diff --git "a/fat_Latn/fat_Latn.csv" "b/fat_Latn/fat_Latn.csv" new file mode 100644--- /dev/null +++ "b/fat_Latn/fat_Latn.csv" @@ -0,0 +1,2691 @@ +Source,Content,Length,Script,Language,ISO639-3 +akannews,"“Times Higher Education” yɛ asoɛe bi a wɔhwɛ suapon nwomasua nsɛnsɛm do. Wɔyɛ suapɔn mu asoɛe bi a wɔto hɔn bo hwɛ suapɔn ahorow a ɔwɔ wiadze yi mu hɔn mbɔdzembɔ na wɔbɔ hɔn abaw do. Kwan a wɔfa do bɔ suapɔn ahorow hɔn abaw do nye dɛ, wɔhwɛ suapon biara no mbɔdzembɔ na wɔhyehyɛ no mbrɛ obiara n’ahoɔdzen tse; fitsi kor kesi ɔha na no mboree. Ɔyɛ adze a afe biara wɔyɛ a wiadze afɛndzeanan nyinara enyi wɔ ho. +Afe 2023 dze no aba a obiara rekasa ho. Mbom, dza Ghana enyi dzi ekyir papaapa nye Oguaa Suapɔn a ɔwɔ Oguaa wɔ Finimfin Mantɔw mu no. “Times Higher Educationfo” akan hɔn aka Ebibiman mu suapɔn a hɔn mbɔdzembɔ sɔ enyi no ho. Wɔtɔ do anan wɔ Ebibiman mu. Sɛ ɔba no Ebibir Atɔree afamu so a, Oguaa Suapɔn no dzi kan. Ghana ha dze, obiara nnye hɔn mmper ho; hɔn na wodzi kan. Iyi ama suapɔn no ne dzin ayɛ atsenka. +Oguaa Suapɔn no ada nwomasua mapa edzi, nkankan nhwehwɛmu adzesua a suapɔn biara nndzi ho agor no. Bio, asoɛe no kyerɛ a, hɔn adzesua na adzekyerɛ mu so kɔ kan ankasa. Oguaa Suapɔn no so yɛ suapɔn bi a wɔwɔ nhwehwɛmuyɛ atsenae na asoɛe ahorow a wɔhwɛ nwomasua ahorow do. Wɔhwɛ nwomasua a ɔfa Apɔwmudzen, Agodzi, Abɔdzin Nyansapɛ, Nkontaabu, nwomasua a ɔfa nyimpa ho na dodowara a ɔkeka ho. +Suapɔn no san yɛ suapɔn bi a oetu no ho esi hɔ ama nwomasua ntsetsee mapa a ne saso bi mmbaa da. Dɛm ntsi, wɔwɔ esuafo a hɔn dodow bor ɔpepem eduonu (50,000). Wɔtsetse esuafo wɔ suapɔn ahyɛse na suapɔn ewiei nwomasua ntsetsee ahorow nyinara no, wɔma bi. +Suapɔn no ahyɛ ase nye amanaman ahorow do esuapɔn dzi nkitaho. Iyi aboa ma hɔn ma wiadze esuapɔn akɛse atse hɔn nka a ɔboa ma suapɔn no kɔ kan. Ebibir mu, Ehyia, Iroopu na Amereka esuapɔn akɛse nyinara no, Oguaa Suapɔn yi nye hɔn dzi nkitaho. +Suapɔn yi no tɔ a wɔtɔ do anan wɔ Ebibirman mu no yɛ dase ma hɔn ahofama wɔ nwomasua pa mu, adzesua nhwehwɛmu mu na akyerɛkyerɛfo na edwumayɛfo a wɔwɔ suapɔn no mu nyinara hɔn mbɔdzembɔ a wɔtow no abaw a onnhyia no. Akannews.com edwumayɛfo nyinara ma Oguaa Suapɔn no, nkankan n’akyerɛkyerɛfo na edwumayɛfo nyinara ayekoo!!! +",2032,Latn,Fanti,fat +akannews,"Panyin a ɔda dɔmdodow kuw no ano wɔ mbrahyɛbeguafie na ɔnoara so na ɔsan yɛ mbrahyɛbeguanyi wɔ Suame, Esuantse Mantɔw mu, akyerɛ mu dɛ ɔyɛ ɔhaw kɛse dɛ NPP amanyɔkuw no