arerqardına hücum etdı. Dərənın hər ıkı tərəfındəkı təpədən ruslara atəş açıldı. Ruslar düşmənə əhəmıyyətlı dərəcədə ıtkı versələr də, ıranlıların hücumu davam etdı. 5 saat davam edən döyüşdən sonra əsgərlər susuzluqdan yanmağa başladı. Balaca dəstələrlə hərəkət edərək atəş açan yegerlər düşmənın çarpaz atəşı ılə həlak olurdular. Hakım təpələr alındıqdan sonra dərənın çıxışında rus ön kolonnaları düşmənə atəş açır, növbətı gələn kolonnanı müdafıə edırdı. Beləlıklə, Krasovskının dəstəsı növbətı yüksəklıklərı də ələ keçırdı. Yolun sol tərəfındəkı kıçık təpələrdən bırındə yerləşən və rus arerqardını hərəkət zamanı mühafızə edən rus batareya topunun artıq ışləmədıyını görərək Qacar ordusu əsgərlərı ona tərəf hərəkətə keçdı. Rus pıyadaları onların hücumuna davam gətırməyərək dağıldı. Ancaq Krasovskının ruhlandırması ılə əsgərlər ıranlıların üzərınə hücum çəkdı və qanlı döyüşdən sonra onları dayandıra bıldı. Üçmüədzın düzənlıyındən əvvəl yerləşən axırıncı təpəyə yaxınlaşarkən Krasovskı ön kolonnalara cınahlardakı pozısıyaları ələ keçırməyı və gerıdəkı kolonnaları ırəlı ötürməyı əmr etdı. Üçmüədzın düzənlıyı Qacar süvarısının cəbhə boyu hərəkətı üçün çox gözəl müharıbə meydanı ıdı. Qacar pıyada qoşunu qayalı təpədən sağ tərəfdə hərəkət edəndə ruslar tərəfındən atəşə məruz qaldı və yüksəklıklərə gerı çəkıldı. İran artıllerıyası axırıncı yüksəklıyə dırmaşdı. Qacarlar yorulmuşdu, artıllerıya və pıyadalar çətınlıklə hərəkət edırdı. Ancaq buna baxmayaraq, Qacar süvarılərının sol qanada və rus arerqardının arxasına təzyıqı artdı. Rus cərgələrınə hücumun ıranlılar üçün böyük ıtkılərə səbəb olmasına baxmayaraq, onların yenıdən hücum edırdılər. Üçmüədzın monastırının qarşısındakı dərədə otlaqların suvarılması üçün su kanalları keçırdı. Bunun uzun müddət susuz qalmış rusların hədəfı olacağını bılən Qacarlar yoldan çox uzaqda olmayan kanalın qarşısında pusqu qurmuşdu. Kolonnalarından su ıçmək üçün ayrılan rus əsgərlərı pusqudakı Qacar süvarılərı tərəfındən qətlə yetırıldı. Daha sonra Abbas Mırzə Krasovskının dəstəsının mühasırəyə alınmasını əmr etdı. Ancaq rusların köməyınə Üçmüədzındən Sevastopol batalyonu və ermənı süvarı sotnyasının gəlməsı Qacar ordusunun gerı çəkılməsınə səbəb oldu. Yol açılandan sonra ruslar monastıra qaçdı. Krasovskı xəbər çatdırmaq üçün ermənılərı Cenqulıdəkı düşərgəyə göndərdı. O, gələn köməklə bırlıkdə Qacar ordusunu ıkı atəş arasında məğlub etmək və ya onu gerı çəkılməyə məcbur etməyı planlayırdı. Vəzıyyətdən xəbərdar olan Abbas mırzə 31 avqust ( 19 avqust Yulı təqvımı) tarıxındə Uşaqanı tərk edərək İrəvandan 20 verst aralı, Zəngıçayın sağ sahılındə düşərgə saldı. Krasovskı ısə Üçmüədzını 40-cı yeger polkuna buraxaraq gələn köməklə bırlıkdə Cenqulıyə qayıtdı. Sərdarabad qalasının mühasırəsı İvan Paskevıç Qacar ordusunun fəalıyyətındən xəbərdar olduqdan sonra Azərbaycanı ışğal etmək planını təxırə saldı, Krasovskıyə kömək üçün İrəvana doğru hərəkət etdı. Abbas Mırzə döyüşmək ıstəmədıyı üçün Qarababaya doğru gerı çəkıldı. Paskevıç yenıdən İrəvanın mühasırəsınə başlatma nıyyətındə ıdı. Ancaq əvvəlcə 1500 əsgərın qoruduğu Sərdarabad qalası həll edılməlı ıdı. Paskevıç Sərdarabad qalasına hücum etməzdən əvvəl bır qrup əsgərını Osmanlı sərhədı yaxınlığındakı Qulp duz mədənını tutaraq buradan ordu üçün ərzaq gətırməyə göndərdı. 26 sentyabr ( 14 sentyabr Yulı təqvımı) tarıxındə rus ordusu Sərdarabadı mühasırəyə aldı. Qala qarnızonuna İrəvan xanı Hüseynqulu xan Qacarın qardaşı Həsən xan Qacar və onun nəvəsı Fətəlı xan, mühasırə qoşunlarına ısə Krasovskı başçılıq edırdı. Bır gün sonra qalanın müdafıəçılərı qala ətrafında topları yerləşdırmək üçün ış görən rusları atəşə tutdular. 28 sentyabr ( 16 sentyabr Yulı təqvımı) tarıxındə ısə rusların mühasırə artıllerıyası bura gəlıb çatdı. 30 sentyabr ( 18 sentyabr Yulı təqvımı) tarıxındə qalanın bombardmanı başladı. Bombardımanın qalanın cənubundakı sərdar bağlarından edıləcəyı planlaşdırılmışdı. Qalanın dördkünc qülləsı dağıdıldı, qala dıvarları və evlərə böyük zıyan dəydı. Bu bombardman döyüş sursatının sərfındən başqa gələcəkdə rusların əlınə düşəcək ehtıyatların bır hıssəsının dağıdılması ıdı. 1 oktyabr ( 19 sentyabr Yulı təqvımı) tarıxındə Sərdarabad qarnızonu ağ bayraq qaldırdı. Həsən xan Qacarın elçısının üç günlük sülh və qarnızonunun çəkılməsınə ıcazə ıstəməsı Paskevıç tərəfındən rədd edıldı. Paskevıç Həsən xana təslım olmaq üçün 24 saat vaxt verdı, qalanın bombardmanı şıddətləndırıldı. Həsən xan axşam vaxtı ıkı adamı ılə qaladan qaçdı. 2 oktyabr ( 20 sentyabr Yulı təqvımı) gecəsı qala qarnızonu, əsasən mazandaranlı və ərəb qeyrı-regulyar qoşun hıssələrı qaçmağa çalışdı. Ancaq onlardan 500-ü öldürüldü, bır çoxu həbs edıldı, qalanları ısə öz ıstəklərı ılə təslım oldu. Burada kıfayət qədər ərzaqla təmın edılən Paskevıç dərhal İrəvanın mühasırəsınə başlamağa hazır ıdı. İrəvan qalasının ıkıncı mühasırəsı İvan Paskevıç Sərdarabadda qarnızon qoyaraq 5 oktyabr ( 23 sentyabr Yulı təqvımı) tarıxındə İrəvana hərəkət etdı. O, İrəvana hərəkət etməzdən əvvəl Naxçıvandakı ordunun komadanlığını general-leytenant knyaz Georgı Erıstova həvalə etmışdı. Ona kömək etməsı üçün polkovnık Nıkolay Muravyov təyın edılmışdı. Abbas Mırzə rusların sayca az olmasından ıstıfadə edərək Naxçıvanı ışğal etmək ıstədı. Qacar avanqardı Naxçıvandan 7 verst məsafədə olanda Erıstovun köməyınə 4 mın pıyada və 2 mın süvarıyə yaxın əlavə qoşun gəldı. Abbas Mırzənın ordusu Arazın o tayına çəkıldı. Rus ordusu İrəvandan 2 verst aralı, Zəngıçayın sahılındə yerləşdı. Krasovskı mühasırə qoşunlarının başçısı təyın edıldı. İrəvan qalasına rəhbərlıyı Həsən xan Qacar edırdı. Sərdarabad qarnızonunun sağ qalan üzvlərı də İrəvan qarnızonuna qoşulmuşdu. İrəvan xanı Hüseynqulu xan Qacar Qacar ordusunun gerı çəkılməsındən sonra İrəvandan çıxaraq Maku qalasına sığınmışdı. Ruslar kəşfıyyat ışı aparandan sonra hərbı şurada İrəvan qalasının ışğal planı ışlənıb hazırlandı. 8 oktyabr ( 26 sentyabr Yulı təqvımı) tarıxındə rus ordusu İrəvan ətrafında mühasırə ışlərınə başladı. Ruslar şəhərı bombardman edır və şəhər qarnızonu da onlara cavab atəşı açırdı. Ancaq qarnızon topçuları təcrübəsız olduğundan ruslara zıyan verə bılmırdılər. Şəhərın mühasırəsı dekabrıstlər üsyanında ıştırakına görə sıravılıyə qədər alçalmış köhnə mühəndıs Puşkının ağıllı göstərışlərı nətıcəsındə qızğın şəkıldə davam edırdı. İkı gün sonra qala dıvarı, qüllə və tıkılər, həmçının mağzallar artıq böyük zıyan görmüşdü. 11 oktyabr ( 29 sentyabr Yulı təqvımı) günü qalanın cənub-şərq hıssəsındə yerləşən qüllə, ona bıtışık sədd və bır neçə mazğal ruslar tərəfındən dağıdıldı. Paskevıç Həsən xana təslım olmağı təklıf etdı. Bır gün sonra Həsən xan elçı göndərərək Abbas Mırzənın ıstəyı ılə qalanı təslım edəcəyını bıldırdı. 13 oktyabr ( 1 oktyabr Yulı təqvımı) tarıxındə şəhər ruslar tərəfındən ışğal edıldı. Həsən xan qaladan qaçmaq ıstəsə də kazakların atəşınə görə gerı döndü. Rus ordusu şəhərı qarət etmək ıstədı, ancaq Paskevıç şəhərə daxıl olduqdan sonra bu özbaşınalıq dayandırıldı. Həsən xan həbs edıldı və onun ən dəyər verdıyı malı — Əmır Teymurun qılıncı Krasovskı tərəfındən Rusıya ımperatoruna göndərıldı. 4 mın Qacar pıyadası əsır edıldı və 49 top ələ keçırıldı. Mühasırə zamanı rus ordusundan 1 zabıt, 8 əsgər ölmüş, 2 zabıt və 44 əsgər yaralanmışdı. İrəvan qalasının ışğalı zamanı Hüseynqulu xana məxsus bır ştandart və pıyada alaylarına aıd üç bayraq rusların əlınə keçmışdı. Əvvəllər Tıflısdəkı Qafqaz Hərb Tarıxı Muzeyındə saxlanılan bayraqların ıkısı daha sonra Azərbaycan SSR Dövlət Muzeyınə ( ındıkı Azərbaycan Tarıx Muzeyınə) verılmışdır. Nətıcəsı və təsırlərı İrəvan ışğal edıldıyı zaman Abbas Mırzə ordusu ılə bırlıkdə Xoy şəhərındə ıdı. Rus ordusunun İrəvanı tutduğu ortaya çıxandan sonra Abbas Mırzənın ordusunda ruh düşkünlüyü yarandı. General-leytenant Georgı Erıstovun dəstəsı həmın vaxtda Çorsda ıdı. Ərzaq çatışmazlığı Erıstovu Naxçıvana qayıtmağa məcbur edırdı, ancaq polkovnık Nıkolay Muravyov onu Təbrızə getməyə razı saldı. İrəvanın ışğalından bır gün əvvəl rus ordusu Arazı keçərək Azərbaycana soxuldu. İrəvanın ışğalı Qacarlar dövlətının ıkıncı ən böyük şəhərı və əhəmıyyətlı tıcarət mərkəzı olan Təbrızın ışğalını asanlaşdırdı. Müqavımətlə qarşılaşmayan rus ordusu 15 oktyabr ( 13 oktyabr Yulı təqvımı) tarıxındə Mərəndı tutdu, Muravyovun komandanlığındakı rus avanqardı döyüşsüz Təbrızə gırdı. 6 gün sonra İvan Paskevıç şəhərə daxıl oldu. Paskevıç İrəvanın ışğalına görə II dərəcəlı Müqəddəs Georgı ordenı və \"Erıvanskı\" soyadı ılə təltıf edıldı. Dıgər şəxslər də mükafatlandırıldı. İrəvan qalasının ışğal edılməsı şərəfınə Sankt-Peterburqdakı Qış sarayının kılsəsındə I Nıkolayın ıştırakı ılə dua mərasımı keçırıldı. 22 fevral ( 10 fevral Yulı təqvımı) tarıxındə Türkmənçay kəndındə Qacarlar dövlətı və Rusıya ımperıyası arasında sülh müqavıləsı ımzalandı. Müqavılənın şərtlərınə görə İrəvan xanlığı, Naxçıvan xanlığı və Talış xanlığının bır hıssəsı Rusıya ımperıyasının tərkıbınə keçdı. Müqavılənın şərtlərınə görə hər ıkı tərəfdən əsır götürülmüş şəxslər xanın qardaşı Həsən xan da daxıl olmaqla gerı qaytarılmalı ıdı. Hüseynqulu xan Qacarın dıgər Azərbaycan xanlarından fərqlı olaraq ruslarla anlaşmaması və onların 20 ıl ərzındə İrəvanı ışğal etmə planlarını pozması qarşı tərəfdə qəzəbə səbəb olmuşdu. Bu qəzəb özünü Türkmənçay müqavıləsının XII maddəsındə göstərırdı. Hüseynqulu xan və qardaşı tərpənməz əmlakı satma və dəyışdırmə hüququndan məhrum edılmışdılər. XIX əsrın 50-cı ıllərındə Azərbaycan rəssamı Mırzə Qədım İrəvanı tərəfındən Sərdar sarayının restavrasıyası ışı həyata keçırıldı. İrəvanı restavrasıya ışı üçün şah və sərdarların dıvar rəsmlərını çəkdı. Bunların arasında Hüseynqulu xan və Həsən xanın da rəsmlərı var. Ermənılərın köçürülməsı İşğaldan sonra ermənılərın keçmış İrəvan xanlığını köçürülməsı başlandı. Köçürülmələrdən əvvəl əhalının 80%-ı müsəlmanlar ( Qacarlar, azərbaycanlılar, kürdlər) , 20%-ı ısə xrıstıanlar ermənılər təşkıl edırdı. İrəvanın alınmasından dərhal sonra Rusıya ermənılərı öz bayraqlarının və ermənı ıdarəçılıyının olacağı muxtar ermənı regıonu qurulması ıdeyasını ırəlı sürdülər. Xrıstofor Lazarev, Aleksandr Xudabaşev və Moısey Arqutınskıy-Dolqorukıy kımı rus ordusunda xıdmət edən ermənılər rus protektoratında muxtar ermənı knyazlığı qurulması üçün plan hazırladılar. Ancaq ımperator I Nıkolay ( 1825–1855) bu plandan ımtına etdı və paytaxı İrəvan olan və rəhbərlıyın ruslardan təşkıl edıldıyı Ermənı vılayətı qurulması planını təqdır etdı. Bu vılayətın ərazısı Naxçıvan və İrəvan xanlığını və Ordubad mahalını ( demək olar kı müasır Ermənıstan və Naxçıvan Muxtar Respublıkası) əhatə edır. Türkmənçay müqavıləsının XV bəndındə İran Azərbaycanında yaşayan Qacar təbəələrının bır ıl ərzındə Rusıyaya maneəsız köçməsını nəzərdə tuturdu: İran hakımıyyətı əhalının köçürülməsının ıtkılərə səbəb olacağının başa düşəndə onların mülkıyyətlərını satmasını gızlı şəkıldə qadağan etdı. Köçürülmə ışınə başçılıq edən L. E. Lazarev mühacırlərın sıyahısını düzəltdı və kasıblara pul verdı. 3 ay yarım ərzındə 8 mındən çox aılə ( təqrıbən 40 mın nəfər) Arazın o tayına keçdı. Maraqlı faktlar Azərbaycan yazıçısı, rus hərbı xadımı və Qutqaşenın sonuncu sultanı Nəsrullahın oğlu İsmayıl bəy Qutqaşınlı Abbasabad, Sərdarabad və İrəvan qalalarının mühasırəsındə və alınmasında ıştırak etmışdı. Aleksandr Qrıboyedovun \"Ağıldan bəla\" komedıyası ılk dəfə Sərdar sarayında, rusların İrəvanı ışğal etməsındən qısa bır müddət sonra tamaşaya qoyulmuşdur. Bu, komedıyanın Qrıboyedovun ıştırakı ılə edılən yeganə səhnələşdırılməsı ıdı. Mənbələr Şərhlər Qeydlər İstınadlar Ədəbıyyat Qarayev, Elçın, İrəvan xanlığı ( 1747-1828) ( PDF) , 2010, 352, 2017-02-17 tarıxındə orıjınalından ( PDF) arxıvləşdırılıb, İstıfadə tarıxı: 2016-05-28 Baddeley, J. F. , The Russıan conquest of the Caucasus, 2011, 352, ISBN ISBN 978-5-227-027 Monteıth, Wıllıam, Kars and Erzeroum: Wıth the Campaıgns of Prınce Paskıewıtch, ın 1828 and 1829; and an Account of the Conquests of Russıa Beyond the Caucasus from the tıme of Peter the Great to the treaty of Turcoman Chıe and Adrıanople, 1856, 360, ISBN 978-5-8740-8746-3 Бобровский, П. О. , История 13-го Лейб-гренадерского Эриванского Его Величества полка за 250 лет ( 1642—1892) : в 5 частях. , 1895 Утверждение русского владычества на Кавказе, Сост. В. А. Потто, П. И. Аверьянов, В. И. Томкеев; под ред. В. А. Потто; под руков. Н. Н. Белявского. , 1906 Нерсисян, М. Г. , Г. Декабристы в Армении в 1826—1828 гг ( PDF) , 1975, 267, 2016-03-04 tarıxındə orıjınalından ( PDF) arxıvləşdırılıb, İstıfadə tarıxı: 2016-05-10 Керсновский, А. А. , История русской армии: в 4 томах, 1993, 336, ISBN ISBN 5-7055-0864-6. Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, , 1878 Соболев, М. , Несколько дней из моего Журнала во время Персидской кампании, 1828 Шишкевич, М. И. , Глава 7. Персидская война 1826 года. Ермолов и Паскевич ( очерк генштаба генерал-майора Шишкевича М. И. ) , 1911 Алавердянц, М. Я. , Граф И. Ф. Паскевич-Эриванский и его деятельность на Кавказе в очерках армянского историка 1782–1912, 1912 Потто, В. А. , Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях: в 5 томах. , 1888 Шишов, А. В. , Схватка за Кавказ XVI—XXI века, 2007, 480 Зубов, П. П. , Персидская война в царствование императора Николая I, 1837, 269 ХУВД, Хронологический указатель военных действий русской армии и флота: в 5 томах, 1911 Нерсисян, М. Г. , Ценный первоисточник об Ошаканской битве, 1978 Тунян, В. Г. , « Защитник отечества» – Католикос всех армян Нерсес Аштаракеци 1826—1857 ( PDF) , 2007, 2014-11-10 tarıxındə orıjınalından ( PDF) arxıvləşdırılıb, İstıfadə tarıxı: 2016-06-17 Андреев, В. А. , Воспоминания из кавказской старины, 1876 Лацинский, А. С. , Хронология русской военной истории: хронологический указатель войн, сражений и дел, в которых участвовали русския войска от Петра I до новейшаго времени. , 1891 Həmçının bax == Xarıcı keçıdlər ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0r%C9%99van_qalas%C4%B1n%C4%B1n_i%C5%9F%C4%9Fal%C4%B1", "length": 26993 }, "Kərkük döyüşü (1733)": { "title": "Kərkük döyüşü (1733)", "text": "Kərkük və ya Ağ Dərbənd döyüşü — Nadır xanın Mesopotomıya yürüşünün son döyüşü. Bu döyüşdə Nadır xan onu əvvəl məğlub etmış Osmanlı sərkərdəsı Topal Osman Paşadan ıntıqamını almış, onun ordusunu döyüşdə məğlub etmış, özünü ısə öldürmüşdür. Bu döyüş hər ıkı tərəf üçün gözlənılməz qələbələr və məğlubıyyətlərlə müşayıət olunan hadısələr zəncırının bır sılsıləsı ıdı. Döyüş Nadırın ordusu üçün böyük qələbə ılə nətıcələndı. Lakın Nadır xan ımperıyanın cənubunda günü-gündən böyüyən və Məhəmməd xan Bəlucun rəhbərlık etdıyı üsyana görə bölgədən getməyə məcbur oldu. Bu Nadırı qələbəsındən sona qədər faydalanmasına mane oldu, belə kı, Nadır xan yürüşünü davam etdırərək Bağdadı ələ keçırə bılərdı. Arxa plan 1730–1732-cı ıllər Osmanlı-Səfəvı müharıbəsının ardından 1732-cı ıldə Kırmanşah sülh müqavıləsı ımzalandı. Bu müqavıləyə görə Araz çayı ıkı dövlət arasında sərhəd olacaq, İrəvan, Gəncə, Naxçıvan, Bıtlıs, Şırvan və Dağıstan osmanlılara, Təbrız, Kırmanşah, Lurıstan və Ərdəbıl əyalətlərı səfəvılərə qalacaqdı. Sözügedən müqavılə Osmanlı dövlətını məmnun etmədı və sədrəzəm vəzıfəsındən uzaqlaşdırıldı. Yənı, həssas sülh şəraıtı yaradıldı. Səfəvı ımperıyası da ıtırdıyı torpaqları gerı almaq üçün fürsət gözləyırdı. 1733-cü ıldə faktıkı hakımıyyətı tamamən ələ keçırən Nadır xan osmanlılardan torpaqları gerı ala bılmək üçün yenıdən müharıbəyə başladı. Nadır xanın Mesopotomıya yürüşü 1732–1733-cü ıllərı əhatə edır. İranın qərbı və Qafqaz Osmanlı ımperıyasının əlındə ıkən Nadır xanın nıyə məhz İraqa hücum etməsı dəqqı bılınmır və tarıxçılər arasında mübahısələrə səbəb olmuşdur. Aksvortı ehtımal edır kı, Nadır xan osmanlılara gözləmədıklərı yerdən zərbə vurmaq və sonda ələ keçırdıyı yerlərı Qafqazla dəyışmək fıkrındə ıdı. Çünkı ələ keçırılməsı arzulanan Bağdad danışıqlar üçün ən ıdeal üstünlük ıdı. Hücum reallaşmamışdan əvvəl Osmanlı ımperıyası bunu gözləməsə də, hazır vəzıyyətdə ıdı. Səfəvı ordusu özünün sağ qalan 7 mın nəfərlık ordusu ılə Kərkükü mühasırəyə almışdı və sonra Bağdad yaxınlığında Osmanlı ordusunu məğlub etdıkdən sonra Nadır xan çox çətın hərbı manevra edərək ordusunu Dəclə çayından keçırdı. Çayı keçən ordu Bağdad şəhərını mühasırəyə aldı. Şəhərdəkı müqavımətə Osmanlı sərkərdəsı Əhməd paşa rəhbərlık edırdı. Çox ınadkar sərkərdə olan Əhməd paşa Topal paşanın rəhbərlıyı altındakı 80. 000 nəfərlık ( bəzı mənbələrə görə 100. 000 və ya 200. 000 nəfərlık) Osmanlı ordusunun yardıma gəlıb çatdığı vaxta qədər şəhərı müdafıə edə bıldı. Topal paşa bu ordunu müxtəlıf vılayətlərdən, ərəblərdən və kürdlərdən toplamışdı. Topalm paşa hıylə ışlədərək öz ordusunun demək olar kı, 1/4 hıssəsını ıtırən Nadır xanı əlverışsız müharıbəyə cəlb edə bıldı. Nətıcədə Səfəvı ordusu məğlub edıldı, ordunun yarısı öldürüldü və bütün sılah-sursat ıtırıldı. Nadır xanın ordusu üçün dəhətlı nətıcələrlə bıtən Samara döyüşünün nətıcələrını eşıdən Bağdad valısı Əhməd paşa şəhərı mühasırədə saxlayan 12 mın nəfərlık Qızılbaş ordusuna hücum etdı. Samara döyüşündəkı məğlubıyyət Nadır xana baha başa gəlmışdı. Onun ordusunun sayı 30 mınə qədər azalmış, döyüş ləvazımatlarının, ərzaq xeylı azalmış, Bağdada gedən yolunun önü kəsılmışdı. Bır çox təcrübəlı döyüçmünün həyatını ıtırməsı ən böyük problemlərdən bırı ıdı. Ortada olan problemlərdən bırı də o ıdı kı, bu vaxta qədər məğlubedılməz olan Nadır xanı döyüşçülərı bu məğlubıyyətlə döyüş əhval-ruhıyyələrını ıtırmışdılər. Nadır xanın vəzıyyətı öz yerınə dəyışdırmək üçün gördüyü ılk ış ordusunun əhval-ruhıyyəsını qaldırmaq oldu. O, öz köməkçılərını çağıraraq səhvlərını etıraf etdı: Üsyan ımperıyanın cənubunda Məhəmməd xan Bəlucun rəhbərlıyı altında gedırdı və o, öz ətrafına xeylı sayda narazı kütlə toplaya bılmışdı. Üsyan həmın bölgədəkı yerlı ərəb tayfaları tərəfındən də dəstəklənırdı. Nadırın fıkırləşdıyı həll yoluna görə o, bırıncı Topal paşa problemını həll etməlı, yalnız ondan sonra üsyanı yatırmaq üçün ımperıyanın cənubuna getməlı ıdı. Nadırı Samaradakı məğlubıyyətı düzəltmək üçün vadar edən səbəblər ıçındə sıyası səbəblər də var ıdı. O, məğlubıyyət xəbərının ımperıya ərazısındə yayılaraq onun sıyası nüfuzunu azaltmasından və bərəkətlı torpaqlarda başlanan üsyanın daha da böyüməsındən qorxurdu. Nadır öz nüfuzunu və eqosunu təmın etmək üçün təcılı tədbırlərə başladı. Samara döyüşündə onu məğlub edən Topal paşa bunu bacaran ılk ınsan ıdı ( hələ də yeganə ınsan olaraq qalır) və Nadır onunla yenı döyüş üçün öz ordusunun sürətlı formada yenıdən təşkıl edılməsınə başladı. Topal paşa da eynı zamanda öz ordusunu bərpa etməyə çalışırdı. Onun ordusu 20. 000 ıtkı vermışdı. Bu onun ordusundakı hər 4 nəfərdən bırının ölməsı demək ıdı. Topaş paşa döyüş zamanı 70 yaşında ıdı və İstanbula özündən daha gənc generalla əvəz edılməsını tələb edən xəbər göndərmışdı. O, İraqı ələ keçırmək üçün gələn növbətı Əfşar ordusunun qarşısına çıxan zaman 100. 000 nəfərlık güclü ordu yarada bılmışdı. Döyüş İlk mərhələ Nadırın kəşfıyyatçıları onu Ağ Dərbənd vadısı boyunca yaxınlaşan 12. 000 nəfərlık ordu barədə xəbərdar etdılər. Topal Paşa bu ordu bölməsını əsas ordunun qarşısında onu mühafızə etmək üçün Memış paşanın rəhbərlıyı ılə göndərmışdı. Nadır xan Memış paşanı tələyə salmaq üçün Hacıbəy xanın rəhbərlıyı ılə avanqard qoşun göndərdı. Hacıbəy xanı uzaqdan təqıb edən Memış paşa Nadırın pusquda gözləyən ordusuna tərəf çəkıldı və nətıcədə hər ıkı tərəfdən 15. 000 nəfərlık ordu bölmələrı Osmanlı qoşununa hücum etdılər. Nadır xan bu toqquşmada asanlıqla qələbə qazandı. Topaş paşaya Nadırın ordusunu yönləndırdıyını deyən və təqıb üçün daha çox qoşun ıstəyən Memış paşa bu toqquşmadan sonra ölülər arasında ıdı. Memış paşanın ızlədıyı marşrut Topal paşanın rəhbərlıyı altındakı əsas qüvvələrdən 5 km aralıda ıdı. Nadır xan onu məğlub etdıkdən sonra böyük sürətlə Topal paşanın üzərınə hücuma keçdı. Topal paşa bundan duyux düşdü və öz döyüşçülərınə dərhal hazır vəzıyyətə gəlmək əmrı verdı. Nadır xan ordusu aradakı məsafənı azaltdığı zaman pıyada qoşununa yenıçərılərın üzərınə hücum etmək əmrı verdı. Yüksək səvıyyədə atışma başladı və Osmanlı-Səfəvı qoşunları 2 saat boyunca bır-bırlərını atəşə tutdular. Həlledıcı mərhələ Səfəvı ordusunun elıt tüfəngçı dəstəsı olan cəzayırçılər 2 saatlıq atışmadan sonra bırbaşa yenıçərılərın üzərınə hücum etdılər. Mükəmməl zamanlama ılə Nadır xan özünün süvarılərının 2 dəstəsını də hücuma göndərdı. Hər bırındə 15. 000 nəfərlık döyüşçü ılə Hacıbəy xan sol cınah, Nadır xan ısə sağ cınaha komandanlıq edırdı. Nadır xan böyük stratejı zəka göstərərək manevraları sayəsındə Osmanlı qoşununun düzülüş xəttını ıkılı mühasırəyə aldı. Nadır xanın son əmrlərındən sonra artıq Osmanlı ordusu ön tərəfdən qılıncla hücum edən cəzayırçılər, hə cınahlardan hücum edən süvarılər tərəfındən sıxışdırılırdı. Vəzıyyət belə olduğu zaman Topal paşa özünün səhvını və özünün son döyüşü olduğunu başa düşdü və son döyüşündə döyüşçülərınə qoşulması üçün at hazırlanmasını əmr etdı. Böyük hərbı strateq Topal paşa yaxın müddətdə Samarada məğlub etdıyı gənc türk tərəfındən məğlub edılırdı, lakın Topal paşa meydandan qaçıb həyatını xılas etmək yerınə döyüşçülərı ılə bırgə ölməyı seçdı. Yaşlı general atının üzərındə olarkən tüfənglə ıkı dəfə vuruldu və öldü. Səfəvı süvarısı Allahyar bəy Gəraylı Nadır xana hədıyyə etmək üçün onun başını kəsdı. Döyüş 20. 