diff --git "a/data/hy/llm/hy_articles.json" "b/data/hy/llm/hy_articles.json" deleted file mode 100644--- "a/data/hy/llm/hy_articles.json" +++ /dev/null @@ -1,157 +0,0 @@ -{ - "hy_1396_p45": "Ադրբեջանի Հանրապետության ծայրակետերն են՝", - "hy_800_p123": "Հայաստանում հայտնի են Արփի, Այղր, Պարզ, և բազմաթիվ այլ լճեր։", - "hy_6659_p0": "Արծվաշեն (), Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզի էքսկլավը Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքում։ 1992 թվականի օգոստոսի 8-ից մինչ օրս բռնազավթված է Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից։", - "hy_800_p220": "Այսօր Հայաստանում գործում են հետևյալ նախարարությունները՝", - "hy_800_p240": "Հայաստանը և Ադրբեջանը վարում են բանակցություններ Արցախի կարգավիճակի հարցով՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակներում։ Ադրբեջանում հաճախ սիրում են կրկնել, որ եթե բանակցությունները արդյունք չունենան, իրենք պատրաստ են Արցախի տարածքը ետ վերադարձնել ռազմական ճանապարհով։", - "hy_800_p99": "Հայաստանի տարածքի մոտ 80 %-ը լեռներ են։ Երկրի ամենամեծ գոգահովիտներից են Արարատյան, Շիրակի, Սևանի և Փամբակի գոգավորությունները։ Արարատյան գոգավորությունը գտնվում է Արաքսի ավազանի միջին մասում։ Հատակը՝ Արարատյան դաշտը (բարձր. 800–1000 մ), թույլ թեքությամբ իջնում է դեպի հարավ-արևելք։ Այն ամենախիտ բնակեցված հատվածն է, որտեղ ապրում է ազգաբնակչության կեսը։", - "hy_800_p382": " Արցախ\n Լեռնահայաստան\n Հայաստանի պետական համակարգ\n Վանի թագավորության մշակույթ\n Հայկական լեռնաշխարհ\n Հայկական կերպարվեստ\n Հայկական պետականությունների ղեկավարների ցանկ\n Հայաստանը վաղ միջնադարում\n Հայաստանում հայտարարված սգո օրերի ցանկ", - "hy_1396_p47": "Ադրբեջանի էքսկլավ համարվող Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության ծայրակետերն են՝", - "hy_1396_p46": " հյուսիսում՝ Խուդաթ, Խաչմասի շրջան \n հարավում՝ Աստարա, Աստարայի շրջան \n արևմուտքում՝\n Կողթ, Ղազախի շրջան \n Վերին Ոսկեպար, Ղազախի շրջան (Ադրբեջանի նախկին անկլավ) \n արևելքում՝ Բաքու ", - "hy_800_p242": "Ադրբեջանի արտաքին քաղաքականությունը ուղղված է Հայաստանի շրջափակմանը բոլոր առումներով։ 2006 թվականին արաբալեզու Ալ Ջազիրա հեռուստաընկերությանը տված հարցազույցի ժամանակ Իլհամ Ալիևը հայտարարել է, որ Ադրբեջանը վարել և շարունակել է վարել քաղաքականություն, որի նպատակը Հայաստանին էներգետիկ և տրանսպորտային փակուղի մտցնելն է, քանի դեռ Ադրբեջանը ետ չի վերադարձրել Արցախի տարածքները։", - "hy_1396_p64": "Ընդհանուր առմամբ Ադրբեջանի տարածքում ապրում են 101 տեսակի կաթնասուններ, 365 տեսակի թռչուններ, 52 տեսակի սողուններ, 10 տեսակի երկկենցաղներ, 101 տեսակի ձկներ, շուրջ 25 հազար տեսակի միջատներ և ավելի քան 1000 տեսակի փափկամարմիններ և հոդվածոտանիներ։ Ադրբեջանի հարթավայրային տարածքներին բնորոշ են նապաստակները, գայլերը, աղվեսները, վիթերը, մողեսները և այլ ցամաքային ու ճահճային կենդանիներ։ Կուր և Արաքս գետերի հովիտներում բնակվում են վայրի խոզեր, այծյամներ, գորշուկներ և շնագայլեր։ Լեռներում ապրում են հիմնականում կճղակավորներ` Դաղստանյան այծ, քարայծ, բեզոարյան այծ, այծյամ, ինչպես նաև Հայկական լեռնաշխարհի առավելագույնս վտանգված տեսակներից մուֆլոնը, որին այստեղ կարելի է հանդիպել հազվադեպ։ Լեռներում ապրում են նաև արջեր, լուսաններ, վայրի կատուներ, ընձառյուծներ և այլն։ Ադրբեջանը հարուստ է նաև ճահճային կենդանիներով և մողեսների բազմազանությամբ։ Բազմազան է նաև թռչունների աշխարհը (փասիան, կաքավ, ցախաքլոր, բադ, սագ, կարապ, հավալուսն, ծկնկուլ, ֆլամինգո և այլն)։ Շատ են նաև թռչունները, որոնք ձմռանը հեռանում են տարածաշրջանից։ Ադրբեջանի ազգային կենդանին Ղարաբաղի ձին է, որը հնագույն ժամանակներից Արցախի տարածքում տարածված հեծկան ձիերի ցեղին պատկանող ազնվացեղ նժույգ է։", - "hy_800_p133": "Հայաստանի կենդանական աշխարհը ձևավորվել է նրա բարենպաստ աշխարհագրական դիրքի և երկրբանական ու լեռնագրական բարդ կառուցվածքի հիմքի վրա։ Հայաստանն՝ որպես Հայկական լեռնաշխարհի մի մաս, տարածաշրջանի բուսական և կենդանական աշխարհների ձևավորման կարևոր մարզերի միջև է։", - "hy_800_p160": "Հայաստանը պտղաբուծության հնագույն երկիր է։ Հայտնաբերվել են (Արմավիր, Շենգավիթ, Գառնի և այլն) 3-6 հազար տարվա ծիրանի, դեղձի, սալորի, խաղողի սերմեր։", - "hy_800_p243": "Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանը այժմ փակ է, ինչպես նաև երկրների միջև հաստատված չեն դիվանագիտական հարաբերություններ։", - "hy_800_p8": "«Հայաստան» անվան առաջացման վերաբերյալ տարբեր ժամանակներում տարածված են եղել տարբեր վարկածներ։ Ըստ հայկական ավանդույթի՝ հայոց անվանադիր նախնին Հայկն է, որի անունով էլ սերունդները հետագայում կոչվել են հայկազունք, հայք, հայեր, իսկ երկիրը՝ Հայք, Հայոց աշխարհ։ Միջնադարում «Հայ» արմատին ավելացավ իրանական «-ստան»՝ «տեղանք» նշանակող վերջածանցը, որի արդյունքում երկրի անունը դարձավ «Հայաստան»։ «Հայաստան» եզրույթը առաջին անգամ հիշատակվում է 5-րդ դարում՝ Ագաթանգեողի, Փավստոս Բուզանդի, Ղազար Փարպեցու,Կորյունի և Սեբեոսի աշխատություններում։", - "hy_800_p30": "Տիգրան Մեծի որդու՝ Արտավազդ Բ-ի օրոք (մ. թ. ա. 55–34) Հայաստանը դարձավ հռոմեա-պարթևական պատերազմի թատերաբեմ։ Մարկոս Կրասսոսի և Մարկոս Անտոնիոսի արշավանքների արդյունքում Հայաստանը զգալիորեն կորցրեց իր ինքնուրույնությունը. հայոց արքան ընտանիքի հետ գերվեց, իսկ նրան հաջորդած մի քանի թագավորները չկարողացան վերականգնել նախկին հզորությունը։ Մ. թ. 1 թվականին Արտաշեսյան հարստությունը վերացվեց։", - "hy_6659_p1": "Համաձայն Ադբեջանի վարչատարածքային բաժանման՝ այն գտնվում է Գետաբեկի շրջանի շրջանում, համաձայն Հայաստանի վարչատարածքային բաժանման՝ այն գտնվում է Գեղարքունիքի մարզում։", - "hy_800_p80": "Հայաստանը հյուսիսից սահմանակից է Վրաստանի, հարավից՝ Իրանի, արևելքից՝ Ադրբեջանի, արևմուտքից՝ Թուրքիայի հետ։ Հանրապետության հարավային մարզերը՝ Սյունիքն ու Վայոց ձորը արևելքից սահմանակցում է Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությանը, իսկ արևմուտքում հայկական երկրորդ հանրապետությունն է՝ Արցախը։", - "hy_6659_p6": "Տես նաև \n Արծվաշենի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Գեղարքունիքի մարզ)", - "hy_800_p103": "Հայաստանի տարածքի բաշխվածությունը ըստ բարձրության գոտիների", - "hy_800_p22": "Մ. թ. ա. 570-ական թվականներին Մերձավոր Արևելքի քաղաքական ասպարեզում է հայտնվում Երվանդունիների թագավորությունը։ Հայաստանի պետական սահմանները համընկել են ճիշտ Արարատյան տերության և հայ ժողովրդի էթնիկական սահմաններին։ Դրա մասին են վկայում հույն պատմիչ Հերոդոտոսի, ասորի ճանապարհորդ Մար Աբաս Կատինայի և այլոց աշխատությունները։ Երվանդ Ա Հայկազյանի որդին՝ Տիգրան Ա-ն (մ. թ. ա. մոտ 560–535), պարսից Աքեմենյան արքա Կյուրոս Բ Մեծի հետ մ. թ. ա. 550 թվականին մասնակցել է Մարաստանի, իսկ 538/537 թվականին Բաբելոնիայի թագավորությունների կործանմանը։ Հայկազյան-Երվանդունիները շարունակաբար գահակալել են մինչև մ.թ.ա. III դարի վերջը։", - "hy_1396_p11": "«Ադրբեջան» անվան հերթական վիճարկումը կապված է երկրի ներկայիս կառավարության իրենդենտական քաղաքական ձգտումների հետ։ Մասնավոր այս դեպքը ադրբեջանցի պատմիչների կողմից «Արևմտյան Ադրբեջան» եզրի օգտագործումն է՝ նկատի ունենալով Հայաստանի ներկայիս տարածքը։ Ադրբեջանցի ազգայնականները հայաստանյան հողերը (ներառյալ՝ Սևանա լճի ավազանը, Սյունիքը, Երևանը և Արարատյան դաշտավայրը) համարում են պատմական Ադրբեջանի անքակտելի մաս՝ ձգտելով դրա վերադարձին։ Այս հասկացությունը ունի պաշտոնական թույլտվություն, ինչպես նաև լայնորեն կիրառվում է Ադրբեջանի Հանրապետության ներկայիս նախագահ Իլհամ Ալիևի ծայրահեղական հայտարարություններում։", - "hy_800_p201": "Օդային տրանսպորտ \nՀիմնական հոդվածը՝ Հայաստանի օդային տրանսպորտ", - "hy_1396_p0": "Ադրբեջան, պաշտոնական անվանումը՝ Ադրբեջանական Հանրապետություն (), ինքնիշխան պետություն Հարավային Կովկասում՝ Արևելյան Եվրոպայի և Հարավարևմտյան Ասիայի խաչմերուկում։ Արևելքում ափերը ողողում են Կասպից ծովի ջրերը, հյուսիսում սահմանակցում է Ռուսաստանի Դաշնությանը, հյուսիս-արևմուտքում՝ Վրաստանին, արևմուտքում՝ Հայաստանին և Արցախի Հանրապետությանը, իսկ հարավում՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը։ Խորհրդային տարիներին Ադրբեջանին բռնակցված Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունը, որպես էքսկլավ, հյուսիսում և արևելքում շրջապատված է Հայաստանով, հարավում և արևելքում սահմանակցում է Իրանին, իսկ հյուսիս-արևմուտքում ձգվում է շուրջ 10 կմ երկարությամբ սահմանը Թուրքիայի հետ։", - "hy_800_p1": "«Հայաստան» անվանումը վերաբերում է նաև ողջ Հայկական լեռնաշխարհին, որտեղ կազմավորվել և իր պատմական ուղին է անցել հայ ժողովուրդը։ Ըստ հայոց պատմահայր Մովսես Խորենացու՝ հայ ժողովրդի պատմության սկիզբն է համարվում մ.թ.