mu mbrahyɛbeguafo bɛ per dɛ wɔmpam ɔsoafo a ɔhwɛ Ghana hɛn sikasɛm do, mekyerɛ Owura Ken Ofori Atta ber a IMF nhyehyɛɛ gudo rokɔ do. Ɔdze nsɛm yi to gua ber a mbrahyɛguafo yi gudo reper dɛ mpanyimfo nhwɛ mpam Owura Ken Ofori Atta na ɔnye Owura Charles Adu Boahen a no so yɛ soafo a ɔhwɛ ɔman no do wɔ asoɛe a wɔhwɛ ɔman no ne sikasɛm do wɔ. Owura Kyei Mensah -Bonsu kyerɛ dɛ, iyi ronnkɔ yie mma ɔman no dɛm mpɛmpɛndo yi. +Mbrahyɛbeguafo no asɛm ara nye dɛ, mpanyimfo beenu yi enntum enndzi hɔn dwuma dɛ mbrɛ ɔsɛ. Ber a Owura kyei Mensah Bonsu gu no nkɔmbtwetwe do wɔ citi tɛlɛbihyɛn do no, ɔka dze foa dɛ, ampa, mbrahyɛbeguafo yi edzikan dze hɔn ayawdze abɔto n’enyim dadaw mbom ɔyɛ dɛ nkyɛ ɔnye hɔn bɛkasa afa ho.Ne nsɛm a ɔdze to gua nye dɛ; +“Meetsie hɔn anomu nsɛm dadaw dɛ, sɛ yeyi ɔsoafo a ɔhwɛ hɛn sikasɛm do no fi hɔ a, ɔbɔboa ma yeetum enya dza yɛahwer no boi na mekaa kyerɛɛ hɔn dɛ, maatse dza wɔaka no nyinaa na m’enyi sɔ mbom, nna me haw kakra a mowɔ wɔ ho no nye mber no. Bio, sɛ mohwɛ mbrɛ hɛn IMF nhyehyɛɛ ho nsɛm na mbrɛ yɛabodur no a, iyi dze ɔhaw bɛbrɛ hɛn. Mokɔr do serɛɛ hɔn dɛ wonya abotar na mpo menye hɔn kyɛɛ mkɔmbɔdzi bi a menye ɔmanpamyin dzii naaso owiei ekyir no, hɔn bo anndwe.” +Owura Osei Kyei Mensah Bonsu dze too gua wɔ ne nsɛm mu bio dɛ, ɔmampanyin mpo nye mbrahɛbeguafo yi akasa afa Owura Ofori Atta ne mpamee no ho dɛ wɔntwoeɔn mber kakra osiandɛ sɛ ɔpam ɔsoafo a ɔhwɛ ɔman no ne sikasɛm do mpɛmpɛndo do yi a, ɔbɛma IMF dwumadzi no ho nhyehyɛɛ no ehyia ɔhaw. Owura kyei Mensah -Bonsu da no edzi dɛ, ɔmanpanyin Nana Addo Danwa Akuffo Addo nye mbrahyɛbeguafo no edzi ehyia aserɛ hɔn dɛ, wonsie abotar. +",1802,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ayɛwoho 23, 2023 mu no, Kwesida anapa pɛpɛɛpɛ na Ghanafo binom hyɛɛ akwantupɔn bi ase wɔ Nkran. Hɔn a wɔkɔree no yɛ duebiasa. Hɔn nyinara yɛ Ghanafo na hɔn nye; Kwabena Peprah, Saka, Fred Papa Kwofie, Richard, Kwame Peprah, Kofi Peprah, Kwadwo Prakah-Asante, Franklin Peters and ne ba banyin Quincy, Joseph, Cyprian Ed, Kwabena Ayirebi na no nuabanyin Kojo na ɔbaa kor a ɔka hɔnho a wɔfrɛ no Serwa. +Ahɛn a wɔdze tuu kwan no nye ‘Mercedes Benz G-Wagon’, ‘Toyota Land Cruisers (V8)’ ebien, ‘Lexus RX 350’ na ‘Ford F150’. Nna Ghanafo dodowara na nna hɔn enyi da kwan dɛ Ghana hɛn Kantanka bɛka ho bi ama enyimnyam no bi aaka Ghana na Ebibir ahɛnyɛfo nyinara eso Kwabena Peprah a ɔda ‘Wonderlust’ ano kyerɛ a, wɔdze akwantusɛm no kɔtoo Kantanka ɔpanyin