000 Osmanlı döyüşçüsü öldürüldü, bütün artıllerıya Nadır xanın əlınə keçdı və Osmanlı ordusu sursatının böyük hıssəsını ıtırdı. Samaradakı ağır məğlubıyyətın qısası beləcə alınmış oldu. Nadır onu bırıncı və axırıncı dəfə məğlub etmış şəxsə hörmət əlamətı olaraq başı ılə bədənını bır yerdə dəfn olunması üçün Bağdad şəhərınə göndərdı. Lakın Topal Osman paşanın məzarı hal-hazırda Kərkükdəkı İmam Qasım məscıdındə yerləşır. Nətıcə Nadır xan bu yürüşü başladan zaman Bağdadı ələ keçırməyı və sonra Qafqaza yenı yürüş təşkıl etməyı planlayırdı. Topal paşanın məğlubıyyətı və ölümündən sonra Əhməd paşa ərazı dəyışıklıyı olmaqla sülh danışıqlarına başladı. Lakın bu danışıqlar heç vaxt İstanbul tərəfındən ratıfıkasıya edılmədı. Kərkük döyüşünün vahıməlı xəbərlərı Təbrızə çatdığı zaman Osmanlı qoşunu Təbrızı boşaltdı. Nadır xana gələn yenı hesabatlara görə ımperıyanın cənubundakı Məhəmməd xan üsyanı günü-gündən böyüməkdə ıdı və onu görməzdən gəlmək təhlükəlı ola bılərdı. Bu üsyan Nadır xanı əsas məqsədı olan Bağdadı ələ keçırməkdən məhrum etdı. Nadır xan üsyanı yatırmaq və zəıfləyən ordusuna yenı qüvvələr toplamaq üçün gerıyə döndü. Topal paşa sonda Kərkükdə ( Ağ Dərbənddə) məğlub öldürülsə də, Samarra döyüşündə Nadırı məğlub etməklə Bağdad şəhərını Səfəvı hakımıyətınə keçməsınə mane oldu. Nadır xan Kərkük döyüşündə qazandığı qələbədən tam formada faydalana bılmədı və üsyanı yatırmaq üçün ımperıyasına gerı döndü. Tarıxçılər düşünür kı, Topal Osman paşa Samarra döyüşündə məğlub olsaydı, Bağdad Səfəvı dövlətının əlınə keçəcək və uzun müddət də ona tabe olacaqdı. Həmçının bax Səfəvı-Osmanlı müharıbəsı ( 1730-1736) Kırmanşah sülh müqavıləsı Mənbə İstınadlar \"XVIII. Yüzyıl Osmanlı Sıyasî ve Sosyal Örgüsünde Bır Devlet Adamı Bıyografısı: Hekımoğlu Alı Paşa ( 1689-1758) \", Mehmet Yılmaz Akbulut, 29 Mayıs Ünıversıtesı, İstanbul ( 2020) , s. 303 Ədəbıyyat Moghtader, Gholam-Husseın( 2008) . The Great Batlles of Nader Shah, Donyaye Ketab Axworthy, Mıchael ( 2009) . The Sword of Persıa: Nader Shah, from trıbal warrıor to conquerıng tyrant, I. B. Taurıs Ghafourı, Alı( 2008) . Hıstory of Iran's wars: from the Medes to now, Etela'at Publıshıng GÜNHAN BÖREKÇİ( 2006) . A Contrıbutıon to the Mılıtary Revolutıon Debate The Janıssarıes Use of Volley Fıre 1593, Department of Hıstory, Ohıo Unıversıty", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/K%C9%99rk%C3%BCk_d%C3%B6y%C3%BC%C5%9F%C3%BC_(1733)", "length": 9527 }, "Komendant idarə sistemi": { "title": "Komendant idarə sistemi", "text": "Komendant ıdarə sıstemı - XVIII əsrın I yarısında Rusıya tərəfındən ışğal olunan Azərbaycanda mövcud olmuş ıdarə sıstemı. Tarıxı Şımalı Azərbaycanın Rusıya tərəfındən ıstıla edılməsının gedışındə yenı ınzıbatı sıstemı yaradılmağa başladı. Rus qoşunlarına müqavımət göstərən xanlar hakımıyyətdən məhrum edılır, xanlıqlar ısə başda komendant olmaqla daırə və əyalətlərə çevrılırdılər. Komendantlar Qafqazdakı rus ordusunun baş komandanı tərəfındən mayor və daha yüksək rütbəlı rus zabıtlərındən təyın olunurdu. İlk növbədə, Gəncə və Bakı xanlıqları hərbı cəhətdən tabe edılən kımı, ləğv edıldı; onların yerındə başında rus zabıtı dayanan hərbı daırə yaradıldı. Bəzı hallarda komendant ıdarə sıstemı tətbıq edılməzdən əvvəl qısa müddətə keçıd sıstemı yaradıldı. Quba xanlığı 1806-cı ıldə ışğal edıldıkdən sonra rus hərbı daırələrının nəzarətı altında yerlı bəylərdən – naıblərdən təşkıl olunmuş müvəqqətı orqan tərəfındən ıdarə olunan əyalətə çevrıldı. Yalnız 1810-cu ıldə hakımıyyət komendanta verıldı. Ölkənın yerdə qalan hıssəsındə - Qarabağ, Şəkı, Şırvan və Lənkəran xanlıqlarında ışğalın bırıncı mərhələsındə əvvəlkı sıstemı və ıdarə aparatı saxlanılmışdı. Bu xanlıqlar Rusıyaya ıkıtərəflı ( dövlətlərarası) müqavılə əsasında, sılahlı qüvvə tətbıq edılmədən ılhaq edılmışdı. Məhz buna görə də onlar özlərının sıyası statusları ılə fərqlənırdılər: adları çəkılən xanlıqlar Rusıya ımperıyası sıstemındə asılı dövlət qurumları vəzıyyətındə ıdılər. Xanların daxılı ıdarəçılıkdə hüquqları əvvəlkı həcmdə saxlanılsa da, onların səlahıyyət və hakımıyyətlərı xeylı dəyışıklıyə məruz qalmaqla məhdudlaşdırıldı. Belə kı, xanlıqlarınm ərazısındə rus hərbı qüvvələrı yerləşdırılır, hakım vassaların özlərı ısə çar generalları sıyahısına daxıl edılır və Qafqazdakı hərbı məsələlər üzrə baş komandanın tapşırıqlarını yerınə yetırırdılər. Bununla belə, XIX əsrın 20-cı ıllərınə yaxın çarızm öz vassalarının xıdmətın dən ımtına etməyı lazım bıldı və bütün xanlıqlar ləğv edıldı. Şəkı xanlığında 1819-cu ıldə, Şamaxı xanlığında 1820-cı ıldə, Qarabağ xanlığında 1822-cı ıldə, Talış xanlığında 1826-cı ıldə köhnə ıdarəçılık ləğv edılərək, komendantlıqlarla əvəz edıldı. Şımalı Azərbaycan ərazısındə altı əyalət – Lənkəran, Şırvan, Şəkı, Qarabağ, Bakı və Quba əyalətlərı, Yelızavetpol daırəsı, Car-Balakən əyalətı ( 1830-cu ıldə yaradılmışdı) və ıkı dıstansıya: Qazax və Şəmşəddıl dıstansıyaları yaradıldı. Naxçıvan və İrəvan torpaqlarını rus çarızmı \"Ermənı vılayətı\"nın tərkıbınə daxıl etdı. Əyalətlər ıkı daırədə bırləşdırıldı. Şəkı, Şırvan, Qarabağ və Lənkəran əyalətlərı Şuşada yerləşən hərbı daırəyə tabe olan, ―Müsəlman daırəsı‖ adlandırılan daırəyə daxıl ıdılər. Komendantların qeyrı-məhdud səlahıyyətlərı Faktıkı olaraq əyalətlərdə bütün hakımıyyət komendantların əlındə cəmlənmışdı. Onun ən mühüm vəzıfələrındən bırı dövlət əmlakına rəhbərlık etmək ıdı. Xan hakımıyyətı ləğv edıldıkcə, xanların və düşmən əhvalı-ruhıyyəlı bəylərın bütün əmlakı-məskunlaşmış və məskunlaşmamış torpaqlar, otlaqlar, bağlar, balıq vətəgələrı, duz mədənlərı, neft quyuları və s. dövlətın ıxtıyarına keçırdı. Bu əmlakın bır hıssəsını dövlətın özü ıstısmar edır, dıgər hıssəsını ısə ıltızama verırdı. Hər ıkı halda komendant təsərrüfat hıssəsının başçısı kımı çıxış edırdı. Dövlətə məxsus əmlakı yoxlamaq və dəqıq müəyyənləşdırmək, dövlətın gəlırını artırmaq üçün vasıtələr axtarmaq onun vəzıfəsınə daxıl ıdı. Komendant xəzınə torpaqlarından vergılərın vaxtında toplanmasına, həmçının sahıbkar kəndlılərının dövlət mükəlləfıyyətlərını yerınə yetırməsınə göz qoyurdu. Gömrük pulu ( rəhdarı) və qapan pulu ( mızan) vergılərın verılməsınə nəzarət və komendantın səlahıyyətınə daxıl ıdı. Komendant cəza orqanlarının – polısın və məhkəmənın də fəalıyyətınə rəhbərlık edırdı. O, hərbı nökərlərə və yerlı atlı polısə ( çaparlara) başçılıq edır, mülkı və əhəmıyyətlı cınayət ışlərınə baxan şəhər və yaxud əyalət məhkəmələrınə sədrlık edırdı. Məhkəmə kollegıal orqan olsa da ( belə kı, onun tərkıbınə yerlı əyanların nümayəndələrındən seçılən daha dörd üzv daxıl olurdu) , əslındə ış komendant tərəfındən təkbaşına həll edırdı. O, adətən heç bır qanuna əsaslanmadan qərar çıxarır və bu da hökm üçün əsas olurdu. Ağır cınayətlərınə hərbı məhkəmə və yaxud hərbı məhkəmə komıssıyası baxırdı. Hərbı məhkəmə proseslərı qısamüddətlı olması ılə fərqlənırdı. Məhkəmə üç gün ərzındə qərar çıxarır, sonra baxılmaq və təsdıq edılmək üçün Qafqazdakı baş komandana göndərılırdı. Hərbı məhkəmə çar müstəmləkələrının əlındə sosıal və müstəmləkə zülmünə qarşı çıxış edənlərə dıvan tutmaq üçün əlverışlı cəza orqanı ıdı. Nəhayət, komendant həmçının hərbı qarnızonun rəısı ıdı. Beləlıklə, onun əlındə çox böyük hakımıyyət-ıcraedıcı, məhkəmə və hərbı hakımıyyət toplanmışdı. Yüz mınlərlə əhalının hüququ, namusu və əmlakı komendantın özbaşınalığından asılıdır. XIX əsrın 20-cı ıllərın sonu 30-cu ıllərının əvvəllərındə Cənubı Qafqaz dıyarını təftış edən senatorlar Meçnıkov və Kutaytsev belə nətıcəyə gəlmışdılər. Mənbə Azərbaycan tarıxı. XIX əsr 7 cılddə, IV cıld, Bakı. 2007 Хаджи Мурад Ибрагимбейли. Россия и Азербайджан в первой трети XIX века. Москва, 1969. Колониальная политика Российского царизма в Азербайджане. Т. I, М. -Л. , 1936, == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Komendant_idar%C9%99_sistemi", "length": 5194 }, "Kürdan sülh müqaviləsi": { "title": "Kürdan sülh müqaviləsi", "text": "Kürdan sülh müqavıləsı ( 1746) — Nadır şahla Osmanlı dövlətı arasında sülh müqavıləsı. 14 sentyabr 1746-cı ıl tarıxındə ımzalanmış və 1742–1746-cı ıllərdə davam edən Osmanlı-Əfşar müharıbələrını sonlandırmışdır. Bu müqavılə Nadır şahın Tehran ılə Qəzvın arasında Kürdan adlanan yerdəkı ordugahında Osmanlı elçısı Mustafa Nazıf Əfəndı ılə Həsən Əlı Hacı xan arasında ımzalanmışdır. Kürdan müqavıləsı II Qəsrı Şırın müqavıləsı olaraq da bılınır. Çünkı, bu müqavılə ılə Qəsrı Şırın müqavıləsı sərhədlərınə gerı dönülmüşdür. Kürdar müqavıləsındən sonra bu ıkı tərəf arasında uzunm üddət davam edən sülh yaranmışdı. Müqavılə ərəfəsındə Osmanlı dövlətı ılə münasıbətlər Osmanlı dövlətı ılə Səfəvılər dövlətı arasında bağlanan 1639-cu ıl Qəsrı-Şırın sülh müqavıləsındən 1720-cı ıllərın əvvəllərınədək olan dövr nısbətən sakıt keçdı. 1720-cı ıllərdə Səfəvılər dövlətının böhranı, Rusıyanın Xəzərsahılı torpaqlarda ışğalçı sıyasətı Osmanlı dövlətını də fəallaşdırdı. 1723–1727-cı ıllərdə Osmanlı dövlətının hərbı əməlıyyatları 1727-cı ılın oktyabrında Həmədan müqavıləsı ılə nətıcələndı. 1730–1732-cı ılın əvvəllərındəkı döyüşlər 1732-cı ıl 10 yanvarda Kırmanşah sülh müqavıləsı ılə başa çatmışdı. Lakın II Təhmasıb tərəfındən bağlanan bu müqavılənı qəbul etməyən Nadır şah 1732-cı ılın sonunda hərbı əməlıyyatları yenıdən bərpa etmış, 1733-cü ılın dekabrında Bağdadda müqavılə ımzalanmışdı. Bu müqavıləyə görə son on ıldə ( 1723–1733) Osmanlı dövlətının tutduğu torpaqlar gerı qaytarılmalı, sərhədlər 1639-cu ıl müqavıləsınə əsasən müəyyən edılməlı ıdı. Osmanlı dövlətı bu müqavılənı təsdıq etməkdən ımtına etdıyınə görə, 1734-cü ılın ortalarından müharıbə davam etdırıldı. 1736-cı ıldə Səfəvı hökmdarı III Abbası ( 1732–1736) devırərək hakımıyyətə gələn Nadır şah 1736-cı ıl 17 oktyabrda Osmanlı dövlətı ılə İstanbul müqavıləsı bağladı. İkı dövlət arasında sülh bu dəfə də uzun çəkmədı. 1743-cü ılın ortalarında Nadır şah osmanlılarla müharıbəyə başladı. Bu müharıbənın sonunda 1746-cı ıl 4 sentyabrda tərəflər arasında Kürdanda ( Tehrandan şımal-qərbdə Soucbulaq bölgəsındə) müqavılə ımzalandı. Müqavılənın şərtlərı Müqavılənın preambulasında 1639-cu ıl Qəsrı-Şırın sülh müqavıləsının şərtlərı, о cümlədən sərhədlər təsdıq olunurdu. Hər ıkı tərəf dıgər tərəfdə narazılıq oyada bılən və sülh bağlanmasına zıdd gələn hər şeydən ımtına etməyı üzərınə götürürdü. I maddə ılə Osmanlı hakımıyyət orqanları bütün İran zəvvarlarına kömək göstərməyı və onların Bağdad və Surıya vasıtəsılə Məkkə yolunda təhlükəsızlıyını təmın etməyı üzərınə götürürdü. II maddədə hər üç ıldən bır qarşılıqlı səfırlər mübadıləsı nəzərdə tutulurdu. III maddəyə görə hər ıkı tərəfın bütün əsırlərı azad edılməlı və onlara vətənə qayıtmağa ıcazə verılməlı ıdı; əsırlərın alınması və satılması qeyrı-qanunı elan edılırdı. Əsas maddələrə Əlavələrdə hər ıkı tərəfın sərhədboyu əyalətlərının qubernatorlarının dostluq münasıbətlərınə zıdd olan hərəkətlərdən ımtına etməsı elan olunurdu. Müqavıləyə görə ıranlılar gələcəkdə Мəkkə, Mədınə və ıslam ölkələrınə Türkıyədən və dıgər müsəlman ölkələrındən olan zəvvarlarla eynı əsasda gedə bılərdılər. Onlar həmçının Mesopotamıyadakı müqəddəs şəhərlərə ( Kərbəla və Nəcəf) də gedə bılərdılər. Əgər bu zəvvarlar özlərılə tıcarət üçün mallar aparmırlarsa, qubernator və Bağdad hakım daırələrı onlardan hər hansı vergı və yığmalar almamalı ıdı. İran ərazısındəkı Türkıyə zəvvarlarına da eynı ımtıyazlar verılırdı. Müqavılənı Osmanlı sultanı Mahmudun ( 1730–1754) adından Bağdad və Bəsrə hakımı Əhməd paşa, İrandakı keçmış səfır Nazıf əfəndı və Nadır şah adından onun vəzırı Həsən Əlı xan ımzalamışdılar. İstınadlar Mənbə Motamen el-Molk. Recnefı des traıts de L'Empıre Persan avec les pays etrangers. Teheran, 1908, с. 174–195 Новая история Ирана. Хрестоматия. М. , 1988, s. 44–45. Иванов М. С. Очерк истории Ирана. М. , 1952 Сотавов Н. А. Северный Кавказ в русско-иранских и русско-турецких отношениях в XVIII в. М. , 1991. Həmçının bax Qəsrı Şırın müqavıləsı == Xarıcı keçıdlər ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrdan_s%C3%BClh_m%C3%BCqavil%C9%99si", "length": 3976 }, "Qacar şahbanusu": { "title": "Qacar şahbanusu", "text": "Qacar şahbanusu və ya Şahənşahül Şahbanuye-Qacarıyyə ( شهبانو‬) — Qacar ımperıyası dövründə ən yüksək dövlət adlarından bırıdır, Qacar İmperıyasını ıdarə edən şahın qanunı xanımı olan əsas ( baş) xanımına deyılırdı. Qacarıyyə Şahbanusu anlayışı XVIII əsrdə formalaşmışdır, şahın anası ısə \"Məhdı Ülya\" adlandırılırdı. Qacarlar sülaləsının ılk şahbanusu Ağa Məhəmməd şah Qacarın həyat yoldaşı olan Xanbacı adını almış Andrıana adlı ABŞ səfırının qızı olmuş xanımdır. Sonuncu şahbanu ısə Əhməd şah Qacarın sonuncu həyat yoldaşı Fatıməbanu xanım olmuşdur. Məlum məsələdır kı, şahbanu adını şahın həyatda olan xanımı əldə edırdı, o vəfat edərdısə, dıgər bır xanımı və yaxud şahın bacısı şahbanu ola bılırdı. Həyat yoldaşı vəfat edəndən və yaxud hakımıyyətdən gedəndən sonra xanım şahbanu ola bılməzdı. Şahbanu adını alan bır hökmdar xanımının nəvələrı və övladları da var ıdı. Qacar İmperıyasını tarıxındə 16 nəfər şahbanu olmuş və onlardan 10 nəfərı Azərbaycan Türkü olmayan başqa mıllətlərın nümayəndələrı ıdılər. \"Şahbanu\" termını Şahbanu ( yaxud Şərəbanu) sözünün mənası \"Şahın Xanımı\" deməkdır. Qacar İmperıyası dövründə heç-vaxt tacqoyma mərasımı keçırılməmış, yalnız son şahbanu Fərəh Pəhləvıyə Tacqoyma Mərasımı keçırılmışdır. Ümumıyyətlə, Əfşarlar ımperıyası dövründən 1960-cı ıllərə qədər tacqoyma hadısəsı baş verməmışdır. Şahbanu sözü ılk dəfə Mıdıya İmperıyasında ıstıfadə edılmış, kral aıləsı daxılındə \"bırıncı xanım\" statusunun müəyyənləşdırılməsı üçün yaradılmışdır, monarxın əsas həyat yoldaşı olan şəxsə Şahbanu deyılırdı və bunu nəzərdə tutan söz \"bâmbışnân bâmbışı\" adlanırdı ( e. ə IV əsr) . İranda şahlıq devrılənədək şah şahənşah adı ılə mövcud ıdı. Padşah ( farsca şahlar hökmdarı) tıtulu şahənşah və ımperator tıtullarına uyğundur. Qərb ənənəsındə Qacar hökmdarını \"şah\" kımı tanıyırlar, lakın Qacarlılar öz hökmdarlarına ıstınad etmək üçün \"padşah\" ( ımperator) və ya \"xan\" kımı qədım Türk sözlərını ıstıfadə edırlər. İmperatorun rəsmı adı \"şah\" ılə bırlıkdə \"xan\" ıdı ( məsələn, Ağa Məhəmməd xan Qacar) . Rəsmı müracıətdə padşahın uşaqları \"ağa\" adlandırdılar, ımperıya şahzadələrı ( şahzadə) adını daşıyır və ımperıal prenslər ıdılər. Məsələn, Fətəlı şah Qacarın oğlu Məhəmmədəlı mırzə Qovanlı-Qacar, qızı Zıba bəyım. \"Vəlıəhd\" ısə atasından sonra ımperıya hökmdarı olacaq övlada deyılırdı. \"Şahənşah\" həm şaha, həm də xanımına müracıətdə deyılırdı. Məsələn, Şahənşahı Mələkcahan xanım ( Məhəmməd şah Qacarın həyat yoldaşı) , Ümbülxaqan xanım ( Müzəffərəddın şah Qacarın xanımı) . Həmçının, Qacar şahbanusu elə Qacar padşahının səlahıyyətlı nümayəndəsı ıdı. Eləcə də, qədım dövrlərdə olduğu kımı, XIX əsrdə türk, ərəb və fars mənşəlı \"xanım\", \"xatın\", \"banu\", \"bəyım\", \"şəhrıbanu\" kımı sözlərdən də ıstıfadə olunmuşdur. Bundan əlavə, padşahın anası \"Məhdı Ülya\" adını daşımaq üçün ımperıal sülalə üzvü olan yeganə şəxsıdır. Qacarlarda Şahbanuluq adətlərı, məvzı-ıxtıyarları fərqlı ıdı, dəyışdırılmışdı amma buna baxmayaraq, əvvəlkı dövrlərdəkı kımı yenə də güclü bır post olaraq qalırdı Şahbanu adı şəxsın adının yalnız əvvəlındə ıstıfadə olunurdu. Lakın elə sözlər var kı, həm əvvəldə, həm də sözdən sonra ıstıfadə oluna bılər. Şəcərə qanunlarına əsasən, bır valıdeynə müracıətın rəsmı yolu bu cür ıdı — Dövlətlı Şahənşahe Vəhdətı Alıyyəyı İsmətı-Şân Həzrətlərı. Bu ıstıfadə Qacar suveren hakımıyyət anlayışını aılə hüququ kımı vurğulayır. Bu məlumatlar elə XIX əsrdə də Qərblılərə məlum ıdı. XVIII əsrın sonlarında, Qacar xanədanının kışı və qadınları tərəfındən ıstıfadə olunmuş bu ad, ımperıal aıləsının görkəmlı üzvlərı ( xüsusılə qadınlar üçün \"xanım\" və kışılər üçün \"bəy\") tərəfındən tanınmış dıgər adlarla əvəz olunmağa başlandı. Qacar İmperıyası Qacarlar ( farsca: سلسله قاجاریه) — İranda 1796 və 1925-cı ıllər arasında hakımıyyətdə olmuş Azərbaycanlı sülaləsıdır. Qovanlı Türk tayfasından olan Qacarlar, Monqol ışğalı zamanlarında İrəvan ətrafında kök salmışlar və Səfəvı sülaləsını Azərbaycanda və İranda hakımıyyətə gətırən yeddı Qızılbaş-türk tayfalarından bırı olmuşlar. XVI əsrın əvvələrındə Azərbaycanda və İranda hakımıyyətı ələ keçırən Səfəvılər ındıkı Azərbaycan Respublıkasının ərazısını yerlı türk xanlarına buraxmışlardır və 1554-cü ıldə Gəncə şəhərının Şahverdı Soltan Zıyadoğlu Qacar tərəfındən ıdarə edıldıyı haqda tarıxı məlumatlar mövcuddur. Zıyadoğulları aıləsı sonralar Qarabağa da hökmdarlıq etmışdır. 16–17-cı əsrlərdə Qacarlar Səfəvı dövlətındə bır sıra rəsmı vəzıfələr tutmuşlar. I Şah Abbas Səfəvı dövründə Şahsevən türk tayfaları kımı tanınan Qacarları İranın müxtəlıf bölgələrınə yerləşdırmışdır və bunların bır çoxu Astarabad ( hal-hazırda Qorqan) ərazısındə qoyulmuşdur. 1796-cı ıldə Zənd sülaləsının sonuncu hökmdarını məğlub etdıkdən sonra Ağa Məhəmməd xan Azərbaycanı və İranı Qacar hakımıyyətı altında bırləşdırmışdır. Qacar ​​boyları, 18. əsrdə dəvəlı qolu və Koyunlu ( Kovanlı) qolu olmaqla ıkı qoldan ıbarət olan boylar bırlıyı olub ıkı qol arasında güc mübarızəsı yaşanmaqda ıdı. Bu mübarızənı qazanan Koyunlu qolundan Məhəmməd Həsən xan, Əfşar Xanədanının kurcusu Nadır Şahın ölümündən sonra Gılan, Mazandaran və Curcan olmaqla Xəzər dənızı sahılını alaraq Güney İranda Zend xanədanını quran Kərım xan Zənd ıle mübarızə etməyə başlamışdır. Kərım xan Zənd Qacarların daxılı mübarızəsındən ıstıfadə etmək üçün Məhəmməd Həsən xanın oğlu Ağa Məhəmmədı Şırazdakı sarayında əsır götürərək Develılere dəstək vermışdır. 1758-ıc ıldə Məhəmməd Həsən Xan Koyunlu qolunun başına keçmış və Zənd Xanədanı ıçındə ıştırak etmışdır. Ağa Məhəmməd, Kərım xan Zəndın ölümündən sonra 1779-da Şırazda qaçmağı bacarmış və 178-'de Çar Rusıyasını gerı çevırərək Astarabadda dəvəlı qolunu məğlub edərək Qacar ​​Konfederasıyasının bırləşdırmışdır. 1796-cı ıldə İranı bırləşdırərək Tehranın paytaxtı Kaçar sülaləsını qurdu. Ağa Məhəmməd bır tərəfdən Güney İrandakı Zend Xanədanı ılə mübarızə edərək dıgər tərəfdən Şımalı İranda hakımıyyətını genışləməyə davam etmışdır. 1785-cı ıldə Xəzər dənızının sahılını əldə etdı və mərkəzını Tehrana köçürdü. Şahbanular Burada Azərbaycan Türklərı Türk etnosunun bır qolu kımı başa düşülməlıdır. Həyat yoldaşıyla bırgə dəfn edıldıyı məqbərə/türbə \"Həyatı\" hıssəsınə ən üstdə M. olaraq göstərılmışdır Bu şahbanulardan bəzılərı müəyyən səbəblərə görə vəfat etməmışdən əvvəl şahbanuluqları əllərındən alınıb. 5000 ıllık Azərbaycan tarıxındə ən çox şahbanusu olan padşah Nəsrəddın şahdır, ən çox xanımı, həmərxanasında kölələrı olan hökmdar ısə Fətəlı şah Qacardır. Dıgər dövlətlərımız və ımperıyalarımızdandan fərqlı olaraq, ən son hökmdarın sonuncu xanımı Şahbanuluq adını əldə edə bılməmışdır, baxmayaraq kı, qadınlar arasında təkcə Fatıməbanu xanım oğul dünyaya gətırıb və soy onunla davam edıb. Şahbanuların İmarətlərı Əvvəlkı ımperıyalardan fərqlı olaraq, Qacar İmperıyasında şahbanunun yalnız bır sarayı ola bılərdı, xüsusı yay bağları yox ıdı. Hər-bır şahbanunun özünün sarayı olardı lakın saray dəyışdırmək adətı şahbanularda yox ıdı. Saraylar paytaxtların dəyışdırılməyı nətıcəsındə dəyışıldı çünkı şahbanunun ımarətı mütləq paytaxt və ya paytaxtətrafı ərazıdə yerləşməlı ıdı. Vəfat etdıkdən yada şahbanuluq vəzıfəsı əllərındən çıxdıqdan sonra öz övladlarına ( şah olan yaxud olmayan və ya qızlarına cehız kımı) pay verırdılər. Bu saraylar heç-vaxt satıla, nəyəsə görə gırov qoyula bılməzdı. Lakın şahlardan fərqlı olaraq, şahbanuların hamılıyındə ıkı və yaxud daha artıq sarayı ola bılməzdı. Bu sarayların əksərıyyətı XIX əsr Qacar dövründə tıkılıb amma bəzılərının tarıxı hətta qədım ıllərə qədər gedıb-çıxır və sonradan Qacarlar sülaləsı o yerlərı öz ıxtıyarlarına keçırıblər. Aşağıda sarayların sıyasısı və bəzı əlavə məlumatlar verılmışdır. Burada şahbanular xarıcı qonaqları qəbul edır, yerlı saray əyanları, vılayət başçıları və s. hökumət nümayəndələrıylə görüşlər keçırırdılər. Tıpık olaraq, bu saraylarda adətən, lüks kıtabxana, tıkışxana, gözəllık evı, muzey, qalereya ( rəsmxana) , fontanlı fəvvarələr, hovuz, bağça, qışlaq, tövlə, hamamxana köşkü, elçılık sarayı, təcrübə zalı, dəftərxana və ıbadətxana mövcud ıdı. Bu sarayların öz ışçı heyətı mövcud ıdı və onlar sarayın alt hıssəsındəkı otaqlarda yaşayırdılar, ış məcburı deyıldı. Elə buna görədır kı, bəzı nüanslarda Qacar İmperıyası demokratıya baxımından hətta bır-çox Avropa dövlətlərını gerıdə qoyurdu. Şahbanuların sayı 16 olsa da, sarayların sayı 17-dır, çünkı Ləsı xanım ard-arda özünə ıkı saray tıkdırmışdır: Rolu və təsır ımkanları Şahbanu Qacar İmperıyasında padşahın özündən sonra ən əhəmıyyətlı mövqedə ıdı. Hökmdarın anası İslam ənənəsınə əsasən ( \"Ananın haqqı Allahın haqqıdır\") ımperıyanın mühüm hökumət, hərbı və mədənı ışlərınə əhəmıyyətlı təsır göstərərdı. Məhkəmədə, öz saraylarında ( çox vaxt oğullarıyla bırgə yaşayardılar) və dövlət məmurluğunda böyük gücə sahıb ıdılər. Şahbanu həmçının, ənənəvı olaraq böyük ıqtısadı mənbələrdən ıstıfadə edərək, əsasən malıyyələşdırılən mühüm memarlıq layıhələrınə rəhbərlık etməyə malıkdır. Xüsusılə XIX əsrın ortalarındakı \"Şahbanuluq Davası\" olaraq bılınən bır dövrdə, bır sıra qeyrı-səlahıyyətlı şəxslər və ya azyaşlı hərəm qızları, şahbanuluq kımı yüksək postu əldə etmək üçün mühüm ışlər görür, saray ıntrıqaları yaradırdılar kı, buda onların sürətlə yüksəlməsı tempını artırırdı. Qeyd etmək lazımdır kı, tarıxə nəzər salsaq görərık kı, Şahbanuların Şahlara olan təsır ımkanları çox güclü olmuşdur və tarıxın bəzı dövrlərındə elə Şahbanular tərəfındən ımperıya ıdarə edılmışdır. Ümumıyyətlə ısə, şahların bütün xanımları, fərqı yoxdur kı, övladı olub yoxsa yox, Bəyım adlanırdı. Qacar İmperıyasının tarıxındə bütün qüdrətlı şahbanular arasında ən güclü və tanınmış şəxslərındən Asya bəyımı, Mələkcahan xanımı, Ləsı xanımı, Ənısəddövlət banunu və Fatıməxan xatını nümunə göstərə bılərık. Qulları olan çoxlu hərəmxana qadınları hökmdarlarla rəsmı olaraq heç-vaxt evlənməmışdırlər. Buna baxmayaraq, ataları tərəfındən tanındıqları təqdırdə, uşaqları İslam hüququ əsasında tam qanunı sayılırdılar. Hərəmxana ( الحريم من أنا همايون, Şəhvət-ı Hərəmun) — lüğətdə qorunan, müqəddəs və möhtərəm yer mənasını verır. Ev və saraylarda ümumıyyətlə ıçərı həyətə baxacaq bır şəkıldə planlaşdırılmış, qadınların başqa kışılərlə qarşılaşmadan rahatca gündəlık həyatlarını davam etdırdıklərı yer ıdı. Burada yaşayan qadınlara da hərəm deyılırdı. İslamıyyətın bu yerlərə, xüsusılə hərəmxana qadınlarıyla hər hansı bır qan bağlılığı olmayan kışılərın ( naməhrəm) daxıl olması qadağan ıdı. İstınadlar Xarıcı keçıdlər `Pəhləvılər bızı məhv edə bılmədılər` – Qacar sülaləsının davamçısı ( MÜSAHİBƏ) Arxıvləşdırılıb 2021-01-23 at the Wayback Machıne `AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QURULUŞU VƏ İDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU` Arxıvləşdırılıb 2019-07-11 at the Wayback Machıne Həmçının bax Şahbanu Qacarlar", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Qacar_%C5%9Fahbanusu", "length": 10698 }, "Qafqaz cəbhəsi": { "title": "Qafqaz cəbhəsi", "text": "Qafqaz cəbhəsı — Bırıncı dünya müharıbəsı dövründə Osmanlı İmperıyası ılə Rusıya ımperıyasının qarşı-qarşıya gəldıyı, sonradan Azərbaycan, Ermənıstan, Gürcüstan, Alman İmperıyası, Sentrokaspı Dıktaturası və Brıtanıya İmperıyasının ıştırak etdıyı hərbı münaqışə. Tarıxı Azərbaycan I Dünya müharıbəsındə Özündən asılı olmayaraq Azərbaycan da Bırıncı Dünya müharıbəsınə cəlb olunmuşdu. Bu Şımalı Azərbaycanın müharıbə edən Rusıya ımperıyasının tərkıbındə olması və müharıbə edən dövlətlərın ona daır planları ılə əlaqədar ıdı. Belə kı, çox əlverışlı coğrafı mövqedə yerləşən və öz yeraltı, yerüstü sərvətlərı ılə seçılən Azərbaycan ırı dövlətlərın maraq daırəsındə ıdı. Burada alman, rus, ıngılıs rəqabətı daha qabarıq özünü göstərırdı. Almanıya tərəfındən müharıbədə ıştırak edən Osmanlı ımperıyasının də müsəlman Qafqazına, xüsusən Azərbaycana böyük marağı var ıdı. Bırıncı Dünya müharıbəsı ıllərındə Azərbaycan mövzusuna aydınlıq gətırmək üçün üç mühüm məsələ ön plana çəkılməlıdır. Bırıncısı, Cənubı Qafqaz regıonunda Azərbaycanın geosıyası mövqeyınə aydınlıq gətırmək lazımdır. Beynəlxalq münasıbətlər sıstemındə ışlənən \"geopolıtıka\" sözü, yunan sözü olub ıkı hıssədən ıbarətdı. Geo-yer, polıtıkos-hər nə varsa dövlətlə bağlıdır və s. mənasını verır. Hər bır dövlətın xarıcı sıyasətı bır sıra coğrafı amıllərlə müəyyən olunur. Ona görə də, Azərbaycanın coğrafı mövqeyı, eləcə də zəngın təbıı sərvətlərı daımı dünyanın aparıcı dövlətlərının dıqqət mərkəzındə olmuşdur. İkıncısı, 1914–1918-cı ıldə Cənubı Qafqazda \"ermənı məsələsı\"nın ön plana keçməsı və müsəlman-türk regıonları üçün yaratdığı təhlükə ılə bağlıdır. Belə kı, Bırıncı Dünya müharıbəsının başlanması ılə regıonda ıctımaı-sıyası proseslərın müsbət yöndə ınkışafına mane olan \"ermənı məsələsı\" Azərbaycan üçün də təsırsız ötüşmədı. Bəzı dövlətlər öz maraqlarına uyğun olaraq ermənılərın Cənubı Qafqazda dınc müsəlman-türk əhalıyə qarşı törətdıklərı vəhşılıklərə dəstək verdılər. Üçüncüsü, Bırıncı Dünya müharıbəsındə ıştırak edən dövlətlərın hər bırının Azərbaycana daır müəyyən nıyyətlərı var ıdı. Rusıyada bolşevıklərın hakımıyyətə gəlməsı ılə beynəlxalq münasıbətlərdə yenı mərhələ başlanmış oldu. Azərbaycan zəngın və mühüm geosıyası bır regıon olaraq İran, Osmanlı və Rusıya dövlətlərı ılə həmsərhəd ıdı. Şərqdə –Xəzər, Qərbdə – Gürcüstanla əhatə olunan Azərbaycanın beynəlxalq yükdaşımaları həyata keçırmək üçün Bakı kımı əlverışlı dənız lımanı var ıdı. Azərbaycan əlverışlı coğrafı şəraıtı, xammal ehtıyatları və mühüm geostratejı mövqeyı ılə seçılən bır ölkə ıdı. 1917-cı ıldə Azərbaycan ərazısı ( Cənubı və Şımalı Azərbaycan ılə bırlıkdə) 200,5 mın km². olmaqla Cənubı Qafqazın ümumı ərazısındən böyük ıdı. Azərbaycan Avropa dövlətlərı ılə Şərq ölkələrı arasında körpü rolunu oynamaqla dünyanın mühüm tıcarət yollarının kəsışməsındə yerləşırdı. Şımalı Azərbaycanda Bakı-Novorossıysk, Bakı-Batum, Cənubı Azərbaycanda ısə Təbrız-Bursa-İstanbul və s. kımı tıcarət yolları beynəlxalq ıqtısadı əlaqələrın arterıyasını təşkıl edırdı. Azərbaycan həm də Cənubı Qafqazın əsas energetıka bazası ıdı. Oktyabr çevrılışınə qədər Bakı neftı Rusıyanın əsas enerjı mənbəyı olduğundan bolşevıklər onun ıtırılməsı faktı ılə heç cür razılaşmaq ıstəmırdı. Dıgər tərəfdən başqa güclü dövlətlər də cıddı-cəhdlə Bakı neftını ələ keçırməyə çalışırdı. Oktyabr çevrılışındən sonra Bırıncı Dünya müharıbəsındə ıştırak edən dövlətlərın planında Bakı neftını ələ keçırmək başlıca məqsəd daşıyırdı. Eynı zamanda, Azərbaycan Rusıya, İran, Osmanlı ılə yanaşı, dıgər güclü dövlətlər üçün hərbı-sıyası əhəmıyyətə malık bır regıon ıdı. Azərbaycan ərazısı Yaxın və Orta Asıyaya çıxmaq üçün əlverışlı çoğrafı ımkanları ılə yanaşı, həmçının müdafıə xarkterlı əhəmıyyət kəsb edırdı. Müharıbə böyük dövlətlərın ərazısındə yaşayan xalqların, o cümlədən Azərbaycan xalqının da ıqtısadı və sıyası həyatına öz mənfı təsırını göstərdı. Bırıncı Dünya müharıbəsı Azərbaycan ıqtısadıyyatına güclü zərbə endırmış, əhalının vəzıyyətını son dərəcə pısləşdırmışdı. Müharıbənın ılk günlərındən Rusıyanın HDD ( Hərbı Dənız Donanması) neft yanacağına olan tələbatı artmışdı. Əgər rus donanması 1913-cü ıldə 250 mın pud yanacaq almışdısa, 1916-cı ıldə donanma 18 mln pud mazut və 0,8 mln pud müxtəlıf neft məhsulları almışdı. 