ա. 2492 թվականը, երբ հայ ժողովրդի անվանադիր նախահայրը՝ Հայկ նահապետը, Հայոց ձորի ճակատամարտում հաղթում է Ասորեստանի բռնարար տիրակալ Բելին և անկախություն նվաճում։", - "hy_1396_p56": "Կուր գետի ավազանին պատկանող՝ Ալազան, Կամբեճ, Աղստև, Թարթառ և այլն։\nԱրաքս գետի ավազանին պատկանող՝ Արփա, Ախտուբա, Բաղանռոտ և այլն։\n Անմիջականորեն Կասպից ծով թափվող՝ Աստրաչայ, Հերազ, Կլյազմա, Արտահան և այլն։", - "hy_1396_p49": "Ադրբեջանի Հանրապետությունը լեռնային երկիր է։ Հյուսիսում տարածվում են Մեծ Կովկասի, իսկ հարավում՝ Փոքր Կովկասի լեռները։ Մեծ Կովկասի մաս կազմող Սևանի լեռնաշղթան սահմանաբաժան է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև։ Սևանից արևելք են ճյուղավորվում մի քանի լեռներ, որոնք ընդհուպ մինչև 1980-ական թվականների վերջը մեծ մասամբ հայաբնակ էին։ Այսօր այդ տարածքները՝ պատմական Գարդման, Շակաշեն և այլ գավառները, գտնվում են Ադրբեջանի կազմում։ Երկրի հարավ-արևելքում շուրջ 100 կմ երկարությամբ տարածվում են Թալիշի լեռները, որի ամենաբարձր կետը Կյոմյուրքյու գագաթն է՝ 2492 մետր հարաբերական բարձրությամբ։ Ադրբեջանի Հանրապետության ամենաբարձր կետը Բազարդյուզու լեռն է՝ 4466 մետր բարձրությամբ։ Ամենացածր իջևածքը գտնվում է Կասպից ծովում և ունի մինչև -28 մետր խորություն։", - "hy_800_p383": " Հայաստանի կառավարություն\n Հայաստանի ֆոնդային բորսա\n Armeniapedia.org", - "hy_800_p305": "IX–XI դարերումում Հայաստանում ավատատիրության զարգացումը հանգեցրել է որոշակի նկարագրով և տեղական առանձնահատկություններով ճարտարապետական դպրոցների (Արարատյան, Անի-Շիրակի, Սյունիքի, Վասպուրականի, Լոռու, Արցախի) ձևավորմանը։", - "hy_800_p79": "Հայաստանը գտնվում է Միջին Արևելքում՝ Հարավային Կովկասում։ Այստեղ կան միջազգայնորեն ճանաչված երեք (Հայաստան, Վրաստան, Ադրբեջան) և փաստացի գոյություն ունեցող երեք (Աբխազիա, Հարավային Օսիա, Արցախ) պետություններ։ Նախկին ինքնավար հանրապետություններից Նախիջևանը պահպանել է իր կարգավիճակը, իսկ Աջարիան դարձել է Վրաստանի մարզերից մեկը։", - "hy_800_p78": "2018 թվականին նշվեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետության 100-ամյակը և Երևանի 2800-ամյակը։", - "hy_800_p226": "Հայաստանն ունիտար պետություն է և բաժանվում է 10 մարզերի և մայրաքաղաքի, որոնք են՝", - "hy_800_p254": "Իրանի և Հայաստանի սահմանը տարանցիկ գոտի է համարվում Արաբական աշխարհից դեպի Եվրոպա մեկնող բեռնատարների համար։ Կարչևան ավտոճանապարհը սկսել է գործել 1990-ական թվականների սկզբից։ Երկու երկրների միջև ակտիվ բանակցություններ են ընթանում երկաթգծի կառուցման վերաբերյալ։", - "hy_800_p297": "Շինարարական արվեստում տեղի է ունեցել արմատական հեղաշրջում, չոր շարվածքը փոխարինվել է կրաշաղախով և կրաբետոնով։", - "hy_800_p367": "Հայաստանի տարածքում կա ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության երեք օբյեկտ՝\n Հաղպատի և Սանահինի վանական համալիրները, \n Էջմիածնի Մայր տաճարը, Վաղարշապատի եկեղեցիները՝ Սուրբ Հռիփսիմե, Սուրբ Գայանե, Շողակաթ, և Զվարթնոց հնագիտական հուշարձանը, \n Գեղարդի վանքը և Ազատ գետի վերին հոսանքը։", - "hy_800_p106": "Հայաստանում հսկայական են շինանյութերի պաշարները։ Բազալտի շերտերը հազարավոր քառակուսի կիլոմետր տարածք են զբաղեցնում։ Պեռլիտը հանդես է գալիս ավազի ու խճի տեսքով։ Հանդիպում են տուֆի, բազալտի (որձաքար), հրաբխային կավերի, գրանիտի, մարմարի և այլ հանքավայրեր։ Հայաստանում հայտնի են Ջաջուռի և Ջերմանիսի ածխահանքերը։", - "hy_800_p238": "Հայաստանը նախկին ԽՍՀՄ անդամ մի շարք պետությունների հետ անդամակցում է ՀԱՊԿ-ին, որը ստեղծվել է Հավաքական անվտանգության պայմանագրի հիման վրա։ Հայաստանն անդամակացում է նաև Եվրոպայի Խորհրդին, Սևծովյան տնտեսական համագործակցությանը, ԱՀԿ-ին և այլն։", - "hy_800_p0": "Հայաստան , պաշտոնական անվանումը՝ Հայաստանի Հանրապետություն, պետություն Առաջավոր Ասիայում՝ Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարևելյան մասում։ Քաղաքական և մշակութային իմաստով, սակայն, գտնվում է հարավարևելյան Եվրոպայի Կովկասյան տարածաշրջանում։ Հյուսիսում սահմանակցում է Վրաստանին, արևելքում՝ Ադրբեջանին, հարավում՝ Իրանին, իսկ արևմուտքում՝ Թուրքիային։ Հարավարևելյան կողմում Բերձորի միջանցքով կապվում է Արցախի Հանրապետությանը, իսկ հարավ-արևմուտքում Ադրբեջանի էքսկլավ Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունն է։ Այժմյան Հայաստանը զբաղեցնում է պատմական Հայաստանի տարածքի միայն մեկ տասներորդը՝ Այրարատ և Սյունիք նահանգների մի մասը։", - "hy_1396_p37": "Ադրբեջանում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո 11-րդ բանակը շարժվում է դեպի Երևան և դեկտեմբերին խորհրդայնացնում Հայաստանը։ 1921 թվականի հոկտեմբերի 13-ին Խորհրդային Ռուսաստանի, Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի հանրապետությունները Թուրքիայի հետ ստորագրում են հաշտության պայմանագիր։ Կարսի պայմանագրով Նախիջևանը, որպես ինքնավար հանրապետություն, անցնում էր Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին, իսկ Հայկական ԽՍՀ-ն ստանում էր Զանգեզուրն ու Գյումրին։ Անդրֆեդերացիայի վերացումից հետո, 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ին, Ադրբեջանը հռչակվում է միութենական հանրապետություն, իսկ 1937 թվականի մարտի 14-ին ընդունվում է հանրապետության նոր սահմանադրությունը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանը կարևոր դերակատարություն է ունենում պետության էներգետիկ քաղաքականության մեջ, քանզի ԽՍՀՄ արևելյան ճակատ մարատակարվող նավթի 80 տոկոսն ապահովում էր Բաքուն։ 1942 թվականի փետրվարին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի որոշմամբ Ադրբեջանում նավթարդյունաբերությամբ զբաղվող ավելի քան 500 աշխատակիցներ պարգևատրվում են պատվոգրերով և խրախուսական մեդալներով։ Հայրենական մեծ պատերազմի ընթացքում գերմանա-ֆաշիստական հրամանատարությունը նպատակ ուներ շրջափակել և ջախջախել հարավային ռազմաճակատում գոյացած ռուսական զորքերը՝ նվաճելով Ռոստովից հարավ ընկած կովկասյան տարածքները՝ ի դեմս Բաքվի նավթառատ շրջանների։ Հայրենական մեծ պատերազմում ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ է դուրս գալիս ԱԽՍՀ-ի բնակչության մեկ հինգերորդը, այդ թվում՝ շուրջ 100 հազար կանայք։ Ադրբեջանի և Խորհրդային պետության պաշտպանության համար պայքարող 130 ադրբեջանցիներ արժանանում են ԽՍՀՄ Ազգային հերոսի կոչման, իսկ Ազի Ասլանովը՝ կրկնակի հերոսի կոչման։ Բազմաթիվ ադրբեջանցիների միջոցներով ստեղծվում են տանկային շարասյուներ և ավիացիոն էսկադրիլիաներ։ Վերջիններիս եռանդուն ջանքերի շնորհիվ ռազմաճակատն ապահովվում է վառելիքով, ռազմամթերքով և սնունդով։ Ետպատերազմյան տարիներին սկսվում է Ադրբեջանի տնտեսության ու մշակույթի զարթոնքի ժամանակաշրջան։", - "hy_1396_p2": "Ադրբեջանը կիսանախագահական կառավարմամբ ունիտար պետություն է, որը համարվում է Միավորված Ազգերի Կազմակերպության, Եվրախորհրդի, Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպության, ԵԱՀԿ-ի, ՆԱՏՕ-ի «Գործընկերություն հանուն խաղաղության» ծրագրի, Թյուրքական խորհրդի և մի շարք այլ միջազգային կազմակերպությունների անդամ։ Ադրբեջանը դիվանագիտական հարաբերություններ ունի ՄԱԿ-ի անդամ 158 պետությունների հետ։ Գլխավոր ռազմաքաղաքական դաշնակիցներն են Թուրքիան, Թուրքմենստանը, Ղազախստանը, Իրանը, Ռուսաստանը և Վրաստանը։ Հայաստանի և Ադրբեջանի դիվանագիտական հարաբերությունները խզված են։ Հայաստանի քաղաքացիների Ադրբեջան մուտք գործելն արգելված է։ Ադրբեջանի ներկայիս անվանումը Իրանի հետ հակասությունների առիթ է հան��իսանում, քանի որ վերջինիս կողմից իրանական երկրամասի անվան կրկնօրինակումը ենթադրում է տարածքային հավակնություններն այդ հողերի նկատմամբ։ Ներկայիս Ադրբեջանը բազմազգ և բազմակրոն պետություն է։ Բնակչության մեծամասնությունն ադրբեջանցիներն են (91 %), որոնք դավանում է շիա իսլամ։ Խոշոր ազգային փոքրամասնություններն են լեզգիները, ռուսները, թալիշները, ավարները, թաթարները և վրացիները։ Չնայած նրան, որ Ադրբեջանը համարվում է իսլամադավան պետություն, այնուամենայնիվ, երկրի բնակչության 53%-ն իրեն համարում է աշխարհիկ։ Ալկոհոլն ու մուսուլմանական կրոնում անթույլատրելի համարվող մյուս սահմանափակումներն Ադրբեջանում թույլատրելի են և նույնիսկ ենթակա են վաճառքի։", - "hy_800_p171": "Ոչխարաբուծություն \nՀայկական լեռնաշխարհը եղել է ոչխարաբուծության սկզբնավորման կենտրոններից։ Դեռևս մ. թ. ա. IX դարի կեսին Հայկական լեռնաշխարհում հայտնի էին ոչխարների տարբեր տիպեր։ Ժողովրդական երկարատև ընտրասերման միջոցով Հայաստանի տարբեր շրջաններում ստեղծվել են մազեխ, բոզախ, բալբաս, Ղարաբաղի, կարամանյան ոչխարի ցեղեր։ Ոչխարաբուծությունն սկսել է զարգանալ հատկապես Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց և խորհրդային իշխանություն հաստատվելուց հետո։ 1988 թվականին հանրապետությունում կար 1,72 միլիոն ոչխար, 1991 թվականին՝ 1 միլիոն։ Անկախացումից հետո ագրարային բարեփոխումների հապճեպ իրականացման և սխալների, տնտեսական