kwankyerɛfo enyim no, nkɔmbɔ no annsaa no ntsi ɔamma ho kwan. +Dodowara na ɔyɛ hɔn nwanwa wɔ akwan ahorow a akwantufo yi faa do kodur London no. Ɔnam do ma binom mpo rekyerɛ dɛ akwantu no nnyɛ nokwar. Binom mpo kyerɛ a, kwan a ɔda Ebibiman kɔ Iroopu no, bosompo bi da hɔ a otwar dɛ edze nsuhɛn twa ansaana enya kwan abɔ ewura mu ntsi kwan biara nnyi hɔ a Wonderlust Ghana akwantufo yinom botum dze ahɛn afa Ghana araa ekopue aborɔkyir. +Ɔnam nsɛnsɛm a ɔtse dɛm no ntsi, Wonderlust Ghana akwantufo dze akwan a wɔfaa mu na nda dodow a wɔhyehyɛɛ dɛ wɔdze bodu London no ato hɔn prama do. Iyi nye akwan na nda a wosusui dɛ wɔbɛfa do ekodu London no: +Da a odzi kan : Gonokrom a ɔbɛn Dormaa Ahenkurow kɔ Bouake a ɔwɔ Côte d’Ivoire. +Da 2, Bamako, Mali. +Da 3, Dakar, Senegal. Wɔbɛgye hɔn ahom da kor na woesiesie hɔn ahɛn no. +Da 5, Nouakchott, Mauritania. +Da 6, Dakhla, Morocco. +Da 7, Guelmim, Morocco. +Da 8, Casablanca, Morocco. +Da 9, Tangier, Morocco. +Da 10, Wobotwa nsu wɔ Tangier akɔ Algeciras wɔ Spain na wɔada Valencia. +Da 11, Monaco. +Da 12, Esutsen Como. +Da 13, Frankfurt. +Da 14, Amsterdam. +Da 16, London, wɔbɛfa Calais / Dover. +Ɔwɔ mu dɛ wɔdze nda duesia na wɔdze guu akwan mu dɛ wɔdze bodu London dze, eso hɔnho yɛɛ hɔn ntsɛm kakra; wɔdze nda duanan na wɔdze durii (Kwesida Ayɛwoho 23 kesi Kwesida Dzifuu 6, 2023). +Siantsir a akwantufo yi tuu kwan a ɔtse dɛm nye dɛ, wɔpɛ dɛ wɔboaboa sika ano dze boa onnyibi na afei wɔdze boa abaɛfor adzesua wɔ borɔn ahorow a ɔwɔ Ghana na Kenya a wɔbɛnam ‘Eduspots’ do aboaboa sika yi ano efi amamfo hɔ. Kwabena Peprah, ɔpanyin a ɔda akwantufo yinom ano kyerɛ a kwansin kor biara no, Amereka Sika du ($10) na obi botum etua aboa hɔn ma woenya sika $100,000 a woetwa ato hɔ dɛ wɔrohwehwɛ no. +Kwabena Peprah san kyerɛ a, mfe ebiasa nye yi a wɔnam akwantu do dze abɔ Ghana aprɔw. Ɔnam do ma ɔhyɛɛ hɔn nkuran dɛ wɔnko nkɔ enyim ntu kwan a ɔtse dɛm. Afei, nna wɔpɛ dɛ wohu mbrɛ ahɛn ntoatoado botum etwa amanaman ahye ahorow no na mber dodow a ahɛn yi botum dze etwa. +Akwantu no mu no, Kwabena Peprah kyerɛ a wohyiaa akwansiwdze ahorow. Ɔkyerɛ a, wodur Mauritania wɔ Ebibir mu no, aporisifo kyeer hɔn totoo hɔn anomu nsɛm na wɔmaa wɔtweɔnee dɔnhwer esuon ansaana wɔrema hɔn kwan ma wɔatoa hɔn akwantu no do. Wodur Morocco wɔ Ebibir mu hɔ ara no so, aporisifo totoo hɔn anomu nsɛm dɛmara. Ber a wɔkaa dɛ wofi Ghana no, aporisifo no bɔɔ nkan Ghana bɔɔlbɔnyi Abedi Pele ne dzin ma wɔgyee do dɛ wonyim