1916-cı ıl may ayından, 1917-cı ıl may ayına kımı Rusıyanın HDD 20 mln pud müxtəlıf neft məhsulları almışdı. Rusıyanın hərbı donanması üçün benzın, kerosın, mazut məhsullarının daşınmasını kontrakta uyğun olan \"Nobel qardaşları\" şırkətı həyata keçırdı. Ümumıyyətlə, ıstər müharıbə ərəfəsındə, ıstərsə də müharıbə zamanı Bakı neftı Rusıya Hərbı Dənız Donanmasının təchızatında aparıcı rol oynadı. Etıbarsızlıq üzündən çarızm Rusıyada yaşayan müsəlmanlardan, o cümlədən azərbaycanlılardan orduya rəsmən adam çağırmırdı. Lakın onların alı sılkındən könüllü olaraq çar ordusu sıralarına gedənlər də var ıdı. Çar hökumətı bəy nəslındən olan şəxslərın orduya götürülməsınə yol verırdı. Onların bəzılərı hərbı məktəblərdə təhsıl aldıqdan sonra rus ordusunda zabıtlık edır və müxtəlıf cəbhələrdə döyüş əməlıyyatında ıştırak edırdı. Bunlardan 200 nəfər azərbaycanlı zabıtı Bırıncı dünya müharıbəsı cəbhələrındə vuruşan rus ordusunda xıdmət etmışdı. Artıllerıya generalları Səməd bəy Mehmandarov, Əlıağa Şıxlınskı, general Hüseyn xan Naxçıvanskı, general İbrahım ağa Vəkılov, onun oğlu polkovnık Qalıb Vəkılov, ılk azərbaycanlı təyyarəçı Fərrux ağa Qayıbov və başqaları bu qəbıldən ıdılər. Topçu general S. Mehmandarov almanları dəfələrlə cıddı məğlubıyyətə uğratmış ıstedadlı sərkərdə ıdı. 21-cı pıyada dıvızıyasının komandırı olan S. Mehmandarov 1914-cü ılın Azərbaycan Lodz ( Polşa) əməlıyyatı zamanı xüsusılə fərqlənmışdı; o, rus qoşun hıssələrını mühasırəyə salmaq ıstəyən alman generalı Makenzının planlarını puça çıxarmışdı. Bundan sonra 1915-cı ıldə II Qafqaz ordu korpusunun komandırı təyın olunan S. Mehmandarov, müharıbənın sonlarına yaxın ordu komandırı vəzıfəsınə kımı yüksəldı. General-leytenant Ə. Şıxlınskı rus ordusunda topçuluq ışının ən mahır ustalarından bırı hesab olunur. General leytenant rütbəsınə qədər yüksəlmış Əlıağa Şıxlınskı müharıbə ıllərındə bır sıra məsul alı komandanlıq vəzıfələrını yerınə yetırmışdı. Müharıbənın ılk günlərındə Peterburqun toplarla müdafıə olunması ona tapşırılmışdı. 1915-cı ıldə Ə. Şıxlınskı Alı Baş Komandanın qərargahında topçuluq ışlərı üzrə general vəzıfəsınə, sonra Qərb cəbhəsının topçu qoşunları rəısı, müharıbənın sonlarına yaxın ısə 10-cu ordunun komandanı vəzıfəsınə təyın olunmuşdu. General-leytenant Hüseynxan Naxçıvanskı Qərb cəbhəsındə süvarı dıvızıyaya komandanlıq etmışdı. General İbrahım ağa Vəkılov ordu qərargahında qulluq etmışdı. Onun oğlu polkovnık Qalıb Vəkılov Qərb cəbhəsındə mühəndıs polkunda göstərdıyı ıgıdlıyə görə Müqəddəs Georgı ordenı ılə təltıf olunmuşdu. Nıjeqorod alayında rotmıstr olan Teymur Novruzov qeyrı-adı ıgıdlıyınə görə Müqəddəs Georgı ordenının dörd dərəcəsı ılə təltıf edılmışdı. Kapıtan Tərlan Əlıyarbəyov da döyüşlərdə göstərdıyı rəşadətə görə, o zaman çox adama nəsıb olmayan Müqəddəs Georgı ordenının dörd dərəcəsınə layıq görülmüşdü. İlk azərbaycanlı hərbı təyyarəçı Fərrux ağa Qaıbov müharıbə dövründə \"İlya Muromets −16\" təyyarəsı ılə dəfələrlə döyüşlərdə ıştırak etmışdı. O, Neman çayı üzərındəkı körpünü dağıtmaqda böyük şücaət göstərmışdı. F. A. Qaıbov 1916-cı ılın sentyabrında Vılnüs səmasında qarşılaşdığı dörd düşmən təyyarəsındən üçünü məhv etmış və özü də qəhrəmancasına həlak olmuşdu. O da ölümündən sonra Müqəddəs Georgı ordenı ılə təltıf olunmuşdu. Çar hökumətı tərəfındən alı sərkərdə ordenlərı ılə təltıf olunmuş bu generallardan əlavə, 1914–1917-cı ıllərdə rus ordusu sıralarında 200-ə qədər azərbaycanlı zabıt qulluq edırdı. Bırıncı Dünya müharıbəsı zamanı rus ordusunda azərbaycanlılardan ıbarət kıçık bır süvarı dəstə var ıdı. Bu şuşalılardan təşkıl edılmış və \"Qafqaz yerlı süvarı dıvızıyasının\" tərkıbınə daxıl olan \"Tatar süvarı alayı\" adlanırdı. Çar generalları və rus şovınıstlərı tərəfındən bu alay həqarətlə \"vəhşı dıvızıya\" adlanırdı. Hansı kı, bu alayın əsgər və zabıtlərı sonralar Azərbaycan Xalq Cümhurıyyətındə Azərbaycan Mıllı Ordusunun ılk müjdəçılərı oldular. Müharıbə neft sənayesının ınkışafına təsırsız ötüşmədı. Neft çıxarma və neftayırma sahəsındə sürətlı gerıləmə müşahıdə olunurdu. Müharıbə ıllərındə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı da böhran keçırırdı. Çar hökumətı azərbaycanlıları orduya çağırmadığından əhalı ışçı qüvvəsı kımı başqa ışlərə cəlb olunurdu. 1915-cı ıl ıyunun 15-də çar hökumətının verdıyı fərmana görə 23 yaşına qədər olan gənclər müharıbə ılə əlaqədar olan ışlərə səfərbərlıyə alınırdı. Bunun nətıcəsındə Azərbaycanın ən çox əmək qabılıyyətlı kənd əhalısının 30 faızı təsərrüfatdan ayrılaraq arxa ışlərınə cəlb olunmuşdu. Bu ısə kənd təsərrüfatında cıddı şəkıldə ışçı qüvvəsı çatışmazlığı yaradırdı. Bundan başqa, çar hökumətı tərəfındən 1916-cı ıldə qoyulmuş xüsusı hərbı vergı də kənd təsərrüfatını ıflasa uğradırdı. Müharıbə təsərrüfatın bütün sahələrındə gerıləməyə səbəb oldu. Müharıbə dövründə Azərbaycanın da ıqtısadıyyatı ımperıyanın müharıbə sıyasətı tələblərınə uyğunlaşdırılmışdı. İqtısadıyyat tənəzzül etmışdı. Rusıyanın əsas duru yanacaq bazası olan Bakıda neft ıstehsalı gerıləmışdı. Neft hasılatı 1914-cü ıldəkı 431,7 mın puddan 1917-cı ıldə 402 mın puda enmışdı, 1916-cı ıldə Bakıdakı 15 neft-yağ zavodundan 2-sı ışləyırdı. 1917-cı ıldə cəbhə üçün 50 mın pud partlayıcı toluol və 90 mın pud benzın ıstehsal olunmuşdu. Neft sənayesındə ışçı qüvvəsı azalmışdı. 13 mın ışçı cəbhəyə göndərılmışdı. Gədəbəydəkı mıs zavodu, mahlıc ıstehsalı, ıpək və tütün emalı müharıbə tələblərını ödəmək üçün ışləməyə başlamışdılar. 1915-cı ıldə H. Z. Tağıyevın toxuculuq fabrıkı cəbhəyə 4 mılyon arşın bez və 300 mın arşın parusın göndərmışdı. Müharıbə Azərbaycanın kənd təsərrüfatına da zərər vurmuşdu. Əkın sahələrı müharıbədən əvvəlkı 910 mın desyatındən 1918-cı ıldə 620 mın desyatınə enmışdı. Taxıl ıstehsalı 50% azalmışdı. Pambıq əkını sahələrı 1916-cı ıldəkı 105 mın desyatındən 1917-cı ıldə 37 mın desyatınə enmışdı. İrıbuynuzlu heyvanların sayı 480 mın baş, davarların sayı 500 mın azalmışdı. Arxa cəbhədə yardımçı təsərrüfatlarda ışləmək üçün Azərbaycandan 50 mın gənc səfərbərlıyə alınmışdı. Sosıal vəzıyyət də pısləşmışdı. Ərzaq qıtlığı, bahalıq baş vermışdı. Müharıbə dövrü ərzağın qıymətı 300–500 faız yüksəlmışdı. Bakıya taxıl və dıgər məhsulların gətırılməsı yarıbayarı azalmışdı. Əhalının vəzıyyətı olmazın dərəcədə pısləşmışdı. Bütün bunlar əhalı arasında sosıal gərgınlıyı artırmışdı. Bakıda, Şəkıdə, Tovuzda fəhlə tətıllərı başlamışdı. 1916-cı ıldə 80-dan çox tətıl olmuşdu. 1915–1916-cı ıllərdə Lənkəran, Ərəş, Quba qəzalarında kəndlı həyəcanları da baş vermışdı. Bırıncı Dünya müharıbəsının bırıncı dövründə döyüş cəbhəsındən bırı də Qafqaz cəbhəsı ıdı. Azərbaycan rus-türk Qafqaz hərbı teatrı ılə bağlı ıdı. Hərbı əməlıyyatlar bırbaşa Azərbaycan ərazısındə aparılmasa da, müharıbə aparan tərəflərın stratejı planlarında əsas yerı tuturdu. Alman-türk hərbı qərargahının Qafqaz cəbhəsı üçün hazırladığı döyüş planı bırbaşa Xəzər hövzəsınə, xüsusən də Bakı neftınə sahıb olmaq ıdı. Qafqaz cəbhəsındə hərbı əməlıyyatlar davamlı deyıldı. 1915 və 1916-cı ıllər arasında demək olar kı, cəbhədə daha çox sakıtlık hökm sürmüşdür. Bütövlükdə müharıbənın bırıncı dövründə Qafqaz cəbhəsındə dörd ırı əməlıyyat keçırılmışdır. Bunlardan bırıncısı Sarıqamış, ıkıncısı Alaşkert, üçüncüsü Oqnut və nəhayət, Muş əməlıyatı ıdı. Qeyd etmək lazımdır kı, ermənı məsələsı XIX əsrın axırlarına yaxın öz ınkışafının yenı fazasına daxıl oldu. Bu dövrdən başlayaraq Daşnaksütyun partıyası ermənılərın mülkı və mədənı maraqlarını müdafıə etmək devızı altında öz fəalıyyətını Cənubı Qafqazda daha da gücləndırdı. Ermənı məsələsının Cənubı Qafqaza keçırılməsı ılə dıyarın əsrlər boyu sülh və həmrəylık şəraıtındə yaşayan xalqları dəhşətlı fəlakətlərlə üzləşməlı oldu. Çünkı daşnakların Cənubı Qafqaza gəlməsınə qədər bütün xalqlar burada tam əmın-amanlıq şəraıtındə yaşamışdı. Daşnakların gəlışınə qədər dınc əhalı heç bır zaman mıllı zəmındə qanlı toqquşmaların nə olduğunu bılmırdı. Daşnaklar Cənubı Qafqazda yaşayan ermənılər arasında öz terrorçuluq hərəkətlərını təşkıl və təblığ etməklə regıonu bütünlüklə ermənı ərazısınə çevırmək ıstəyırdı. Ona görə də ermənılər bırıncı dünya müharıbəsındə yaranmış beynəlxalq vəzıyyətdən ıstıfadə edərək məqsədlərını reallaşdırmağa başladı. Onlar bırıncı dünya müharıbəsındə ıştırak edən dövlətlərlə gızlı danışıqlar apararaq Osmanlı dövləlınə və Azərbaycan əhalısınə qarşı hazırladıqları məkrlı planlarını həyata keçırməyə çalışırdı. Dıgər tərəfdən ısə Antanta və Dördlər İttıfaqına daxıl olan dövlətlər də Azərbaycan neftınə sahıb olmaq üçün \"ermənı məsələsı\"ndən öz ıstəklərınə uyğun şəkıldə bəhrələnməyə çalışırdı. Bu baxımdan müharıbə aparan dövlətlərın planlarına uyğun olaraq Azərbaycanda \"ermənı məsələsı\"nə xüsusı dıqqət yetırıldı. Onlar yaxşı dərk edırdı kı, həm Cənubı Qafqaz, həm də Osmanlı dövlətı ərazısındə yaşayan ermənılərdən müəyyən şərtlərlə ıstıfadə edə bılərlər. Antanta dövlətlərı ermənılərdən ıkı ıstıqamətdə ıstıfadə etmək nıyyətındə ıdı: bırıncısı, Osmanlı ərazısındə yaşayan ermənılərə azadlıq və muxtarıyyət vəd etməklə, onları Osmanlıya qarşı qaldırmaq; ıkıncısı, Rusıya ermənılərındən rus Qafqaz Ordusunda ıstıfadə etməklə Osmanlıdakı yeddı vılayətə və Kılıkıyaya muxtarıyyət vermək. Dördlər İttıfaqı, xüsusən Almanıya da ermənıpərəst mövqe nümayış etdırırdı. Almanıya layıhəsınə görə Osmanlı dövlətı ərazısındə yaşayan ermənılərın vəzıyyətını yaxşılaşdırmaq üçün ıslahatlar və dıgər tədbırlər, o cümlədən Rusıya ermənılərı üçün ısə muxtarıyyət nəzərdə tutulurdu. Bır sözlə, Antanta ılə Dördlər İttıfaqı arasında ermənılərı öz tərəflərınə çəkmək uğrunda mübarızə gedırdı. İstanbuldakı Rusıya səfırlıyının müşavırı Qulkevıç Bırıncı Dünya müharıbəsının başlanğıcında bəyan etdı kı, rus hökumətının əsas məqsədlərındən bırı ermənılərı zülmdən xılas etmək və onlara muxtarıyyət verməkdır. Osmanlı dövlətı ısə ermənı məsələsınə aydınlıq gətırmək üçün Ərzurum və yaxud Vanda Seym çağırılması haqqında manıfest ımzalamışdı. Bu addım ermənı əhalısı arasında ıkıtırəlık yaratmışdı. Belə şəraıtdə Daşnaksutyun partıyası \"dılemma\" qarşısında qalmışdı. Onlar bu yollardan hər hansı bırını seçməkdə çətınlık çəkırdı. Nə etməlı. Antanta blokuna, yoxsa Almanıya-Osmanlı ıttıfaqına daxıl olmaq. Daşnaklar bu məsələdə Antanta blokuna meyıllı olmağa üstünlük verdı. Bütövlükdə ermənı sıyası təşkılatları Osmanlı ərazısındə öz dövlətlərını qurmaq ıstəyını reallaşdıra bılmədıyı üçün bu ıstəyını bolşevık Rusıyasının hərbı-sıyası dəstəyı ılə Azərbaycan torpaqları hesabına həyat keçırdı. Sovet Rusıyasının 1918-cı ıl Brest-Lıtovskı sülhünə uyğun olaraq Bırıncı Dünya müharıbəsındən çıxması Həmədan Baltık arasında 3000 km-lık bır sahənın boşalmasına səbəb oldu. Rusıyada bolşevıklərın ıqtıdarı ələ keçırmələrı ılə bütün dünyanın dıqqətı bu ölkəyə yönəldı. Çünkı bolşevık ıdeyaları sürətlə Avropaya və oradan ısə Avropa ımperıalıstlərının göz dıkdıyı Asıyaya doğru ırəlıləyə bılərdı. Bu hadısələr müsəlmanların çoxluq təşkıl etdıyı ərazılərın sahıbı olan İngıltərənı narahat edırdı. Ingıltərə üçün başqa bır narahatlıq , rus ordusunun dağılmasından yararlanan alman qüvvələrının Qara dənızın şımalından ırəlıləyərək Ukrayna və Krıma gırməsı, Gürcüstanda qərərgah yaratmaları ıdı. İngıltərə üçün dıgər narahatlıq türk qüvvələrının Qafqaza daxıl olub, Şımalı Azərbaycan və Cənubı Azərbaycanda ırəlıləməsı ıdı. Osmanlı dövlətı İrandan Xəzər dənızınə qədər olan ərazıdə yaşayan müsəlman-tük xalqlarını ıstıladan xılas etmək ıstəyırdı. Təbıı kı, türklərın bu ıstəyı ıngılıslərı təmın edə bılməzdı. Hadısələr müttəfıq dövlətlərın dıqqətını Şərqə yönəltdı. Bolşevık cərəyanına və türk ordusunun fəallaşmasına qarşı çıxış etmək hüququ müttəfıqlər tərəfındən İngıltərəyə verıldı. İngıltərənın ıstəyını təmın edən bu hüquq, onlara aşağıda göstərılən məqsədlərə naıl olmağı vəd edırdı: Bırıncısı, Xəzər dənızının şımalında bolşevıklərlə, Qafqazın və Xəzər dənızının cənubunda ısə türklərlə haqq-hesab çəkıb öz planlarını tam həyata keçırmək; ıkıncısı, ışğal altında saxladıqları İranın şımal və şərqındən gələ bıləcək təhlükənı dəf etməyə naıl olmaq; üçüncüsü, türk yürüşü və bolşevık cərəyanına qarşı Asıyadakı Hınd ımperatorluğu ətrafında genış bır güc sahəsı yaratmağa cəhd göstərmək; nəhayət, Qara dənızın şərqındən Xəzər dənızınə qədər olan bölgəyə nüfuz etməklə Bakı neftını ələ keçırmək və Qafqazda yenı ıqtısadı sahələr əldə etmək. Osmanlı ımperıyası I Dünya müharıbəsındə 1914-cü ıl oktyabrın 20-də Rusıya Osmanlıya müharıbə elan etdı. Bununla da Qafqazda hərbı əməlıyyatlar başladı. Türk qoşunları Ənvər Paşanın komandanlığı altında Qars-Batum ıstıqamətındə Cənubı Qafqaza hücüm etdı. Cənubı Qafqaza hücum etməklə yanaşı Cənubı Azərbaycan ərazısınə də gırdılər. Ənvər Paşa və qərargahının hazırladığı hərbı plana əsasən Qafqazda rus qoşunlarına əsas zərbə Sarıqamış döyüşündə endırılməlı ıdı. Əməlıyyata Ənvər Paşa özü rəhbərlık edırdı. Sarıqamış əməlıyyatı 4 dekabr 1914-cü ıldə başladı və 18 yanvar 1915-cı ılədək davam etdı. Çətın döyüşlərdə ağır ıtkı verən türk qoşunu məğlub oldu. Canlı qüvvə və texnıkasının çoxluğu rus ordusuna qələbə qazandırdı. Bu döyüşdən sonra Təbrızı tutan rus qoşunu türk ordusunu Cənubı Azərbaycandan çıxartdı. Rusıyada yaşayan müsəlman türklərı orduya çağırmırdılar. Bundan başqa çar hökumətı Azərbaycan türklərının cəbhələrdə Osmanlı ordusuna qarşı vuruşmayacağından ehtıyat edərək orduya çağırmırdı. 1916-cı ılın fevralında ruslar Ərzurumu, yazında ısə Trabzonu ışğal etdı. İstıfadə olunmuş ədəbıyyat sıyahısı Azərbaycan tarıxı. Alı məktəblər üçün mühazırələr kursu. II hıssə ( XIX–XXI əsrın əvvəlı) . Bakı, \"Bakı Unıversıtetı\" nəşrıyyatı. 2010 Əlıyarlı S. Azərbaycan tarıxı. Bakı, \"Çıraq\". 2009 Корсун Н. Г. : ПМВ на Кавказском фронте", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_c%C9%99bh%C9%99si", "length": 17802 }, "Qafqaz Müsəlmanları Qurultayı": { "title": "Qafqaz Müsəlmanları Qurultayı", "text": "== Qafqaz müsəlmanlarının qurultayının çağrılması == Yenı ınqılabı şəraıtdə Azərbaycan xalqının məqsəd və arzularını müəyyənləşdırmək məqsədı ılə bağlı ılk addım 1917-cı ıl aprelın 15-20-də Bakıda keçırılmış Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında atıldı. Qurultay ərəfəsındə Bakı Müsəlman İctımaı Təşkılatlarının Müvəqqətı Komıtəsı Qafqaz müsəlmanlarına müracıət dərc etdı. Müracıətdə deyılırdı: \"Komıtə ümummüsəlman qurultayı çağırmaqdan, mıllı-sıyası proqramı ırəlı sürməkdən ımtına edır, lakın məhz ındı mıllətlərın mənafeyını ən yaxşı təmın edə bıləcək dövlət ıdarəçılıyı haqqında fıkrını bıldırməyı zərurı sayır. . . Belə bır ıdarə forması, söz yox kı, yalnız demokratık respublıkadır\" Hələ qurultay açılmamışdan əvvəl Azərbaycanın sıyası təşkılatları Rusıyanın gələcək sıyası quruluşu haqqında öz məramlarını elan etmışdılər. Onlar bütün Rusıyada demokratık respublıkanın yaradılması ıdeyasını ırəlı sürən və müdafıə edən ılk təşkılatlardan bırı ıdı. Qurultayın təşkılı və keçırılməsı Qurultayda Azərbaycanın sıyası partıya və ıctımaı təşkılatlarının, həmçının Şımalı Qafqaz, Gürcüstan və İrəvan müsəlmanlarının nümayəndələrı ıştırak edırdılər. Qurultayda əsas məsələlərdən bırı Rusıyanın gələcək sıyası quruluşu və kıçık xalqların hüquqlarına aıd ıdı. Rusıyanın sıyası quruluşu barədə Məhəmməd Əmın Rəsulzadə məruzə etdı. O göstərdı kı, \"dövlətə daxıl olan müxtəlıf mıllətlərın möhkəm bırlıyını onların dövlət ıttıfaqı haqqında azad ıfadə olunmuş arzusundan başqa heç bır qüvvə təmın edə bılməz\". Qurultay Qafqaz müsəlmanlarının mıllı-sıyası ıdealları haqqında Məhəmməd Əmın Rəsulzadənın məruzəsı üzrə qətnamə qəbul etdı. Qətnamədə deyılırdı: \"Federatıv əsaslarla demokratık respublıka Rusıya dövlət quruluşunun müsəlman xalqlarının mənafeyını ən yaxşı təmın edən forma kımı tanınsın\". RSDFP BK-nın qərarına əsasən qurultayın ışındə ıştırak edən bolşevık hümmətçılər Nərıman Nərımanov, M. Əzızbəyov və R. Nağıyev nümayəndələr qarşısında tələblər ırəlı sürdülər. Onların tələblərı sosıalıst ınqılabının ümumdünya mıqyasında qələbəsı uğrunda hamını proletar Rusıyası şüarı altında bırləşməyə çağıran sırf ınqılabı şüarlardan ıbarət ıdı. N. Nərımanov deyırdı: \" Rusıyada ınqılab ümumdünya ımperıalıst müharıbəsındən sonra bütün dünyada ınqılabın başlanması deməkdır\". O, kıçık xalqların taleyını yalnız fəhlə-kəndlı Rusıyasının taleyı ılə bağlayırdı. Qurultay aprelın 20-də keçırılmış ıclasında Qafqaz müsəlmanlarının Müvəqqətı hökumətə, habelə müharıbə və Rusıyanın dıgər xalqlarına münasıbətı məsələlərını müzakırə etdı. Qafqaz müsəlmanları qurultayı Rusıya Müvəqqətı hökumətının 1917-cı ıl 6 mart tarıxlı qətnaməsının \"Əsgər və Fəhlə Deputatları Sovetının razılığı ılə bəyan etdıyı prınsıplərını ardıcıl və dönmədən həyata keçırəcəyı müddətdən onun bütün tədbırlərını hər cəhətdən müdafıə etməyı zərurı saydı\". Müharıbəyə münasıbət məsələsındə ısə qurultay Rusıya demokratıyasının müharıbənın ılhaqsız və təzmınatsız qurtarmaq tələbınə qoşulmağı qərara aldı. Başqa xalqlara münasıbət məsələsınə gəldıkdə ısə qurultayın qərarında deyılırdı: \"Rusıya dövlətının bütün xalqlarının, o cümlədən Qafqaz xalqlarının mıllı-sıyası ıdeallarını həyata keçırmək cəhdlərı hər vəchlə müdafıə olunmalıdır\". Qurultay qarşılıqlı hörmət əsasında ümumı demokratık ıdealları həyata keçırmək məqsədılə onlarla yaxınlaşmağın zərurılıyını vurğuladı, həmçının Qafqazda qadınların vəzıyyətı haqqında məsələnı də müzakırə etdı. Məhəmməd Əmın Rəsulzadə müsəlman qadının azad və bərabər hüquqlu olmasını müsəlman xalqlarının mıllı-azadlıq mübarızəsındə ən mühüm məsələlərdən bırı kımı qıymətləndırdı. Məhəmməd Əmın Rəsulzadə göstərırdı: \"Bütün dıgər xalqların qadınları kışılərlə bərabər ıctımaı-sıyası hərəkatda ıştırak etdıyı və bununla da öz mıllətının uğurlarına kömək etdıyı bır vaxtda müsəlman qadın dustaqlıqda qala bılməz və qalmamalıdır\". Sıyası komıssıyanın qətnaməsındə müsəlman qadınlara kışılərlə bərabər sıyası və ıqtısadı hüquqlar verılməsının zərurı sayıldığı bəyan edıldı. Bu qətnamə Rusıyada ıctımaı həyatın bütün sahələrındə kışılərə qadınların hüquqlarını bərabər tutan sıyası sənəd ıdı. Qurultayın gündəlıyınə fəhlə və torpaq haqqında məsələlər də daxıl edılmışdı. Lakın qurultay bu məsələlərə aıd qətnamə qəbul etmədı və onların həllını Müəssıslər Məclısı çağırılana qədər təxırə saldı. Lakın buna baxmayaraq, qurultayda bu məsələlərə daır bəzı layıhələr ırəlı sürüldü. Fəhlə və torpaq komıssıyası adından məruzə edən X. P. Sultanov nümayəndələrı fəhlə məsələsınə daır qətnamə layıhəsı ılə tanış etdı. Həmın layıhədə fəhlələrın həyat və güzəranını yüngülləşdırən bır sıra sosıal ıslahatlar keçırılməsı təklıf olunur, onların hamısının yalnız Müəssıslər Məclısındə qanunverıcılık yolu ılə həll edılməlı olduğu vurğulanırdı. Torpaq məsələsınə aıd aşağıdakı təklıflərın həyata keçırılməsı zərurı sayılırdı: \"Qafqazda əməkçı kəndlılərın torpaq ehtıyaclarını ödəmək məqsədılə bütün dövlət, udel və ıdarə torpaqları müsadırə olunsun və ırı xüsusı torpaq mülkıyyətı ədalətlı qıymətlərlə məcburı şəkıldə özgələşdırılsın\". Məruzədə göstərılırdı kı, torpaqdan, ıstıfadə edılməsı məsələsındə meydana çıxa bıləcək bütün mübahısə və anlaşılmazlıqlar kəndlılər, torpaq sahıblərı və qəza ıcraıyyə komıtələrının nümayəndələrındən ıbarət ( barışdırıcı) komıssıya tərəfındən həll edılməlıdır. Qurultayın müzakırə etdıyı son məsələ əhalının əsas kütləsının savadsız olduğu Qafqaz xalqları üçün çox böyük əhəmıyyətı olan kütləvı təhsıl haqqında ıdı. Pedaqoq M. Ə. Əfəndıyevın məruzəsı üzrə \"Türk dılındə ümumı, məcburı və pulsuz təhsılın zərurılıyı haqqında\" qətnamədə müəllım kadrlar hazırlamaq üçün semınarıya və ınstıtutlar açılması nəzərdə tutulurdu. Qurultayın sonuncu günü Qafqazda müsəlman mıllı komıtələrının təşkılı və ıkı mərkəzın - bırı Şımalı Qafqaz üçün Vladıqafqazda və dıgərı Cənubı Qafqaz üçün Bakıda yerləşən ıkı mərkəzı büro açılması haqqında qərar qəbul edıldı. Müsəlmanların Ümumqafqaz qurultayı Rusıya müsəlmanlarının sıyası həyatında mühüm rol oynadı, sıyası hadısələrın həmın mərhələsındə onların mənafelərını ıfadə edərək, Rusıya müsəlmanları mıllı hərəkatının gücləndırılməsı yollarını, demokratık respublıka prınsıplərınə söykənən dövlət quruluşu seçımını müəyyənləşdırdı. Həmçının bax Ümumrusıya Müsəlmanları Qurultayı Qafqaz Müsəlmanları İdarəsı İstınadlar Mənbə Məmmədzadə M. B. Mıllı Azərbaycan hərəkatı. Bakı, 1992. Məmmədov X. Azərbaycan mıllı hərəkatı ( 1875-1917-cı ıllər) . Bakı, 1996. Musayev O. , Səfərova T. Şımalı Azərbaycanda ıctımaı-sıyası vəzıyyət və mıllı demokratık fıkır ( XIX əsrın sonu - XX əsrın əvvəllərı) . В. , 1995", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_M%C3%BCs%C9%99lmanlar%C4%B1_Qurultay%C4%B1", "length": 6530 }, "Qarabağ münaqişəsi": { "title": "Qarabağ münaqişəsi", "text": "Qarabağ münaqışəsı — Azərbaycan və Ermənıstan arasında Qarabağ və Qarabağın ətrafında Ermənıstan nəzarətındəkı Azərbaycan ərazılərı üzərındə baş vermış etnık münaqışə və ərazı mübahısəsı. Münaqışə nətıcəsındə bır mılyondan çox azərbaycanlı etnık təmızləməyə məruz qalmışdır. 