ճգնաժամի, շրջափակման, տնտեսվարման նոր պայմաններում ոչխարաբուծությունը հետընթաց է ապրել։ Ոչխարների և այծերի գլխաքանակը 1998 թվականին կրճատվել է գրեթե կիսով չափ և կազմել 521 հազար իսկ 2011 թվականին՝ 559.2 հազար։ Բուծվում են հիմնականում կիսանրբագեղմ տիպի, հայկական կիսակոպտաբուրդ, քիչ քանակությամբ՝ բալբաս, բոզախ, մազեխ և Ղարաբաղ ցեղերի ոչխարներ։", - "hy_800_p222": "Կառավարությանն առընթեր մարմիններն են՝", - "hy_800_p104": "Հայաստանը 10-րդ ամենաբարձր երկիրն է աշխարհում ըստ իր տարածքի միջին բարձրության։", - "hy_1396_p48": " հյուսիսում՝\n Նորաշեն, Շարուրի շրջան \n Տիգրանաշեն, Սանդրուքի շրջան (Ադրբեջանի նախկին անկլավ) \n հարավում՝ Օրդուբադ \n արևմուտքում՝ Սանդրուքի շրջան \n արևելքում՝ Օրդուբադ ", - "hy_800_p26": "Արտաշեսյանների թագավորություն ", - "hy_800_p39": "7-րդ դարի 30-ական թվականներին Արաբական թերակղզում տեղի ունեցած քաղաքական ու կրոնական տեղաշարժերի արդյունքում ձևավորվեց Արաբական խալիֆայությունը։ 640–650 թվականներին Արաբական երեք անգամ արշավել են Հայաստան, որից հետո հայ նախարարները Թեոդորոս Ռշտունու գլխավորությամբ որոշեցին հաշտության և դաշնային պայմանագիր կնքել արաբների հետ։ 652 թվականին հայերը Ասորիքի արաբ կառավարիչ Մուավիայի հետ Դամասկոսում կնքում են հայ-արաբական պայմանագիրը, որով Հայաստանը կես դար ժամանակահատվածով արտոնյալ դիրք ու ինքնիշխանություն է ստանում։ 698-700 թվականներին արաբների հերթական արշավանքի արդյունքում Հայաստանը գրավվեց, և Վրաստանի ու Աղվանքի հետ մտցվեց մեկ վարչաքաղաքական միավորի՝ Արմինիա կուսակալության մեջ։ Երկիրը սկսեց կառավարել արաբ ոստիկանը, ով նստում էր Դվին քաղաքում։ Նրան զուգահեռ բարձր դիրք ունեին կրոնական առաջնորդ հայոց կաթողիկոսը և քաղաքական առաջնորդ հայոց իշխանը։ Արաբ հարկահավաքի պաշտոնի կողքին կար հայկական համարժեքը՝ իշխանաց իշխանը։ Հայոց այրուձիի հրամանատարությունը շարունակում էր գտնվել սպարապետի ձեռքում։ Միաժամանակ, Վասպուրականում, Սյունիքում և Վրաստանում 9-րդ դարից նշանակվում է գահերեց իշխանի պաշտոնը։ Նա վերադասի իրավունք էր ստանում մյուս բերդատեր նախարարների հանդեպ։", - "hy_1396_p5": "Համաձայն ընդունված վարկածի՝ Ադրբեջանի անվանումը կապված է հնագույն ժամանակներում վերջինիս ներկայիս տարածքում գոյություն ունեցած Ատրպատականի և Աղվանից թագավորությունների անվան հետ։ Հայոց պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացին գրել է․\nԱտրպատականը որպես Աքեմենյան տիրակալության ենթակա թագավորություն գոյություն է ունեցել ներկայիս Իրանի հյուսիս-արևմուտքում՝ Մեծ Հայքի թագավորությունից արևելք։ Երկրանվանումն ունի իրանական ծագում և կապված է Ատրպատականի զրադաշտական ավանույթների հետ։ Վերջինիս անվանումը հիշատակված է նաև Զրադաշտական կրոնի սուրբ գրքի՝ Ավեստայի «Խնամակալ հրեշտակների երգեր» գլխում։ «Ատրպատական» բառը իրանական ծագում ունեցող նույնաբովանդակ բառի հին հունարեն թարգմանությունն է։ Հունական աղբյուրներում երկրամասը հայտնի էր «Ատրոպատենե» անվանումով։ Այն անվանված էր Մարաստանի սատրապ Ատրոպատեսի անունով։ Ատրպատականի մասին իրենց աշխատություններում գրել են հին աշխարհի նշանավոր պատմիչներ Դիոդորոս Սիցիլիացին և Ստրաբոնը։", - "hy_800_p167": "Արարատյան հարթավայրում է կենտրոնացած Հայաստանի բնակչության մեծամասնությունը, բացի դրանից մոտիկ է մայրաքաղաք Երևանը։ Մեծ է կերային մշակաբույսերի տարածքները։ Կան բազմաթիվ կաթի վերամշակման գործարաններ։ Այս բոլոր հանգամանքները խթան են հանդիսանում, որպեսզի կաթնային տավարաբուծությունը զարգանա այս գոտում։", - "hy_1396_p43": "Աշխարհագրորեն՝ Ադրբեջանի Հանրապետությունը գտնվում է Հարավարևմտյան Ասիայի և Արևելյան Եվրոպայի միջանցիկ գոտում՝ Եվրասիա մայրցամաքի հարավկովկասյան տարածաշրջանում։ Համարվում է Անդրկովկասի խոշորագույն պետությունը՝ ըստ տարածքի և բնակչության թվի։ Ադրբեջանի ցամաքային սահմանի ընդհանուր երկարությունը կազմում է 2448 կմ (1645 մղոն)։ Ամենաերկարը Հայաստանի հետ սահմանն է՝ 1007 կմ երկարությամբ։ Սահմանակցում է նաև Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը (756 կմ), Վրաստանին (480 կմ), Ռուսաստանի Դաշնությանը (390 կմ) և Թուրքիային (15 կմ)։ Հարավարևմուտքում Ադրբեջանը սահմանակցում է նաև ինքնահռչակ Արցախի Հանրապետությանը, որը վերջինիս կողմից ճանաչվում է որպես հայկական օկուպացիոն վարչակարքի ներքո գտնվող սեփական անձեռնմխելի տարածք։ Արևելքում Ադրբեջանական Հանրապետության ափերը ողողում են Կասպից ծովի ջրերը։ Ափամերձ տարածքները կոչվում են մերձկասպյան տարածաշրջաններ։ Ադրբեջանի և Կասպից ծովի սահմանային երկարությունը կազմում է 456 կմ։", - "hy_1396_p12": " Զգուշացում նախքան ընթերցելը՝ \nԱռաջիկա չորս բաժիններում ներկայացված տեղեկատվությունը ներկայացնում է Ադրբեջանի ժամանակակից տարածքում տեղի ունեցած պատմական իրադարձությունները, այլ ոչ թե Ադրբեջանի պատմությունը։", - "hy_800_p163": "Մ. թ. ա. 1-ին դարում Հայաստանում հայտնի է եղել Մետրոդորոսին վերագրվող արամեատառ «Բանականության առկայությունն անխոս կենդանիների մոտ» երկախոսությունը։ Հայ մատենագիրները (Եզնիկ Կողբացի, Եղիշե, Մովսես Խորենացի, Ղազար Փարպեցի և այլք) իրենց երկերում մասնակիորեն բնութագրել են Հայաստանի կենդանիներին, իսկ որոշ հեղինակներ շոշափել են բազմացման, ժառանգականության, բնազդներին վերաբերող բազմաթիվ հարցեր։ V դարում հայերեն է թարգմանվել Բարսեղ Կեսարացու «Վեցօրից»–ը, որտեղ նկարագրված են կենդանիների բնազդը, բազմացումը և այլն։", - "hy_800_p267": "Իրենց աշխարհագրական նշանակությամբ, այսինքն՝ աշխատանքի աշխարհագրական բաժանմանն իրենց մասնակցության աստիճանով, Հայաստանի քաղաքները բաժանվում են երեք խմբի.\n Համապետական կենտրոն։ Դա Հայաստանի տարաբնակեցման մասնական համապետական համակարգի կենտրոնն է՝ Երևան մայրաքաղաքը։ Երևանում կենտրոնացած են Հայաստանի իշխանության բարձրագույն մարմինները, այստեղ հանգուցվում են ներհայաստանյան և միջազգային տրանսպորտային ուղիները։\n Մարզային (տարածաշրջանային) կենտրոններ, որոնցից յուրաքանչյուրը կենտրոն է երկրի ա մասի՝ համեմատաբար ընդարձակ տարածաշրջանի համար։ Լրիվ ձևավորված կամ ձևավորվող այդպիսի կենտրոններ են մարզերի վարչական կենտրոնները։ Դրանց շարքում առավել հասուն և բարձր կարգի կենտրոններ են Գյումրին, Վանաձորը, Կապանը, Գավառը և Իջևանը։\n Տեղական նշանակության կենտրոններ։ Այդպիսիք են Հայաստանի մնացած քաղաքները, այդ թվում նախկին վարչական շրջանների կենտրոնները։ Դրանց ազդեցության ոլորտում են գտնվում շրջակա գյուղական բնակավայրերը։\nԵթե Երևանն իրեն է ձգում երկրի տարածքն ամբողջությամբ, ապա տարածաշրջանային (մարզային) կենտրոնը՝ այդ տարածքի միայն մի մասը։", - "hy_2409_p9": "Տես նաև \n Հայաստանի վարչական բաժանում", - "hy_2409_p0": "Գեղարքունիք, մարզի կարգավիճակ ունեցող վարչատարածքային միավոր Հայաստանի արևելքում։ Սահմանակից է հյուսիսում՝ Տավուշի, արևմուտքում՝ Կոտայքի և Արարատի, հարավում՝ Վայոց ձորի մարզերին, արևելքում՝ Ադրբեջանի Հանրապետության Գետաբեկի, Դաշքեսանի և Թովուզի շրջաններին, հարավ-արևելքում՝ Արցախի Հանրապետության Շահումյանի շրջանին։ Մասշտաբով երկրի ամենամեծ մարզն է, որի մարզկենտրոնն է հանդիսանում Գավառ քաղաքը։ Մարզում է գտնվում Հայկական լեռնաշխարհի երեք խոշորագույն լճերից մեկը՝ Սևանա լիճը։", - "hy_800_p316": "Եթե Արևմտյան Հայաստանում դեռևս կիրառվել է քառասյուն գավիթների կենտրոնակազմ հորինվածքը, ապա Արևելյան Հայաստանում XVII դարում գավիթները վերածվել են եռակամար բաց սրահի՝ կցվելով եկեղեցիների արևմտյան ճակատներին։ Որոշ դեպքերում այդ սրահները համատեղվել են զանգակատների հետ (Մուղնի, Շողակաթ, Երևանի Զորավոր)։", - "hy_2409_p1": "Տարածքի մեծությամբ այն առաջինն է Հայաստանում։ Մարզն այնքան մեծ է, որ նրանում հանգիստ կտեղավորվեն Արարատի, Արմավիրի և Կոտայքի մարզերն ամբողջությամբ։ Ամբողջ տարածքի շուրջ 1/4-ը զբաղեցնում է Սևանա լիճը։ Հյուսիսից սահմանակից է Տավուշի մարզին, արևելքից՝ Ադրբեջանին և Արցախին, արևմուտքից՝ Կոտայքի և Արարատի մարզերին, իսկ հարավից՝ Վա��ոց ձորի մարզին։ Տրանսպորտաաշխարհագրական դիրքը, ի տարբերություն Հայաստանի այլ մարզերի, անբարենպաստ է։ Գլխավոր ճանապարհներն են՝ Ճամբարակ-Բերդ, Մարտունի-Եղեգնաձոր և Երևան-Սևան-Սոթք երկաթուղին։", - "hy_800_p44": "885 թվականին Աշոտ Բագրատունին դարձավ նոր արքայատոհմի հիմնադիր, որը Հայաստանում իշխեց մինչև 1045 թվականը։ Նա ստեղծեց 40 000-անոց բանակ, որի սպարապետ դարձավ իր եղբայր Աբասը։ Հայոց թագավորությունը վերականգնվեց, և Աշոտի որդի Սմբատի թագավորությամբ (890–914) դարձավ շառանգական ավատաիրական միապետություն։ Հայոց թագավորի աջակցությամբ Տայքի Բագրատունյաց տոհմի Ատրներսեհ իշխանը կարգվեց Վրաստանի թագավոր։", - "hy_800_p379": "1794 թ. Մադրասում (Հնդկաստան) լույս տեսավ հայերեն առաջին շաբաթաթերթը՝ «Ազդարար»-ը, իսկ ավելի ուշ Կալկուտայում՝ «Ազգասեր» ամսագիրը։ 19-րդ դարի առաջին կեսին աշխարհի տարբեր երկրներում հայերեն լեզվով լույս էր տեսնում մոտ 30 ամսագիր և թերթ, որոնցից 6-ը՝ Կոստանդնուպոլսում, 5-ը՝ Վենետիկում, 3-ը՝ (այդ թվում «Կովկաս» և «Արարատ» թերթերը) Թիֆլիսում։ Մոսկվայում լույս էր տեսնում «Հյուսիսափայլ» ամսագիրը, որը մեծ դեր խաղաց հայկական սփյուռքի հոգևոր կյանքում։", - "hy_800_p277": "Նախնադար \nՀայկական լեռնաշխարհում ճարտարապետության զարգացման համար կարևոր է նորքարեդարի ժամանակաշրջանը, երբ հայտնագործվել են կավաշաղախի կապակցող հատկությունները, ստեղծվել է առաջին արհեստական շինանյութը՝ հում աղյուսը, կառուցվել են առաջին վերգետնյա բնակարանները։ Քարայրը՝ որպես հիմնական կացարան, տեղը զիջել է բնակարանին։", - "hy_800_p63": "Հայաստանի առաջին հանրապետություն ", - "hy_1396_p32": "Մուսավաթական Ադրբեջանի ստեղծում ", - "hy_1396_p35": "Այս հենքի վրա սանձազերծվում է հայ-ադրբեջանական պատերազմը, որը մղվում էր հանուն Արցախի, Նախիջևանի և Զանգեզուրի։ Հակասություններ կային նաև վրաց մենշևիկների և մուսավաթականների միջև, քանզի Ադրբեջանն ամեն կերպ ցանկանում էր յուրացնել վրացաբնակ Զաքաթալայի շրջանը։ Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետությունում մշտապես գերակայել է արտաքին ազդեցությունը։ 1918 թվականի հոկտեմբեր-մայիս ամիսներին հանրապետությունն ամբողջությամբ վերահսկվել է թուրքական կայազորների կողմից, իսկ 1918 թվականի նոյեմբերից մինչև 1919 թվականի օգոստոսը Բաքվում և երկրի արևելյան մասում իր գործուն դերն ուներ էր բրիտանական բանակը։ Այնուամենայնիվ, 1919 թվականին հիմնադրվում է Ադրբեջանի մայր բուհը՝ Բաքվի պետական համալսարանը։ Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետությունն առաջին անկախ պետական միավորումն էր Ադրբեջանի պատմության մեջ։ Երկիրը գոյատևում է 23 ամիս և անկում ապրում 1920 թվականի ապրիլի 27-ին։", - "hy_800_p233": "Հայաստանի դրոշը կարմիր, կապույտ, նարնջագույն (վերևից ներքև), հավասարաչափ հորիզոնական շերտերով ուղղանկյուն պաստառ է՝ լայնքի և երկայնքի 1:2 հարաբերակցությամբ։ Այն չափերով և գույներով Հայաստանի առաջին Հանրապետության (1918–1920 թթ) դրոշի կրկնությունն է։ Դրոշը հաստատել է Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհուրդը 1990 թվականի օգոստոսի 24-ին։ 2006 թվականի հունիսի 15-ին Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովն ընդունեց «Հայաստանի Հանրա��ետության պետական դրոշի մասին» նոր օրենքը։", - "hy_800_p269": "Հայաստանի պետական լեզուն հայերենն է, որի գրերը ստեղծել է Մեսրոպ Մաշտոցը։", - "hy_800_p354": "Դհոլի առաջացումը կապված է Հայաստանի պատմության հեթանոսական շրջանին։ Սակայն այս երաժշտական գործիքը դեռևս կիրառվում է Հայկական եկեղեցում։", - "hy_1396_p10": "Ատրպատական-Ադրբեջան պատմաաշխարհագրական տարածքը հիմնականում բնակեցված է մուսուլմաններով։ 2016 թվականի տվյալներով՝ իրանաբնակ ադրբեջանցիների (հայտնի են ազարիներ անվանմամբ) ընդհանուր թիվը հասնում է 17 միլիոնի, որոնց մոտ կեսը բնակվում է Իրանական Ադրբեջանում։ Իրանի շահական կառավարման ընթացքում «Ադրբեջան» անվան տակ հայտնի է եղել պետության հյուսիսը, որն այժմ բաժանված է երեք ոստանների՝ Արդաբիլ, Արևելյան Ադրբեջան և Արևմտյան Ադրբեջան։ Մերօրյա Ադրբեջանի Հանրապետությունն Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը պատկանող Ադրբեջանի պատմական երկրամասը համարում է իր պատմական տարածքը՝ հարավային Ադրբեջան անվանումով։ Դա կապված է պանթուրքական ծրագրերի հետ, որով նախատեսվում էր Փոքր Ասիայից մինչև Միջին Ասիա ընկած տարածքները վերածել թյուրքական պետության։ Մինչ 1918 թվականը, աշխարհի որևէ կետում գոյություն չի ունեցել Ադրբեջան անվանումով պետություն, իսկ Իրանի հյուսիսը ժամանակակից Ադրբեջանի հետ միասնական պետություն երբևէ չի ձևավորել։ Այս ֆոնի վրա էլ հաճախ առաջանում են ադրբեջանա-իրանական հակասություններ, որի գլխավոր պատճառը Ադրբեջանի կողմից իրանական ադրբեջանցիների շրջանում անջատողական գաղափարախոսության և ազգային անկախ պետականության քարոզչությունն է։", - "hy_1396_p52": "Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքը համեմատաբար հարուստ է ջրային պաշարներով։ Ջրագրական ցանցի մաս են կազմում գետերն ու լճերը, որոնք ձևավորվել են երկար տարիների ընթացքում։ Այս գործընթացների հավաստիության մասին վկայում են Ադրբեջանում հայտնաբերված չորացած գետերի մնացորդները։ ", - "hy_800_p56": "18-րդ դարում Հայաստանը շարունակվում էր բաժանված մնալ Միջին Արևելքի երկու տերությունների՝ Օսմանյան կայսրության և Սեֆյան Իրանի միջև։ Թուրք-պարսկական հերթական պատերազմը ընթանում է Հայաստանում՝ 18-րդ դարի առաջին քառորդում։ Հայ ժողովուրդը դիմադրում է թուրքական տիրապետության դեմ, և ազատագրական-ինքնապաշտպանական պայքար է կազմակերպվում Երևանում (1724), Սյունիքում (1722–1730), Արցախում (1724–1731)։ Իրանում տեղի է ունենում դինաստիական փոփոխություն, և գահին է հաստատվում Նադիր շահը (1736–1747)։ Ավելի ուշ Արևելյան Հայաստանում կուսակալությունները բաժանվում են խանությունների՝ Երևանի, Նախիջևանի, Գանձակի, Ղարաբաղի, Խոյի, Մակուի և Ուրմիայի։ Այդ իրավիճակը տևում է մինչև 19-րդ դարի սկիզբը, երբ Արևելյան Հայաստանը միանում է Ռուսական կայսրությանը։", - "hy_800_p232": "Պետական խորհրդանիշներ ", - "hy_1396_p63": "Ադրբեջանի տարածքում կենդանիների բազմազանության մասին առաջին հիշատակումները կարելի է գտնել միջնադարյան շրջանի արևելյան ճանապարհորդների ճամփորդական գրառումներում։ Գաբուստանի արգելոցի հնագիտական ժայռապատկերների վրա հանդիպում են կենդանիների պատկերներ, որոնք ապրել են այստեղ վերջին 25 հազար տարիներին՝ ջեյրան, վայրի այծ, եղնիկ, վայրի խոզ, ձի, առյուծ և այլն։ Ժայռերին նույնպես կարելի է տեսնել թռչունների, ձկներ, օձերի, մողեսների և բազմաթիվ միջատների նկարներ։ Ադրբեջանի բուսական և կենդանական աշխարհի մասին առաջին տեղեկություններն ամբողջացվել են 17-րդ դարում՝ բնագիտական ուսումնասիրություններից հետո։ Բնական պայմանների բազմազանության շնորհիվ Ադրբեջանում տարածված են կենդանիների տարբեր տեսակներ։ ", - "hy_800_p344": "Գորգագործությունը հանդիսանում է հայկական դեկորատիվ-կիրառական արվեստի տարատեսակներից մեկը։ Այն անքակտելիորեն կապված է հայերի դեկորատիվ-կիրառական արվեստի այլ տարատեսակների հետ՝ շարունակելով ազգային կերպարվեստի մյուս տեսակների ավանդույթները։ Հայկական գորգերը պարսկական, ադրբեջանական և այլ գորգերից հիմնականում տարբերվում են նրանով, որ հայկական զարդանախշերում կիրառվում են մարդկանց և կենդանիների ոճավորված պատկերներ։ Սովորաբար Հայաստանում գորգերը փռում են հատակին, տան ներքին պատերին, բազմոցներին, սնդուկներին և մահճակալներին։ Մինչ այժմ հաճախ գորգեր են կախվում դռան մուտքի մոտ, տաճարների և եկեղեցիների խորաններում։ Զարգանալով հինավուրց ժամանակներից՝ գորգագործությունը Հայաստանում հանդիսանում էր կենցաղի անբաժանելի մասը, քանի որ գորգագործությամբ զբաղվում էին գրեթե յուրաքանչյուր հայ ընտանիքում։ Ընդ որում գորգագործությունը ամենուրեք հայ կանանց զբաղմունքն էր։", - "hy_800_p332": "Բնակելի և հասարակական շենքերի շինարարությանը զուգընթաց հանրապետության քաղաքներում իրագործվել են բարեկարգման ծավալուն աշխատանքներ (Երևանում՝ Օղակաձև զբոսայգին, Կասկադի համալիրը)։ Լուծվել են քաղաքային երթևեկության և հետիոտն շարժման շատ խնդիրներ։ Կառուցվել են պատմական նշանավոր դեպքերն ու դեմքերը հավերժացնող հուշարձաններ՝ Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիրը Ծիծեռնակաբերդում, Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիրը և այլն։", - "hy_800_p203": "Զվարթնոց օդակայանը Հայաստանի ամենամեծ օդակայանն է։ Այն գտնվում է Զվարթնոցից ոչ հեռու, Երևանից 10 կմ դեպի արևմուտք։", - "hy_701048_p13": "Արարատի մարզի գյուղեր\nԱրցախյան հակամարտություն\nՀայ-ադրբեջանական շփման գծի բնակավայրեր հայկական կողմից", - "hy_1396_p7": "Երկրի հայերեն անվանման հիմքում ընկած է պարսկերեն «ադուր» բառը, որը նույնպես նշանակում է «կրակ» (հայերենի սղման օրենքով բարդության սկզբում դարձել է «ադր»)։", - "hy_800_p283": "Վանա ժայռի քարայրերը (Խորխոռյան մեծ և փոքր, Իչկալա, Նավթկույու) ուղղանկյուն հատակաձևերով, հարթ կամ թաղանման առաստաղներով, միմյանց հետ հաղորդակցվող դահլիճ-սենյակներ են։ Կառուցվել են ջրանցքներ (աքվեդուկ), փորվել են թունելներ։ Ջրանցքներից մի քանիսը՝ Շամիրամի, Դալմայի, Կարմիր բլուրի, գործում են ցայսօր։ Կառույցների որմերի և մույթերի ստորին շարքերը շարվել են անմշակ կամ կոպտատաշ քարերով, սրբատաշ են եղել սյունախարիսխները, որոշ պաշտամունքային կառույցների որմեր, արձանագրություններով և քանդակապատ քարերը։ Հիմնական շինանյութը հարդաշաղախ հում աղյուսն էր։ Սյուները, բարավորները, հեծանային կառուցվածքները եղել են փայտից։", - "hy_800_p17": "Հայաստանում երկաթի դարը սկսվում է մ. թ. ա. II հազարամյակում։ Երկաթի պաշարներով հարուստ Հայկական լեռնաշխարհը՝ Սյունիք, Մուշ, Խնուս և այլն, Առաջավոր Ասիայում դարձավ հումքի գլխավոր մատակարար և գերիշխող դիրք գրավեց։", - "hy_800_p117": "Հայաստանը հարուստ է ջրային պաշարներով։ Երկրում կան մոտ 9480 գետեր, որոնցից 379-ը ունեն 10 կմ-ից ավել