no na ɔnam do ma Aporisifo no dze hɔn ahɛn mpo dzii hɔn ekyir kegyaa hɔn. +Ber a akwantufo no dze too gua dɛ woedu London wɔ Ngyiresi Aborokyirman mu no, nsɛnkyerɛwfo na amamfo dodowara na wɔabɔ hɔn abaw do. Wɔnye nsɛnkyerɛwfo so atwetwe nkɔmbɔ afa hɔn akwantu no ho. BBC ka nsɛnkyerɛwfie ekukudam a wɔnye hɔn atwetwe nkɔmbɔ no ho. Sohyial midia tsinkwa dze, wɔfa no kwa! Dza wɔayɛ yi yɛ adze bi a ɔyɛ dzen ankasa. Ɔnnyɛ nwanwa dɛ dodowara mmpɛ dɛ wɔbɛgye hɔn akwantusɛm yi edzi eso woetu kwan no so ampa. Bolingo na akannews.com edwumayɛfo nyinara ma hɔn tsinkwa. +",3740,Latn,Fanti,fat +akannews,"Amanaman Mfunuma Kasa Da yɛ da a wiadze nyinara dze esi hɔ ama kasa a wɔdze twaa obi no funuma anaa kasa a wɔwoo obi too mu. Wiadze n’afɛndzeanan nyinara dzi dɛm da yi Kwakwar 21 afe biara. Dwumadzi yi taa kɔ do wɔ Simpa Suapɔn no nkorbata a wɔhwɛ Ghana kasa horow do a ɔwɔ Edwumako naaso afe yi dze no dze, annkɔ do wɔ hɔ. Afe 2023 Finimfin Mantɔw mu Mfunuma Kasa Da no kɔr do wɔ Mando Mpanyin Nsɔwdo Skuul a ɔwɔ Edwumako Enyan Essiam Mansin no mu. Tsirasɛm a nna ɔda dwumadzi yi do nye “Nwomasua a wɔma no Kasahorow mu- adzehia a ɔbɔboa etu hɛn nwomasua mpon”. Mpanyimfo na etsitsir binom dze hɔn enyimyam bɛtaa ekyir ma ɔyɛɛ krabɔhwɛ. +‘Young Writers Foundation Ghana’ nye Asoɛe a Wɔhwɛ Ghana Nwomasua do na Asoɛe a wɔhwɛ Ghana Kasahorow do bɔɔ mu dzii dwuma no wɔ Mando Mpanyin Nsɔwdo Skuul hɔn nhyiamubea kɛse hɔ ma dwumadzi no kɔr do fɛfɛɛfɛw. Dwumadzi no hyɛɛ ase anapa ndɔndu kesi ewiaber ndɔnebien. Mpanyimfo na etsitsir na wɔdze hɔn enyimnyam bɛtaa dwumadzi no ekyir. Mpanyimfo yinom mu bi nye Ɔbemfo Charles Owu-Ewie, Ɔpanyin Kwankyerɛfo a ɔhwɛ nwomasua nsɛnsɛm do ma Edwumako Enyan Essiam Mansin no, Ɔpanyin a ɔda Asoɛe a Wɔhwɛ Ghana Kasahorow do , Ɔpanyin a ɔda Young Writers Foundation Ghana ano, Mandohen, akyerɛkyerɛfo mpanyimfo, akyerɛkyerɛfo, mpanyimfo binom a wɔka ho na esuafo a wofi Edwumako na no nkwaado a hɔn dodow bor ahaebiasa. +Dwumadzi no rebɛhyɛ ase no, ahɔho na mpanyimfo binom a wɔtoo nsa frɛɛ hɔn no dzii kan baa nkorkor. Iyinom bi nye nkan no Simpa Suapɔn no nkorbata a wɔhwɛ Ghana Kasahorow do hɔn panyin a nna ɔhwɛ esuafo nsɛnsɛm do a wɔfrɛ no Ɔbemfo Charles Owu-Ewie, Kwankyerɛfo Panyin a ɔhwɛ nwomasua nsɛnsɛm do wɔ AEED a ne dzin dze Owurayer Sabina Aba Wilson, Kwankyerɛfo Panyin n’abedziekyir ma Asɔɛe a wɔhwɛ Ghana Kasahorow do a wɔfrɛ no Owura Enoch A. Adibuer na nkan no guamutsenanyi ma Asɔɛe a wɔhwɛ Nsɛnkyerɛw edwuma do na nkan no ‘Ghana Association of Writers’ hɔn panyin Nana Kwesi Gyan-Apenteng na etsitsir binom a wɔka ho. +Agodzifo a wofi skuul ahorow mu gyegyee ahɔho no enyi na esuafo no bi so dzii agor na binom so bɔtoow awensɛm. Afei, wɔdaa guamutsenanyi ma dwumadzi no edzi. Nna guamutsenanyi no nye Ɔbemfo Charles Owu-Ewie a nna nkan no ɔno na nna ɔhwɛ esuafo nsɛnsɛm do wɔ Simpa Suapɔn no nkorbata a wɔhwɛ Ghana Kasahorow do wɔ Edwumako. Ɔdze n’anodzisɛm roto gua no, ɔkasae faa mfaso a ɔwɔ Ghana kasahorow no nsuae ho na ɔhyɛɛ esuafo nkuran dɛ wɔmbɔ mbɔdzen nsua honankasa hɔn kasaa wɔ skuul. +Ɔbemfo dze n’anodzisɛm too gua no, suanyi bi bɔtoo Mfantse awensɛm na Owura Evans Gyenne-Mensah a ɔno nye Ɔpanyin a ɔhwɛ mbuukuu ne ntsintsimii na no mpuei nsɛnsɛm do ma Asoɛe a wɔhwɛ Ghana Kasahorow do dze n’anodzisɛm too gua. Ɔkasae faa Mfunuma Kasa Da no n’abakɔsɛm ho. Ɔkasae wiei no, mpanyimfo maa Bolingo Consult kwan ma Ebenezer Kobinah Offen a ɔkyerɛw Mfantse kasee ma akannews.com bɛkasae faa akannews.com n’ahyɛse ho na siantsir a ɔaba dɛ ɔrebɛtsena no ho. Owiei no, agodzi ahorow na awensɛm no ntowee so kɔr do. +Nana Kwesi Gyan-Apenteng ne kasaa mu no, ɔkasae faa hia a ohia dɛ yɛyɛ Ghanamba yi, yɛdze hɛnankasa hɛn kasaa bedzi dwuma wɔ hɛn skuul ahorow mu, hɛn mbrahyɛbaguafie, nsɛnkyerɛw edwumayɛ mu na nhyiamu ahorow mu. N’enyi gyee ber a ɔtsee dɛ Bolingo Consultfo ahyɛ Akan kasee ne nkyerɛwee ase wɔ ntanɛtse do no na ɔbɔɔ hɔn abaw do na ɔhyɛɛ hɔn nkuran dɛ wɔmfa Ghana kasa nkaa no nka ho bi. +Dwumadzi no ne kyeame a ɔyɛ Edwumako Borɔfoyɛdur Skuul hɔn kyerɛkyerɛnyi panyin a wɔfrɛ no Owura Sylvester Ofosu dzii dɔm enyim gyegyee ntoboa na Okunyin G.F. Kojo Arthur a ɔyɛ Kwankyerɛfo Panyin ma ‘Centre For Indigenous Knowledge Systems’ no dze n’anodzisɛm bɔtoo gua. Ɔkasae faa tsirasɛm a ɔyɛ ‘Abɔdze’ ho. Dwumadzi no ase ara na wɔpaa Mbofra Nsɔwdo Skuul Abɔtsirmu Akyerɛw Kuw ho tam. +Ɔdze ne nsɛm reba ewiei no, guamutsenanyi Ɔbemfo Charles Owu-Ewie sanee sii hia a ohia dɛ yɛdze hɛn kasaa a wɔdze twaa hɛn funuma bɛkyerɛ hɛn nyimpaban no do bio. Ɔsɔfo a ber no nna mpaabɔ hyɛ ne nsa no bɔɔ mpaa dze dwumadzi no nyinara kɔr n’ewiei. +Afe 2023 Amanaman Mfunuma Kasa Da a ɔkɔr do wɔ Mando SHTS yɛ dwumadzi bi a Young Writers Foundation Ghana nye Asoɛe a wɔhwɛ Ghana Nwomasua do na Asoɛe a wɔhwɛ Ghana Kasahorow do kaa hɔn tsir bɔɔ mu yɛe ma biribiara wiee asomdwee na konyimdzi mu. +",4244,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ndwom