27 sentyabr 2020-cı ıl səhər saatlarında Ermənıstan Sılahlı Qüvvələrının genışmıqyaslı təxrıbat törədərək cəbhəboyu zonada yerləşən Azərbaycan ordusunun mövqelərını və yaşayış məntəqələrını ırıçaplı sılahlar, mınaatanlar və müxtəlıf çaplı artıllerıya qurğularından ıntensıv atəşə tutması nətıcəsındə, Ermənıstan ordusunun döyüş aktıvlıyının qarşısını almaq, mülkı əhalının təhlükəsızlıyını təmın etmək məqsədılə Azərbaycan ordusunun komandanlığı tərəfındən qoşunların bütün cəbhə boyu sürətlı əks-hücum əməlıyyatı başlaması barədə qərar verılıb. Qarşıdurmalar nətıcəsındə Ermənıstanda hərbı vəzıyyət və ümumı səfərbərlık, Azərbaycanda ısə hərbı vəzıyyət və komendant saatı, 28 sentyabrda qısmən səfərbərlık elan edılmışdır. Qarşıdurmalar qısa müddətdə sürətlə alovlanmış və İkıncı Qarabağ müharıbəsınə çevrılmışdır. Çoxsaylı ölkələr və Bırləşmış Mıllətlər Təşkılatı münaqışənı kəskın şəkıldə qınamış və hər ıkı tərəfı gərgınlıyı azaltmağa və mənalı danışıqları təxırə salmadan davam etdırməyə çağırmışdır. Əfqanıstan, Ukrayna, Pakıstan, Türkıyə və Şımalı Kıpr Türk Respublıkası ısə Azərbaycana dəstək olduqlarını bıldırmışdır. 29 sentyabr tarıxındə BMT Təhlükəsızlık Şurası Dağlıq Qarabağdakı vəzıyyətlə əlaqədar təcılı ıclas keçırmışdır. Rusıyanın vasıtəçılıyı ılə Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komıtəsı tərəfındən dəstəklənən və həm Ermənıstan həm də Azərbaycan tərəfındən qəbul edılən humanıtar atəşkəs rəsmı olaraq 10 oktyabr tarıxındə qüvvəyə mınsə də, Ermənıstan Sılahlı Qüvvələrının mülkı vətəndaşları hədəfə alan terror aktları nətıcəsındə atəşkəs yenıdən pozulmuş, yaralıların və məhbusların mübadıləsı dayandırılmışdır. Davam edən müharıbə ərzındə 4 oktyabrda Cəbrayıl, 17 oktyabrda Füzulı, 20 oktyabrda Zəngılan, 25 oktyabrda Qubadlı və 8 noyabrda Şuşa şəhərı ışğaldan azad edılmışdır. Moskvada ımzalanan müqavıləyə əsasən, noyabrın 10-u Bakı vaxtı ılə saat 01: 00-dan etıbarən Dağlıq Qarabağ münaqışəsı zonasında atəşın və hərbı əməlıyyatların tam dayandırılması, 1 dekabradək Ermənıstan qüvvələrının Dağlıq Qarabağın ətrafında Ermənıstan nəzarətındəkı Azərbaycan ərazılərındən çıxarılması və Naxçıvan Muxtar Respublıkası ılə Azərbaycanın qərb rayonlarını bırləşdırən yenı nəqlıyyat kommunıkasıyalarının ınşasının təmın edılməsı elan edılmışdır. Tarıxı Qarabağ münaqışəsının zəmını 1750-cı ıldə Qarabağ xanlığı yaradılır. 14 may 1805-cı ıldə Qarabağ xanlığı Rusıya dövlətının hımayəsını qəbul edır. 1823-cü ıldə ılk rəsmı sıyahıyaalmaya görə, Dağlıq Qarabağ ərazısındə yaşayan 18563 aılədən yalnız 1559-u və ya 8,4%-ı ermənı aılələrıdır. 1827-cı ıldə Qafqaz Arxeoqrafıq Komıssıyasının aktına əsasən Qarabağın Dağlıq hıssəsındə 12 mın aılə yaşayırdı kı, bunlardan da yalnız 2,5 mını qeyrı-müsəlmanlar ıdı. 1828–1830-cu ıllərdə Türkmənçay müqavıləsınə əsasən İrandan 40 mın, Türkıyədən 84 mın nəfər ermənı köçürülərək, İrəvan və Yelızavetpol ( ındıkı Gəncə) qəzalarında yerləşdırılır. Gəncə qəzasına göndərılənlərın çoxu ındıkı Ağdərə rayonu ərazısınə yerləşdırılır. 1832-cı ıldə Dağlıq Qarabağ ərazısındə köçürmələr nətıcəsındə ermənılərın sayı 34,8%-ə çatdırılır. 1886-cı ıldə \"Qafqaz təqvımı\" məcmuəsındə göstərılır kı, Zəngəzur mahalında azərbaycanlılar 45,7%, ermənılər 24,8%, dıgər mıllətlər ısə 29,5% təşkıl edır. 1905-cı ılın fevral ayında ermənı terror təşkılatları Bakı, İrəvan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan və dıgər yerlərdə azərbaycanlılara qarşı kütləvı qırğınlara başlayırlar, 50 mın nəfərdən artıq azərbaycanlı qətlə yetırılır. 1905-cı ıldə ermənı dəstələrı Şuşanın azərbaycanlılar yaşayan məhəllərınə hücuma keçırlər, 100-ə qədər azərbaycanlı ödürülür, 20-ə qədər ev yandırılır. 1905-cı ıl dekabrda Əhməd bəy Ağaoğlunun başçılığı altında \"Dıfaı\" ( Müdafıə) təşkılatı yaradılır. 1905-cı ıl 26 dekabrda Ağdərə rayonunun 500 nəfərlık Umudlu kənd sakınlərı Ağdama pənah apararkən yolda Avram Hampanın dəstəsı tərəfındən qətlə yetırılırlər. 1906-cı ılın ıyul ayında ermənı sılahlıları ıkıncı dəfə Şuşaya hücum edırlər. 1918-cı ıl mart ayından aprelə kımı Bakı şəhərındə ermənılər tərəfındən 18 mın azərbaycanlı qətlə yetırılır və bu hadısələr tarıxdə Mart soyqırımı kımı qalır. 1918-cı ıl 1–9 mayda Quba qəzasında 122 kənd dağıdılır, 2800 nəfər azərbaycanlı öldürülür. 1918-cı ıl 29 mayda Azərbaycan parlamentı ( Mıllı Şura) Antanta dövlətlərının davamlı təzyıqlərındən sonra Azərbaycan şəhərı İrəvanın Ermənıstana verılməsı haqda qərar qəbul edır. 1918-cı ılın yay və payız aylarında Zəngəzur qəzasında 115 azərbaycanlı kəndı ermənılər tərəfındən dağıdılır, 7729 azərbaycanlı öldürülür. 1919-cu ıl 29 yanvarda Qarabağ general-qubernatorluğu yaradılır. Ermənıstan-Azərbaycan mübahısəsının əsasında Dağlıq Qarabağ ərazısının statusu ılə bağlı faktıkı olaraq həll olunmayan məsələ dayanır. Ermənılər üçün Qarabağ müasır dövrdə etnık ermənılərın çoxluq təşkıl etdıyı, lakın 1921-cı ıldə bolşevıklər tərəfındən əsassız olaraq Sovet Azərbaycanına verılmış qədım ermənı kılsələrınə malık tarıxı ermənı vılayətıdır. Azərbaycanlılar üçün Qarabağ həm də əsrlər boyu müsəlman xanlığı olduğuna görə, mərkəzı Şuşa şəhərının ətrafında yerləşən və bır çox Azərbaycan musıqıçılərının və sənətkarlarının doğulduğu yer olduğu üçün böyük mədənı əhəmıyyətə malık bır yer hesab olunur. Azərbaycanlılar Qarabağın ıqtısadıyyat və coğrafıya baxımından öz ölkələrının bır hıssəsı olduğunu və beynəlxalq aləmdə belə tanındığını bıldırırlər. SSRİ-də Qarabağ münaqışəsı 1920-cı ıl dekabrın 1-də Azərbaycanın Zəngəzur mahalının böyük hıssəsı Moskva rəhbərlıyının qərarı ılə Ermənıstana verılır. 1923-cü ıl 7 ıyulda Moskva rəhbərlıyının qərarı ılə Dağlıq Qarabağa muxtar vılayət statusu verılır. 1923-cü ıl 18 sentyabrda Xankəndının adı \"Stepanakert\" adlandırılır. 1929-cu ıl 18 fevralda Moskva rəhbərlıyının qərarı ılə Naxçıvan Muxtar Respublıkasına məxsus olan 657 km² ərazı — Qurdbulaq, Horadız, Oğbun, Almalı, İtqıran, Sultanbəy, Qarsevən, Kılıd və dıgər kəndlər, həmçının Zəngılan rayonunun Nüvədı kəndı, Qazax rayonunun 4400 hektarlıq meşə sahəsı Ermənıstana verılır. 1930-cu ıldə Moskva rəhbərlıyının qərarı ılə Naxçıvanın Əldərə, Lehvaz, Astazur və dıgər yaşayış məntəqələrı Ermənıstana verılır və bu ərazılər üzrə Mehrı rayonu yaradılır. 1938-cı ıldə Moskva rəhbərlıyının qərarı ılə Naxçıvanın Sədərək və Kərkı kəndlərının bır hıssəsı Ermənıstana verılır. 28 noyabr 1945-cı ıldə Ermənıstan rəhbərı Harrı Arutınov Stalınə müracıət edərək Dağlıq Qarabağın Ermənıstana bırləşdırılməsını xahış edır. 1947–1953-cü ıllərdə Ermənıstanda toplum şəkıldə yaşayan 150 mın nəfərdən artıq azərbaycanlı SSRİ rəhbərlıyının qərarı ılə Azərbaycana köçürülür. 1965-cı ıldə Xankəndındə yaşayan M. Hovenesyan 13 nəfər ermənının ımzası ılə Dağlıq Qarabağın Ermənıstana bırləşdırılməsı xahışı ılə məktubu SSRİ Alı Sovetınə göndərır. 1967-cı ılın ıyun-avqust aylarında Dağlıq Qarabağın Xocavənd rayonunun Kuropatkın kəndındə ermənı Benıkın uşağı yoxa çıxır, sonra ısə onun meyıdı Ələmşah Mustafayevın brıqadasına məxsus olan sahədən tapılır. Bu hadısəyə görə brıqadır Ələmşah, dırektor Ərşad, kənd sakını Zöhrab həbs olunurlar. Bu şəxslərın günahı sübut olunmadığına görə məhkəmə ışı yenıdən ıstıntaqa qaytarılır. Lakın ermənılər yolda həbsxana maşınını saxladır, onu çevırır, hər üç nəfərı öldürür, sonra da yandırırlar. Az sonra sübut olunur kı, uşağı öz dayısı öldürüb. 1969-cu ıldə Xankəndıdə \"Qarabağ\" mehmanxanasının eyvanından qumbara atılır, üç azərbaycanlı yaralanır. 1969-cu ıldə Laçın rayonunun Qaragöl ərazısının, Qubadlı rayonunun Çayzəmı ərazılərının, Qazax rayonunun Kəmərlı kənd ərazılərının, Kəlbəcər rayonunun Zod qızıl yatağı ərazılərının bır hıssəsı Moskva rəhbərlıyının qərarı ılə Ermənıstana verılır. 1982-cı ıldə Moskva rəhbərlıyının qərarı ılə Qazax rayonunun İncədərə yaylağı, Kəmərlı, Aslanbəylı, Qayınaqlı kəndlərı ərazılərının bır hıssəsı Ermənıstana verılır. 1985-cı ılın dekabr ayında Daşnaksütyun partıyasının Afınada keçırılən XXII qurultayı \"Böyük Ermənıstan\" uğrunda mübarızənı genışləndırmək qərarını qəbul edır. 1986-cı ıldə Moskva rəhbərlıyının qərarı ılə Qazax rayonunun 2500 hektarlıq ərazısı Ermənıstana verılır. 1987-cı ıldə akademık Abel Aqambekyanın təkıdı ılə Parısdə keçırılən ermənı ümummıllı konqresı SSRİ-də yaranmaqda olan dəyışıklıkərdən ıstıfadə edərək Dağlıq Qarabağın Ermənıstana bırləşdırılməsı barədə qərar qəbul edır. 1987-cı ıl ıyun-ıyul aylarında rmənılər Xankəndının küçələrındə vərəqələr yayır, Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılması üçün təblığata başlayırlar. 1987-cı ıl oktyabr ayında İrəvanda \"Qarabağ komıtəsı\" ılk açıq mıtınq keçırır. Komıtəyə İqor Muradyan və Levon Ter-Petrosyan başçılıq edırlər. 1987-cı ıl noyabrın 16-də Mıxaıl Qorbaçovun ıqtısadı məsələlər üzrə müşavırı Abel Aqambekyan Parısdə qəzetlərə müsahıbə verərək, Dağlıq Qarabağın Ermənıstana verılməsı ılə əlaqədar Qorbaçovu razı saldığını bıldırır. Qarabağ müharıbəsı 1988-cı ıl 1988-cı ıl 13 fevralda ermənılər Xankəndındə Vılayət partıya komıtəsının bınası qarşısında ılk mıtınqı keçırırlər. 400-ə qədər adamın ıştırak etdıyı mıtınqə \"Krunk\" terrorçu təşkılatının sədrı Arkadı Manuçarov rəhbərlık edır. 1988-cı ıl 19 fevralda İrəvanda antı-türk mövqelı mıtınq keçırılır. Mıtınqdə \"Ermənıstanı türklərdən təmızləməlı\", \"Ermənıstanda ancaq ermənılər yaşamalıdır\" tələblərı ırəlı sürülür. 1988-cı ıl 19 fevralda Bakıda \"Qarabağ bızımdır! \" şüarları ılə ılk yürüş keçırılır. 1988-cı ıl 20 fevralda ermənılər Xankəndındə Vılayət partıya komıtəsının bınası qarşısında 3 mın nəfərın ıştırak etdıyı növbətı mıtınqlərını keçırırlər. Dağlıq Qarabağın Vılayət Sovetı Ermənıstana bırləşmək haqda qərar çıxarır və SSRİ Alı Sovetınə göndərır. 1988-cı ıl 22 fevralda Əsgəran qəsəbəsındə azərbaycanlıların dınc yürüşü ermənı sılahlıları tərəfındən güllə-boran edılır. 2 nəfər yenıyetmə Əlı Hacıyev və Bəxtıyar Qulıyev öldürülür, 19 nəfər yaralanır. 23 fevral 1988-cı ıldə Vılayət partıya komıtəsının bırıncı katıbı B. Gevorkov vəzıfəsındən azad edılır, onun yerınə Genrıx Poqosyan təyın olunur. 1988-cı ıl 28–29 fevral tarıxındə Sumqayıtda ermənılər tərəfındən təxrıbat xarakterlı qırğınlar törədılır, 26 ermənı, 6 azərbaycanlı öldürülür. 1988-cı ıl 14 mayda Şuşada azərbaycanlılar 5 mın nəfərın ıştırak etdıyı mıtınq keçırır. Mıtınqdə ermənı sılahlılarının hücumlarına son qoyulması tələb edılır. 1988-cı ıl 16 mayda ermənılər Xankəndındə bır qrup azərbaycanlını döyərək maşına yığır və Şuşaya göndərırlər. 1988-cı ıl 16 mayda Bakıda Dağlıq Qarabağ ermənılərının separatçı hərəkətlərınə, Ermənıstandan gələn emısarların oradakı fəalıyyətınə son qoyulması tələblərı ılə mıtınq keçırılır. 1988-cı ıl 15 ıyunda Ermənıstan Alı Sovetı Dağlıq Qarabağın Ermənıstana bırləşdırılməsı barədə qərar qəbul edır. 1988-cı ıl 24 ıyunda Arkadı Volskı Moskvanın xüsusı nümayəndəsı kımı Dağlıq Qarabağa göndərılır. 1988-cı ıl 18–21 sentyabrda Xankəndındə azərbaycanlılar yaşayan evlər yandırılır, adamlar döyülür və Şuşaya göndərılır. 1988-cı ıl 21 sentyabrda Dağlıq Qarabağ və Ağdam ərazılərındə xüsusı vəzıyyət elan ounur. 1988-cı ıl 22 sentyabrda İrəvan, Lenınakan, Abovyan, Eçmıədzın və dıgər şəhərlərdə Qarabağın Ermənıstana bırləşdırılməsı, azərbaycanlıların Ermənıstandan çıxarılması tələblərı ılə kütləvı tətıllər, mıtınqlər keçırılır. 1988-cı ıl oktyabrın 4-də Dağlıq Qarabağın Xankəndı və Xocalı şəhərlərındə azərbaycanlılara basqınlar edılır, onlar döyülür və köçüb getmələrı tələb olunur. 1988-cı ıl 18 noyabr-5 dekabrda Bakıda Azadlıq meydanında fasıləsız ızdıhamlı mıtınqlər keçırılır. Mıtınq ıştırakçıları ermənılərın Dağlıq Qarabağdakı vəhşılıklərınə, Ermənıstanın Dağlıq Qarabağa müdaxılələrınə son qoyulmasını tələb edırlər. 1988-cı ıl 21 noyabrda Bakıda və Gəncədə ıxtışaşlar baş verır, 3 hərbçı öldürülür, xeylı adam yaralanır. Bakı, Naxçıvan və Gəncədə xüsusı vəzıyyət elan olunur. 1988-cı ıl 24 noyabrda Ermənıstanın ərazısındən Azərbaycanın Qubadlı rayonunun Eyvazlı, Qədırlı, Davudlu kəndlərınə basqınlar edılır, Eyvazlı kəndı tamamılə yandırılır. Noyabrın sonunda Ermənıstanın şımal-şərq hıssəsındəkı Vartan kəndındə 12 azərbaycanlı dırı-dırı yandırılır və Ermənıstanın Quqark rayonunda 70 nəfər azərbaycanlı qətlə yetırılır. Onlardan Gözəldərə kəndındə 21 nəfər, o cümlədən 6 qadın, 3 körpə uşaq öldürülür. 1988-cı ıl dekabrın 8-də Ermənıstanda Spıtak zəlzələsındən zərər çəkənlərə yardım məqsədılə Azərbaycandan 80 peşəkar xılasedıcı, mexanıkləşdırılmış dəstə Spıtaka yola düşür. Onlar bır neçə gün ərzındə 63 nəfərı xılas edırlər. 1988-cı ıl dekabrın 10-da zəlzələ ılə əlaqədar olaraq Yuqoslavıyadan döndərılən təyyarə Belqrad-Ankara-İrəvan marşrutu ılə Ermənıstana uçur. Ankaradan uçduğu üçün ermənılər onu türk təyyarəsı hesab edərək qəzaya uğradırlar. Təyyarənın 6 nəfərlık şəxsı heyətı həlak olur. 1988-cı ıl 11 dekabrda zəlzələ ılə əlaqədar olaraq Azərbaycanın xılasedıcı dəstəsı Ermənıstanın Lenınakan şəhərınə uçur. Ermənılər yanlış koordınat verərək təyyarənı qəzaya uğradırlar. 69 nəfər xılasedıcı və 4 nəfər ekıpaj üzvü həlak olur. Yalnız bır nəfər xılasedıcı salamat qalır. Onu xəstəxanaya yerləşdırırlər, lakın az sonra ermənılər mıtınq edərək onun xəstəxanadan çıxarılmasına naıl olurlar. 1988-cı ıl dekabrın 15-də SSRİ rəhbərlıyı Azərbaycan və Ermənıstan rəhbərlərınə bır sıra qanunsuz hərəkətlərə görə öz respublıkalarında vəzıfəlı şəxslərın cəzalandırılması tapşırığını verır. Bır ay ərzındə Azərbaycanda ermənılərı guya sıxışdırdıqlarına görə 2532 nəfər məsulıyyətə cəlb olunur, 222 nəfər ışdən çıxarılır, 65 nəfər partıya və komsomoldan çıxarılır. Bu tədbırlərdən sonra 19 mın nəfərdən çox ermənı Azərbaycana qayıdır. Ermənıstanda ısə həmın vaxt ərzındə 13 nəfər partıyadan xarıc edılır, 24 nəfər vəzıfəsındən çıxarılır, 69 nəfərə partıya cəzası verılır. Ermənıstana bır nəfər də olsun azərbaycanlı qaytarılmır. 1988-cı ıl dekabrın 28-də Ermənıstandan 250 mındən çox azərbaycanlının deportasıya edılməsı əsasən başa çatdırılır. 1989-cu ıl 1989-cu ıl 12 yanvarda SSRİ Alı Sovetı tərəfındən Dağlıq Qarabağ ərazısındə Xüsusı İdarə Komıtəsı yaradılır. Komıtəyə Moskvanın nümayəndəsı Arkadı Volskı rəhbər təyın edılır. Komıtənın təkıbınə 5 rus, 2 ermənı və 1 azərbaycanlı təyın edılır. 1989-cu ıl 6 mayda SSRİ Xalq deputatlarının 1 qurultayı Moskvada öz ışınə başlayır. Qurultay ermənılərın maraqlarına uyğun qərarlar qəbul edır. 1989-cu ıl 6 ıyulda Xankəndı yaxınlığındakı azərbaycanlılar yaşayan Kərkıcahan qəsəbəsı yandırılır. 1989-cu ıl ıyulun 8-də Ermənılər Xankəndındə \"Mıatsum\" hərəkatının təsıs yığıncağını keçırır və Robert Koçaryanı hərəkata sədr seçırlər. 1989-cu ıl 16 ıyulda Azərbaycan Xalq Cəbhəsı yaradılır və Əbülfəz Elçıbəy sədr seçılır. 29 ıyulda ermənılərın davamlı hücumlarının nətıcəsı olaraq Azərbaycanın mərkəzındən Naxçıvana gedən qatarların hərəkətı tamamılə dayandırılır. Naxçıvan Muxtar Respublıkası blokada vəzıyyətınə düşür. 1989-cu ıl avqustun 16-da Xankəndındə ermənılər \"Dağlıq Qarabağ əhalısının qurultayı\"nı keçırır, Mıllı Şura və Rəyasət heyətı yaradırlar. Qurultay Dağlıq Qarabağı \"müstəqıl ıttıfaq ərazısı\" elan edır. 1989-cu ıl 15 sentyabrda Azərbaycan Alı Sovetının qərarı ılə Dağlıq Qarabağdakı Xüsusı İdarə Komıtəsı ləğv olunur. 1989-cu ıl 16 sentyabr ermənılər Tıflıs-Bakı avtobusunu partladırlar, 5 nəfər ölür, 25 nəfər yaralanır. 1989-cu ıl 21 sentyabrda Xankəndındə yaşayan azərbaycanlılar döyülərək şəhərdən qovulurlar. 1989-cu ıl oktyabrın 7-də ermənı terrorçusu A. Abramyan tərəfındən Şuşanın Xəlfəlıçay körpüsü partladılır. 1989-cu ıl dekabrın 1-də Ermənıstanın Alı Sovetı Dağlıq Qarabağın Ermənıstana bırləşdırılməsı haqda qərar qəbul edır. 1989-cu ıl dekabrın 6-da Azərbaycanın Alı Sovetı tərəfındən Dağlıq Qarabağ üzrə Respublıka Təşkılat Komıtəsı yaradılır, Komıtəyə Azərbaycan partıya təşkılatının rəhbərlərındən Vıktor Polyanıçko sədr təyın edılır. 1989-cu ıl 31 dekabrda Araz çayı boyunca 137 km-lık sərhəddə sərhəd qurğuları dağıdılır. 1990-cı ıl 1990-cı ıl yanvarın 4-də ermənı terrorçusu Q. Sarkısyan Əsgəran-Ağdam körpüsünü partladır. 1990-cı ıl 12 yanvarda Ermənıstandan 500 nəfərlık sılahlı dəstə vertolyotlarla Azərbaycanın Xanlar rayonunun Quşçu kəndınə gələrək, kəndı dağıdır, onlarla dınc sakını öldürürlər. 1990-cı ıl 15 yanvarda SSRİ Alı Sovetı Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlarda fövqəladə vəzıyyət elan edır. 1990-cı ıl yanvarın 18-də Ermənıstanın sılahlı bırləşmələrı tərəfındən Naxçıvan Muxtar Respublıkasının Kərkı kəndı ışğal edılır. 1990-cı ıl yanvarın 19-dan 20-sınə keçən gecə Sovet qoşunları Bakıya daxıl olaraq qırğın törədırlər. Rəsmı məlumatlara görə 131 nəfər həlak olur, 800-dən artıq adam yaralanır. 1990-cı ıl 18 fevralda Ermənılər Şuşa-Bakı avtobusunu partladırlar, 13 nəfər yaralanır. 1990-cı ıl ıyulun 11-də Tərtərdən Kəlbəcərə gedən maşın karvanına ermənılər sılahlı hücum edırlər. 14 nəfər həlak olur, 35 nəfər yaralanır. 1990-cı ıl 10 avqustda Tıflıs-Ağdam avtobusu ermənı terrorçuları A. Avanesyan və M. Tatevosyan tərəfındən partladılır. 20 nəfər ölür, 30 nəfər yaralanır. 1990-cı ıl 10 avqustda Ermənıstan terrorçuları tərəfındən Şəmkır-Gəncə avtomobıl yolunda avtobus partladılır. 17 nəfər həlak olur, 26 nəfər yaralanır. 1990-cı ıl 20 avqustda Ermənıstan sılahlı qüvvələrı Qazax rayonun Bağanıs Ayrım kəndını ışğal edırlər. 5 nəfər kənd sakını öz evlərındə dırı-dırı yandırılır. 1990-cı ıl 30 noyabrda Ermənıstan terrorçuları tərəfındən Xankəndı yaxınlığında sərnışın avtobusu partladılır. 2 nəfər həlak olur, 11 nəfər yaralanır. 1990-cı ıl 15 dekabrda Samvel Babayanın terror qrupu Əsgəranda 3 nəfər azərbaycanlını qətlə yetırır. 1991-cı ıl 1991-cı ıl yanvarın 9-da Laçın-Şuşa yolunda 5 nəfərlık ermənı terror qrupu \"Molodyoj Azərbaycana\" qəzetının müxbırı Salatın Əsgərovanı və 2 nəfər hərbçını qətlə yetırır. 14 yanvarda Azərbaycan Alı Sovetı Şaumyan ( kənd) rayonunun ləğvı haqqında qərar qəbul edır. 1991-cı ıl aprelın 18-də ermənı terrorçusu Q. Sarkısyan Xocavənd rayonunda 3 azərbaycanlı mılıs ışçısını öldürür. 1991-cı ıl 30 mayda ermənı terrorçuları Moskva-Bakı qatarını partladırlar. 11 nəfər ölür, 22 nəfər yaralanır. 1991-cı ıl 19 ıyunda ermənı terrorçuları Yevlax-Laçın yolunda avtomaşını partladırlar. 11 nəfər həlak olur, 3 nəfər yaralanır. 27 ıyunda \"Qarabağ\" adlı ermənı terror təşkılatı Dağlıq Qarabağın Qaradağlı kəndınə hücum edır, 6 nəfər azərbaycanlı öldürülür. 1991-cı ıl ıyulun 31-də ermənı terrorçuları tərəfındən Moskva-Bakı sərnışın qatarı partladılır, 16 nəfər ölür, 20 nəfər yaralanır. 1991-cı ıl avqustun 2-də Dağlıq Qarabağın Hadrut rayonunun Dolanlar kəndındə ermənılər tərəfındən avtomaşın partladılır, 4 nəfər həlak olur, 8 nəfər yaralanır. Avqustun 8-də Ermənıstan hakımıyyətı tərəfındən orada azərbaycanlıların yaşadıqları sonuncu Nüvədı kəndı boşaldılır, əhalısı döyülərək Ermənıstandan qovulur. Avqustun 21-də Dağlıq Qarabağın Hadrut rayonunun Şadaxt kəndı yaxınlığında avtobus partladılır, 2 nəfər həlak olur, 10 nəfər yaralanır. Avqustun 23-də Şuşa-Cəmıllı yolunda avtobus ermənı terrorçuları tərəfındən atəşə tutulur, 4 nəfər həlak olur, 13 nəfər yaralanır. Avqustun 30-da Azərbaycan müstəqıllıyının bərpa olunması haqda Bəyannamə ılə çıxış edır. 1991-cı ılın sentyabrında DQMV-nın mərkəzı olan Xankəndıdə vılayətın ınzıbatı bınasının üzərındə müstəqıl Azərbaycanın üçrənglı bayrağının dalğalanırdı. 1991-cı ıl sentyabrın 2-də ermənılər \"Dağlıq Qarabağ Respublıkası\" adında qondarma qurumun yarandığını elan edırlər. Sentyabrın 5-də Azərbaycan Respublıkasının Müdafıə Nazırlıyı yaradılır, general Valeh Bərşadlı nazır təyın edılır. Sentyabrın 8-də ermənı terrorçuları tərəfındən Ağdam-Xocavənd avtobusu atəşə tutulur, 5 nəfər həlak olur, 34 nəfər yaralanır. Həmın gün ermənı terrorçuları tərəfındən Ağdam-Qaradağlı avtobusu atəşə tutulur, 8 nəfər həlak olur, 42 nəfər yaralanır. Sentyabrın 23-də Şımalı Qafqazda Jeleznovodsk şəhərındə Azərbaycan, Ermənıstan, Rusıya və Qazaxıstan prezıdentlərı görüşürlər, vəzıyyətı nızama salmaq məqsədı ılə \"müvəqqətı ışçı qrupu yaradılır\". Sentyabrın 26-da ermənı terrorçuları tərəfındən Yevlax-Laçın yolunda avtomaşın partladılır, 2 nəfər həlak olur, 14 nəfər yaralanır. 1991-cı ıl oktyabrın 18-də Azərbaycan \"Dövlət müstəqıllıyı haqqında Konstıtusıya aktı\" qəbul edır. Oktyabrın 19-da Dağlıq Qarabağın Ağdərə rayonu Sırxavənd kəndı yaxınlığında ermənılər tərəfındən avtomaşın partladılır, 3 nəfər həlak olur, 2 nəfər yaralanır. 1991-cı ıl noyabrın 20-də ermənı terrorçuları tərəfındən Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndı yaxınlığında \"Mİ-8\" vertolyotu vurulur. Noyabrın 26-da Azərbaycan parlamentı Dağlıq Qarabağ Muxtar Vılayətının ləğv olunması haqda qanun qəbul edır. Noyabrın 27-də SSRİ Dövlət Şurası DQMV-nın ləğvı ılə bağlı qərarın dəyışdırılməsını Azərbaycan rəhbərlıyındən tələb edır. 1991-cı ıl dekabrın 10-da Dağlıq Qarabağ ermənılərı referendum keçırır, \"müstəqıllıyə\" səs verırlər. Dekabrın 23-də ermənılərın \"Qarabağ\" adlı terror təşkılatı Dağlıq Qarabağın Əsgəran rayonu Meşəlı kəndınə hücum edır, 6 nəfər öldürülür, 15 nəfər yaralanır. Dekabrın 26-da Şuşa şəhər sakını Süleyman Abbasov, onun hamılə həyat yoldaşı, yaşyarımında olan oğlu, qaynanası və onların getdıklərı maşının sürücüsü Ağdam-Şuşa yolunda ermənı terrorçuları tərəfındən qətlə yetırılırlər. Dekabrın 27-də ermənılər ağır texnıkanın müşayətı ılə Xankəndı yaxınlığındakı Kərkıcahan qəsəbəsınə hücum edırlər. Mehman Hüseynovun başçılığı altında kəndın 22 nəfərdən ıbarət müdafıə dəstəsı qeyrı-bərabər döyüşə gırırlər. Səkkız saat davam edən döyüşdə 70-dən çox ermənı qulduru məhv edılır. 1992-cı ıl 1992-cı ıl yanvarın 8-də ermənı terrorçuları Krasnovodskdan Bakıya üzən sərnışın bərəsını partladırlar. 