երկարություն, և 100-ից ավել լճեր, որոնց մի մասը չորանում է ամռանը։ Դարեր շարունակ Հայաստանը կոչվել է «գետերի և լճերի երկիր»՝ «Նաիրի»։ Երկրի տարածքի 4, 7%-ը (1, 4 հազար կմ2) կազմում է ջուրը։", - "hy_1396_p3": "Ադրբեջանը զարգացած արդյունաբերական երկիր է՝ տնտեսական զարգացման և գրագիտության բարձր ցուցանիշով, ինչպես նաև գործազրկության ցածր մակարդակով։ Երկրի տնտեսությունը հիմնված է նավթարդյունաբերության և արտասահմանյան ներդրումների վրա։ Ազգային արժույթը մանաթն է։ Այնուամենայնիվ, երկրի իշխող կուսակցությունը՝ «Նոր Ադրբեջան»-ը, բազմիցս մի շարք միջազգային կառուցների կողմից մեղադրվել է պատմակեղծարարության, ավտորիտարիզմի և մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումների մեջ։ Անկախությունից ի վեր երկրում արմատացած է Ալիևների ընտանիքի ձևավորած ամբողջատիրական վարչակարգը։", - "hy_701048_p1": "Բնակավայրը Հայաստանի համար համարվում է ռազմավարական նշանակության տարածք, քանի որ այն գտնվում է Արարատի մարզը Վայոց ձորի մարզին միացնող կետ։", - "hy_701048_p3": "Ըստ Ադրբեջանի վարչատարածքային բաժանման՝ Տիգրանաշենը Քյարքի անունով ընդգրկված է Ադրբեջանի Հանրապետության կազմում ներառված Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության Սադարակի շրջան մեջ։", - "hy_800_p48": "Հայկական լեռնաշխարհի հարավային սահմանների մոտ գտնվում է Կիլիկիա երկրամասը (հունարեն՝ «կալիս», «կալիկա», թարգմանաբար՝ նշանակում են «քարքարոտ»)։ Ունեցել է երեք հիմնական շրջան՝ լեռնային, դաշտային և բլորոտ կամ քարքարոտ։ Բնակեցված է եղել տարբեր ազգերով ու ժողովուրդներով, որոնցից առավել մեծաքանակ էին հույներն ու ասորիները։ Հայերը հաստատվել են մ․ թ․ ա․ 1-ին դարից սկսած, երբ Կիլիկիան գրավվել է Տիգրան Մեծի կողմից։ Հայերի խմբերը ավելի են շատացել Պավլիկյան և թոնդրակյան շարժումներից հետո։ Զարգացած միջնադարում Անիի թագավորության անկումից հետո (1045) հայերի հոսքը ստվարացել է։", - "hy_800_p202": "Զվարթնոց օդակայան \nՀիմնական հոդվածը՝ Զվարթնոց օդակայան", - "hy_800_p384": "Հայաստան\nՀարավային Կովկաս\nՀանրապետություններ\nԵվրոպայի խորհրդի անդամ երկրներ\nԴեպի ծով ելք չունեցող երկրներ\nՀայախոս երկրներ և տարածքներ\nՀայկական լեռնաշխարհի ժամանակակից պետություններ", - "hy_800_p120": "Երկրի ներսում՝ Որոտան (179 կմ, Հայաստանում՝ 119 կմ), Հրազդան (141 կմ) և Արփա (126 կմ, Հայաստանում՝ 90 կմ) գետերի վրա, կառուցված են մեկ տասնյակից ավելի ջրաէլեկտրակայաններ, ինչպես նաև՝ ջրամբարներ ու լճակներ։ Այդ խոշոր գետերի հովիտներում է կենտրոնացած հանրապետության հիմնական բնակչությունը, խոշոր գյուղերն ու քաղաքները։", - "hy_5479_p0": "Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն (), ինքնավար հանրապետության կարգավիճակ ունեցող վարչատարածքային միավոր Ադրբեջանական ԽՍՀ Հանրապետության կազմում։ Սահմանակից է արևելքում՝ ��այաստանի Սյունիքի, հյուսիսում՝ Վայոց ձորի և Արարատի մարզերին, հարավում՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը, հյուսիս-արևուտքում՝ Թուրքիայի Հանրապետության Իգդիրի մարզին։\nՀայկական ինքնավար մարզը ադրբեջանի կազմի է մեջ է մտել ըստ Նախիջևանի պայմանագրի, որը լրացել է 2021 թվականին։", - "hy_5479_p1": "Պատմություն \nՆախիջևանը Հայաստանի առաջին հանրապետության մասն է եղել։ Այնտեղ զարգացած է եղել մշակույթը, որի վառ ապացույցն են հանդիսանում Ջուղայի հայկական գերեզմանոցի հազարավոր խաչքարերը։ Այժմ Նախիջևանը հայաթափված է և ապօրինաբար բռնակցված Ադրբեջանի Հանրապետությանը։", - "hy_5479_p10": "Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն\n1990 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ", - "hy_5479_p5": "Ադրբեջանի կազմում ապօրինաբար գտնվող Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունը (ՆԻՀ) վարչատարածքային առումով բաղկացած է 7 շրջաններից։ Առանձին և հատուկ վարչատարածքային միավորի կարգավիճակ ունի նաև ՆԻՀ մայրաքաղաքը՝ հայոց վաղնջական քաղաքներից մեկը՝ Նախիջևանը (Նախճավան)։", - "hy_800_p188": "Հայաստանը ունի բավականին զարգացած էներգահամակարգ, որն ընդգրկում է արտադրող կայաններ, էլեկտրացանցային ընկերություններ, գազի ընկերություններ, ինստիտուտներ։", - "hy_1396_p1": "Ադրբեջանական առաջին պետական միավորումը՝ Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետությունը, ստեղծվել է 1918 թվականի մայիսի 28-ին՝ Անդրկովկասյան սեյմի փլուզման հետևանքով։ Մուսավաթական Ադրբեջանը դարձել է ժողովրդավարական առաջին երկիրն իսլամադավան աշխարհում։ 1920 թվականին Ադրբեջանը գրավվել է խորհրդային կարմիր բանակի կողմից՝ վերածվելով Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի։ Խորհրդային իշխանությունների օրոք՝ 1921 թվականի մարտի 16-ին, Կրեմլի իշխանության կողմից Խորհրդային Ադրբեջանին է բռնակցվում պատմական Հայաստանի մաս կազմող Նախիջևանը, իսկ հուլիսին՝ Արցախը։ Ադրբեջանի ներկայիս հանրապետությունը ստեղծվել է 1991 թվականի դեկտեմբերի 30-ին ընդունված անկախության հռչակագրի համաձայն՝ Խորհրդային Միության կազմալուծման նախօրեին։ 1988 թվականին սկսվում է Արցախյան շարժումը, որը վերաճում է բաց պատերազմի։ Արցախյան պատերազմի ավարտից հետո Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզն ու հարակից յոթ շրջանները միավորվում են դե ֆակտո անկախ Արցախի Հանրապետության կազմի մեջ։ ", - "hy_800_p368": "Հայաստանում շատ սպորտաձևեր են հայտնի, որոնցից են ըմբշամարտը, ծանրամարտը, ձյուդոն, ֆուտբոլը, շախմատը և բռնցքամարտը։ Հայաստանի լեռնային ռելիեֆը հնարավորություն է տալիս զբաղվել այնպիսի սպորտաձևերով, ինչպիսին են Դահուկային սպորտը, լեռնագնացությունը։ Լինելով լեռնային երկիր՝ ջրային սպորտաձևերով կարելի է զբաղվել լճերում՝ հիմնականում Սևանա լճում։ Հայաստանը հաջողությամբ հանդես է գալիս շախմատի, ծանրամարտի և ըմբշամարտի միջազգային մրցաշարերում։ Հայաստանը նաև միջազգային սպորտային համայնքի ակտիվ անդամն է․ հանդիսանում է Եվրոպական ֆուտբոլային ասոցիացիաների միության (ՈՒԵՖԱ) և Հոկեյի միջազգային ֆեդերացիայի անդամ։ Պարբերաբար անց են կացվում նաև Համահայկական խաղեր։", - "hy_800_p81": "Հայաստանի սահմանների երկարությունը հասնում է 1 570 կմ է։ Արևելյան սահմանի երկարությունը հասնում է 566 կմ֊ի․ սահմանից այն կողմ Ադրբեջանն է ու Արցախը։ Արևմուտքում անցնում է թուրքական սահմանը (311 կմ), ապա՝ Ադրբեջանի անկլավային տարածք Նախիջևանի սահմանը (221 կմ)։ Հայաստանի հյուսիսային սահմանը Վրաստանի հետ ունի 219 կմ, իսկ հարավային սահմանն Իրանի հետ՝ 44 կմ։", - "hy_800_p320": "Ռուսական տիրապետություն \nXIX դարի սկզբին պարսկական լծից Արևելյան Հայաստանի ազատագրումը պայմանավորել է տնտեսության, ինչպես նաև քաղաքաշինության և ճարտարապետության որոշակի առաջընթաց։ Կառուցվել են Հայաստանի համար նորաբնույթ շենքեր՝ բանկեր, եվրոպական տիպի հյուրանոցներ, թատրոններ և այլն, միևնույն ժամանակ պահպանվել են ժողովրդական բնակելի տան և եկեղեցական կառույցների ազգային ավանդական ձևն ու ոճը։ Քաղաքները մասամբ (Երևան, Վաղարշապատ) կամ ամբողջովին (Ալեքսանդրապոլ, Կարս, Գորիս) վերակառուցվել են կանոնավոր հատակագծման սկզբունքով։", - "hy_800_p6": "Հայաստանը ՄԱԿ-ի, Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության, ԱՊՀ-ի, Եվրախորհրդի, ԱՀԿ-ի և ավելի քան 40 այլ միջազգային կազմակերպությունների անդամ է։ 2015 թվականի հունվարի 2-ին Հայաստանն անդամակցում է Եվրասիական տնտեսական միությանը։ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնական խնդիրներից է Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման հիման վրա Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի խաղաղ և արդարացի լուծումը։", - "hy_800_p66": "Չնայած ծանր պայմաններին, Հայաստանում եղել են նաև դրական տեղաշարժեր։ Բացվել է առաջին հայկական ժամանակակից բարձրագույն ուսումնական հաստատությունը՝ Երևանի պետական համալսարանը (1919), հայերենը երկար դարեր անց առաջին անգամ ճանաչվել է պետական լեզու, կազմավորվել է հայկական բանակը։ Հայաստանը ստացել է միջացգային ճանաչում, դիվանագիտական ու առևտրային հարաբերություններ են հաստատվել հարևան ու հեռավոր բազմաթիվ երկրների հետ։ Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունը փաստացի տարածվում էր նախկին Երևանի նահանգի ու Կարսի մարզի, ինչպես նաև Ելիզավետպոլի նահանգի հայաբնակ մի քանի գավառների վրա։ Զանգեզուրը, Ղարաբաղն ու Նախիջևանը եղել են վիճելի տարածքներ՝ Ադրբեջանի հետ, իսկ Լոռին ու Ջավախքը՝ Վրաստանի։ 1920 թվականի օգոստոսի 20-ին կնքված Սևրի պայմանագրով Հայաստանին էին անցնելու այն տարածքները, որոնք ռուսներն ազատագրել էին Օսմանյան կայսրությունից։ Սակայն Թուրքիան չճանաչեց այդ պայմանագիրը և հարձակվեց Հայաստանի վրա։ Պատերազմի արդյունքում կնքվեց Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, որով Դաշնակցության կառավարությունը հրաժարվեց ոչ միայն Արևմտյան Հայաստանից, այլև Կարսից, Սուրմալուից ու Շիրակից, իսկ Նախիջևանում պետք է հաստատվեր «մի երրորդ պետության» գերիշխանություն։", - "hy_800_p230": "1992 