yɛ adze bi ɔdze nkenyan ba nyimpa n’abrabɔ mu ma opuhin nyimpa no ma odzi dwuma soronko. Ghana ɔdwontonyi a ɔagye dzin yie,  Gladstorm Kwabena Akwaboah Jnr. a dowdowara frɛ no Akwaboah nam kwan soronko bi do dze ndwom dɛɛdɛw bi abɔto gua. No ndwom aɔdze ato gua no mu bi nye, Obiaa, Awerɛkyekyer, Posti me na pii a ɔkeka ho. Ndwom yi yɛ ndowm a ofi no mu ayɛ dze robɔ Ghana Black Star fo kyidɔm na ɔdze ahyɛ hɔn nkuran ma woeetum edzi konyim wɔ 2022 Qatar bɔɔlbɔ akansi a FIFA mpanyimfo ahyehyɛ no mu. +Dzin ɔda ndwom no do nye ‘’Bring Back the Love’’. Ndwom yi bɔto abɛɛfo ntentan yi do wɔ Fida, Fankwa 16, 2022. Nsɛm a ɔdwontonyi Akwaboah dze too gua nye dɛ, ɔyɛ adze Ghana Black Star bɔɔlbɔ kuw no botum edzi konyim wɔ wiadze nyinaa bɔɔlbɔ akansi no mu na dɛm ndwom a ɔdze abɔto gua yi bɔboa hɔn na ama hɔn nkuranhyɛ ma woeetum edzi konyim wɔ Qatar agokansi no mu na mpo dza a ɔkyɛn dɛm. +https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=video&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwj52q3R-KT6AhWZ0oUKHVcwBDoQuAJ6BAgLEAU&url=https%3A%2F%2Fwww.youtube.com%2Fwatch%3Fv%3DpyAg70A_lBc&usg=AOvVaw0Tb2athYZkxRZ9tIath6Ae +Annso hɔ ara, ɔsanee ka dɛ, ber aso dɛ yɛsan dze ɔdɔ ba na obiara yɛ n’afamu dze ma yetum kenyan sumsum a nna nkyɛ ɔwɔ Ghana Black Star mu no ma ɔsan gyina ne nan do. Ndwom “Bring Back the Love” yɛ ndwom a ɔrohwɛhwɛ dɛ ɔbɔboa dowdow a hɔn enyi gye bɔɔlbɔ ho anaa wɔwɔ dɔ soronko ma bɔɔlbɔ wɔ wiadze afaanaa nyina na wɔtaa Ghana ekyir wɔ hɔn mpɛn anan a worukopue mu wɔ FIFA agokansi no mu no ma woeenya nkuranhyɛ. Tsema, ɔdɔ na kwan soronko a ɔafa do dze ndze ahyehyɛ ndwom no bɔboa atwe dowdowara ma wɔabɛtaa Ghana bɔɔbɔl kuw no ekyir. +Ghana adwontofo bi tse Kofi Kinaata, Frema Adunyame, Pope Skinny, Donzy, Fameye, na pii edzi kan akɔ abɛɛfo ntentan no do dze hɔn sɔpɔt akɛtaa ndwom “Bring Back the Love” ekyir. Iyi abɔ kwan ma dowdowara so dze ndwom “Bring Back the Love” reyɛ hɔn ho viidio dze roto abɛɛfo ntentan no do. Fankwa 23, 2022 mu no, Ghana na ɔnye Brazil besi anyɛnkofa akansi a ɔyɛ kwan soronko a wɔnam dze roboaboa hɔn ho akopue mu wɔ FIFA wiadze nyinaa agokansi no mu wɔ Qatar. +",2114,Latn,Fanti,fat +akannews,"Charles Kwadwo Fosu a dodowara frɛ no Daddy Lumba ebue kasafir fofor koraa wɔ Nkran. Ne kasafir nɔmba nye DLFM 106.9FM. Daddy Lumba dze nkaabɔ yi a ɔfa ne kasafir yi ho bɔtoo gua wɔ nankasa ne Facebook do a ɔmamfo rohwɛ enyim ber a wɔbɛtse kasafir