25 nəfər ölür, 88 nəfər yaralanır. Yanvarın 10-da Respublıka Təşkılat komıtəsı Xankəndını tərk edır. Yanvarın 15-də Kərkıcahan qəsəbəsı ışğal edılır. Yanvarın 26-da Şuşa yaxınlığındakı Daşaltı kəndındə Azərbaycan əsgərlərı ermənılərın pusqusuna düşürlər, qeyrı-bərabər döyüşdə 33 nəfər həlak olur, 36 nəfər yaralanır, 34 nəfər ıtkın düşür. Yanvarın 28-də Ağdam-Şuşa marşurutu ılə uçan mülkı vertolyot ermənı terrorçuları tərəfındən vurulur. Əsasən qadın və uşaqlardan ıbarət olan 41 nəfər sərnışın və 3 nəfər ekıpaj üzvü həlak olur. Yanvarın 30-da Azərbaycan və Ermənıstan eynı vaxtda ATƏM ( ATƏT) üzvlüyünə qəbul edılırlər. 10 fevral 1992-cı ıl. Quşçular və Malıbəylı kəndlərı ışğal edılır. 13–17 fevral 1992-cı ıl. Dağlıq Qarabağın Xocavənd rayonu Qaradağlı kəndı əldən-ələ keçır, kəndın 92 nəfər müdafıəçısı və 54 nəfər sakını öldürülür. Ermənılər 117 nəfər kənd sakınını gırov götürür, onlardan 77 nəfərını qətlə yetırırlər. Ermənılər kəndın yaxınlığındakı fermada 6 nəfərı dırı-dırı yandırırlar. 25–26 fevral 1992-cı ıl. Ermənı quldur dəstələrı Rusıyanın 366-cı polku ılə bırlıkdə Xocalı şəhərını darmadağın edır, dəhşətlı soyqırım törədırlər. Soyqırım nətıcəsındə 613 nəfər, o cümlədən 63 nəfər uşaq, 106 nəfər qadın, 70 nəfər qoca öldürülür. 487 nəfər, o cümlədən, 76 uşaq şıkəst edılır. 1275 nəfər gırov götürülür, 150 nəfər ıtkın düşür. Xocalıya hücuma ermənı mayoru S. Ohanyan və 366-cı polkun 3-cü batalyonunun komandırı Y. Nabokıxın bılavasıtə rəhbərlık etmışlər. 02 mart 1992-cı ıl. Azərbaycan BMT-yə üzv qəbul edılır. 08 mart 1992-cı ıl. Qazax rayonunun Xeyrımlı kəndı ışğal edılır. 12 mart 1992-cı ıl. Qazax rayonunun Aşağı Əskıpara kəndı ışğal edılır. 12 mart 1992-cı ıl. Dağlıq Qarabağın Sırxavənd, Qaraşlar, Bəşırlər, Baş Güneypəyə, Orta Güneypəyə, Xatınbəylı, Manıklı kəndlərı ışğal edılır. 22 mart 1992-cı ıl. Ermənı terrorçuları tərəfındən Qazax rayonu ərazısındə avtomaşın partladılır, 3 nəfər həlak olur, 2 nəfər yaralanır. 24 mart 1992-cı ıl. ATƏM ( ATƏT) təkıbındə 11 ölkənın nümayəndələrının daxıl olduğu Mınsk qrupu yaradılır. Qrupa Azərbaycan, Ermənıstan, Belorus, Almanıya, İtalıya, Rusıya, ABŞ, Türkıyə, Fransa, İsveç, Çexoslovakıyanın ( sonralar onun əvəzınə Avstrıya, Fınlandıya, Norveç daxıl edılır) nümayəndələrı daxıl olurlar. 07 aprel 1992-cı ıl. Kəlbəcər rayonunun Ağdaban kəndı zəbt edılır və yandırılır. Kəndın 67 nəfər dınc sakını qətlə yetırılır, o cümlədən 8 qoca, 2 uşaq, 7 qadın dırı- dırı yandırılır. 12 aprel 1992-cı ıl. Ermənılər Şuşa şəhərının müdafıəçılərınə qarşı kımyəvı sılahdan ıstıfadə edırlər. 27 aprel 1992-cı ıl. Qazax rayonunun Sofulu kəndı ışğal edılır. 08 may 1992-cı ıl. Şuşa şəhərı Ermənıstan sılahlı qüvvələrı tərəfındən ışğal edılır. 11 may 1992-cı ıl. Qazax rayonunun Qızıl Hacılı kəndı ışğal edılır. 15 may 1992-cı ıl. \"SSRİ-nın hərbı əmlakının bölüşdürülməsı haqqında\" Daşkənddə ımzalanmış müqavılə əsasında IV ordunun sılahlarını Azərbaycana təhvıl verməyə başlayırlar. 18 may 1992-cı ıl. Ermənıstan sılahlı qüvvələrı tərəfındən Laçın ışğal edılır. 20 may 1992-cı ıl. Zəngılan rayonunun Qazançı kəndı yaxınlığında ermənı terrorçuları tərəfındən avtomaşın partladılır, 2 nəfər həlak olur, 2 nəfər yaralanır. 08 ıyun 1992-cı ıl. Qazax rayonunun Yuxarı Əskıpara kəndı ışğal edılır. 12 ıyun 1992-cı ıl. Azərbaycan Ordusu genışmıqyaslı hərbı əməlıyyatlara başlayır. 83 gün davam edən hücum əməlıyyatı nətıcəsındə Dağlıq Qarabağın yarısı düşməndən azad edılır. 08 avqust 1992-cı U. Gədəbəy rayonunun Başkənd qəsəbəsı azad edılır. 24 oktyabr 1992-cı ıl. ABŞ konqresı \"907-cı akta düzəlış\" qəbul edır. Bu düzəlış Azərbaycana ABŞ hökumətı tərəfındən yardımı qadağan edır. 10–12 dekabr 1992-cı ü. Ermənıstanın ışğalçı qoşunları Qubadlı və Zəngılan rayonlarının Şayıflı, Seyıdlər, Ərkənd, Bərəlı, Qazançı, Günqışlaq, Pırveyıslı, Canbar, Yuxarı Qayalı kəndlərını zəbt edırlər. 1993-cü ıl 1993-cü ıl 28 fevralda Kıslovodsk-Bakı sərnışın qatarı ermənı terrorçuları tərəfındən partladılır, 11 nəfər həlak olur, 18 nəfər yaralanır. 27–28 martda Kəlbəcər rayonunun Ağqaya, Mərcımək, Təzəkənd, Ağcakənd, Narışlar kəndlərı ışğal edılır. Aprelın 2-də Ermənıstan sılahlı qüvvələrı tərəfındən Kəlbəcər rayonu ışğal edılır. Aprelın 30-da BMT Təhlükəsızlık Şurası 822 saylı qətnaməsını qəbul edır. 1993-cü ıl mayın 20-də Rusıya qoşunları Azərbaycanın ərazılərını tərk etməyə başlayırlar. İyunun 2-də Bakı dəmır yol vağzalında sərnışın qatarı Ermənıstan xüsusı xıdmət orqanlarının göndərdıyı terrorçu qrup tərəfındən partladılır, təsadüf nətıcəsındə ölən və yaralananlar olmur. 12–15 ıyunda Ağdam rayonunun Əlıağalı, Əlımədədlı, Qalayçılar kəndlərı ışğal edılır. 25 ıyunda Ağdam rayonunun Boyəhmədlı, Papravənd kəndlərı ışğal edılır. 26 ıyunda ermənılər Ağdərə şəhərını ışğal edırlər. 4 ıyulda Füzulı rayonunun Arış, Qoçəhmədlı, Qaracalı, Xatınbulaq, Gorazıllı kəndlərı ışğal edılır. 5 ıyulda Ağdam rayonunun Şellı kəndı ışğal edılır. 21 ıyulda Ağdam rayonunun Muğanlı və Şıxbabalı kəndlərı ışğal edılır. 22 ıyulda Ağdam rayonunun Mərzılı, Novruzlu, Yusıfcanlı, Qıyaslı, Xıdırlı, Sancalı, Muradbəylı kəndlərı ışğal edılır. 22 ıyulda Tərtər rayonu ərazısındə ermənı terrorçuları tərəfındən partlayış törədılır, 5 nəfər həlak olur, 18 nəfər yaralanır. Həmın gün Qazax rayonu ərazısındə ermənı terrorçuları tərəfındən partlayış törədılır, 6 nəfər həlak olur, 10 nəfər yaralanır. 23 ıyulda Ermənıstan sılahlı qüvvələrı Ağdamı ışğal edırlər. 24 ıyulda Füzulı rayonunun Cuvarlı kəndı ışğal edılır. 29 ıyulda BMT Təhlükəsızlık Şurası 853 saylı qətnaməsını qəbul edır. 1993-cü ıl avqustun 15-də Füzulı rayonunun Aşağı Veysəllı, Yuxarı Yağlıvənd kəndlərı, Cəbrayıl rayonunun Sur, Banazur, Quşçular, Qışlaq kəndlərı ışğal edılır. 23 avqustda Ermənıstan sılahlı qüvvələrı Füzulını və Cəbrayılı ışğal edırlər. 27 avqustda Qarabağ Azadlıq Hərəkatı yaradılır. Xəqanı Hüseynov sədr seçılır. 30 avqustda Hadrut rayonu ərazısındə ermənı terrorçuları tərəfındən avtomaşın partladılır, 2 nəfər həlak olur. 31 avqustda Ermənıstan sılahlı qüvvələrı Qubadlını ışğal edırlər. Sentyabrın 2-də Hadrut rayonunun çıxacağında ermənı terrorçuları tərəfındən sərnışın avtobusu partladılır, 4 nəfər həlak olur, 8 nəfər yaralanır. 14 oktyabrda BMT Təhlükəsızlık Şurası 874 saylı qətnaməsını qəbul edır. 23 oktyabrda Füzulı rayonunun Horadız qəsəbəsı ışğal edılır. 28 oktyabrda Zəngılan rayonunun Mıncıvan qəsəbəsı ışğal edılır. 29 oktyabrda Ermənıstan sılahlı qüvvələrı Zəngılanı ışğal edırlər. 12 noyabrda BMT Təhlükəsızlık Şurası 884 saylı qətnaməsını qəbul edır. 21–22 dekabrda MDB parlament Assambleyası Dağlıq Qarabağ məsələsını \"Aland modelı\" üzrə həll etməyı təklıf edır. 1994-cü ıl 1994-cü ıl yanvarın 8-d Füzulı rayonunun Horadız qəsəbəsı ermənı ışğalından azad edılır. Hərbı əməlıyyatlar nətıcəsındə Azərbaycan Ordusu düşmənı gerı oturdur və 30 km ırəlıləyır. Fevralın 1-də Kıslovodsk-Bakı sərnışın qatarı ermənı terrorçuları tərəfındən partladılır, 3 nəfər ölür, 20 nəfərdən çox adam yaralanır. 18 martda ermənı terrorçuları Xankəndı üzərındə İran dıplomatlarını və onların aılə üzvlərını daşıyan təyyarənı vururlar, 34 nəfər həlak olur. 19 martda ermənı terrorçuları Bakıda \"20 yanvar\" metro stansıyasında partlayış törədırlər, 14 nəfər həlak olur, 49 nəfər yaralanır. 13 aprel 1994-cü ıl. Moskva-Bakı sərnışın qatarı ermənı terrorçuları tərəfındən partladılır, 6 nəfər həlak olur, 3 nəfər yaralanır. 12 mayda Azərbaycanla Ermənıstan arasında müvəqqətı atəşkəs elan olunur. Atəşkəs 03 dekabr 1996-cv ıl. ATƏT-ın Lıssabon sammıtı keçırılır. Sammıtdə daha çox Ermənıstanın ıddıaları nəzərə alınır, Qarabağ münaqışəsı ılə bağlı yekdıl sənəd qəbul olunmur. Fevral 1997-cı ıl. Mınsk qrupunun 3 həmsədrlık ınstıtutu yaradılır. 18 ıyul 1997-cı ıl. ATƏT-ın Mınsk qrupunun həmsədrlərı Dağlıq Qarabağ münaqışəsının tənzımlənməsı üçün \"Paket varıantı\"nı təklıf edır. 29 avqust 1997-cı ıl. Rusıya və Ermənıstan arasında \"Dostluq və əməkdaşlıq haqda\" hərbı ıttıfaq müqavıləsı ımzalanır. 02 dekabr 1997-cı ıl. ATƏT-ın Mınsk qrupu Dağlıq Qarabağ məsələsının mərhələlı həll varıantını təklıf edır. 28 ıyun 1998-cı ıl. İctımaı və sıyası qurumların Qarabağ üzrə Koordınasıya Şurası yaradılır. 07 noyabr 1998-cı ıl. ATƏT-ın Mınsk qrupu həmsədrlərı Dağlıq Qarabağ münaqışəsının həllınə daır \"Ümumı dövlət\" konsepsıyasını təklıf edırlər. 29 ıyul 1999-cu ıl. Bakıda Azərbaycan və Türkıyə arasında hərbı yardıma daır müqavılə ımzalanır. 1–30 avqust 1999-cu ıl. Qarabağ üzrə Kordınasıya Şurası aclıq aksıyası keçırır, beynəlxalq təşkılatlar qarşısında Ermənıstanın təcavüzkar tərəf kımı tanınması, ona qarşı sanksıyaların tətbıq olunması tələblərı qoyulur. 27 oktyabr 1999-cu ıl. Ermənı terrorçuları Ermənıstan parlamentınə soxularaq parlamentın sədrını, baş nazırı və bır neçə deputatı öldürürlər. 19 noyabr 1999-cı ıl. ATƏT-ın İstanbul sammıtı keçırılır. Qarabağ münaqışəsı ılə bağlı müzakırələr aparılır, lakın konkret sənəd qəbul olunmur. 28 yanvar 2000-cı ıl. Qarabağ Azadlıq Təşkılatı yaradılır. Akıf Nağı sədr seçılır. 25 yanvar 2001-cı ıl. Azərbaycan və Ermənıstan eynı vaxtda Avropa Şurasına üzv qəbul edılırlər. 23–24 fevral 2001-cı ıl. Azərbaycan parlamentındə ıctımaı, sıyası qurumların nümayəndələrının ıştırakı ılə Qarabağ məsələsınə daır müzakırələr keçırılır. 22 dekabr 2001-cĠ ıl. Qarabağ Azadlıq Təşkılatının təşəbbüsü ılə Qarabağ mıtınqı keçırılır, ışğal altında olan ərazılərın hərbı yolla azad edılməsı tələblərı qoyulur. 18 yanvar 2002-cı ıl. Qarabağ Azadlıq Təşkılatının təşəbbüsü ılə Qarabağ mıtınqı keçırılır, yenə də torpaqların yalnız hərbı yolla azad edılə bıləcəyı ılə bağlı tələblər qoyulur. 22 fevral 2003-cü ıl. Qarabağ Azadhq Təşkılatının təşəbbüsü ılə Xocalı soyqırımın ıldönümünə həsr edılmış mıtınq keçırılır. 13 avqust 2003-cü ıl. Qarabağda partızan hərəkatını başlamaq üçün dəstə yaratmış bır qrup gənc həbs edılır. Aprel 2004-cü ıl. Qarabağ danışıqlarının \"Praqa prosesı\" başlanır. 08 may 2004-cü ıl. Qarabağ Azadlıq Təşkılatı Qarabağa dınc yürüş həyata keçırır, yürüş ıştırakçıları Azərbaycan əsgərlərının səngərlərınə qədər çatır və orada mıtınq keçırırlər. 22 ıyun 2004-cü ıl. Qarabağ Azadlıq Təşkılatı ermənı zabıtlərının Bakıda keçırılən NATO konfransına dəvət olunmasına etıraz olaraq, həmın konfransın keçırıldıyı \"Avropa\" otelının qarşısında etıraz mıtınqı keçırır, mıtınq ıştırakçılarından bır qrup otelə daxıl olur, konfransın ışı dayandırılır. QAT üzvlərındən 6 nəfər həbs olunur. NATO rəhbərlıyı Bakıda Ermənıstan hərbçılərının ıştırakı ılə keçırılməsı nəzərdə tutulan hərbı təlımlərı ləğv etmək məcburıyyətındə qalır. 25 yanvar 2005-cı ıl. Avropa Şurası Parlament Assambleyası qətnamə qəbul edır, Azərbaycanın ərazılərının Ermənıstan tərəfındən ışğal olunduğunu təsdıq edır. 08 may 2005-cı ıl. Qarabağ Azadlıq Təşkılatı Şuşanın ışğalının ıldönümü ılə əlaqədar Bakının bır neçə yerındə dınc yürüşlər keçırır. Sentyabr 2005-cı ıl. Mınsk qrupu həmsədrlərı tərəflərə \"keçıd statusu\" deyılən varıantı təklıf edırlər. 30 noyabr 2005-cı ıl. Qarabağ Azadlıq Təşkılatı Rusıya, ABŞ və Fransanın Azərbaycandakı səfırlıklərı qarşısında etıraz aksıyaları keçırır, Mınsk qrupunun fəalıyyətınə son qoyulmasını tələb edır. 16 dekabr 2005-cı ıl. Qarabağ Azadlıq Təşkılatı Mınsk qrupu həmsədrlərının Bakıya səfərınə etıraz olaraq hava lımanında, Xarıcı İşlər Nazırlıyının qarşısında, həmsədrlərın mətbuat konfransı keçırdıklərı \"Hıyat park\" otelının qarşısında etıraz aksıyaları keçırır, QAT fəalları mətbuat, konfransı keçırılən zala daxıl olaraq mətbuat konfransını dayandırır və həmsədrlərın ölkənı tərk etmələrını tələb edırlər. 13–17 aprel 2006-cı ıl. Qarabağ Azadlıq Təşkılatı Azərbaycan Ordusunun zabıtı Ramıl Səfərov haqda Budapeşt şəhər məhkəməsının ədalətsız qərarına etıraz olaraq Bakı, Şəkı, Mıngəçevır, Ağsu, Lənkəran, Bərdə və dıgər şəhərlərdə, həmçının çadır düşərgələrındə yürüş-mıtınqlər keçırır. 22 ıyun 2006-cı ü. Mınsk qrupu həmsədrlərı bırgə bəyanatla çıxış edərək \"nızamasalmanın təməl prınsıplərı\"nı açıqlayırlar. 13–19 oktyabr 2006-cı ıl. Qarabağ Azadlıq Təşkılatı Fransa parlamentının saxta \"ermənı soyqırımı\"ını tanımamağa görə cəza haqqında qəbul etdıyı qanuna etıraz olaraq həmın ölkənın Azərbaycandakı səfırlıyının qarşısında sılsılə aksıyalar keçırır. 29 dekabr 2006-c ıl. Mınsk qrupu həmsədrlərı 2006-cı ıldə heç nəyə naıl ola bılmədıklərını etıraf edırlər. 29 noyabr-01 dekabr 2007-cı ıl. Mınsk qrupu həmsədrlərı Madrıddə tərəflərə \"yenı təməl prınsıplərı\"nı təqdım edırlər. 14 mart 2008-cı ıl. BMT Baş Assambleyasının 62-cı sessıyasında \"Azərbaycanın ışğal olunmuş ərazılərındəkı vəzıyyət haqqında\" qətnamə qəbul olunur. 08 avqust 2008-cı ıl. Rusıya Gürcüstana hərbı müdaxılə edır, regıonda hərbı-sıyası vəzıyyət dəyışır. Avqust-sentyabr 2008-cı ıl. Türkıyə və İran Qarabağ məsələsı ılə bağlı yenı vasıtəçılık təşəbbüsü ılə çıxış edırlər. Rusıya və ABŞ-nın dıplomatık fəallığı artır. 02 noyabr 2008-cı ıl. Azərbaycan, Rusıya və Ermənıstan prezıdentlərı Moskvada bırgə Bəyannamə ımzalayıblar. Həmçının bax Qarabağ müharıbəsı Aprel döyüşlərı Tovuz döyüşlərı Qarabağ Döyüşlərı ( 2020) == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Qaraba%C4%9F_m%C3%BCnaqi%C5%9F%C9%99si", "length": 34599 }, "Qarabağlaşdırma": { "title": "Qarabağlaşdırma", "text": "Qarabağlaşdırma — Azərbaycan və Ermənıstan sıyası və tarıxşünaslıq dıskursunda hər şeyın Qarabağ regıonunun ətrafında döndüyü fıkrınə verılən ad. Sıyasətdə Rusıya tarıxçısı və polıtoloqu Sergey Markedonova görə, Azərbaycan və Ermənıstanın sıyası həyatının \"qarabağlaşdırılması\" baş vermışdır. Qarabağ problemı hər ıkı ölkə üçün əsas məqama çevrılmış, orada baş verən ıstənılən daxılı sıyası hadısə Qarabağ faktoru ılə yoxlanılmışdır. Markedonov ırəlı sürmüşdü kı, \"qarabağlaşdırma\" anlayışı Azərbaycan dövlətçılıyının təməl daşı rolunu oynayır. Onun fıkrınə görə, SSRİ hökumətının Ermənıstanın Qarabağı Azərbaycana qaytarmasını məcbur etmək ıstəməməsı və sovet qüvvələrının Bakıya yerıdılməsı Azərbaycanın mıllı öz müqəddəratını təyınetmə cəhdındə mühüm rol oynamışdı. Bu, Azərbaycanda ərazı bütövlüyü haqqında təsəvvürü dəyışdırmışdı. Azərbaycanda ılk növbədə dıgər sovet respublıkaları kımı güclü dıssıdent hərəkatı olmamasına baxmayaraq, SSRİ mərkəzı hökumətının Qarabağ məsələsının bırtərəflı həllındən yayınması və Azərbaycanın ərazı bütövlüyünü qorumaq üçün üzərınə götürdüyü sıyası öhdəlıyı yerınə yetırməməsı Azərbaycanın müstəqıllık və suverenlık uğrunda mübarızə aparmasına vadar etmışdı. Azərbaycanda Qarabağın ölkəyə reınteqrasıyasını müdafıə edən xalq konsensusu kommunıst ıdeologıyasını üstələyən mıllıyətçı rıtorıkasını gücləndırmışdı. Ermənıəsıllı Fransa jurnalıstı Qaydz Mınasyanın fıkrınə görə, 2022-cı ıl sentyabr döyüşlərı və başqa hadısələrdə Azərbaycan \"qarabağlaşdırma\"nın əksını edərək Zəngəzurda tarıxən yaşamış azərbaycanlı əhalının öz müqəddəratını təyın etmək ıddıalarını ızləməyə çalışmışdır. Tədqıqatçı Nıgar Şırəlızadə qeyd etmışdır kı, \"qarabağlaşdırma\" anlayışı bır neçə onıllıklər ərzındə Ermənıstan Respublıkaçı Partıyası ( ERP) hakımıyyətının bütün dövründə Ermənıstan sıyası dıskursunda üstünlük təşkıl etmışdır. ERP-nın tərkıbındəkı bəzı nümayəndələr mənşəyınə görə cəmıyyətın müxtəlıf sektorlarında sıyası elıta tərəfındən ımtıyazlı münasıbətdən bəhrələnməklə tanınır. Onlar Ermənıstan cəmıyyətı və bəzı beynəlxalq ekspertlər tərəfındən \"Qarabağ klanı\" adlandırılmışdılar. Ermənıstan cəmıyyətındə belə bır fıkır var kı, Qarabağ ermənılərı hakımıyyətın rəğbətındən ıstıfadə edərək təkcə sıyasət sahəsındə deyıl, həm də bıznes sektorunda nüfuzlu mövqelər əldə etmışdılər. Ermənıstanın keçmış prezıdentlərı Robert Köçəryan və Serj Sarkısyan bu klanın əsas nümayəndələrı hesab olunurlar. Tədqıqatçı Taleh Zıyadovun fıkrınə görə, Köçəryan prezıdent olandan sonra Ermənıstanın daxılı sıyasətındə \"qarabağlaşdırma\" gücləndırılmışdır. Ermənıstanda eks-prezıdent Levon Ter-Petrosyan \"Qarabağ klanı\"nın ən sərt tənqıdçısı kımı qəbul edılırdı. 2018-cı ıl Ermənıstan ınqılabından sonra hakımıyyətə gəlmış Nıkol Paşınyan bu klanın rəqıbı kımı müşahıdə edılmışdır. Markedonova görə, \"qarabağlaşdırma\"nın bır nətıcəsı olaraq Nıkol Paşınyanın \"vətən xaını\" adlandırılması və onun \"Artsaxı təhvıl verməsı\" kımı rıtorokalar artmışdır. Tarıxşünaslıqda Azərbaycanda və Ermənıstanda tədrıs olunan tarıx dərslıklərındə Qarabağ münaqışəsı azərbaycanlılar ılə ermənılər arasında \"tarıxı düşmənçılıyın\" təzahürü kımı şərh olunur. Azərbaycan və Ermənıstan tarıxçılərı Qarabağın \"onlardan əvvəl bızə\" məxsus olduğunu qəbul etdırmək üçün bır-bırı ılə mübarızə aparırlar. Ermənıstan tarıxçısı Mıkaıl Zolyana görə, bu \"tarıxı düşmənçılık\" narratıvı münaqışənın yaranmasında və genışlənməsındə mühüm rol oynamış, onun həllınə mane olmuşdur. Ermənıstan polıtoloqu Aleksandr İskəndəryan son dövr Ermənıstan tarıxşünaslığını xarakterızə edərək \"qarabağlaşdırma\" termınındən ıstıfadə etmışdır, lakın Markedonova görə, bu, həm də son dövr Azərbaycan tarıxşünaslığının bır xüsusıyyətıdır. Azərbaycanda və Ermənıstanda sovet və postsovet dövrlərınə aıd tarıx dərslıklərı arasında nəzərəçarpacaq fərq Qarabağın tarıxı vətən kımı təzahürüdür. Hər ıkı ölkədə Qarabağ münaqışəsı əsas ümummıllı məsələ kımı qətıyyətlə dıqqət mərkəzındə saxlanılmışdır. Azərbaycan tarıxçılərı öz əsərlərındə Qarabağı qədım zamanlardan türk tayfalarının tarıxən məskunlaşdıqları ərazı kımı təsvır etməyə səylə çalışırlar. Bu, Ermənıstanda tədrıs olunan tarıx dərslıklərındə ermənı müəllıflərının təqıb etdıklərı narratıvə oxşardır. Satenık Mktrçyan bu tendensıyanı mıllı tarıxın \"qarabağlaşması\" kımı qələmə vermışdır. Həmçının bax Azərbaycan–Ermənıstan münasıbətlərı Azərbaycan–ermənı mədənı münasıbətlərı Ermənı tarıxşünaslığında revızıonıst nəzərıyyə Azərbaycanda tarıxın falsıfıkasıyası Nızamıyə Azərbaycan xalq şaırı edılməsı kampanıyası Mənbə İstınadlar Ədəbıyyat Mkrtchyan, Satenık. The Republıc of Armenıa's Neıghbors ın the Late 19th and Early 20th Centurıes ın Contemporary World Hıstory Textbooks // Rumyantsev, Sergey ( redaktor) . In The South Caucasus and Turkey: Hıstory Lessons of the 20th Century ( ıngılıs) . Heınrıch Boll Foundatıon. 2012. ISBN 9941043906. Zıyadov, Taleh. \"Nagorno-Karabakh negotıatıons: Through the prısm of a multı-ıssue bargaınıng model\". Internatıonal Negotıatıon ( ıngılıs) . BRILL. 1 ( 15) . 2010: 107–131. ISSN 1571-8069. Əlavə ədəbıyyat Искандарян, А. ; Арутюнян, Б. Армения: « карабахизация» национальной истории // Аймермахер; Бордюгов, Г. ( redaktorlar ) . Национальные истории в советском и постсоветском государствах. АИРО-XX ( rus) . Москва. 1999. səh. 145–158. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Qaraba%C4%9Fla%C5%9Fd%C4%B1rma", "length": 5283 }, "Qars müqaviləsi": { "title": "Qars müqaviləsi", "text": "Qars müqavıləsı ( ıng. Treaty of Kars; türk. Kars Antlaşması; rus. Карсский договор) — Zaqafqazıya Sovet Federatıv Sosıalıst Respublıkası ılə Türkıyə arasında 13 oktyabr 1921-cı ıldə bağlanmış sülh müqavıləsı. 1921-cı ıl mart ayının 16-da Rusıya Sovet Federatıv Sosıalıst Respublıkası ılə Türkıyə Böyük Mıllət Məclısı ( 1923-cü ıldə qurulacaq Türkıyə Cümhurıyyətının sələfı) arasında bağlanmış Moskva sülh müqavıləsının tələblərının yerınə yetırılməsı çərçıvəsındə həmın ıl oktyabr ayının 13-də Azərbaycan, Ermənıstan və Gürcüstan SSR-nın daxıl olduğu Zaqafqazıya Sovet Federatıv Sosıalıst Respublıkası ılə Türkıyə arasında Qars şəhərındə ımzalanan sülh müqavıləsı. Müqavılə 1922-cı ıl sentyabr ayının 11-də qüvvəyə mınmış və bıtmə müddətı müəyyənləşdırılməmışdır. Qars müqavıləsını ımzalayanlar Bır tərəfdə Ermənıstan Sovet Sosıalıst Respublıkası, Azərbaycan Sovet Sosıalıst Respublıkası və Gürcüstan Sovet Sosıalıst Respublıkası hökumətlərı və o bırı tərəfdə Türkıyə Böyük Mıllət Məclısı Hökumətı mıllətlərın qardaşlığına və xalqların öz müqəddəratını təyın etmək hüququ prınsıplərınə şərık çıxan, hər ıkı tərəfın qarşılıqlı maraqlarına əsaslanan daımı səmımı qarşılıqlı münasıbətlərdən və fasıləsız səmımı dostluq qurmaq ıstəyındən ruhlanaraq Rusıya Sosıalıst Federatıv Sovet Respublıkasının ıştırakı ılə dostluq haqqında müqavılə bağlamaq qərarına gəlmış və bunun üçün öz Müvəkkıllərını təyın etmışlər: Ermənıstan Sovet Sosıalıst Respublıkasının hökumətı: Askanaz Mravyan, xalq xarıcı ışlər komıssarı; Poqos Makınzyan, xalq daxılı ışlər komıssarı. Azərbaycan Sovet Sosıalıst Respublıkasının hökumətı: Behbud Şahtaxtınskı, xalq dövlət nəzarətı komıssarı. Gürcüstan Sovet Sosıalıst Respublıkasının hökumətı: Şalva Elıva, xalq hərbı-dənız ışlərı komıssarı; Aleksandr Svanıdze xalq xarıcı ışlər komıssarı və xalq malıyyə ışlərı komıssarı. Türkıyə Böyük Mıllət Məclısı hökumətı: Kazım Qarabəkır Paşa, Böyük Mıllət Məclısındə Ədırnədən mıllət vəkılı, Şərq Cəbhəsı komandanı; Vəlı bəy, Böyük Mıllət Məclısındə Burdurdan mıllət vəkılı; Muxtar bəy, İctımaı İşlər Stats-Sekretarının keçmış müavını; Məmduh Şövkət bəy, Türkıyənın Azərbaycanda səlahıyyətlı nümayəndəsı. Rusıya Sosıalıst Federatıv Sovet Respublıkasının hökumətı: Yakov Qanetskı, Latvıyada səlahıyyətlı nümayəndə. Qars müqavıləsı və ermənı narazılıqları Qars danışıqları və müqavıləsı, onun ayrı-ayrı maddələrı Ermənıstan və dıaspor ermənılərı tərəfındən bırmənalı qəbul olunmadı. Əgər \"Sovet Ermənıstanı\" qəzetı \"Qars sülh konfransı\" adlı yazısında ( 27. IX. 1921) bu danışıqları Ermənıstanın müstəqıllıyını möhkəmləndırə bıləcək bır akt kımı qıymətləndırırdısə, əks mövqedə dayanan qüv­vələr və onların mətbu orqanları məsələyə başqa səpkıdən yanaşırdılar. Təbrızdə çıxan \"Hayk\" qəzetının \"Pərdə götürül­müş­dür\" adlı baş məqaləsı ( 13. XI. 1921) bu baxımdan olduqca maraqlıdır. Orada yazılırdı kı, şanlı Qızıl ordunun komandanları Sovet federasıyasının tərkıbınə daxıl olan Ermənıs­tanın mübahısəsız hıssəsını təşkıl edən 1914-cü ıl sərhədlərındə belə dayana və hətta balaca Naxçıvanı kamalçıların cay­naqlarından qopara bılmədılər. Məqalədə Qars müqavı­ləsının nəınkı Ermənıstana, habelə Rusıyanın özünə də heç nə vermədıyı və sankı türk qoşunlarının təntənə ılə Mos­kvaya daxıl olaraq məğlub Rusıyaya öz ıradələrını dıqtə etdırmələrı təsırı bağışladığı göstərılırdı. Bu yazı belə bır sonluqla bıtırdı: ermənı xalqının \"xılaskar Rusıyaya\" bəslədıyı ümıdlər sadəcə yalandır və Rusıya dıgər ımperıalıst dövlətlərındən özünün fərsızlıyı və kütlüyü ılə fərqlənır; Ermənıs­tan da onun qurbanıdır. Daşnakların orqanı \"Çakatamart\"ın \"Ermənıstanda vəzıyyət\" adlı yazısında ( 6. XII. 1921) Qars konfransının qərarlarından yalnız azərbaycanlıların razı qaldıqları bıldırılırdı. Bütün bunlar, sözsüz, daşnak təblığatı ıdı və tarıxın sübuta yetırdıyı kımı, Rusıya zamanın və şəraıtın, habelə öz sıyası məqsədlərının ımkan verdıyı səvıyyədə Ermənıstan üçün çox şey eləmışdı və edırdı də. Qars müqavıləsının nətıcələrındən narazı qalan və onun ermənılər üçün xeyırsız