թվականի հունվարի 28-ին ՀՀ Կառավարությունը ընդունեց «Հայաստանի Հանրապետության Պաշտպանության նախարարության մասին» որոշում՝ դրանով իսկ իրավականորեն ազդարարեց Հայոց Ազգային բանակի ստեղծումը։", - "hy_1396_p51": "Ադրբեջանի Հանրապետությունում է կենտրոնացված ամբողջ աշխարհի ցեխահրաբուխների մեծ մասը։ Այդ հրաբուխները ներառված են ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության և Նոր աշխարհի բնական հրաշալիքների ցանկեր��ւմ։ Գտնվելով գեոսինկլինալային լայնությունում՝ երկրում հաճախակի են նկատվում ստորգետնյա ցնցումներն ու երկրաշարժերը (պատճառը լեռնակազմական գործընթացների շարունակականությունն է)։ Բնապահպանական տեսանկյունից՝ Ադրբեջանի գերակա խնդիրներից է Կասպից ծովի մակարդակի բարձրացումը։ Այդ երևույթի պատճառով Կուր-Արաքսյան դաշտավայրի ցածրադիր շրջաններում պարբերաբար տեղի է ունենում ջրածածկ։", - "hy_800_p375": "2011 թվականին Հայաստանի կրթության և գիտության նախարարությունը շախմատը դարձրեց հանրակրթական առարկա։ Շախմատ անցնում են երկրորդ, երրորդ և չորրորդ դասարաններում։", - "hy_1396_p13": "Հնագույն ժամանակներից մինչև Ատրպատականի թագավորություն ", - "hy_800_p199": "Հայկական երկաթուղին իրականացնում է ուղևորների փոխադրում միջպետական ուղևորափոխադրական գնացքներով, ինչպես նաև կատարում է բեռնափոխադրումներ։ Հայկական երկաթուղին պատկանում է Հարավկովկասյան երկաթուղուն, որն իր հերթին հանդիսանում է Ռուսական երկաթուղու դուստր կազմակերպությունը։", - "hy_800_p20": "Համաշխարհային պատմագիտության մեջ չկա միարժեք կարծիք Վանի թագավորության և հայ ժողովրդի կապի մասին։ Գիտնականների զգալի մասը առանձնացնում է ուրարտական լեզուն և մշակույթը հայկականից՝ համարելով, որ հայկական ցեղերը գերիշխանության են հասել Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում միայն Վանի թագավորության կործանումից հետո։ Ըստ մեկ այլ վարկածի, որն ընդունվում է մի քանի հայ պատմաբանների կողմից, Վանի կամ Արարատյան թագավորությունը ի սկզբանե եղել է զուտ հայկական կազմավորում, և մ. թ. ա. 6-րդ դարի սկզբում տեղի է ունեցել ընդամենը իշխող դինաստիայի փոփոխություն։", - "hy_1396_p66": " \nԹուրքական խորհրդի երկրներ\nԱՊՀ երկրներ\nԴեպի ծով ելք չունեցող երկրներ\nՄԱԿ-ի անդամ երկրներ\nՈւնիտար պետություններ\n1991 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ\nԺամանակակից թյուրքական պետություններ\nՀարավային Կովկաս\nՀանրապետություններ\nԵվրոպայի խորհրդի անդամ երկրներ\nՀայկական լեռնաշխարհի ժամանակակից պետություններ", - "hy_800_p5": "Հայաստանն ունիտար կառուցվածքով, բազմակուսակցական համակարգով ժողովրդավարական ազգային պետություն է։ Հայաստանի Սահմանադրությունն ընդունվել է 1995 թվականի հուլիսի 5-ին և փոփոխությունների ենթարկվել 2005 թվականի նոյեմբերի 27-ի ու 2015 թվականի դեկտեմբերի 6-ի համապետական հանրաքվեների արդյունքում։ ", - "hy_800_p3": "16-19-րդ դարերում հայերի հայրենիքը, որը կազմված էր Արևելյան և Արևմտյան Հայաստաններից, ընկնում է Օսմանյան և Պարսկական տերությունների իշխանության տակ։ 19-րդ դարում Արևելյան Հայաստանը անցնում է Ռուսական կայսրությանը, իսկ Արևմտյան Հայաստանը շարունակում է մնալ Օսմանյան կառավարման ներքո։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օսմանյան կայսրության իշխանության ղեկին կանգնած երիտթուրքական «Իթթիհաթ վե թերաքի» կուսակցությունն իրականացնում է հայերի ցեղասպանությունը, որի արդյունքում 1915–1923 թվականներին զանգվածային տեղահանության և բնաջնջման է ենթարկվում Օսմանյան կայսրության նահանգների, այդ թվում՝ Արևմտյան Հայաստանի, հայ բնակչությունը։ 1918 թվականին՝ Ռուսական հեղափոխությունից և Ռուսական կայսրության անկումից հետո Հայաստանը հռչակում է իրեն անկախ պետություն. հիմնվում է Հայաստանի առաջին Հանրապետությունը։ 1922 մարտի 12-ին Հայաստանը մտնում է Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության կազմի մեջ, որն էլ իր հերթին, 1922 թվականին դեկտեմբերի 30-ին դառնում է Խորհրդային Միության չորս հիմնադիր անդամներից մեկը։ 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ին Անդրկովկասյան Դաշնությունը կազմալուծվում է, իսկ անդամ պետությունները, այդ թվում Հայկական ԽՍՀ-ն, դառնում են խորհրդային հանրապետություններ։ Հայաստանի երրորդ Հանրապետությունը հիմնվում է 1991 թվականին՝ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, երբ համաժողովրդական հանրաքվեի արդյունքում Հայաստանի՝ ընտրելու իրավունք ունեցող քաղաքացիների 94,39%-ը կողմ են քվեարկում ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալու օգտին։", - "hy_800_p371": "Հայաստանը մասնակցում է Ամառային Օլիմպիական խաղերի բոքսի, ըմբշամարտի, ծանրամարտի, ձյուդոյի, մարմնամարզության, վազքի, ջրասուզման, լողի մրցաշարերին։ Երկիրը մասնակցում է նաև Ձմեռային Օլիմպիական խաղերի լեռնադահուկային, դահուկավազքի և գեղասահքի մրցաշարերին։", - "hy_800_p258": "Պակիստանը ՄԱԿ-ի անդամ միակ երկիրն է, որը չի ճանաչել Հայաստանի անկախությունը։ Պակիստանցի բարձրաստիճան պաշտոնյաները դա բացատրում են Արցախյան ազատամարտում Ադրբեջանի շահերը պաշտպանելով։", - "hy_800_p219": "Գործադիր իշխանությունն իրականացնում է Հայաստանի կառավարությունը։ Կառավարությունը կազմված է վարչապետից և նախարարներից։ Ազգային ժողովում պատգամավորական տեղերի բաշխման և պատգամավորական խմբակցությունների հետ խորհրդակցությունների հիման վրա Նախագահը վարչապետ է նշանակում պատգամավորների մեծամասնության վստահությունը վայելող անձին, իսկ եթե դա հնարավոր չէ, ապա առավել թվով պատգամավորների վստահությունը վայելող անձին։ Վարչապետի առաջարկությամբ նշանակում և ազատում է կառավարության անդամներին։", - "hy_800_p263": "Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին հայ ժողովրդի ազգային եկեղեցին է։ Կենտրոնը Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածինն է։ Եկեղեցու գլուխ կանգնած է Ամենայն հայոց կաթողիկոսը։ «Առաքելական» է կոչվում, որովհետև նրա հիմնադիրներն են Հիսուս Քրիստոսի առաքյալներ Սուրբ Թադեոսը և Սուրբ Բարդուղիմեոսը, ովքեր Հայաստանում առաջինն են քարոզել Քրիստոնեությունը և այստեղ էլ նահատակվել (մ. թ. I դար)։ Այդ ժամանակ էլ Քրիստոնեությունը Ասորիքից ու Կապադովկիայից մուտք է գործել Հայաստան և սկզբում տարածվել Մեծ Հայքի թագավորության հարավային ու արևմտյան երկրամասերում ու գավառներում։ 301-ին, Հայոց Տրդատ Գ թագավորի օրոք, Հայոց առաջին հայրապետ Գրիգոր Ա Լուսավորիչի ջանքերով Քրիստոնեությունը պաշտոնապես հռչակվել է Մեծ Հայքի թագավորության պետական կրոն։", - "hy_800_p119": "Հայաստանի գլխավոր գետը Արաքսն է՝ Հրազդան վտակով։ Այն ունի 1072 կմ երկարություն, որից 158 կմ-ը անցնում է Հայաստանի տարածքով. այն Հայաստանի բնական սահմանն է Թուրքիայի և Իրանի հետ։ Գետերի մեծ մասը Արաքսի վտակներն են։ Ամենաերկարը Ախուրյանն է (186 կմ)։ Այն սկիզբ է առնում Արփի լճից և թափվում Արաքս գետը՝ կազմելով Հայաստանի արևմտյան սահմանը Թուրքիայի հետ։ Այն հանրապետության երրորդ գետն է՝ միջին ծախսը 26, 9 խմ/վ (տարեկան 900 միլիոն խոր մ)։", - "hy_800_p130": "Հայաստանի տարածքը գտնվում է մերձարևադարձային գոտու հյուսիսային լայնություններում։ Այն բնութագրվում է չոր ցամաքային կլիմայով ու տարվա 4 եղանակների առկայությամբ։", - "hy_857556_p17": "Ասիայի վիճելի տարածքներ\nԱդրբեջանի գյուղեր\nԱրցախյան հակամարտություն", - "hy_857556_p16": "Տես նաև \n Ոսկեպար\n Ոսկեպարի դիտակետ-աշտարակ\n Արցախյան ազատամարտի հուշահամալիր (Ոսկեպար)", - "hy_800_p299": "Բագրատունյաց թագավորություն \nVIII դարից՝ արաբական խալիֆության տիրապետության շրջանում, Հայաստանի մեծ մասում գրեթե կանգ է առել շինարարությունը։ Այդուհանդերձ, առանձին իշխան, տիրույթներում և երկրի ծայրամասային շրջաններում կառուցվել են դամբարաններ, պալատներ և այլն (Նախճավանի Արտավազդ Կամսարականի դամբարանը, Դվինի միջնաբերդի պալատ և այլն)։ Ըստ մատենագրական տվյալների՝ շինարարություն են ծավալել նաև կաթողիկոսները. Հովհան Օձնեցի Իմաստասերը VIII դարի 1-ին տասնամյակներում կառուցել է եկեղեցիներ, այդ թվում նաև հայրենի Օձուն գյուղում, Դավիթ Ա Արամոնեցին իր ծննդավայր Արամոնքում (Արամուս) VIII դարի 1-ին կեսին՝ եկեղեցի և պալատ։", - "hy_800_p54": "14-17 դարերում՝ ուշ միջնադարում, Հայաստանը ասպատակել են զանազան միջինասիական ցեղեր ու ժողովուրդներ՝ Լենկթեմուրի զորքերը (1386–1405), Կարակոյունլուները (1405–1468), Ակկոյունլուները (1468–1502)։ Այնուհետև Հայաստանը դարձավ թուրք-պարսկական պատերազմների թատերաբեմ, ինչ արդյունքում այն երկու անգամ (1555 և 1639 թվականներին) բաժանվեց Օսմանյան կայսրության և Սեֆյան Իրանի միջև։ Արևելյան Հայաստանը բաժանված էր 3 կուսակալությունների կամ բեկլարբեկությունների (Երևանի, Ղարաբաղի և Թավրիզի), իսկ Արևմտյան Հայաստանը՝ փաշայությունների միջև (Էրզրումի կամ Էրմենիստանի և Վանի՝ Մեծ Հայքի թուրքական հատվածը, Սվազի կամ Սեբաստիայի՝ Փոքր Հայք, Դիարբեքիրի կամ Խարբերդի՝ Հայկական Միջագետք)։", - "hy_1396_p44": "Ափամերձ գոտում հիմնականում գերակշռում են ցածրադիր և հարթ տարածքները, իսկ մերձկասպյան հատվածում գերակշռում են կրաքարային ափերը, որոնք հարակից են անապատային և կիսաանապատային տարածքներին։ Կասպից ծովի արևմտյան ափին է գտնվում Ապշերոնյան թերակղզին, որտեղ էլ տեղակայված է Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքուն։ Հարևան Վրաստանի տարածքով Ադրբեջանը ելք ունի դեպի Սև ծով։ Հյուսիսից հարավ Ադրբեջանի տարածքը կազմում է 400 կմ, իսկ արևմուտքից արևելք՝ 500 կմ։ Խորհրդային տարիներին անարդարացիորեն Ադրբեջանի կազմում է ընդգրկվել նաև Նախիջևանը, որը ներկայումս ունի ինքնավար հանրապետության կարգավիճակ։ Նրա այժմյան տարածքը 5368 կմ² է, որը ձգված է հյուսիսարևմուտքից դեպի հարավարևելք։ Ամբողջ մակերևույթը խազատված է բազմաթիվ մեծ ու փոքր լեռնագյուղերով և միմյանց զուգահեռվելով ձգվում են դեպի մեծ ու փոքր դաշտերն ու գետահովիտները։ Ամենացածր կետը Գողթն գավառի Քոթամ գյուղի իջվածքն է՝ ծովի մակարդակից 600 մետր բարձրությամբ։ Ամենաբարձր կետը Կապուտջուղ լեռնագագաթն է, որը ունի 3806 մետր բարձրություն։", - "hy_800_p281": "Թեյշեբաինիի միջնաբերդն զբաղեցնում էր երկհարկանի պալատը, որի ստորին հարկում տնտեսական և արտադրական բաժիններն էին, իսկ վերին հարկում՝ բնակելի, հանդիսությունների և պաշտոնական արարողությունների սենյակները։ Հայտնի են տաճարի 3 հորինվածքային տիպեր՝ քառակուսի եզրագծով, անկյունային աշտարակներով (Թոփրակկալե, Ազնավուրթեփե, Կայալիդերե, Չաուշթեփե, Ալթընթեփե), պարզ ուղղանկյուն հատակաձևով, երկայնական առանցքով տեղադրված մուտքով (Էրեբունի, Մուսասիր) և ուղղանկյուն, լայնական ձգված հատակաձևով (Խալդի աստծու տաճարը)։ Ներսը սվաղվել է, հարդարվել որմնանկարներով, սալապատվել մարմարով և ընդելուզվել գունավոր քարերով։", - "hy_856877_p4": "Բարխուդարլուն, որը կազմում էր 10,1 քառ․կմ տարածք, Խորհրդային Միության կազմում գտնվող Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի անկլավ էր Խորհրդային Հայաստանի տարածքում։", - "hy_856877_p0": "Բարխուդարլու (նաև՝ Բարխուդարլի, Բարխուդարլը, ), նախկին բնակավայր Հայաստանի Տավուշի մարզի արևելքում՝ հայ-ադրբեջանական շփման գծի հարևանությամբ։ Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանում բնակավայրը ներառվել է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմում։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո՝ 1991-1994 թվականների Արցախյան պատերազմի ընթացքում, այն ընդգրկվեց Հայաստանի Հանրապետության տարածքում։ Համաձայն Հայաստանի վարչատարածքային բաժանման՝ այն գտնվում է Հայաստանի Տավուշի մարզում, իսկ ըստ Ադրբեջանի վարչատարածքային բաժանման՝ այն տեղակայված է Ադրբեջանի Հանրապետության Ղազախի շրջանում։", - "hy_856877_p1": "Տեղադրություն \nԲարխուդարլու տարածքը տեղակայված է արևմուտքում Ազատամուտ, հարավ-արևմուտքում Դիտավան, հարավ-արևելքում Այգեհովիտ գյուղերի և հյուսիսում Աղստև գետի միջև։", - "hy_800_p132": "Բուսական և կենդանական աշխարհ", - "hy_856877_p3": "Խորհրդային Միության Անդրկովկասյան Դաշնության Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի հողային և անտառային վեճերը լուծող տեղական հանձնաժողովը 1929 թվականի հուլիսի 19-0-ի իր որոշմամբ Բարխուդարլուն ընդգրկել է Դիլիջանի գավառի մեջ։ Հետագայում առանձնացվել է Խորհրդային Հայաստանից և ներառվել Խորհրդային Ադրբեջանի կազմում։", - "hy_800_p225": "Վարչատարածքային բաժանում և տեղական ինքնակառավարում ", - "hy_800_p170": "Տավարաբուծությունը Հայաստանում անասնապահության առավել զարգացած ճյուղն է։ Մեկ գյուղացիական տնտեսության հաշվով՝ տավարի միջին գլխաքանակը 2, 3 է (այդ թվում՝ 1, 3 կով)։ Հանրապետությունում բուծվող տավարի գլխաքանակի 98 %-ը կովկասյան գորշ տավարի ցեղի կենդանիներն են։ Արտադրվող մսի (կենդանի զանգվածով) 62 %-ը և կաթի 98, 5 %-ն ստացվել են տավարաբուծությունից (2010 թվական)։", - "hy_856877_p6": "Հայաստանի բնակավայրեր\nՂազախի շրջանի բնակավայրեր\nԱրցախյան հակամարտություն\nԱդրբեջանի էքսկլավներ\nԱսիայի վիճելի տարածքներ\nՏավուշի մարզի բնակավայրեր", - "hy_48740_p0": "Ղազախի շրջան (), շրջան ներկայիս Ադրբեջանական Հանրապետության արևմտյան մասում։ Վարչական կենտրոնը Ղազախ քաղաքն է։", - "hy_48740_p4": "Տես նաև \n Ադրբեջանի վարչական բաժանում\n Գանձակ-Ղազախի տնտեսական շրջան", - "hy_800_p107": "Հայկական լեռնաշխարհը հռչակված է իր բազմաթիվ սառը և տաք հանքային ջրերով, որոնցից վերջինները մեծ մասամբ հայտնի էին ջերմուկ անունով։ Հնում նշանավոր էին Վարշակի, Վայոց ձորի ջերմուկները, այժմ՝ Ջերմուկի, Դիլիջանի, Արզնիի, Բջնիի և այլ հանքային աղբյուրները։", - "hy_800_p28": "Արտաշես Ա-ն (մ. թ. ա. 189–160) իրականացրել է բազմաթիվ բարեփոխումներ, որոնք նպաստել են պետության տնտեսության զարգացմանը։ Ռազմական բարեփոխումների շնորհիվ նա ընդարձակեց երկրի սահմանները և միավորեց երկրից անջատած ծայրագավառները։ Արարատյան դաշտի Խոր վիրապ կոչվող վայրում հիմնվեց Արտաշատ քաղաքը, որը ժամանակակիցների կողմից երբեմն անվանվում էր «Հայկական Կարթագեն», քանի որ քաղաքի կառուցման վայրն ընտրել էր Հանիբալը։", - "hy_48740_p2": "Պատմական ակնարկ \nՆերկայիս Ղազախի շրջանը կազմում է պատմական Մեծ Հայքի Ուտիք աշխարհի արևմտյան մասը, իսկ այսօրյա Ղազախ քաղաքը պատմական հայկական Խաղխաղ քաղաքն է։ Ժամանակին այդ քաղաքում կար մի քանի հայկական եկեղեցի, որոնք այժմ կամ լիովին, կամ մասամբ ավերված են ադրբեջանցիների կողմից։ Միջին դարերում (10-11-րդ դարեր) Ղազախի շրջանի տարածքը մաս էր կազմում հայոց Վահրամյանների Գագի իշխանության մասը։ Ղազախի շրջանում կիսաավերված վիճակում պահպանվել են իշխանանիստ Գագ ամրոցի ավերակները Գագա Սուրբ Սարգիս վանքով (ադրբեջանցիները այն կեղծում և ներկայացնում են իբրև \"աղվանական\" հուշարձան, թեև 10-11-րդ դարերում Ալբանիա-Աղվանքը վաղուց ավարտել էր իր գոյությունը), Գավազան (Գավարծին) բերդը, բազմաթիվ խաչքարեր և այլ հայկական հուշարձաններ։", - "hy_800_p18": "Պատմական Հայաստանի տարածքում առաջացած հնագույն պետությունը Վանի թագավորությունն էր (Ուրարտու)՝ Վան մայրաքաղաքով (մ. թ. ա. 9-6-րդ դարեր)։ Այն հզորության գագաթնակետին է հասել Մենուա (մ. թ. ա. 810–786), Արգիշտի Ա (մ. թ. ա. 786–764) և Սարդուրի Բ (մ. թ. ա. 764–735) արքաների օրոք՝ զբաղեցնելով Հայկական լեռնաշխարհի տարածքը, Արևմտյան Իրանը, Հարավային Միջագետքը և Միջերկրական ծովի ափամերձ տարածքները։ Արարատյան դաշտի տարածքում հիմնադրվել են Թեյշեբաինի, Արգիշտիխինիլի և Էրեբունի քաղաք-ամրոցները. վերջինիս անվան հետ է ընդունված կապել Հայաստանի ներկայիս մայրաքաղաքի՝ Երևանի անունը։", - "hy_1396_p55": "Ավազանի ընդհանուր մակերեսը կազմում 7330 կմ²։ Պայմանականորեն, Ադրբեջանի գետերը դասակարգվում են ըստ ջրատարածության ավազանի։ Դրանք հիմնականում ունեն հետևյալ կարգաբանությունը՝", - "hy_800_p252": "Հայաստանի պետական սահմանը Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ փակ լինելու պատճառով՝ Վրաստանը ունի կարևորագույն դեր Հայաստանից և դեպի Հայաստան ապրանքների արտահանման և ներկրման համար։ Հայաստանը չունի բաց ելք դեպի ծով, այդ իսկ պատճառով օգտվում է վրացական նավահանգիստներից։ Վրաստանի հետ Հայաստանը ունի երկաթուղային գիծ։ Հայաստանը էլեկտրաէներգիա է արտահանում Վրաստան։", - "hy_12855_p0": "Դադիվանք (հայտնի է նաև Առաքելոց, Առաքելադիր անուններով), հայկական առաքելական միջնադարյան վանական համալիր Արցախի Հանրապետության Շահումյանի շրջանի Դադիվանք գյուղում՝ Դադիվան լեռան լանջին՝ Թարթառ գետի ձախ ափին։ Պատմականորեն եղել է Մեծ Կվենք գավառի հոգևոր առաջնորդարանը։ Կոչվել է նաև Խութավանք, որովհետև կառուցվել է խութի (բլրակի) վրա։ Մատենագիտական աղբյուներում Դադի վանքը առաջին անգամ հիշատակվել է 9-րդ դարում։", - "hy_12855_p4": "Դադիվանքն ունեցել է 200 000 հեկտար կալվածքներ, սակայն 1920 թվականին Արցախը Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցվելուց հետո զրկվել է կալվածքներից, դադարել գործելուց։ ", - "hy_800_p224": "Դատական իշխանություն \nՀայաստանում արդարադատությունն իրականացվում է միայն դատարանների միջոցով՝ Սահմանադրությանը և օրենքներին համապատասխան։ Հայաստանում գործում են ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի, վերաքննիչ դատարանները և վճռաբեկ դատարանը, որը, բացի սահմանադրական արդարադատության հարցերից, բարձրագույն իսկ օրենքով նախատեսված դեպքերում՝ նաև մասնագիտացված դատարադատական ատյանն է, և արտակարգ դատարանների ստեղծումն արգելվում է։ Սահմանադրական արդարադատությունն իրականացնում է Սահմանադրական դատարանը։", - "hy_12855_p6": "2001 թվականի հոկտեմբերի 8-ին Եվրոպայի Խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովի 16 անդամների կողմից, որոնց կազմում էին Հայաստանի, Կիպրոսի, Իտալիայի, Ռումինիայի, Հունաստանի և Ռուսաստանի ներկայացուցիչներ, ստորագրվել է Արցախի պատմամշակութային ժառանգության պահպանմանը վերաբերող No 9256 փաստաթուղթը, որի համաձայն Արցախում ադրբեջանական հակահայկական քաղաքականության աղաղակող փաստերից է Դադիվանքի