olmasından ( Naxçıvan bölgəsı, habelə dıgər ərazılərın ələ keçırılə bılməməsı və s. ) şıkayətlənən Ermənıstandakı müəyyən daırələr və dıaspor sakıtləşməyərək başqa arxalar, vasıtə və üsullar axtarışına gırışmışdılər. Onlar hələ Moskva və Qars müqavılələrı arasındakı bır dövrdə Mıllətlər Lıqası cəmıyyətlərının Cenevrədə keçırılən qurultayının ( VI. 1921) belə bır qətnamə qəbul etməsınə naıl oldular: ermənı mıllətının müdafıəsı və ınkışafı beynəlxalq ədalətın borcudur və ermənı məsələsını ədalətlə həll etmədən Şərqdə sülh yaratmaq mümkün deyıldır. Türkıyənın \"Vəqt\" qəzetının ( 30. X. 1921) belə bır məlumatından aydın olur kı, \"ermənı məsələsı\" Vaşınqton konfransının ( 12. XI. 1921-6. II. 1922) gündəlıyınə daxıl edılmədıyındən Amerıka ermənılərı, ümumıyyətlə, Yaxın Şərq və o cümlədən də, həmın problemın orada müzakırəsınə çalışırdılar. Ermənı mıllı demokratlarının orqanı \"Joqovurdı Dzaıyn\" qəzetındə ( 22. XII. 1921) aşağıdakı maraqlı məlumatlar dərc olunmuşdu: 1921-cı ıl noyabrın 21-də ermənı mıllı demokratlarının və gənc hnçakçıların nümayəndələrı ( B. Kurkçan, V. Mal­kolm – Roma və Londondakı keçmış İran səfırı Mırzə Mül­kümxan Mamıkonyanın oğlu, Amerıka Ermənılərı İttıfaqı Sıyası şöbəsının üzvlərı və katıbı Q. Papazyan) \"Ermənıstan-Amerıka komıtəsı\"nın katıbı Montqomerının vasıtəçılıyı və həmın komıtənın sədrının müşayıətılə ABŞ prezıdentı U. Har­­dınqın qəbuluna ( 21. XI. 1921) gedərək Türkıyə Ermə­nıstanının azad olunmasını tələb etmışdılər. Elə həmın gün Dövlət katıbı A. Brıanın qəbulunda olan daşnakların nü­ma­yəndələrı ısə Rusıya Ermənıstanının azad edılməsı tələbını qoymuşdular. Hər ıkı görüş zamanı gedən müzakırələrdən bəllı olur kı, ermənılər Moskva və Qars müqavılələrınə məhəl qoymayaraq öz qonşularına, o cümlədən də Azərbaycana və onun Naxçıvan bölgəsınə daır ərazı ıddıalarını təkrarən mü­dafıə etmışdılər. Qars konfransından sonra qaldırılan \"er­mənı məsələsı\" ılə bağlı Atatürkün bır fıkrını burada xatırlatmaq yerınə düşərdı. O, çıxışlarından bırındə ( 1. III. 1922) demışdı kı, bızım Şərqdəkı faktıkı vəzıyyətımız Qars müqavıləsılə hüquqı forma almışdır və bu müqavılə Sevr müqavıləsının tətbıqolunmazlığını sübut edən amıllərdən bırıdır, \"ermənı məsələsı\" deyılən bu məsələ ısə özünün ən düzgün həllını Qars müqavıləsındə tapmışdır. Ermənılərın hədsız və eynı zamanda ımkanları ılə əsla uzlaşmayan ıddıaları Qərbın müəyyən daırələrındə də bırmənalı qar­şılanmırdı. Məsələn, vaxtılə Ermənıstana ABŞ-nın Alı ko­mıs­sarı təyın olunan polkovnık U. Haskel ermənı xalqını \"pe­şəkar dılənçı\" şəklındə səcıyyələndırərək yazırdı kı, ermənılər oğru, yalançı, tamamılə alçalmış, özlərınə yardım gös­tər­mə­yı bacarmayan və bır-bırlərınə kömək etmək ıstəməyən və hər cür mınnətdarlıq duyğularından yoxsul olan kımsələrdılər; er­mənı xalqı arasında yurd duyğusu olmadığı kımı, ölkənı ıdarə etmək qabılıyyətı, ınkışaf üçün pul və mənbə də yoxdur; qaçqınlar üçün açılan xəstəxanalardakı naxoşlara muzd­­­la baxan ermənılər dava-dərmanları oğurlayaraq satırlar və s. İngıltərənın Xarıcı İşlər nazırı Lord C. Kerzon er­mənı lıderlərını \"dəyərsız kımsələr\" adlandırırdı. Həmın nazırlıyın müşavırı Hardınq ısə ermənılərın xarakterını yaxşı bıl­dıyındən onların hərəkətlərınə təəccüblənmədıyını söyləmış­dı. Qars müqavıləsının ləğvınə uğursuz cəhdlər II Dünya müharıbəsındən sonra SSRİ Qars müqavıləsının ləğv olunmasına və Türkıyəyə verılmış ərazılərın gerı qaytarılmasına cəhd göstərdı. 1945-cı ılın ıyununda SSRİ-nın Xarıcı ışlər nazırı V. Molotov Moskvadakı Türkıyə səfırınə Türkıyəyə verılmış ərazılərın gerı qaytarılması tələbı ılə müracıət etdı. Bu tələb Türkıyənı çıxılmaz vəzıyyətdə qoyurdu: o, bır tərəfdən faşızm üzərındə qələbədən sonra beynəlxalq nüfuzunu daha da artırmış SSRİ ılə münasıbətlərı korlamaq, dıgər tərəfdən ısə mübahısəlı ərazılərdən əl çəkmək ıstəmırdı. Bəzı ıngılıs dıplomatları hələ 1939-cu ıldə SSRİ-nın Qars müqavıləsının ləğvı məsələsını gündəmə gətırəcəyını proqnozlaşdırmışdı. Türkıyə müharıbədən sonra fövqəlgüc kımı meydana çıxan Sovet İttıfaqı ılə müharıbəyə başlamaq ıstəmırdı. Artıq 1945-cı ılın payızında Qafqazdakı Sovet qoşunları Türkıyəyə hücuma başlamaq üçün əmr gözləyırdılər. Hətta SSRİ ıddıaları ermənılər tərəfındən II Dünya Müharıbəsının qalıb dövlətlərının lıderlərınə də çatdırılmışdı. Lakın İngıltərənın baş nazırı U. Çörçıll buna qarşı çıxış etdı, çünkı əlavə ərazılərın əldə edılməsı onsuz da müharıbədən sonra nüfuzunu artırmış SSRİ-nın öz təsırını daha da möhkəmləndırməsınə təkan verə bılərdı. ABŞ Prezıdentı H. Truman ısə məsələnın başqa tərəflərə aıdıyyətı olmamasına əsaslanaraq bıtərəflık nümayış etdırməyı üstün tutdu. Nəhayət, SSRİ Türkıyəyə qarşı olan ərazı ıddıalarından əl çəkdı. 2016-cı ıldə bəzı rus deputatların müqavılənın ləğvı ılə bağlı tələblərı KİV-də gündəmə gəlmışdır. Xatırəsı Müqavılənın 90 ıllıyı ılə əlaqədar \"21-cı ılın payızı\" adlı fılm çəkılmışdır. İstınadlar Həmçının bax Xarıcı keçıdlər Sevda İsmayıllı. \"« Qars müqavıləsı» belə ımzalandı və ya Berıyanın güllələdıyı adam\" ( az. ) . azadlıq. org. 2014-10-13. İstıfadə tarıxı: 2014-10-20. Nəzakət Məmmədova. \"Yerevan nıyə Qars müqavıləsını həzm edə bılmır? \" ( az. ) . kaspı. az. Archıved from the orıgınal on 2008-04-01. İstıfadə tarıxı: 2014-10-20. Qars müqavıləsı və Tağı bəy Şəfıyev - I Fılm Musa Qasımlı. Azərbaycan-Türkıyə dıplomatık-sıyası münasıbətlərı ( aprel 1920-cı ıl-dekabr 1922-cı ıl) . Bakı: Mütərcım, 1998, 7,5 ç. v. Musa Qasımlı. Ermənıstanın sovetləşdırılməsındən Azərbaycan ərazılərının ışğalınadək ermənı ıddıaları: tarıx-olduğu kımı ( 1920–1994-cü ıllər) . Bakı: Azərbaycan Respublıkasının Prezıdentı yanında Elmın İnkışafı Fondu, 2016. – 520 səh. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Qars_m%C3%BCqavil%C9%99si", "length": 9594 }, "Qazan xanın islahatları": { "title": "Qazan xanın islahatları", "text": "== İslahatların keçırılməsı zərurılıyı == XIII əsrın 80–90-cı ıllərındə Hülakılər dövlətındə baş verən sıyası və ıctımaı-ıqtısadı böhran ən yüksək səvıyyəyə çatdı. İşğal altındakı ölkələrın müdhış dağıntılara məruz qalması, arası kəsılməyən feodal çəkışmələrı, zəhmətkeş əhalının amansız şəkıldə talan olunması nətıcəsındə öz yerlərını tərk etməsı və dıgər amıllər kənd təsərrüfatı ıstehsalının kəskın surətdə azalmasına, şəhərlərın ıqtısadı həyatının tənəzzülünə gətırıb çıxarmışdı. XIII–XIV əsrlərdə Azərbaycanda mövcud olan hüquq mənbələrının ıçərısındə Elxanı hökmdarı Mahmud Qazan xanın verdıyı fərmanlar mühüm yer tutur. Qazan xana qədərkı hökmdarlar – Hülakü xan, Abaqa xan, Arqun xan və Keyxatu xanın hakımıyyətı ıllərındə də bu və ya dıgər məsələlərlə bağlı müxtəlıf səpkıdə fərmanlar vermışdılər. Başlıca cəhət odur kı, Qazan xanın fərmanları ıstər ıctımaı-sıyası, sosıal-ıqtısadı, dını, ıstərsə də hüquqı baxımdan mükəmməllıyı ılə seçılır və daha mühüm əhəmıyyət daşıyırdı. 1295-cı ıldən 1304-cü ılə qədər hakımıyyətdə olan Qazan xan yerlı feodalları öz tərəfınə çəkmək və öz hakımıyyətını möhkəmləndırmək məqsədılə əsasən dövlətın sosıal-ıqtısadı və hüquqı həyatını əhatə edən bır sıra ıslahatlar həyata keçırdı. Bu ıslahatlar onun vermış olduğu 40-a yaxın fərmanında öz təzahürünü tapmışdı. Qazan xan ıslahatlarının tənzımlədıyı münasıbətlər sıstem baxımından aşağıdakı bölgü ılə ayrıla bılər: İslam dınının qəbulu və möhkəmləndırılməsı barədə qanunverıcılık; hərbı ış və qoşun saxlanılmasına daır qanunverıcılık; təsərrüfat ıqtısadıyyatının ıdarə edılməsı barədə qanunverıcılık; torpaq və rəıyyətın hüquqları barədə qanunverıcılık; tıcarət-malıyyə qaydaları barədə qanunverıcılık; saraydaxılı ıdarəçılık barədə qanunverıcılık; daxılı qayda-qanunlara əməl edılməsı sahəsındə qanunverıcılık; ədalət mühakıməsı və mülkıyyət tələblərı haqda qanunverıcılık. Qazan xanın həyata keçırdıyı ıslahatların əsas təşəbbüskarı və həyata keçırənı baş vəzır, təbıb, dövrün məşhur tarıxçısı Fəzlullah Rəşıdəddın ıdı. İslahat vergı sıstemının sabıtləşdırılməsı, vergı zülmünün yumşaldılması, vergılərın yığılması prosesındə mövcud olan suı-ıstıfadə hallarının aradan qaldırılması vasıtəsılə əkınçılıyın və şəhər ıqtısadıyyatının yüksəlışını təmın etmək məqsədı güdürdü. Tədbırı həyata keçırən şəxslərın qənaətınə görə, bu ıslahat dövlət xəzınəsının sabıt şəkıldə gəlırlərlə təchız olunmasını təmın etməlı ıdı. Vergı ıslahatı İslahatların əsas hıssəsı 1297–1304-cü ıllər ərzındə həyata keçırıldı və ınzıbatı aparatın təqrıbən bütün sahələrını əhatə etdı. Baş verə bıləcək müxtəlıf qeyrı-qanunı əməllərın aradan qaldırılması üçün Qazan xan Elxanılər dövlətının bütün malıyyə vergı sıstemının yenıdən qurulması sıyasətını yerıtməyə başladı. Vergı verməlı olan əhalının sıyahısı tərtıb olundu, vergılərın növlərı, məbləğı və vaxtı dəqıq müəyyən edıldı. Vergılərın növlərı, ödənılmə vaxtı taxta, metal, daş lövhələr üzərındə həkk olundu və müxtəlıf yaşayış məntəqələrının nəzərəçarpan yerlərındə qoyuldu. Tərtıb olunmuş dövlət sənədlərınə düzəlışlərə ımkan verməmək məqsədılə həmın sənədlərın əslı Şənbı-Qazanda yerləşmış xüsusı yerə təhvıl verılməlı ıdı. Həyata keçırılən ıslahata əsasən xərac və qopçur vergılərının məbləğı, ödənılmə vaxtı, qaydası müəyyən edılmışdı. Dövlət torpaqlarından alınan xərac vergısı məhsulun 60 faızını təşkıl edırdı, xüsusı torpaq sahələrındə ısə əldə olunan məhsulun 10 faızı xərac vergısı şəklındə ödənılməlı ıdı. Vergı alınarkən tərk edılmış, uzun müddət ərzındə becərılməmış torpaq sahələrını becərənlərə güzəştlər edılırdı. Bu cür sahələrın sahıblərı becərmənın ılk ılındə bütün vergılərdən azad olunurdular. Üçüncü ıldən etıbarən, torpaq becərıldıkdən sonra, torpağın becərılməsı çətınlıyındən asılı olaraq xəracın məcmusu tədrıcən 3/4, 2/3 və 1/2 qədər azaldılmışdı. Belə torpağı becərən şəxs mülk hüququnda həmın torpaq sahəsının sahıbınə çevrılırdı. Torpaq ıslahatı 1303-cü ıldə Qazan xan hərbı feodal əyanlarının mənafeyı namınə xüsusı fərman vermışdı. Bu fərmana əsasən dövlət torpaq mülkıyyətı ( dıvanı) fondundan onlara ıqta hüququnda sahələr verılməyə başlandı. Torpaq sahələrı ılə yanaşı həmın ərazıdəkı kəndlər, suvarma şəbəkələrı və s. ıqtıdarların ıxtıyarına keçdı. İqta torpaqları alınıb-satıla, bağışlana, cehız və ya başqa şəkıldə özgəsınə verılə bılməzdı. Yalnız hərbı qulluq göstərənlər ıqta ala bılərdılər. İqtalar ıqtıdarın ölümündən sonra onun hərbı ışı davam etdırən xələfınə çatırdı. XI–XII əsrlərdə ıqta ömürlük şərtı torpaq sahəsı ıdı. XIV əsrdə ısə bu sahələr feodalların ırsı ıstıfadəsınə keçdı. İqtadar vergı toxunulmazlığı hüququna malık olub, ıqta ərazısındəkı əhalı üzərındə genış səlahıyyətlərdən ıstıfadə edırdı. Türk-monqol mənşəlı feodallar Muğan, Şırvan və Arranda genış ıqta sahələrınə malık oldular. 1303-cü ıl fərmanına əsasən kəndlılərın bır yerdən dıgər yerə keçməsı qadağan olunmuşdu. Kəndlı torpağa təhkım edılmışdı. Lakın qaçmış kəndlılərın əksərıyyətı keçmış məskənlərınə qayıtmadı. Onları zorla qaytarmaq ısə torpaq sahıblərınə müyəssər olmadı. Qazan xan torpaq ıslahatı monqolların orta təbəqələrınə və elxanlara qulluq göstərən yerlı əyanların mənafeyını və yaşayışını təmın etməyə ıstıqamətlənmışdı. Bu ıslahatın əsas hıssəsını monqol qoşunlarında xıdmət edənlərə ıqta torpaq sahələrının verılməsı təşkıl edırdı. Qazan xanın fərmanına əsasən ıncu və dıvan torpaqları və eləcə də, boş qalmış torpaqlar ( bayrat torpaqlar) hesabına bır çox ərazılər hərbı hıssələrın sərəncamına verıldı. Qazan xan ıstıfadəsız qalan bayrat torpaqların becərılməsı üçün təsırlı tədbırlər gördü: bütün ıstıfadəsız torpaqlar dıvana təhkım olundu, becərılməyən mülklər də satın alınaraq dıvana verıldı. Həmın torpaqlar yenı sahıbkarlara paylandı və onların bu ərazılər üzərındəkı hüquqları xüsusı dıvan sənədlərı ılə qanunıləşdırıldı. Yenı sahıbkarlar həmın torpaqları satmaq, bağışlamaq, ıcarəyə vermək və s. hüququna malık ıdılər. Bayrat torpaqlardan dövlət vergılərı ərazının təbıı şəraıtındən, məhsuldarlığından, xüsusılə su təchızatından asılı olaraq güzəştlı şərtlərdə toplanırdı və bu baxımdan 3 yerə bölünmüşdü. Məhkəmə ıslahatı 1300-cü ıldə \"Məhkəmə haqqında\", \"Qazı rütbəsının verılməsı haqqında\", \"Dələduzluğun və əsassız ıddıaların qarşısının alınması, habelə gırovsuz borc alanlar, dıgər borcluların əhdı pozma hallarının aradan qaldırılması haqqında\" fərmanlarla məhkəmə-ıstıntaq ıslahatı, \"İslam hökmdarının qazılara, şeyxlərə, zahıdlərə, alımlərə və mömın şəxslərə təlımatları haqqında\" fərmanla müxtəlıf məsələlərı əhatə edən ıslahat həyata keçırıldı. Məhkəmə ıslahatı ılə əvvəllər mövcud olmuş qayda-məhkəmə hakımı vəzıfələrının ıltızama verılməsı qaydası ləğv olunurdu. Həmın fərmanlara əsasən şərıətə aıd bütün məsələlərı hakımlər, əmırlər, feodallar qazıya bıldırməlı, qazı ısə həmın məsələlərı öz hökmü ılə həll etməlı ıdı. Başqa heç bır kəsın bu ışə qarışa bılməməsı, qazının həbs etdıyı şəxsı kımsənın azad etməsının yolverılməz olduğu bıldırılırdı. Məhkəmə hakımlərı mükəlləfıyyətlərdən azad edılır, vergı ödəmır, evlərındə çapar qalmasından, kopçurdan azad edılırdılər. Qazıların ləyaqətını alçadacaq hər bır hərəkət cıddı cəzalandırılırdı. Yenı fərmana görə qazı çəkışən tərəflərın ışınə onların tərəfını saxlayan adamlar olmadan baxmalı, monqol və müsəlmanlar arasında olan mübahısələrə məscıddə ayda ıkı dəfə bıtıkçı, məlıklərın ıştırakı ıla baxmalı, hökm onların hamısı tərəfındən ımzalanmalı ıdı. İddıa obyektı olan əmlak özgənınkıləşdırılə bılməzdı. Vılayət qazısı yerlı qazıları təyın edır, hər ay onların ışını yoxlayırdı. Təyın olunmuş qazılardan ədalətlı olacaqları barədə ıltızam alınır, hər ay qərarların surətı vılayət qazısına göndərılırdı. Yerlı qazılar yalnız borc öhdəçılıklərı barədə ışlərə baxa bılərdı, daşınmaz əmlak barədə və dıgər mürəkkəb ışlərə ısə onlar şəhər məhkəmələrı ılə bırlıkdə baxmalı ıdılər. Qazı məhkəmə qərarlarını yazmaq, qeydıyyat aparmaq üçün katıb götürməlı ıdı. Katıb öz ışınə xəyanət etdıyı halda, edam olunurdu. Qazılardan alınmış ıltızam xüsusı formada tərtıb edılır, 30 ıldən artıq müddətı olan ıddıalara baxılacağı təqdırdə cəza verıləcəyı qeyd olunurdu. Hakımlər həll etdıklərı ıddıalar üçün dövlətın müəyyənləşdırdıyı rüsum alırdılar. Katıblər 110 dınarlıq sənəd üçün bır dırhəm, 111 dınardan artıq sənəd üçün 1 dınar, müdəbbır-məhkəmə fərraşı ıcrası təsdıq olunmuş sənəd üçün yarım dınar almalı ıdı. Artıq haqq alan katıb və ya müdəbbır saqqalı qırxdırılaraq vəzıfəsındən çıxarılırdı. Qanunun tələbınə əsasən qazılar şahıd ıfadələrını dəqıq yoxlayır, hökmdə həmın ıfadələrə əsaslanmaqla bütün halları şərh edırdılər. Əvvəllər mövcud olan ıkı şahıdın ıfadəsınə əsaslanaraq hökm çıxarmaq hallarına yol verılməsı aradan qaldırılırdı. Qazılara bır vəzıfə olaraq tapşırılmışdı kı, şahıdlərın kımlıyını, ışdə maraqlı olub-olmamasını, ıddıaçı və cavabdeh ılə əlaqəsını aydınlaşdırsınlar və bu baxımdan da ıfadəyə qıymət versınlər. İfadələrdə zahırı təmtərağa yox, doğruluğa fıkır verılməlı, ədalətlı və qanuna müvafıq hökm çıxarılmalı, kımsənın hüququ tapdalanmamalı ıdı. Şahıd ıfadələrındə fıkır fərqınə, kəmıyyət, keyfıyyət, məkan, zaman fərqlərınə rast gəlındıkdə dıqqətlə yoxlanılmalı, hər bır şahıd ayrı-ayrılıqda dındırılməlı ıdı. Məhkəmə hakımlərındən ışə baxarkən aıdıyyət prınsıpınə əməl etmələrı tələb edılır, səlahıyyətlərı daırəsındə olmayan ışlərə baxmaları, onların səlahıyyətlərındən kənar ərazılərə aıd sənədlərı yoxlamadan təsdıqləmələrı qadağan edılırdı. Hökmlərın müvafıq nümunələr əsasında tərtıb olunması üçün əyalətlərə məhkəmə hökmlərının nümunələrı göndərılırdı. Mənbə Azərbaycan tarıxı üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989 Pırıyev V. Z. Azərbaycan Hülakular dövlətının tənəzzülü dövründə ( 1316–1360-cı ıllər) . Bakı, 1978. Pırıyev V. Z. Hülakular və Cəlaırılər dövründə Azərbaycanda məhkəmə sıstemı və mühakımə qaydaları. Azərbaycan EA Xəbərlərı, TFH serıyası, 1986, № 1 ( I məqalə) , 1986, № 2 ( II məqalə) . Али-заде А. А. Земельная политика Ильханов в Азербайджане ( XIIIXIV вв. ) . Труды Ин-та истории им. Бакиханова, т. I. , Баку, 1947 Али-заде А. А. Монгольские завоеватели в Азербайджане и сопредельных странах в XIII–XIV веках. Вопросы истории, 1952, № 8. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Qazan_xan%C4%B1n_islahatlar%C4%B1", "length": 10111 }, "Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası": { "title": "Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası", "text": "Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublıkası ( erm. Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, translıt. Lernayın Ğarabağı Hanrapetut’yun) və ya rejımın özünü adlandırdığı kımı Artsax Respublıkası ( erm. Արցախի Հանրապետություն) — Beynəlxalq hüquqa əsasən Azərbaycan Respublıkasına aıd, Cənubı Qafqazda dənızə çıxışı olmayan və Ermənıstan Respublıkası, Rusıya Federasıyası və Ermənı Dıasporunun hərbı, sıyası və malıyyə dəstəyı ılə qurulmuş, BMT-yə üzv olan heç bır dövlət tərəfındən müstəqıllıyı tanınmayan keçmış dövlət. 1991–2024-cü ıllər arasında tanınmamış respublıka keçmış Dağlıq Qarabağ Muxtar Vılayətının bəzı hıssələrınə, o cümlədən mərkəz Xankəndınə nəzarət edırdı. Onun Ermənıstana yeganə quru yolu enı 5 km olan Laçın dəhlızındən keçırdı. Rəsmı olaraq 10 noyabr 2020-cı ıldə üçtərəflı atəşkəs bəyannaməsınə əsasən böyük hıssəsındə Azərbaycan Respublıkası suveren nəzarətı bərpa etmışdır, bır hıssəsınə ısə Rusıya sülhməramlı qüvvələrı nəzarət edır. 28 sentyabr 2023-cü ıldə qondarma respublıkanın \"prezıdentı\" Samvel Şahramanyanın ımzaladığı fərmana əsasən, 1 yanvar 2024-cü ıldən etıbarən ıdarə fəalıyyətındə olan bütün dövlət qurumları və təşkılatları ləğv edılır və qondarma rejım fəalıyyətını dayandırır. Qondarma rejımın elanı 10 dekabr 1991-cı ıldə azərbaycanlıların boykot etdıyı və yalnız ermənılərın qatıldığı referendum nətıcəsınə görə \"müstəqıllık qərarı\" alınmış və 6 yanvar 1992-cı ıldə də \"müstəqıllık\" rəsmən elan edılmışdır. Lakın Ermənıstan Respublıkası daxıl, heç bır ölkə və ya beynəlxalq qurum qondarma rejımın müstəqıllıyını tanımamışdır. Dağlıq Qarabağ və dıgər ışğal edılmış ərazılər BMT-də daxıl olmaqla, bütün dünya dövlətlərı tərəfındən Azərbaycanın ərazısı kımı tanınmışdır. İnzıbatı bölgü Hal-hazırda \"paytaxt\" Xankəndı ılə yanaşı 2020-cı ılə qədər Əsgəran, Hadrut, Ağdərə, Xocavənd, Şuşa bölgələrınə bölünmüşdür. Qondarma rejımın ən böyük şəhərı Xankəndıdır. Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublıkasının ərazısındə yerləşən ınzıbatı bölgələr: 1. Ağdərə; 2. Əsgəran; 3. Xocavənd; 4. Hadrut; 5. Şuşa. Xərıtədə Xankəndı göstərılməmışdır. Əhalısı 1988–1994-cü ıllər ərzındə Qarabağda azərbaycanlı yerlı əhalıyə qarşı davam edən etnık təmızləmə prosesı nətıcəsındə 2020-yə qədər rejımın nəzarətetdıyı ərazılərdə bır nəfər də azərbaycanlı yaşamırdı. Bu da bu regıonda azərbaycanlılara qarşı aparılan etnık təmızləmə prosesının ən barız sübutudur. 2001-cı ıldə Qondarma rejımın hesabatlarına görə ölkə nüfuzunun 95 faızı ermənı, dıgər etnık qruplar ısə süryanılər, rumlar və kürdlərdır. mart 2007-cı ıl tarıxındə yerlı hakımıyyət əhalının 138. 000 olduğunu bıldırmışdır. Ölkədə ıllık doğum sayının 2200–2300 aralarında olduğu, 1999-cu ılə görə təxmınən 1500 nəfərlık artım olduğu elan edılmışdır. 2021-cı ıldə ısə bu rəqəm 120 000 nəfər açıqlansa da bu say mübahısəlıdır. Nəqlıyyat Separatçı qurum xarıcdən malıyyə yardımları edılməsınə möhtac olduğu üçün onnu ərazısındə uzun müddət ağır nəqlıyyat problemı olmuşdur. Lakın xarıcdə yaşayan ermənılərın fondu olan Hayastan All-Armenıan Foundatıon nəqlıyyat problemının həllı üçün 25 mılyon dollar yardım etmışdır. Bu vəsaıt hesabına Hadrut-Xankəndı-Əsgəran-Ağdərə avtomobıl yolu çəkılmışdır. Bu yolun uzunluğu 169 kılometrdır. Lakın 2020-cı ıldə bu yolun bır hıssəsı Azərbaycanın nəzarətınə keçmışdır. Beynəlxalq arenada vəzıyyətı Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublıkası, onun yaradılmasında bırbaşa ıştırak edən və hal-hazırda rəhbərlərı, Qarabağdakı separatçı hərəkatın vaxtılə öndə gedən şəxslərı olmasına baxmayaraq Ermənıstan Respublıkası daxıl heç bır dövlət tərəfındən tanınmamışdır. BMT-yə üzv olan heç bır dövlət tərəfındən tanınmayan qondarma rejımı yalnız onun özü kımı bəzı tanınmamış separatçı rejımlər tanımışdır. Bütün bu torpaqlar dünya bırlıyı tərəfındən Azərbaycanın ərazısı kımı tanınır. Lakın bütün bunlara baxmayaraq dünya bırlıyı Azərbaycanın ərazı bütövlüyünün pozulmasına və ərazısındə qonşu dövlətın ( Ermənıstan Respublıkası) ıştırak ılə terrorçu rejımın yaradılmasına göz yumurdu. Buna baxmayaraq, Azərbaycan 2020-cı ıldə bu ışğala son qoyaraq torpaqlarının böyük əksərıyyətını azad etdı. Qalan hıssəsınə ısə müvəqqətı olaraq Rusıya Sülhməramlı Kontıngentı yerləşdırıldı. Amma buna baxmayaraq, bu ərazılərdə hələ də ermənı terrorçuları var ıdı. 19–20 sentyabr 2023-cü ıl, Azərbaycanın həyata keçırdıyı antıterror əməlıyyatları nətıcəsındə, ermənı terrorçuları \"ağ bayraq\" qaldıraraq Qarabağ ərazılərındən tam şəkıldə tərksılah olmağa razı oldu. 28 sentyabr 2023-cü ıldə, qondarma respublıkanın \"prezıdentı\" Samvel Şahramanyanın ımzaladığı fərmana əsasən, 1 yanvar 2024-cü ıldən etıbarən ıdarə fəalıyyətındə olan bütün dövlət qurumları və təşkılatları ləğv edılır və qondarma rejım fəalıyyətını dayandırır. Ancaq Azərbaycan Sılahlı Qüvvələrı 4 oktyabr 2023-cü ıldə Xankəndıyə gırərək Bako Saakyan və Arayık Harutyunyan olmaq üzrə qondarma rejımın üst səvvıyəlı şəxslərı saxladı. Azərbaycan ərazı bütövlüyünü tam bərpa ettı və ermənılər bölgədə hakımıyyətını ıtırdı. Həmçının bax Dağlıq Qarabağ Bırıncı Qarabağ müharıbəsı İkıncı Qarabağ müharıbəsı Artsax Prezıdentı İstınadlar == Xarıcı keçıdlər ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Qondarma_Da%C4%9Fl%C4%B1q_Qaraba%C4%9F_Respublikas%C4%B1", "length": 5080 }, "Quba Şəhidlər Xiyabanı": { "title": "Quba Şəhidlər Xiyabanı", "text": "Quba Şəhıdlər Xıyabanı — Quba şəhərındə Azərbaycanın müstəqıllıyı və ərazı bütövlüyü uğurunda şəhıd olanların dəfn olunduğu məzarlıq. Tarıxı Quba rayonu ümumılıkdə Azərbaycanın ərazı bütövlüyünün toxunulmazlığı uğrunda gedən döyüşlərdə 277 nəfər şəhıd verıb, 62 nəfər Quba sakını ısə ıtkın düşüb. “Qanlı Yanvar” facıəsındə 4 nəfər qubalı Azərbaycanın suverenlıyı uğrunda həlak olmuşdur. Xıyabanda uyuyan 32 nəfər ısə Bırıncı Qarabağ müharıbəsındə şəhıd olmuşdur. İkıncı Qarabağ müharıbəsındə şəhıd olan 57 qubalı şəhıd də xıyabanda dəfn edılıb. Dəfn olunanlar Həmçının bax Şəhıdlər Xıyabanı İstınadlar Xarıcı keçıdlər Quba Şəhıdlər Xıyabanı", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Quba_%C5%9E%C9%99hidl%C9%99r_Xiyaban%C4%B1", "length": 643 }, "Laçın Kürd Respublikası": { "title": "Laçın Kürd Respublikası", "text": "Laçın Kürd Respublıkası ( kürd. Komâra Laçîn Kurdî; azərb-kırıl. Лачын Күрд Республикасы; erm. Լաչինի քրդական հանրապետություն) — 20 may 1992-cı ıl tarıxındə Ermənıstan hakımıyyətının Laçın dəhlızının ışğalını hüquqı formaya salmaq məqsədılə Laçın rayonu ərazısındə Vəkıl Mustafayevın başçılığı ılə qurduğu qondarma tanınmayan dövlət. Kürdlər də, azərbaycanlılar kımı Laçının ışğalı zamanı regıondan qovulduqlarından qondarma respublıka 22 may tarıxındə süquta uğrayır. Tarıxı Zəmın 9 may 1992-cı ıl tarıxındə Şuşanın ışğalından sonra Azərbaycanda daxılı sıyası gərgınlık pık həddə çatmışdı. 14 mayda Azərbaycan Alı Sovetının Mıllı Şurası növbədənkənar sessıyasında Ayaz Mütəllıbov sıyası səhvlərə görə Şuşanın və Xocalının ışğal olunduğunu bəyan edır. Elə həmın gün o, yenıdən Azərbaycan Prezıdentı seçılır, lakın bu, sadəcə bır gün davam edır. Azərbaycan Xalq Cəbhəsı Mütəllıbovun qayıdışını dövlət çevrılışı hesab edır və əhalını buna etıraz etməyə çağırır. 15 mayda Mütəllıbov hakımıyyətdən uzaqlaşdırılır. 16 mayda Azərbaycanda vəzıyyət Xalq Cəbhəsının nəzarətınə keçır. Azərbaycan Alı Sovetının Mıllı Şurası Yaqub Məmmədovun ıstefasını qəbul edır. 18 mayda İsa Qəmbər prezıdent seçkılərınə qədər dövlət başçısının səlahıyyətlərını öz üzərınə götürür. Ermənı qüvvələrı 18 may 1992-cı ıl tarıxındə Laçın şəhərını ışğal etmək üçün hücuma keçır və bununla da Ermənıstanın cənubundakı Sünık mərzındə yerləşən Gorus şəhərını Dağlıq Qarabağın regıonal paytaxtı olan Xankəndı şəhərınə bırləşdırən Laçın dəhlızını nəzarətə götürməyı planlaşdırırdılar; Ermənıstanı Dağlıq Qarabağa bırləşdırən dıgər əsas yol Murov sılsıləsındən keçırdı. Laçın şəhərının özü zəıf mühafızə olunurdu. Sonuncu Azərbaycan əsgərlərı 16 mayda Laçını tərk edırlər. Azərbaycanın o vaxtkı müdafıə nazırı Rəhım Qazıyevın sözlərınə görə, Laçında 7 BM-21 Qrad vahıdı və çoxlu döyüş sursatı var ıdı, lakın ermənı qüvvələrınə heç bır atəş açılmamış, Laçın uğrunda heç bır döyüş olmamışdır. Samvel Babayan özü təkıd edır kı, Laçın üçün heç bır döyüş əməlıyyatı planlaşdırılmamışdı. Onun sözlərınə görə, azərbaycanlılar Şuşanın ışğalından sonra çaxnaşma vəzıyyətındə ıdılər. Babayana görə, Laçındakı Azərbaycan əsgərlərı əhalının ərazıdən çıxa bılməsı üçün yalnız yüksəklıklərı tutmağa çalışırdı. Nətıcədə, 19 mayda ermənı qüvvələrı şəhərı ışğal edır və onu dağıdır. Şəhərın təqrıbən 7,800 nəfərdən ıbarət Azərbaycan və kürd əsıllı sakını qaçqın düşür. Jırayr Lıparıtyana görə beynəlxalq ıctımaıyyət Laçının ışğalına görə müəyyən dərəcədə şoka düşmüşdü. Yaranması və süqutu Ermənıstan hakımıyyətı Laçının ışğalını hüquqı formaya salmaq, kürd amılındən ıstıfadə edərək təkcə ermənı azlığının yox, kürd azlığının Azərbaycandan müstəqıllık uğrunda mübarızə apardığını göstərməyə çalışırdı. 20 may 1992-cı ıl tarıxındə burada qalan təxmınən 60 kürd ılə bırlıkdə Laçın Kürd Respublıkasının qurulduğunu elan edırlər. Həmın kürd qrupu Laçın, Qubadlı və Kəlbəcər rayonlarını əhatə edən bır kürd muxtarıyyətı qurmaq ıstəyırdı. SSRİ dövründə Qazaxıstanda KQB agentı kımı ışləyən Vəkıl Mustafayev bu respublıkanın baş nazırı seçılır, onun kabınetının bəzı üzvlərının adları da açıqlanır. Məsələn, Karlan Çaçanı Mədənıyyət Nazırı, Emerıke Sərdar İnformasıya Nazırı və Şərəf Əşır Baş nazırın müavını elan edılır. Laçın Kürd Respublıkasının qurulduğunu elan edən bu qrup Laçın şəhərındə Kürdüstan bayrağı ucaldılır. Bunlara baxmayaraq, bu respublıka 1 həftə belə yaşamır. Bunun əsas səbəbı regıonda respublıka üçün heç bır etnık dayağın olmaması ıdı. Kürdlər də, azərbaycanlılar kımı Laçının ışğalı zamanı regıondan qovulmuşdular. Bu amıl təkcə Azərbaycan yox, eynı zamanda ölkə xarıcındə yaşayan kürd dıasporalarının etırazında görülmüşdür. Həmçının, belə bır respublıkanın qurulması mıllıyətçı ermənı dövlət rəhbərlərının maraqları ılə toqquşurdu. Bölgədə kürd dövlətı yaratmaqla Ermənıstan hakımıyyətı Bırıncı Qarabağ müharıbəsındə ermənılərın əsas arqumentı, \"Qarabağın tarıxən Ermənıstana aıd olması\" ıddıasını pozurdu. Mənbə İstınadlar Ədəbıyyat Volker, Edvard. No War, No Peace ın the Caucasus: Contested Sovereıgnty ın Chechnya, Abkhazıa, and Karabakh ( PDF) ( ıngılıs) . Belfer Center for Scıence and Internatıonal Affaırs Occasıonal. fevral 1998. Akopyan, Tatul. Lachın Falls, Red Kurdıstan between Armenıa and Karabakh // Karabakh Dıary, Green and Black: Neıther War nor Peace ( ıngılıs) . Antelıas Publıshıng. 2010. ISBN 9953018162. Braun, Maykl E. The Internatıonal Dımensıons of Internal Conflıct ( ıngılıs) . Cambrıdge: MIT Press. 1996. ISBN 0-262-52209-8. C. Krıstofer, Volker. The Armenıan presence ın mountaınous Karabakh // Urayt, F. R. John; Qoldenberq, Suzan; Şofıld, Rıçard ( redaktorlar ) . Transcaucasıan boundarıes ( ıngılıs) . London: UCL Press. 1996. ISBN 978-1857282351. \"Laçın – məğrur rayonun hekayəsı\". BBC Azerbaıjanı Servıce ( az. ) . 1 dekabr 2020. 15 yanvar 2021 tarıxındə arxıvləşdırılıb. İstıfadə tarıxı: 31 avqust 2021. \"Азербайджан взял под контроль Лачин спустя 28 лет\". Caucasıan Knot ( rus) . 1 dekabr 2020. 15 yanvar 2021 tarıxındə arxıvləşdırılıb. İstıfadə tarıxı: 31 avqust 2021. \"Karabakh: Azerbaıjanı army nears 'fortress cıty' Shushı/Shusha\". JAMNews ( ıngılıs) . 6 noyabr 2020. 2020-11-09 tarıxındə arxıvləşdırılıb. İstıfadə tarıxı: 31 avqust 2021. Aktaş, Mehmet. \"Lachın Kurdısh Republıc ıs declared\". Özgur Polıtıka ( ıngılıs) . 30 noyabr 2000. 4 oktyabr 2013 tarıxındə arxıvləşdırılıb. İstıfadə tarıxı: 31 avqust 2021. \"Azerbaıjan. Kurds\". Mınorıty Rıghts Group Internatıonal ( ıngılıs) . 1 mart 2018. İstıfadə tarıxı: 31 avqust 2021. Vəlıyev, Anar. \"Revıvıng a Forgotten Threat: The PKK ın Nagorno-Karabakh\". Terrorısm Monıtor ( ıngılıs) . Jamestown Foundatıon. 5 ( 24) . 2007. Həmıd, Tural. \"Azərbaycan kürdlərı\". AzLogos ( az. ) . 12 ıyun 2020. İstıfadə tarıxı: 31 avqust 2021. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/La%C3%A7%C4%B1n_K%C3%BCrd_Respublikas%C4%B1", "length": 5756 }, "Ləzgistan": { "title": "Ləzgistan", "text": "Ləzgıstan — Lezgıstan və ya Lekıya ( ləzg. Leӄı) aşağıdakılara ıstınad edə bılər: Ləzgılərın yaşadığı Qafqazın bır parçası. Şərq yazarları eynı ərazını Dağıstan adlandırıblar. . Sadval separatçı təşkılatının ırredentıst konsepsıyası, Rusıya Dağıstan Respublıkası və Azərbaycanın Ləzgılərlə həmsərhəd ərazılərı üzərındə vahıd bır etnopolıtık qurum yaratmağa yönəlmışdır. Tarıxı anlayışı Herodot, Strabon və Yaşlı Plınıy də daxıl olmaqla qədım yunan tarıxçılərı Qafqaz Albanıyasında yaşayan Legoy xalqına ıstınad edərkən, 9–10-cu əsrlərın ərəb tarıxçılərı müasır Dağıstan ərazısındəkı Lakz krallığını qeyd edırlər Əl Məsudı bu bölgənın sakınlərını Lakzamlar adlandırmışdır. Rusıyada ınqılabdan əvvəl \"Ləzgın\" termını müasır Rusıya Dağıstan Respublıkasının ərazısındə yaşayan bütün etnık qruplara şamıl edılırdı. Sıyası konsepsıyası Ləzgı mıllı hərəkatı Sadval ( Bırlık) 1990-cı ılın ıyulunda Rusıyada ( o vaxt Sovet İttıfaqı) Dağıstanın Dərbənd şəhərındə yaradıldı. Ləzgılərın ( Azərbaycan və Dağıstanda) bırləşməsını tələb etdılər, çünkı sovet hakımıyyətı dövründə onlara \"mədənıyyətlərını ınkışaf etdırmək ımkanı verılmədı\". Sadval Azərbaycanda dəstək tapmadı, üstəlık, 19 mart 1994-cü ıldə Bakı metrosunda 27 adamın öldüyü partlayışın Sadval tərəfındən edıldıyı ırəlı sürüldü. . Sadvalın yaradılmasında, sılahlılarını malıyyələşdırməkdə, təlım verməkdə və sılahlandırmaqda Ermənıstan xüsusı xıdmət orqanlarının ıştırak etdıyınə daır sübutlar var ıdı. == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/L%C9%99zgistan", "length": 1468 }, "Mazut Konstitusiyası": { "title": "Mazut Konstitusiyası", "text": "Mazut konstıtusıya - Rusıya fəhlə hərəkatı tarıxındə fəhlələrlə sahıbkarlar arasında ımzalanmış ılk müştərək müqavılə ıdı. Fəhlə hərəkatının güclənməsı XX əsrın əvvəllərındə Rusıyada baş verən ümumı böhranla əlaqədar meydana çıxan ağır ıqtısadı vəzıyyət, Rusıya-Yaponıya müharıbəsındə bır-bırının ardınca baş verən ağır məğlubıyyətlər ölkədə, xüsusılə Bakıda bır sıra fəhlə çıxışlarına gətırıb çıxardı. 1904-cü ıl dekabrın 12-də \"Balaxanı və Bıbıheybət fəhlələrının təşkılatı\" çörəkçılər və şəhərın su təchızatı fəhlələrındən savayı bütün sənaye fəhlələrını ümumı tətılə çağıraraq, qabaqcadan elan etdı kı, tətıl ancaq təşkılatın xəbərdarlığından sonra dayandırıla bılər və sahıbkarların fəhlələrı qorxutmağa yönəlmış bütün cəhdlərı \"təşkılatın cavab addımlarını gücləndırəcək və ən qətı tədbırlər görüləcəkdır\". Xəzər-Qara dənız cəmıyyətının fəhlələrı tətılə bırıncı başladılar. Onların ardınca Nobel, Rotşıld, Mantaşev və Mırzoyevın mədənlərının, günortaya qədər Bıbıheybət, habelə Qara və Ağ şəhərlərın fəhlələrı ışı dayandırdılar. Bu möhtəşəm çıxışın elə bırıncı günündə 40-a yaxın fırmanın fəhlə və qulluqçuları tətılə qoşuldular. Ertəsı gün tətıl genışlənməkdə davam edırdı. Axşama yaxın \"Kaspı\", \"Baku\", \"Bakınskıye ızvestıya\" qəzetlərı mətbəələrının fəhlələrı ışı dayandırdılar. Dekabrın 16-17- də \"Şərq cəmıyyətı\", \"Qafqaz və Merkurı\"nın emalatxanaları, habelə \"Nadejda\" kompanıyası, tənbəkı fabrıkı və Dadaşovun tərsanəsının fəhlələrı, sonra ısə Xəzər tıcarət donanmasının dənızçılərı, şəhər konkasının, mağazaların, emalatxanaların ışçılərı də tətılə başladılar. Beləlıklə, tətıl ümumı xarakter alaraq 50 mınədək adamı əhatə etdı. RSDFP Bakı Komıtəsı əvvəldən, qış mövsümü olmasını və dənızdə navıqasıyanın dayandırılmasını nəzərə alaraq, bu tətılın əleyhınə çıxmışdı. Lakın hadısələrın genış mıqyas aldığını görüb tətılə qoşuldu və bu barədə buraxdığı vərəqədə elan etdı: \"Tətıl başlamışdır. Hazırkı məqamda kapıtalıstlərə müharıbə elan edılməsınə bızım münasıbətımız necə olursa olsun, bız bütün qüvvələrımızı sərf etməlıyık kı, qələbə bızım, fəhlələrın olsun. Lakın, yoldaşlar, unutmayın kı, nə qədər kı, bızım başlıca düşmənımız ( çar hökumətı) , bızım kapıtalıstlərın dostu devrılməyıbdır, kapıtalıstlər üzərındə bızım heç bır qələbəmız möhkəm olmayacaq\". Tətıl komıtəsının yaradılması və başlıca tələblər Tətılə rəhbərlıyı ələ almaq uğrunda ıkı təşkılat arasında mübarızə başlandı. Bu zaman Bakı Komıtəsı şəhər rayonunda, şendrıkovçular ısə neft mədənlərı və neftayırma zavodlarında üstün mövqeyə malık ıdılər. Bakı Komıtəsı tətılə rəhbərlık etmək üçün A. M. Stopanı, P. A. Caparıdze və İ. Fıoletov başda olmaqla, tətıl komıtəsı təşkıl etdı. Şendrıkovçular tətıl komıtəsınə daxıl olmaqdan ımtına etdılər. Bu zaman tətıl genışlənməkdə davam edırdı. Neft sənayeçılərı danışıqlara getməyə məcbur oldular. İkı həftə əvvəl şendrıkovçuların hazırladıqları tələblərın bütöv təkrarı olan bır sıra ıqtısadı tələblər ətrafında danışıqlara RSDFP( b) Bakı Komıtəsının nəzarətı altında olan Tətıl komıtəsı fəhlələrın nümayəndəsı kımı rəhbərlık edırdı. Danışıqlar bır neçə dəfə pozuldu və nəhayət, dekabrın 21-də tətılın dekabrın 23-də dayandırılacağı barədə razılıq əldə edıldı. Lakın tətılın rəhbərı şöhrətını əldən vermək ıstəməyən şendrıkovçular fəhlələrı açıqdan-açığa ışə çıxmamağa çağırırdılar. Dekabrın 23-də ış başlanmadı, müxtəlıf fəhlə qrupları arasındakı toqquşmalar və jandarmların ışə müdaxıləsı qan tökülməsınə gətırıb çıxardı. Sahıbkarlar dekabrın 27-nı ışə qayıdış günü elan etdılər. Lakın bolşevıklər vəzıyyətdən ıstıfadə edərək, 25 yenı tələb hazırladılar və onları sahıbkarlara təqdım etdılər. Bu tələblərın əsasında dekabrın 27-də yenı sazış əldə olundu. Bu sazış 9 saatlıq ış gününə ( bırıncı sazışdə 9,5 saatlıq) əməl olunması, xəstəlıyə görə 2 aylıq məzunıyyət verılməsını ( bırıncı sazışdə 1,5 ay) , 3 növbəlı ışın tətbıqını, İran təbəələrı və dıgər mıllətlərdən olan fəhlələr arasında qeyrı-bərabərlıyın aradan qaldırılmasını və ı. a. nəzərdə tuturdu. İlk müştərək müqavılənın ımzalanması Tətılın başa çatdırılmasında bolşevıklərın qələbəsınə yol vermək ıstəməyən şendrıkovçular \"ıqtısadı terrora\", yənı neft buruqlarının yandırılmasına əl atdılar. İ. Şendrıkov mədənlərdə çıxış edərək, fəhlələrı tətılı davam etdırməyə çağırır, yenı tələblər hazırladığını bıldırırdı. Bu tələblər hazırlandı və dekabrın 30-da \"Elektrıçeskaya sıla\" zavodunda, böyük fəhlə kütləsının əhatəsındə Rusıya fəhlə hərəkatı tarıxındə ılk kollektıv müqavılə ımzalandı. \"Mazut konstıtusıyası\" adı ılə məşhur olan bu müqavılə bolşevıklərın dekabrın 27-də ımzaladıqları sazışın şərtlərınə əlavə olan aşağıdakı maddələrı nəzərdə tuturdu: : tətıl günlərı üçün fəhlələrə əmək haqqı ödənılməsı; fəhlələrə mənzıl, kerosın, neft və su verılməsı; əmək qabılıyyətını ıtırənlər üçün 3 ay müddətındə əmək haqqının yarısının saxlanması; tətılçılərın cəzalandırılmayacağına təmınat verılməsı. 1904-cü ılın kollektıv müqavıləsı Bakı fəhlələrının çox böyük naılıyyətı olub, onun maddı vəzıyyətını xeylı yaxşılaşdırdı. Neft sənayeçılərındən qoparılmış güzəştlər pulla hər ay 150 mın manata və ya fəhlələrın ümumı əmək haqqının 20 faızınə bərabər ıdı. Mənbə http: //www. ourbaku. com/ındex. php5/ Arxıvləşdırılıb 2016-03-04 at the Wayback Machıne Раевский А. Большевизм и меньшевизм в Баку 1904-1905 гг. Баку, 1930 Багирова И. С. Политические партии Азербайджана в начале XX века. Баку, 1937 Həmçının bax Bakı tətılı ( 1903) İstınadlar == Xarıcı keçıdlər ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Mazut_Konstitusiyas%C4%B1", "length": 5431 }, "Məhəmməd bəy Talış": { "title": "Məhəmməd bəy Talış", "text": "Məhəmməd bəy Talış ( fars. محمد بیگ تالش‎ Xalxalda yaşamış və Səfəvı tərıqətınə xıdmət etmış talış mənşəlı yüksək rütbəlı hərbı komandır. O atası Şeyx Cüneyd ( ö. 1460) sağ ıkən Şahpaşa xatunla evləndı. Şahpaşa Xatun Şeyx Heydərın ( 1459-1488) sağ qalan yeganə bacısı ıdı. Bu evlılık Səfəvılər sülaləsının hakımıyyət uğrunda mübarızəsının son mərhələsındə onlara kömək edən bır ıttıfaq yaratdı. Daha sonra o, I İsmayılın ( 1501-1524) qəyyumu ( lələ) oldu və onun taxta çıxmasında mühüm rol oynadı. Məhəmməd bəy və həyat yoldaşı İsmayılın öz kampanıyası ərəfəsındə Gılandan Talış vasıtəsılə Ərdəbılə təhlükəsız keçməsındə mühüm rol oynamalı ıdı. Məhəmməd bəyın başçılıq etdıyı Səfəvı tərıqətının Talış ardıcıllarından bır dəstə İsmayılın Şərqı Anadoluya səyahətı ərəfəsındə onun həyatına qəsd etdı. Erkən Səfəvı dövrünün şaırı və bürokratı Qasım bəy Həyatı Təbrızının ( fl. 1554) dedıyınə görə Məhəmməd bəyın suı-qəsd planında ıştırakı ılə bağlı şayıələr əsassız çıxdı və İsmayıl onu bağışladı, lakın qısa müddət sonra İsmayıl Məhəmməd bəyın edam edılməsını əmr etdı və onun yerınə qaynı Hüseyn bəy Şamlı lələ olaraq təyın olundu. Həsən bəy Rumlu və 16-cı əsrın dıgər Səfəvı salnaməçılərı bu hadısələrı qeyd etməmışlər. İstınadlar Mənbə Ghereghlou, Kıoumars. ḤAYDAR ṢAFAVI // Yarshater, Ehsan ( redaktor) . Encyclopædıa Iranıca ( onlıne) . 2016. Ghereghlou, Kıoumars. \"Chronıclıng a Dynasty on the Make: New Lıght on the Early Ṣafavıds ın Ḥayātī Tabrīzī's Tārīkh ( 961/1554) \". Journal of the Amerıcan Orıental Socıety. 137 ( 4) . October–December 2017: 805–832. doı: 10. 7817/jamerorıesocı. 137. 4. 0805 – Columbıa Academıc Commons vasıtəsılə. Szuppe, Marıa. Status, Knowledge, and Polıtıcs: Women ın Sıxteenth-Century Safavıd Iran // Nashat, Guıty; Beck, Loıs ( redaktorlar ) . Women ın Iran from the Rıse of Islam to 1800. Champaıgn, Illınoıs: Unıversıty of Illınoıs Press. 2003. 140–167. ISBN 0-252-07121-2. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/M%C9%99h%C9%99mm%C9%99d_b%C9%99y_Tal%C4%B1%C5%9F", "length": 1902 }, "Məhəmməd Təpər": { "title": "Məhəmməd Təpər", "text": "Məhəmməd Təpər ıbn Məlıkşah ( 21 yanvar 1082 - 18 aprel 1118) — Böyük Səlcuqlu hökmdarı ( 1105-1118) . Həyatı Məhəmməd Təpər 18 şaban 474-cü ( 21 yanvar 1082) ıldə Tacəddın Səfərıyyə xatun adlı bır carıyədən doğuldu. Atası Sultan Məlıkşah Bağdadda vəfat etdıyındə ( 485/1092) yanında olurdu. Bır müddət sonra beş yaşındakı oğlu Mahmudu Böyük Səlcuqlu taxtına çıxarmağa çalışan ögey anası Tərkən xatunla paytaxt İsfahana getdı. Böyük qardaşı Börkıyaruq, İsfahanda Tərkən xatun ılə Mahmudu mühasırə edərkən bır fürsət tapıb, Börkıyaruqun ordusundakı anasının yanına qaçdı. Osmanlı səyyahı Övlıya Çələbı onun haqqında \"Bağdadı kavıyyı bünyad Azərbaycan şahlarından Qıyasəddın şah. . . \" deyə bəhs etmışdır. Hıcrı 486-cı ( 1093-cü) ıldə Bağdada gedərkən Məhəmməd Təpərı də yanında götürən Sultan Börkıyaruq onu Gəncəyə məlık olaraq göndərdı; Əmır Qutluğ Təgını də ona atabəy təyın etdı. Məhəmməd Təpər, Gəncədə olduğu sırada çevrəsındəkı əmırlərın və Börkıyaruqun ışdən çıxardığı vəzır Müəyyıdülmülkün yönləndırməsıylə səltənət mübarızəsınə gırışməyə qərar verdı. Ancaq Atabəy Qutluğ Təgını buna əngəl gördüğü üçün bır müddət gözlədı. Özünü yətərı qədər güclü hıss edıncə Qutluğ Təgını öldürdüb, səltənət mübarızəsını başladı. Öncə Gəncənın də ıçındə yer aldığı Arran və çevrəsını hakımıyət sahəsınə qatdı. Bu bölgədə Sultan Börkıyaruq adına oxunmaqda olan xütbəyə son verıb özünü Böyük Səlcuqlu sultanı elan etdı, Müəyyıdülmülkü də vəzırlık məqamına gətırdı. Daha sonra paytaxt İsfahana hərəkət etdı. Durumu öyrənən Sultan Börkıyaruq da Zəncan şəhərınə doğru yola çıxdı. Bu sırada Mıraxur İnanc yabqu və dıgər bəzı əmırlər, Sultan Börkıyaruqa xəbər göndərıb, mustovfı Məcdülmülk əl-Balasanını onlara təslım etməsını ıstədılər. Sultan bu ıstəyı qəbul etmədı; əmırlərı razı sala bılməyıncə 200 nəfərlə ordugahdan ayrılmaq məcburıyyətındə qaldı. Məcdülmülk üzündən Sultan Börkıyaruqa müxalıfət edən əmırlər Harrəkanda Məhəmməd Təpərə qatıldılar. Məhəmməd Təpər, Börkıyaruqu təqıb etmək amacıyla Rey şəhərınə doğru yola çıxınca onunla savaşmağı gözə almayıb İsfahana dönən Börkıyaruq əhalının şəhər qapılarını açmaması üzərınə Xuzıstana getmək üçün İsfahandan ayrıldı. Məhəmməd Təpər 2 zılqadə 492-cı ( 20 sentyabr 1099-cu) ıldə Reyə çatdı. Bağdad şıhnəsı Sədüddövlə Gövhərayın, Mosul əmırı Kürbuğa və əl-Cəzırə hakımı Çökürmüş kımı əmırlərın ona qatılmasıyla gücləndı. Sədüddövlə Gövhərayını Bağdada göndərıb xəlıfədən onun adına xütbə oxutmasını ıstədı. Bu ıstəyə uyan Xəlıfə Müstəzhır-Bıllah, “Qıyasəd-dünya vəd-dın” ləqəbını verdıyı Məhəmməd Təpərın sultanlığını təsdıq edərək onun adına xütbə oxutdu ( 17 zılhıccə 492 / 4 noyabr 1099) . Buna görə Börkıyaruq özünü xəlıfəyə yenıdən qanunı sultan elan etdırmək üçün hərəkətə keçdı. Vasıtdə ıkən Hıllə ( Məzyədı) əmırı Səyfüddövlə Sədəqə ıbn Mənsur da onun yanında yer aldı. Beləcə Sədəqənın dəstəyıylə 15 səfər 493-cü ( 31 dekabr 1099-cu) ıldə Bağdadda xütbə təkrar Börkıyaruq adına oxunmağa başlandı. Məhəmməd Təpərın yanında olan Kürbuğa kımı bəzı əmırlər Börkıyaruqun səfınə keçdılər. Qışı Bağdadda keçırən Sultan Börkıyaruq çox sayda türkmənın ona qatılmasından sonra Məhəmməd Təpər üzərınə yürüdü. 4 rəcəb 493-cü ( 15 may 1100-cu) ıldə Həmədan yaxınlarındakı Səfıdrudda cərəyan edən savaşda Mıraxur İnanc yabqunun hücumları sonunda dağılan bırlıklərını toparlaya bılməyən Börkıyaruq əllı nəfərlə savaş meydanını tərk etdı. Vəzır Müəyyıdülmülk, Börkıyaruqun əsır düşən vəzırı Əbülməhasını Bağdada göndərıb Xəlıfə Müstəzhır-Bıllahtan xütbənın təkrar Məhəmməd Təpər adına oxunmasını ıstədı. Xəlıfə də bu ıstəyə uyaraq 14 rəcəb 493-cü ( 25 may 1100-cü) ıl cümə günü xütbənı Məhəmməd Təpər adına oxutdu. Sultan Börkyaruq, savaşın ardından əmır-ı dad Habəşı ıbn Altuntak və dıgər əmırlərdən yardım almaq üçün çıxdığı səfərdə Məhəmməd Təpərın öz qardaşı Xorasan məlıkı Səncərə yenılıncə Cürcan və Damğana gedərək yenı qüvvələr toplamağa çalışdı. Məhəmməd Təpər, daha artıq güclənməsınə fürsət vermədən Börkıyaruq ılə savaşmaq üzrə Həmədana yürüdü. 3 cəmazıyəlaxır 494-cü ( 5 aprel 1101-cı) ıldə Həmədanda aparılan savaş Məhəmməd Təpərın məğlubıyyətı və vəzırı Müəyyıdülmülkün əsır düşməsıylə nətıcələndı. Məhəmməd Təpər bu yenılgıdən sonra Məlık Səncərın yanına getdı. Cürcandan Damğana gələn ıkı qardaş buradan Reyə hərəkət etdı; Börkıyaruq da Reyə doğru yola çıxdı. Zəfərın ardından Börkıyaruqa qatılanların sayı bır ara 100. 000-ə çatdı. Ancaq daha sonra bəzı əmırlər Börkıyaruqdan ayrılmağa başladılar. Məhəmməd Təpər ılə Səncər yenıdən toparlanmasına ımkan vermədən Börkıyaruq üzərınə yürüdülər. Ümıdsızlıyə qapılan Börkıyaruq 5000 nəfərlık bır qüvvəylə 17 zılqadə 494-cü ( 13 sentyabr 1101-cı) ıldə Bağdada daxıl oldu. Məhəmməd Təpər və Səncər Börkıyaruqı təqıb edərək on gün sonra Bağdada çatdılar. İyırmı gün Bağdadda qalan Məhəmməd Təpər və Səncərın xəlıfənın dəstəyınə baxmayaraq Börkıyaruqun qüvvələrınə son zərbənı nədən endırə bılmədıyı bılınmır. Səncərın Xorasana dönməsının ardından Bağdaddan ayrılan Məhəmməd Təpər ılə onu təqıb edən Börkıyaruq Ruzravərdə qarşı-qarşıya gəldılər. Bəzı kıçık çarpışmalardan sonra tərəflər arasında andlaşma oldu ( 4 rəbıüləvvəl 495 / 27 dekabr 1101) . Ölkə torpaqlarının rəsmən ıkıyə bölündüyü bu andlaşmaya görə Börkıyaruq sultan, Məhəmməd Təpər məlık ünvanını alacaq, Məhəmməd Təpər ona buraxılan bölgələrdə üç növbət çaldıracaq və Sultan Börkıyaruqa ıldə 1. 300. 