ավերումը, որը «տեղի իսլամադավան բնակչությունը (ադրբեջանցիները) համարել է հայկական քրիստոնեական կրոնի մնացորդներ և ավերել այն, ինչպես կարողացել է։", - "hy_800_p357": "Հույն պատմաբան Պլուտարքոսի վկայությամբ մ. թ. ա. 69 թ․ Տիգրան Մեծ (Տիգրան Բ Մեծ) արքան պատմական Հայաստանի հարավային մայրաքաղաք Տիգրանակերտում կառուցել է Սիրիայի հելլենիստական ամֆիթատրոնների նման մի շինություն, որտեղ ներկայացումներ էին բեմադրվում։ Հայտնի է նաև, որ Տիգրանի որդի Արտավազդ Բ-ն (մ․ թ․ ա․ 56–34 թթ, ով ողբերգություններ էր գրում Հայաստանի հյուսիսային մայրաքաղաք Արտաշատում (որին հռոմեացիները Հայաստանի Կարթագեն էին անվանում), ստեղծել է հելլենիստական ոճի թատրոն։", - "hy_800_p137": "Հայաստանի ֆլորայի էնդեմիկների թիվը կազմում է 124 տեսակ, որը նրա բուսական աշխարհի տեսակային ընդհանուր բազմազանության մոտ 3%-ն է, իսկ Կովկասի ֆլորայի՝ 1,5%-ը։ Հայաստանի ֆլորայի էնդեմիկ տաքսոնները ներկայացնում են 26 ընտանիք, 56 ցեղ և 124 տեսակ։ Էնդեմիկ են նաիրյան նշենին, հայաստանյան արոսենին, Թախտաջյանի կաթնուկը, Թամամշյանի օշանը, Մաղաքյանի ստելերոպսիսը, Տիգրանի թանթրվենին, Արարատի իշամառոլը, Բարսեղյանի վուշը և այլն։ Առանձնահատուկ տեղ են գրավում վայրի էնդեմիկ հացազգիները (ցորեն, գարի, աշորա, վարսակ)։ Ըստ ռուս բուսաբան Նիկոլայ Վավիլովի՝ Հայաստանն Առաջավոր Ասիայում հասկավոր հացաբույսերի առաջացման բնօրրաններից է։", - "hy_800_p253": "2009 թվականին վրացական ապրանքների արտահանման ծավալներով Հայաստանը զբաղեցրել է չորրորդ հորիզոնականը։", - "hy_800_p82": "Հայաստանի ծայրակետերն են՝\n հյուսիս՝ Տավուշ \n հարավ՝ Սյունիք \n արևելք՝ Սյունիք \n արևմուտք՝ Շիրակ ", - "hy_800_p75": "2015 թվականի դեկտեմբերի 6-ին տեղի ունեցան սահմանադրական բարեփոխումների հանրաքվե։ Հանրաքվեի արդյունքներով Հայաստանը անցավ կառավարման խորհրդարանական համակարգին, այսինքն երկրի գլխավոր դեմքն էր դառնում ոչ թե նախագահը այլ վարչապ��տը։", - "hy_754745_p6": "Արցախյան ազատամարտի ժամանակ Արցախը երեք տարի շրջափակված է եղել Ադրբեջանի կողմից։ 1992 թվականի մայիսի 17-18-ը հայկական ուժերը հատուկ օպերացիա են իրականացրել՝ ազատագրելու Շուշի — Լաչին — Զաբուխ ստրատեգիական նշանակություն ունեցող ավտոճանապարհը։ Լաչինի ազատագրումից հետո Արցախը դուրս է եկել շրջափակումից, ինչը հնարավորություն տվեց հայկական ուժերին ռազմական և հումանիտար օգնություն տրամադրել Լաչինին։ 1992 թվականի հոկտեմբերին ադրբեջանցիները փորձել են հետ գրավել Լաչինը՝ իրականացնելով Լաչինի օպերացիան։ Վերջինս անհաջողությամ է եզրափակվել։", - "hy_800_p279": "Առաջացել են հայկական ժողովրդական բնակարանի՝ գլխատան ծածկի նախատիպերը, բազմասյուն կառուցվածքներ, երկհարկանի տներ։ Երևան են եկել մոնումենտալ ճարտարապետության (Մոխրաբլուր) և ամրաշինական (Յանիքթեփե, Շրեշ բլուր) կառույցներ։ Լեռնային գոտում տարածվել են անմշակ քարերից և ժայռաբեկորներից «կիկլոպյան» տեխնիկայով կառուցված շինությունները (Գառնի, Ձյանբերդ և այլն)։", - "hy_800_p15": "Մ. թ. ա. V հազարամյակի կեսերին և IV հազարամյակի ընթացքում Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը թևակոխել են պղնձի-քարի դար (էնեոլիթ), որին հաջորդում է բրոնզի դարը (մ. թ. ա. III–II հազարամյակներ)։ Լեռնաշխարհը ներկայանում է զարգացման նույն մակարդակի վրա գտնվող և համասեռ մշակույթով հասարակությամբ, որը շուրջ հազար տարի պահպանում է մշակութային միասնությունը։ Տարածում է գտնում Կուր-Արաքսյան մշակույթը. հայտնի է Շենգավիթյան մշակութային համալիրը Երևանի հարավարևմտյան մասում։ Մ.թ.ա. III հազարամյակի վերջին երկու հարյուրամյակներում արմատավորվում են, այսպես կոչված, Թռեղք-Վանաձորյան մշակութային համալիրները։ Դրանք ներկայացված են բացառապես դամբարաններով, իսկ մեծաքանակ բնակատեղիներ չեն փաստագրվում։ Լեռնաշխարհի հարավարևմտյան շրջաններում մ.թ.ա. II հազարամյակի սկզբներից հանդես է գալիս տեղական Ծոփք-Մալաթիայի միջին բրոնզիդարյան մշակույթը։", - "hy_800_p141": "Ըստ՝ Հայաստանի «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» օրենքի (1991)՝ որպես բնության հատուկ պահպանվող տարածքներ երաշխավորված են ազգային պարկերը, արգելոցները, արգելավայրերը և բնության հուշարձանները։ Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ընդհանուր տարածքը (ներառյալ Սևանա լիճը) 380 հազար հեկտար է՝ Հայաստանի տարածքի 12,5%-ը։ Ցամաքային լանդշաֆտների պահպանվող տարածքները կազմում են Հայաստանի տարածքի մոտ 6%-ը։ Հայաստանում գործում են 4 ազգային պարկ (Սևան, Դիլիջան)՝ 178102 հա, Արփի լճի ազգային պարկ, Արևիկ ազգային պարկ, 26 արգելավայր՝ 89442 հա, 3 արգելոց (Խոսրովի անտառ, Շիկահողի, Էրեբունի)՝ 39615 հա ընդհանուր տարածքով, 230 բնության հուշարձան։", - "hy_800_p92": "Լեռներ ու լեռնաշղթաներ \nՀայաստանի լեռները ամբողջությամբ գտնվում են Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարևելյան հատվածում։", - "hy_800_p95": "Սևանի լեռնաշղթան սահմանաբաժան է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև։ Ավելի հարավ ճյուղավորվում են երկու լեռնաշղթաներ՝ Զանգեզուրի և Արցախի լեռները։ Զանգեզուրի լեռնաշղթան Վայոց ձորի և Սյունիքի մարզերի, ապա՝ Հայաստանի և Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության բնական սահմանն է։ Բարձր կետը Կապուտջուղն է (3906 մ)։", - "hy_800_p165": "Կիլիկյան Հայկական թագավորության ժամանակաշրջանից մեզ են հասել ձիաբուծության մասին գրվածքներ «Բազմավեպ», 1867, յտք. 12)։ XVII դարի առաջին կեսիև Աբրահամ Կոստանդնուպոլսեցին կազմում է կենդանաբանակաև հայերեն առաջին աշխատությունը։ Հայաստանում բուծված կենդանիների նկարագրություևներ կան Ղևոնդ Ալիշանի աշխարհագրական մեևագրություններում։ Կենդանիների բուծման, թռչնաբուծության, մեղվաբուծության, շերամապահության, ձկնաբուծության և այլ հարցերին է նվիրված Ն. Տ. Տաղավարյաևի «Կենդանաբուծություն» աշխատությունը (անտիպ)։", - "hy_800_p105": "Լինելով լեռնային երկիր՝ Հայկական լեռնաշխարհը հարուստ է զանազան օգտակար հանածոներով։ Հին ժամանակներից շահագործվել են պղնձի, կապարի, արծաթի, ոսկու, երկաթի և այլ հանքեր։ Պղինձը հանդիպում է նաև մոլիբդենի հետ՝ պղնձամոլիբդենային հանքավայրերում Քաջարանի, Ագարակի և վերջերս շահագործման հանձնված Թեղուտի հանքավայրերը։ Սև մետաղներից երկաթի համեմատաբար խոշոր հանքավայրեր կան Սվարանցի, Հրազդանում և Աբովյանում (Կապուտան) հանքավայրերը։", - "hy_800_p244": "ԱՄՆ-ն ճանաչել է Հայաստանի անկախությունը 1991 թվականի դեկտեմբերի 25-ին և բացել իր դեսպանատունը Երևանում 1992 թվականի փետրվարին։ Մինչ ԽՍՀՄ կազմից Հայաստանի դուրս գալը, ԱՄՆ-ում Հայաստանի շահերը ներկայացնում էր ԱՄՆ-ի հայկական լոբբին։ 2005 թվականին ամերիկյան կառավարությունը հատկացրել է Հայաստանին 7 միլիոն դրամ՝ բարելավելու Հայաստանի զինված ուժերի կապի համակարգը։ Հայաստանում ԱՄՆ-ի արտակարգ և լիազոր դեսպանն է Լին Թրեյսին։", - "hy_800_p76": "2018 թվականին ապրիլ-մայիս ամիսներին տեղի ունեցած թավշյա հեղափոխության արդյունքում, Սերժ Սարգսյանը 2018 թվականի ապրիլի 23-ին հրաժարական տվեց, իսկ մայիսի 8-ին Ազգային ժողովը երկրորդ փորձից, Հայաստանի վարչապետ է ընտրում թավշյա հեղափոխության առաջնորդ՝ Նիկոլ Փաշինյանին։", - "hy_800_p306": "IX–X դարերից կիրառվել են նախկինում մշակված հատակագծային և ծավալատարածական հորինվածքների բազմաթիվ ձևեր՝ միանավ դահլիճներում (Նորավանք, Բյուրականի Սբ Հովհաննես և այլն), գմբեթավոր դահլիճներում (Շիրակավանի Սբ Փրկիչ, Հաղպատի Սբ Նշան), գմբեթավոր բազիլիկներում (Անիի Մայր եկեղեցի), բազմախորան կենտրոնագմբեթ (Աբուղամրենց Սբ Գրիգոր, Փրկչի, Հովվի), քառախորան, 3/4 հենախորշերով (Աղթամարի Սբ Խաչ), փոքր խաչագմբեթ (Սևանի եկեղեցիները) և այլ կառույցներում։", - "hy_1396_p14": "Ադրբեջանի մերօրյա տարածքը բնակեցված է եղել դեռևս հնագույն ժամանակներից ի վեր։ Գյոյգյոլի շրջանից հայտնաբերվել են հնագիտական գտածոներ, որոնք վկայում են, որ երկրամասը բնակեցված է եղել վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանում։ Հնագիտական արժեք են ներկայացնում հատկապես Գոբուստանի, Բեյուքդաշի, Քիչիքդաշի, Ջինգիրդաղի, Շոնղարդաղի և Շիհգայի քարանձավները, որտեղ պահպանվել են քարի դարի և հաջորդող ժամանակաշրջանների բնակիչների բնակության մասին հավաստող ժայռապատկերներ, անթրոպոգեն բրածոներ, տապանաքարեր և այլն։ Քարանձավներից ամենանշանավորը Գոբուստանի հնագիտական արգելոցն է, որը ներառված է Ադրբեջանում ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների ցանկում։ Գոբուստանի ժայռապատկերներում հանդիպում են հնագույն մարդկանց ժայռապատկերներ։ Տղամարդիկ պատկերված են որսորդական հագուստով, աղեղով և նետով և որպես կանոն ունեն բարձր հասակ և ամրակազմ մարմին։ Պահպանվել են նաև կնոջ պատկերներ։", - "hy_800_p67": "Նման պայմաններում Զանգեզուրում կազմակերպվեց ինքնապաշտպանություն, որի գլուխ անցավ Գարեգին Նժդեհը։ Դաշնակցությունը վերջնականապես հանձնվեց Կարմիր բանակին, և Հայաստանում հաստատվեցին խորհրդային կարգեր։" -} \ No newline at end of file