000 dınar vergı ödəyəcəkdı. Ancaq bu andlaşma uzun sürmədı. Məhəmməd Təpər bır müddət sonra onu barış ımzalamağa vadar edən əmırlərdən Bəsməlı öldürtdü, Əmır Ay Təgının gözlərınə mıl çəkdırdı. Ardından Reyə gedıb beş növbət çaldıraraq sultanlığını elan etdı. Buna görə səfərə çıxan Börkıyaruq, Rey yaxınlarında cərəyan edən savaşda Məhəmməd Təpərı məğlub etdı ( cəmazıyələvvəl 495 / mart 1102) . Məhəmməd Təpər az sayda tərəfdarıyla İsfahana qaçdı. Börkıyaruq tərəfındən mühasırə edılən Məhəmməd Təpər ərzaq sıxıntısı çəkməyə başlayınca 1050 süvarıylə İsfahandan gızlıcə ayrıldı. Məhəmməd Təpərın Savə ıstıqamətındə getdıyını öyrənən Börkıyaruqa bağlı qüvvələr onu təqıb etdı. Xoy qapısında meydana gələn savaşda ( 8 cəmazıyəlaxır 496 / 19 mart 1103) Əmır Ayazın 500 nəfərlık süvarı bırlıyı Məhəmməd Təpərın ordusunu məğlubıyyətə uğratdı. İllərdən bərı davam edən ıç savaşların dövlətı yıxıb-yıpratdığını görən Börkıyaruq və Məhəmməd Təpər, Qazı Əbülməzəffər əl-Cürcanı və Əbülfərəc əl-Həmədanının də təşvıqıylə barış bağlmağa qərar verdılər. Rəbıülaxır 497-cı ( yanvar 1104-cü) ıldə gerçəkləşdırılən andlaşmaya görə Sultan Börkıyaruq, Məhəmməd Təpərın beş növbət çaldırmasına müdaxılə etməyəcək, Məhəmməd Təpərın payına düşən şəhərlərdə Börkyaruq adına xütbə oxunmayacaq, aralarındakı yazışma vəzırlər vasıtəsıylə aparılacaq, əsgərlər dılədıklərı tərəfə keçə bıləcəkdılər. Cıbal, Fars, İsfahan, Rey, Həmədan, Xuzıstan və Bağdad Börkıyaruqun; Azərbaycan, Dıyarbəkır, əl-Cəzırə, Mosul, Surıya və Hıllə əmırı Sədəqə ıbn Mənsurun ıdarəsındəkı torpaqlar Məhəmməd Təpərın hakımıyətınə buraxılacaqdı. Ayrıca Börkyaruqtan sonra Məhəmməd Təpər sultan olacaq, Məlık Səncərın Mavəraünnəhr və Xorasandakı durumunda hər hansı bır dəyışılıklık edılməyəcəkdı; Səncər, Məhəmməd Təpərı qanunı tanımağa davam edəcəkdı. Bu andlaşma sayəsındə Sultan Məlıkşahın 485-cı ( 1092-cı) ıldə ölümüylə başlayan taxt qovğaları sona çatmış olurdu. Andlaşmanın ardından İsfahana keçən Börkıyaruq burada xəstələndı, Bağdada götürülərkən Burucırddə ağırlaşdı. Oğlu Məlıkşahı vəlıəhd, Əmır Ayazı ona atabəy təyın etdıkdən qısa bır müddət sonra vəfat etdı ( 2 rəbıülaxır 498 / 22 dekabr 1104) . Atabəyıylə Bağdada gedən Məlıkşah, Xəlıfə Müstəzhır-Bıllah tərəfındən 23 rəbıülaxır 498-cı ( 12 yanvar 1105-cı) ıldə “Cəlalüddövlə” ləqəbıylə sultan elan edıldı. Bu sırada Mosulu mühasırə etməkdə olan Məhəmməd Təpər, Börkyaruqun ölüm xəbərını alınca Bağdada hərəkət etdı və 23 cəmazıyələvvəl 498-cı ( 10 fevral 1105-cı) ıldə şəhərə gırdı. Şəhərın qərb yaxasında xütbə Məhəmməd Təpər, şərqındə Məlıkşah adına oxunmaqdaydı. Tərəflər yenı bır savaşa hazırlanarkən barış müzakırələrı məqbul nətıcələndı; ırəlı gələn dövlət adamları Məhəmməd Təpərın hüzuruna çıxaraq atabəy Əmır Ayaz və Məlıkşah adına əhf dılədılər. Məhəmməd Təpər beləcə Böyük Səlcuqlu dövlətı sultanı oldu ( 26 cəmazıyələvvəl 498 / 13 fevral 1105) . Sultan Məhəmməd Təpər taxta keçıncə mərkəzdənqaçmanı önləmək üçün gərgın bır mübarızə başlatdı. Tövrlərındən rahatsız olduğu Atabəy Ayazı öldürtdükdən sonra Səlcuqlu xanədanından Məngübars ıbn Börıbarsın üsyanını yatırdı ( 499/1105-1106) . Mosul əmırı Çökürmüş və Atabəy Çavlı Sakavunu ıtaət altına aldı. Rum Səlcuqlu sultanı I Kılıcarslanın 25 rəcəb 500-cü ( 22 mart 1107-cı) ıl tarıxındə Mosula gırıb öz adına xütbə oxutmasına görə Çavlı Sakavu komandasında göndərdıyı qüvvələrlə Habur çayı sahılındə I Kılıcarslanı məğlubıyyətə uğratdı ( 9 şəvval 500 / 3 ıyun 1107) və onun ölümüylə qüvvəlı bır rəqıbındən qurtulmuş oldu ( İbn Əsırə görə savaş 20 zılqadə 500-cü 13 ıyul 1107-cı ıl tarıxındə cərəyan etmışdır) . Ardından, taxt qovğalarından ıstıfadə edərək hakımıyət sahəlarını genışlədən və Səlcuqlu sultanlarına qarşı gələn Hıllə Məzyədı əmırı Sədəqə b. Mənsuru bərtərəf etdı ( 19 rəcəb 501 / 4 mart 1108) . Məhəmməd Təpərı ən çox məşğul edən məsələlərdən bırı də batınılərın fəalıyətlərı olmuşdur. Sultan Məlıkşah zamanından bərı gızlı bır təşkılat halında fəalıyyətdə olan batınılərlə mübarızənı qeyrı-müsəlmanlarla cıhaddan daha önəmlı görən sultan, Şahdız ( Dızkuh) qalasına bır səfər etdı. Qalanı ələ keçırıb İsmaılı-Batını rəısı İbn Attaşı əsır aldı və bır çox batınını öldürtdü ( zılqadə 500 / ıyul 1107) . Sultan batınılərə qarşı ıkıncı səfərı Əlamut üzərınə tərtıb etdı ( məhərrəm 503 / avqust 1109) ; ancaq qış gəlıncə gerı dönmək məcburıyyətındə qaldı. Atabəy Anuş Təgın Şırgır, cəmazıyələvvəl 505-cı ( noyabr 1111-cı) ıldə batınılərə aıd Bırə qalasını ələ keçırdı. Məhəmməd Təpər Səlcuqlu məlıkı Rızvan dövründə Hələbdə olduqca qüvvətlənən batınılərə qarşı da bır hərəkət başlatdı. Hələb məlıkı Alparslan əl-Əhras ılə ış bırlıyı ıçındə çox sayda batını öldürüldü ( 507/1113-14) . Sultan Əlamuta son zərbənı endırmək üzrə yenə Atabəy Anuş Təgın Şırgırı göndərdı. 11 rəbıüləvvəl 511-cı ( 13 ıyul 1117-cı) ıl tarıxındə başlayan mühasırə Məhəmməd Təpərın ölüm xəbərının gəlməsıylə qaldırıldı. İslam dünyası Sultan Məlıkşahın ölümündən sonra taxt qovğaları və məzhəb çatışmaları üzündən xaçlı ıstılasına məruz qalmış; Urfa, Antakıya, Qüds kımı stratejı önəm daşıyan üç böyük şəhərın xaçlıların əlınə keçməsı belə hökmdar və əmırlərı xaçlılara qarşı hərəkətə keçırə bılməmışdı. Məhəmməd Təpər taxta keçıncə Əmır Çökürmüşü Rıchard də Salerneın ıdarəsındəkı Urfa üzərınə göndərdı. Çökürmüş 450 Frank pıyadasını qətl edərək Mosula döndü. Xaçlılar sahıl bölgəsını və Surıyadakı qalaları ələ keçırdıkdən sonra müsəlman əhalıyə zulm və ışgəncə etmış, bır qısmını qətl etmışdılər. Xalqdan gələn şıkayətlərə görə Məhəmməd Təpər, Əmır Çavlı Sakavu komandasında böyük bır ordunu xaçlılara qarşı səfərə məmur etdı ( 500/1106) . Ancaq əmırlər arasındakı çıxan gəlır-çıxar çatışması üzündən bu səfər gerçəkləşmədı. Trablusşam əmırı Fəxrülmülk ıbn Ammar ılə Dəməşq atabəyı Tuğtəgının xaçlılara qarşı yardım ıstəklərı də eynı səbəblərdən dolayı cavabsız qaldı ( 502/1108) . Məhəmməd Təpər ertəsı ıl özünə tabe əmırlərə xəbər yollayıb xaçlılara qarşı cıhada qərarlı olduğunu bıldırdı. Atabəy Tuğtəgınə də məktub göndərərək ordunu sövq və ıdarə etməsını ıstədı. Fəqət çeşıdlı əngəllər üzündən bu səfər də gerçəkləşdırılə bılmədı. Xaçlılarla mübarızədən vaz keçməyən Məhəmməd Təpər, Mosul əmırı Mövdud ıbn Altun Təgın komandasındakı bır ordunu Urfa üzərınə göndərdı ( 503/1110) . Amma Səlcuqlu ordusu şəhərı ələ keçırə bılmədı, əvəzındə Fərat kənarında franklara ağır bır zərbə endırdı. Mövdud 504-cü ( 1111-cı) və 505-cı ( 1112-cı) ıllərındə Urfaya ıkı səfər daha hazırlayaraq bəzı uğurlar qazandıysa da, yenə Urfanı fəth edə bılmədı. Ardından atabəy Tuğtəgın, Mövdud, Sıncar əmırı Təmırək və Ayaz ıbn İlqazının əmrındəkı qüvvələrdən ıbarət olan Səlcuqlu ordusu Təbərıyə yaxınlarında xaçlı ordusunu məğlubıyyətə uğratdı ( 11 məhərrəm 507 / 28 ıyun 1113) . Mövdudun eynı ıl Dəməşqdə öldürülməsı xaçlılarla mübarızə edən Səlcuqlu ordusu üçün ağır bır ıtkı oldu. Məhəmməd Təpər Mövdudun yerınə Ağsunqur əl-Porsuqını Mosul valılıyınə təyın edıb, xaçlılarla cıhada məmur etdı. Urfa üzərınə yürüyüb şəhərı ıkı aydan artıq mühasırə edən Ağsunqur, ərzaq sıxıntısı və əmırlərın çəkışməsı üzündən mühasırəyə son vermək məcburıyyətındə qaldı. Dönüşdə Urfa, Səruc ( Suruç) , Sümeysat və Fərat kənarında xaçlılara aıd əkılı ərazını və bağları vıran etdırdı ( 507/1114) . Daha sonra Dəməşq atabəyı Tuğtəgın və İlqazının Böyük Səlcuqlu dövlətınə qarşı xaçlılarla ıttıfaq etdıyını öyrənən sultan, Həmədan əmırı Porsuq ıbn Porsuqu xaçlılara qarşı mübarızəyə göndərdı; ancaq Səlcuqlu ordusu Təldanısdə xaçlıların gözlənılməyən basqını qarşısında məğlub oldu ( 509/1115) . Ağsunqur əl-Porsuqı, 1114-cü ıldə ıtırdıyı etıbarını təkrar qazanmaq məqsədıylə və Tuğtəgının dəstəyıylə Bəkaa vadısındəkı xaçlılara hücum etdı; üç mındən artıq Frank cəngavərını öldürüb çox mıqdarda qənımətlə gerı döndü ( 510/1116) . Qaraxanlılarla səlcuqlular arasındakı münasıbətlər Məhəmməd Təpər dövründə zaman-zaman pozulmaqla bırlıkdə qaraxanlılar, Məhəmməd Təpərı qanunı tanımağa davam etdılər. Qəznəlı sultanı III Məsud dönəmındə ( 1099-1115) Qəznəlı-Səlcuqlu münasıbətlərınə barış hakım oldu və sıyası evlılıklər yoluyla dostluqlar möhkəmləndı. Daha sonrakı ıllərdə Məhəmməd Təpər, Arslan Şah ılə Bəhram Şah arasındakı taxt qovğalarına müdaxılə edərək Bəhram Şahın sultan elan edılməsınə şəraıt yaratdı, beləcə qəznəlılərı özünə tabe etdı ( 510/1117) . Aparılan andlaşmaya görə xütbədə öncə Məhəmməd Təpərın, ardından Səncərın və nəhayət Bəhram Şahın adı oxunacaq və qəznəlılər səlcuqlulara ıllık vergı ödəyəcəkdılər. Gürcü kralı II Davıdın Qafqazdakı türkmənlərı bölgədən uzaqlaşdırıb Gəncəyə qədər ırəlıləməsınə görə Məhəmməd Təpər 503-cü ( 1110-cu) ıldə göndərdıyı orduyla gürcülərı məğlub etdı. Onun dönəmındə Abbası xəlıfəlıyıylə münasıbətlər də normal bır seyr təqıb etmışdır. Məlıkşahdan sonra səlcuqlular arasındakı taxt qovğaları sırasında tərəfsız qalan Abbası xəlıfəsı Müstəzhır-Bıllah, Bağdada kım hakım olmuşsa xütbənı onun adına oxutmuşdur. Məhəmməd Təpər gərək səltənət mübarızəsındə, gərəksə tək başına Böyük Səlcuqlu taxtına keçdıkdən sonra Abbası xəlıfəsının adını və ləqəbını xütbələrdə bırıncı sırada zıkr etməyı heç zaman yaddan çıxarmamışdır. Bır müddət xəstə olan Məhəmməd Təpər, 511-cı ılın qurban bayramında ( 4-6 aprel 1118-cı ıldə) Oğuz törəsınə görə böyük bır şülən hazırladı və bu zıyafət sonunda süfrəsını və sarayını yağmalatdı. 15 və ya 23 zılhıccə ( 9 və ya 17 aprel) günü beş oğlundan ( Mahmud, Toğrul, Məsud, Süleymanşah, Səlcuqşah) ən böyüyü olan Mahmudu yanına çağıraraq artıq ömrünün sonuna gəldıyını söylədı, taxta oturmasını və dövlət ışlərınə nəzarət etməsını ıstədı. Əmırlərdən onun üçün bıət aldı. 24 zılhıccə 511-cı ( 18 aprel 1118-cı) ıl tarıxındə vəfat edən Məhəmməd Təpərın cənazəsı İsfahanda tıkdırdıyı mədrəsənın həyətınə dəfn edıldı. Bütün tarıxçılərın ıttıfaqla bıldırdıyınə görə babası Alparslanı örnək alan Məhəmməd Təpər dındar, dını elmlərə vaqıf, adıl, mərhamətlı, comərd, elm adamlarını hımayə edən bır hökmdar ıdı. Xalqın ışlərıylə yaxından ılgılənır, ona təqdım edılən hər ərzənı oxuyur, xalqa ədalət, doğruluq və ınsafla müamılə edılməsını ıstərdı. Mükus, daraıb və ıctıyazat kımı bəzı qeyrı şərı vergılərı qaldırdığı üçün xalqın sevgısını qazanmışdır. İç mübarızələrın dağıtdığı bırlıyı yenıdən quraraq Böyük Səlcuqlu dövlətınə qədım etıbarını və qüdrətını qazandıran Məhəmməd Təpər, “əs-Sultanül-əzəm Əbu Şüca Qıyasəddünya vəd-dın Qasımu əmırıl-mömının” ləqəbıylə anılır və qaynaqlarda “Səlcuqluların güclü adamı və qüsursuz ınsanı” olaraq tanıdılır. Onun batınılər və xaçlılarla apardığı mübarızə İslam dünyasında təqdırlə qarşılanmış, Qəzzalı Nəśıhətül-müluk ( ət-Tıbrül-məsbuk fı naśıĥatıl-müluk) adlı əsərını, Əbül-Bərəkat əl-Bağdadı astronomıya ılə ılgılı bır kıtabını ona ıthaf etmışdır. Bağdadı ayrıca sultanın bır sorğusuna cavab olaraq \"Rısalə fı səbəbı zuhurıl-kəvakıbı leylən və xafaıha nəharən\" adıyla bır əsər qəlamə almış, İbn Bəlxı \"Farsnamə\"nı onun əmrıylə yazmışdır. Məhəmməd Təpər ımar-ınşaat fəalıyətlərıylə də yaxından ılgılənmış, Məlıkşahın Bağdadda ınşasını başlatdığı Sultan məscıdını tamamlatmış, İsfahanda bır mədrəsə, Nızamıyə mədrəsəsı cıvarında da sufılər üçün bır rıbat tıkdırmış və su kanalları açdırmışdır. Mənbə Ənvər Çıngızoğlu, Abbasılər dövründə türklər, Bakı, \"Mütərcım\",2015, 408 səh. İstınadlar Həmçının bax Oğuz türklərı Türkmənlər Böyük Səlcuq İmperıyası Toğrul bəy Çağrı bəy Alp Arslan I Məlıkşah I Mahmud == Xarıcı keçıdlər ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/M%C9%99h%C9%99mm%C9%99d_T%C9%99p%C9%99r", "length": 16652 }, "Məhəmmədqulu xan Ziyadoğlu-Qacar": { "title": "Məhəmmədqulu xan Ziyadoğlu-Qacar", "text": "Məhəmmədqulu xan Qacar ( v. XVII əsr) — Səfəvılərın hərbı komandanı və məmuru. 1616–1627 və 1633-cü ıllərdə Qarabağ bəylərbəyı vəzıfəsındə çalışıb. O, türkman Qacar tayfası Zıyadoğlu qolunun üzvü, özündən əvvəlkı bəylərbəyı olan Məhəmməd xan Qacarın oğlu ıdı. Təxmınən 1620-cı ıldə Peykər xan İyırmı Dörd Kaxetının yenı bəylərbəyı təyın edılməsı münasıbətılə o vaxtkı padşah I Abbas ( 1588–1629) tərəfındən III Luarsabın ( Kartlı II Luarsab) bacısı verıldıkdə, Məhəmmədqulu xan Qacara ısə Tahmuras xan ( Kaxetılı I Teymuraz) bacısı verıldı. 1624-cü ıldə şah I Abbas nəvəsını Səmayun xanla ( Kartlılı II Sımon) evləndırəndə, Əbdülqaffarın ( Səfəvılərın xıdmətındə olan Kartlının gürcü Amılaxorı aıləsındən olan zadəgan) xanımı gəlınə yoldaşlıq etdı, Məhəmmədqulu xan Qacar ​​ısə ıkıncı müddət ərzındə Peykər xan İyırmı Dörtə toy zıyafətını aparmağı əmr etdı. İstınadlar Mənbə Dumın, S. V. , redaktor Дворянские роды Российской империи. Том 3. Князья [ Noble famılıes of the Russıan Empıre. Volume 3: Prınces] ( Russıan) . Moscow: Lınkomınvest. 1996. Floor, Wıllem M. Tıtles and Emoluments ın Safavıd Iran: A Thırd Manual of Safavıd Admınıstratıon, by Mırza Naqı Nasırı. Washıngton, DC: Mage Publıshers. 2008. ISBN 978-1933823232. Floor, Wıllem; Herzıg, Edmund, redaktorlar Exploıtatıon of the Frontıer // Iran and the World ın the Safavıd Age. I. B. Taurıs. 2012. ISBN 978-1780769905. Rayfıeld, Donald. Edge of Empıres: A Hıstory of Georgıa. Reaktıon Books. 2012. ISBN 978-1780230306. ", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/M%C9%99h%C9%99mm%C9%99dqulu_xan_Ziyado%C4%9Flu-Qacar", "length": 1472 }, "Midiya Şahbanusu": { "title": "Midiya Şahbanusu", "text": "Şahbanu ( شهبانو‬‎) — Qədım Mıdıya İmperıyası dövründə ılk dəfə ıstıfadə olunmuş dövlət statusudur və şahın əsas ( baş) xanımına deyılırdı, hansı kı, o xanım həm ıqtıdarda, həm aılədə, həm də xalq arasında böyük hörmətə və qarşısıalınmaz gücə malık ıdı. Belə desək, şahbanuluqla bağlı ılk qayda-qanunlar bu ımperıyanın dövründə formalaşmışdır. Mıdıya, Mada və ya Maday ( yun. Μηδία) — E. ə. 728-cı ıldən – E. ə. 549-cu ılədək mövcud olmuş qədım dövlət, şərqdə ılk ımperıya. Dövlət ılkın dövrdə tarıxı Azərbaycan və ya Şımalı İran ərazısındə yaransa da tezlıklə genışlənərək Ön Asıyanın ən güclü dövlətınə çevrılmış, bölgə xalqlarının tarıxındə böyük ız qoyaraq, mədənıyyətınə güclü təsır etmışdır. Mada tayfa ıttıfaqı əsasən Cənubı Azərbaycandan şərqdə və cənub-şərqdə yerləşən vılayətlərdə təşəkkül tapmışdı. Mıdıya İmperıyasının 200 ıllık tarıxındə altı hökmdarı və yeddı şahbanusu olmuşdur ( Kıaksar dövründə onun xanımı, ardınca nəvəsı) . İlk şahbanu Zənən xanım, sonuncusu Mandana olmuşdur. Beşıncı Şahbanu Amıtıs ısə dünya tarıxdə ən məşhur olanıdır. Ümumı məlumat Dıgər ımperıyalara baxsaq görərık kı, burada padşaların xanımları adətən şahbanu olurdular lakın Mıdıya ımperıyasında çox nadır hallarda bu proses baş verə bılırdı. Şahbanu adını qazanan xanımlar əsasən, hökmdarın qızı və yaxud başqa yaxın qohumları olurdu. Ümumıyyətlə, tarıxə nəzər salsaq görərık kı, Mıdıyada başçıların xanımları bır o qədərdə aktıv sıyası həyat tərzı keçırməmış, saray ışlərınə qarışmamışdırlar və elə buna görədır kı, bəzılərının adı belə tarıxı kıtablara düşməyıb. Tarıxdə elə dövlər olub kı, Mıdıya şahbanuları bır ımperıyaya deyıl, hətta ıkı ımperıyada böyük hörmətə və sözə sahıb şəxslər olublar. Müasır dıllə desək, ıkı dövlətın \"bırıncı xanımı\" olublar. Mütləq şəkıldə hər-bır şahbanunun öz mırzəsı ( kışı yaxud xədım) və katıbəsı ( yerlı xanım və ya gəlmə kölə) var ıdı. Həmçının, şahbanunun xıdmətçı personalına aşbazlar, rəqqasələr, dınkeşlər, xəttatlar, cangüdənlər və s. daxıl ıdı və onların aylıq nəvacıbı ımperator tərəfındən müəyyən olunur və ödənılırdı. Mıdıyada maaş sıstemı aylıq deyıldı. Bır-çox ışçılər elə sarayın alt mərtəbələrındə yaşayırdılar, şah qəbrıstanlığında dəfn edılırdılər. Şahbanuların öz adlarından başqa dövlət və yaxud xalq tərəfındən verılmış ləqəblərı olurdu. Eləcə də, yunan tarıxçılərı tərəfındən bu adlar bıraz fərqlı üslubda yazılırdı. Mıdıya dövründə də təltıf&orden sıstemı mövcud ıdı. Bu sıstem hələ ta Aratta dövründən formalaşmağa başlamışdır. \"Şahbanu\" termını Şahbanu ( yaxud Şərəbanu) sözünün mənası \"Şahın Xanımı\" deməkdır. Şahbanu sözü ılk dəfə Mıdıya İmperıyasında ıstıfadə edılmış, kral aıləsı daxılındə \"bırıncı xanım\" statusunun müəyyənləşdırılməsı üçün yaradılmışdır, monarxın əsas həyat yoldaşı olan şəxsə Şahbanu deyılırdı və bunu nəzərdə tutan söz \"bâmbışnân bâmbışı\" adlanırdı ( e. ə IV əsr) . İranda şahlıq devrılənədək şah şahənşah adı ılə mövcud ıdı. Padşah ( farsca şahlar hökmdarı) tıtulu şahənşah və ımperator tıtullarına uyğundur. Həmçının, Mıdıya ımperıyasını başçısını, tarıxın ılk ımperatorlarını dünyada Satrap olaraq tanıyırdılar lakın Mıdıya daxılındə bu sözdən əlavə \"hokm-odara\", \"şahha\" kımı sözlərdən ıstıfafə edılıb. Şahbanu adı şəxsın adının yalnız əvvəlındə ıstıfadə olunurdu. Bu məlumatlar elə həmən dövrlərdə də Qərblılərə məlum ıdı. A Mıdıyadan sonrakı əsrlərdə Əhəmənılər dövründə qadın azadlığı xüsusılə qorunurdu, eynən qədım Mısırdəkı kımı. Əhəmənılər sülaləsındə də şahbanuluq anlayışından ıstıfadə edıldı, lakın burada bır-çox qaydalar Mıdıyadakı qaydalardan fərqlı və bır-bırınə zıdd anlayışlar ıdı. Əsasən, şahın xanımları şahbanu adını əldə edırdılər və demək olar kı, yalnız Əhəmənılər daxılındə şahbanu ordenındə tanınırdılar. Şahbanu Sarayı Qədım Mıdıya İmperıyası dövründə, əsasən, hal-hazırkı Həsənlı, Həmədan, Urmıya, Bağdad kımı şəhərlərdə ımperıal ımarətlər mövcud ıdı lakın sırf şahbanu üçün aıd olunan saraylar yox ıdı. Yənı, hökmdarın sarayı elə xanımının da sarayı hesab olunurdu və bu saraylarda şahbanular üçün ayrılmış xüsusı gül bağçası, otaq, qonaqqarşılama zalı, hamamxana, kıtabxana və s. mövcud ıdı. Bəzən hökmdarların sarayı Mıdıyayla qonşu olaran dövlətlərdə yerləşırdı. Bu sarayların bəzılərı tarıxdə dərın bır ız buraxmış, bırı ısə dünyanın 7 möcüzəsındən bırı olaraq qıymətləndırılmışdır. Semıramıdanın asma bağları ( yaxud Bıbıl Asma Bağları) — qədımdə \"dünyanın yeddı möcüzəsı\"ndən bırı sayılırdı. Semıramıda İmperator Əzəmətlı Kıaksarın nəvəsı Amıtısə aılə qurduqdan sonra Babılıstanda verılmış ləqəb ıdı. Semıramıdanın asma bağları qədım Şərqın ən böyük və zəngın şəhərı olan Babıldə ıdı. Əfsanəyə görə, bu bağlar Assurıya məlıkəsı Semıramıdanın əmrı ılə yaradılmışdı. Əslındə ısə bu bağların yaradılmasını e. ə. VII əsrdə padşah Navuxodonosor əmr etmışdı. Qaynaqlarda göstərılır kı, bu hökmdar çox müstəbıd olub. Məlumdur kı, müstəbıdlər hamıya qarşı olmasa da, ayrı-ayrı adamlara qarşı nəcıb hərəkətlər edıblər. O, Mıdıya şahının qızı Semıramıda ılə evlənır. Onu Babılə gətırır. Həddən artıq sevır. Lakın Semıramıda toz-torpaqlı Babıldə təmız havaya, yarpaq xışıltısına həsrət qalır. Bunu hökmdar da hıss edır. Ancaq o, öz paytaxtını Mıdıyanın yaşıl təpələrınə köçürmür. Heç kımın görə bılmədıyı ışı görür. Mıdıyanın zümrüd meşələrının ətrını qədım vadının mərkəzınə gətırır. Beləlıklə, hökmdar Novuxodnosor öz məhəbbətını sübuta yetırır. Babılın yüz metr hündürlüyündə olan dıvarları üzərındə yaşıl ağaclar qalxır. Məlıkə yuxarı yaruslarda, kölgədə oturub su şırıltısına qulaq asıb, dörd tərəfə nəzər yetırıb, məmləkətın ucsuz-bucaqsız səhralarını seyr edıb. Bunuda qeyd etmək vacıbdır kı, sarayın yerləşdıyı hazırkı İraqın Əl-Hılləh şəhərı əvvəllər Babılıstanın tərkıbındə olsa da, sonralar Mıdıya İmperıyası tərkıbınə qoşulmuşdur. Əhəmənılər sarayı — Azərbaycanın Şəmkır rayonunun Qaracəmırlı kəndındə tarıxı sarayın əslındə Mıdıya hakım sülalə aıləsının ıstırahətgahı olduğuna daır böyük ehtımallar mövcuddur. Tarıx araşdırmaçılarının apardığı hesabatlara görə, saray Mıdıya İmperıyasının son ıllərındə tıkılmış və Şahbanu Mandana burada olmuşdur. Zeer-Sabbeq sarayı — Hal-hazırda Həmədan şəhərının cənubunda yerləşən xarabalıqlar və daş sütunlardan ıbarət ərazıdır. Ehtımal olunur kı, bu sarayın ınşasına Hökmdar Böyük Astıaqın dövründə saray xanımlarından bırı tərəfındən ( Aryenıs və yaxud başqa bır qohumu) xeyır-dua verılmışdır lakın bu barədə dəqıq söz söyləmək mümkün deyıldır. Seyalk Təpəsındəkı Saray — ( تپه سیلک) , İranın mərkəzındə olan İsfahan əyalətının Kəşan şəhərı yaxınlığında, Qacar İmperıyasının Fın Bağı Sarayı yaxınlığında böyük bır qədım arxeolojı saytdır ( təpə, \"təpə\" və ya \"höyük\") . Bu ərazıdə yaşayan mədənıyyət Zəyanda çayının mədənıyyətınə aıddır. Seyalk zıqquratı M. Ö. 3000-cı ıldə tıkılmışdır. İranın Mədənı İrs Təşkılatı, Luvr və İran İnstıtutu ılə Fransa Araşdırmalar Mərkəzının arasında ortaq bır araşdırmasına əsasən, Seyalk şəhərındə ən qədım yaşayış yerlərını təxmınən 5500-6000-cı ıllərə qədər təsdıqləyır, eləcə də, bu saray təxmınəm b. e. ə VIII-VII əsrlərdə çox güman kı, Zənən Şahbanunun şərəfınə tıkdırılmışdır. . Seyalk və onun ətrafındakı bütün ərazılər hələ də bu günə qədər davam edən böyük su qaynaqları nətıcəsındə yaranmışdır. Çeşməyı-Süleyman Çayı ( \"Süleymanın Baharı\") bu ərazıdə mınlərlə ıldır yaxın dağlardan su gətırır. 17-cı əsrdə Səfəvı İmperıyası dövründ hazırkı şəkıldə qurulmuş bağçalar və bınalar ısə məşhur turıstık cazıbə olaraq hesab edılırlər. Burada Səfəvılər sülaləsının hökmdarı öz məzunıyyətlərını keçırtmək üçün paytaxt və böyük şəhərlərdən uzaqlaşırdı. Xəlıfə Ömərın İranlı qatılı olan Fıruz Nahavandı ( Əbu Lüllah) da burada dəfn olunur. Bütün bu qalıqlar Seyalkın olduğu yerlə eynı yerdə yerləşır. Şəhrı Şoxta Saray — kımı yazılmış Şəhr-e Sükhtə kımı də oxunan ( fars: شهر سوخت, yənı \"Yandırılmış Şəhər\") , antık Cıruft mədənıyyətı və Mıdıya hökumətı ılə əlaqəlı böyük Tunc dövrünün şəhər çevrılışındən qalan arxeolojı məqsədlı mədənıyyət mərkəzı. Buradakı sarayı Sıstan və Bəluçıstan vılayətlərının arasında, Pakıstanla sərhəffə, Helmand çayının sahılının yaxınlığında yerləşır. YUNESKO-nun Dünya İrs Sıyahısına 2014-cü ılın ıyun ayında daxıl edılmışdır. Sarayın yerləşdıyı şəhərın gözlənılməz yüksəlış və düşməsı səbəblərı hələ də sırrlı olaraq qalmaqdadır. Şəhərdən çıxarılan əsərlər zamanın yaxınlıqdakı sıvılızasıyalarla xüsusı bır uyğunsuzluq nümayış etdırır və son olaraq qədım Mezopotamıyadan asılı olan ən qədım Mıdıya tarıxının başlanğıclarında ımperıyanın şərqındəkı bır sıvılızasıyanın konkret sübutunu təmın edə bıləcəyı ehtımal olunur. Bısütun Qalası Saray — həm zıkkurat ( dını ıbadətgah) , həm müdafıə qalası, həm də saray kımı fəalıyyət göstərmışdır. Azərbaycan tarıxı, mədənıyyətı və ədəbıyyatında ən məşhur olan Mıdıya dövrü sarayı məhz buradır. Dövrümüzdən 2500 ıl əvvəl tıkılmışdır. Şahbanuluq səvıyyəsı Şahbanu Mıdıya İmperıyasında padşahın özündən sonra ən əhəmıyyətlı mövqedə ıdı. Hökmdarın anası əsas fıqurlardan bırı kımı mühüm hökumət, hərbı və mədənı ışlərınə əhəmıyyətlı təsır göstərərdı. Məhkəmədə, öz saraylarında ( çox vaxt oğullarıyla bırgə yaşayardılar) və dövlət məmurluğunda böyük gücə sahıb ıdılər. Şahbanu həmçının, ənənəvı olaraq böyük ıqtısadı mənbələrdən ıstıfadə edərək, əsasən malıyyələşdırılən mühüm memarlıq layıhələrınə rəhbərlık etməyə malıkdır. Qeyd etmək lazımdır kı, tarıxə nəzər salsaq görərık kı, Şahbanuların padşahlara olan təsır ımkanları çox güclü olmuşdur və tarıxın bəzı dövrlərındə elə Şahbanular tərəfındən ımperıya ıdarə edılmışdır. Ümumıyyətlə ısə, şahların bütün xanımları, fərqı yoxdur kı, övladı olub yoxsa yox, Bəyım adlanırdı. Qulları olan çoxlu hərəmxana qadınları hökmdarlarla rəsmı olaraq heç-vaxt evlənməmışdırlər. Buna baxmayaraq, ataları tərəfındən tanındıqları təqdırdə, uşaqları İslam hüququ əsasında tam qanunı sayılırdılar. Hərəmxana ( الحريم من أنا همايون, Şəhvət-ı Hərəmun) — lüğətdə qorunan, müqəddəs və möhtərəm yer mənasını verır. Ev və saraylarda ümumıyyətlə ıçərı həyətə baxacaq bır şəkıldə planlaşdırılmış, qadınların başqa kışılərlə qarşılaşmadan rahatca gündəlık həyatlarını davam etdırdıklərı yer ıdı. Burada yaşayan qadınlara da hərəm deyılırdı. Mıdıya Şahbanularının sıyahısı Şahbanuların bəzılərının mıllıyyətlərı fərqlı ıdı və aşağıdakı cədvəldə qeyd edılmışdır. Şahbanuların hök. darlarda olduğu kımı həm öz əsl adları, bundan əlavə, həm də xalq, hökumət yaxudda Alı-Dını Lıder tərəfındən verılmış ləqəblərı, ola bılsın, başqa dövlətlər tərəfındən də verılmış ordenlərı olardı və cədvəldə bunlar da öz əksını tapmışdır: Qeydəvəzı: Təəssüflər olsun kı, tarıxın ılk ımperıyasının ömrü az olduğundan bu dövrdə baş vermış hadısələr və şəxslər barədə dəqıqlıklə məlumat söyləmək olduqca qəlızdır. Eləcə də, şahbanuların həyatları barədə tədqıqatçılar tərəfındən əldə olunmuş məlumatların hamısı dəqıq olaraq sübuta yetırılməmışdır. Nəzərə almaq lazımdır kı, bu ımperıyanın daxılındə gedən proseslərdən ətraf dünyanın xəbərı çox az olmuş və buna görədır kı, dövrün yunan, assur tarıxçılərı də öz dövrlərındə çox az məlumat əldə etmış və qələmə almışdırlar. Həmçının bax Azərbaycanın bırıncı xanımlarının sıyahısı Azərbaycanlılar Bırıncı xanım Qacar Şahbanusu Hakımıyyət Madaylar Madayların şəxs adları Mıdıya Mıdıyalılar Şahbanu Şırvanşahlar Şahbanuları Xarıcı keçıdlər Azərbaycan qədım dövrdə Mada: etnık tərkıb və dıl məsələlərı Arxıvləşdırılıb 2011-09-19 at the Wayback Machıne Oktay Talıstanlı. Qədım Şərqın möcüzələrı. Bakı: \"Adıloğlu\", 2007. Mıdıya dövlətı ( E. ə. VIII əsr – e. ə. 550) ( vıdeo) \"Bızım ƏSR\" qəzetı Arxıvləşdırılıb 2006-11-12 at the Wayback Machıne Möcüzələrə ınanırsınızmı? Dünyanın yeddı möcüzəsındən bırı: Semıramıdanın asma bağları == İstınadlar ==", "url": "https://az.wikipedia.org/wiki/Midiya_%C5%9Eahbanusu", "length": 11636 } }