ne nka wɔ mframa mu. Dza obefi mu aba biara no Akannews.com remmfa nnsie wo. +",325,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana Mampanyin, Nana Addo Dankwa Akufo-Addo, etwa Aban mu Soɛfo a ɔwɔ Asoɛe a wɔhwɛ Sikasɛm do, Owura Charles Adu Boahen, n’edwuma do Ɔberɛfɛw 14, 2022. +Dwowda, Ɔberɛfɛw 14, 2022 mu na nhwehwɛmu nsɛnkyerɛwfo, Anas Aremeyaw Anas dze bɔtoo abaɛfor ntentankɛse do dɛ no nhwehwɛmu a ɔayɛ ada no edzi dɛ Owura Charles Adu Boahen dze Ɔmampanyin n’Abedziekyir, Okunyin Mahamudu Bawumia, ne dzin repɛ dwɛɛtɛɛ $200,000 dɛ ɔyɛ sika a ɔmampanyin n’Abedziekyir no behia dɛ ɔnye hɔn bedzi ehyia edzi nkitaho afa dwuma a ɔpɛ dɛ obedzi wɔ ɔman no mu no ho. Dawurbɔ yi kyerɛ dɛ Owura Adu Boahen dze kaa ho dɛ Okunyin Bawumia bebisa dwumadzi no dɛ ɔmma n’ebusuafo binom kɔntragye ansaana ɔaboa na ɔataa hɔn ekyir ma oeetum dze hɔn edwuma no aba ɔman no. Dza amandzɛɛbɔ no dze too gua dɛ Owura Adu Boahen kae nye yi: +“Ekyerɛ dɛ ne mbae no akatua? Mekyerɛ dɛ, ɔno (Ɔmampanyin Abedziekyir no) dze, ema bɛyɛ Amɛrika Dɔla 200,000 dɛ ndaase anaa enyisɔ adze kakraabi a, oye.”. +Asɛm yi bɔtɔ gua anapa no na Ɔmampanyin dze too ne Facebook prama do dɛ, “Menya no ntsee dɛ Anas Aremeyaw Anas ne sene bi (dɛ mbrɛ ɔdze abɔto n’abaɛfor nkitahodzi prama do no) a oyi Aban mu Soɛfo a ɔwɔ Asoɛe a ɔhwɛ Sikasɛm do, Owura Charles Adu Boahen, kyerɛ dɛ ɔdze me dzin regye sika efi dwumadzifo binom hɔ. Mebɛpɛ dɛ medze to gua dɛ sɛ dza wɔkyerɛ Soɛfo no ayɛ no wɔ sene no mu dɛmara dze a, onnyi tsena dzibew a ɔwɔ no do. Ɔwɔ dɛ wotu no na wɔ yɛ no ho nhwehwɛmu.” +Ɔmampanyin Abedziekyir dze kaa ho dɛ onnyim nhyiamu anaa sika a wɔreka ho a asɛm dɛ Soɛfo Adu Boahen edzi ho dwuma no ho hwee. Ɔse adze ohia tsitsir wɔ n’abrabɔ mu nye nyimpa enyim enyidzi a ɔwɔ, na ɔmma kwan ma obiara mmfa prɔwee nnhu ne dzin ho fi. +Ɔdze iyi too gua no, enndzi dɔnhwer mpo na krataa fi Ɔmampanyin n’atsenae baa dɛ Ɔmampanyin etwa Owura Charles Adu Boahen no dwumadzi dɛ Aban mu Soɛfo a ɔwɔ Asoɛe a ɔhwɛ Sikasɛm do. Krataa no mu nsɛm no nye yi: +“ƆMAMPANYIN NANA AKUFO-ADDO APAM CHARLES ADU BOAHEN +Ɔmampanyin, Nana Addo Dankwa Akufo-Addo, etwa Aban mu Soɛfo a ɔwɔ Asoɛe a ɔhwɛ Sikasɛm do, Owura Charles Adu Boahen, no dwumadzi mu a ɔka adze seseiara. +Onyaa sombo a wɔdze abɔ Ɔsoɛfo no wɔ oyikyerɛ, “Galamsey Economy” mu no ekyir no, Ɔmampanyin no nye Owura Adu Boahen kasae. Iyi ekyir na osii egyinae no dɛ Ibotwa no dwumadzi do, na ɔdze n’sɛm no ama Afonmuhyɛ na Prɔwee ho Sombobɔnyi (Special Prosecutor) no ma ɔaayɛ ho nhwehwɛmu. +Ɔmampanyin no daa Owura Adu Boahen ase wɔ edwumadzen ɔayɛ asom n’anan fi ber wɔpaw no wɔ afe 2017 mu, na ɔdze n’adwenhwehwɛ maa no dɛ onsi no yie wɔ ne ndaamba dwumadzi mu.” +Nkitahodzi ho Kwankyerɛfo a ɔwɔ Ɔmampanyin n’atsenae, Owura Eugene Arhin na ne dabaa da krataa yi ase. +",2650,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ansaana Aborɔfo dze nwomasua reba ɔman yi mu no, nna hɛn nkorɔfo wɔ kwan a wɔfa do nye hɔnho dzi nkitaho. Dɛm akwan no bi nye kyen kasa. Kyen yɛ adze a nna wodua do bɔ amandzɛɛ wɔ ɔko ber mu. Iyi ntsi, nna ohia dɛ ɔmamba biara hu kyen kasa ama sɛ wɔdze rekasa kyerɛ no a, ɔatse ase. Sɛ odu ber a no mu yɛ dzen a, kyen bɔ ɔmamfo kɔkɔ . Ɔkyerɛ nsordaafo dza wɔnyɛ wɔ akono so. +Asafokuw biara wɔ ne kyen kasa soronko na anamɔn a wobotu biara gyina kyen akwankyerɛ do. +Dza nna ɔyɛ enyigye wɔ ho nye dɛ ,sɛ obi mmfi wo kurom a, ɔrenntse dza wo kyen reka kyerɛ wo ase. Wɔpɛ dɛ obiara tse kyen no su ntsi, nna wɔdze si bea a ɔkrɔn papaapa wɔ kurom. Wɔdze kyen frɛ ɔmamfo ba nhyiamu ase. Sɛ okehia dɛ ɔhen frɛ ne mamfoe ma wɔadwendwen ehiasɛm bi ho a, ɔhen ma wɔbɔ kyen frɛ hɔn. Beebi wɔ hɔ a, sɛ wɔbɔ kyen mu ebiasa pɛr, nna ɔwɔ dɛ obiara yɛ ntsɛm kɔ ahemfie . +Wɔdze kyen yɛ mpontu na kwasafodwuma pii wɔ mbeambea. Wodua akyen do dze nkorɔfo nsabran huhuor hɔn wɔ ndze pa a wɔyɛ wɔ ɔman no mu no ho. Odu ɔman afahyɛ kɛse biara ber a, wɔdze kyen frɛ nkorɔfo a wɔtse dɛm no,ma wɔsor saw . Obi so tum sera kyenbɔnyi no ma no. +Ɔtɔ fa bi so a, wɔdze kyen sua adze na wɔdze gye hɔn enyi . Odu dɛm aber yi a, wɔdze gye hɔn enyi . Wɔdze kyenbɔ na ndwontow hyɛ nkorɔfo nkuran dɛ mma wɔnnyɛ enyihaw na wɔnyɛ edwumadzen. Ndzɛmba bi so a wɔfa kyen do kasa tsia nye nsekubɔ ,ndwamanyɛ ,awarto , mbɔdarto ,bɔgyafora na asabow . +Ndɛ mber yi, kyen kasa da ho wɔ hɔ . Wɔdze sua adze pii na wɔdze kyerɛ ber so. Nkyen ahorow a wotum dze nyan no bi nye etumpan, merefrɛ wo, frɔntɔmfrɔn, bɔmbaa, kyensin, nkrawiri, duakor, apirade na mpintsin. +Akanfo kyerɛ dɛ, wotum wo obi ɔkyerɛma anaa itum sua fi nsewnom na aforfor hɔ. Kyenka anaa ayan wɔ nkyekyɛmu ahorow anan. +Dza odzikan nye nsɛm a wɔyan no eguabɔ ase anaa wɔdze kyia ma damirifa anaa wɔdze pon amanfo hyia +Dza otsia ebien nye dza ɔkyerɛma nyan no anapa ndɔnan a adze rebɛkye ma woedzi Adɛe no. Wɔfrɛ dɛm anyan yi enyanenyan. Ɔkyerɛma dze nyannyan Ɔberempɔn na ne mamfoe na afei, ɔdze kyerɛ nsamanfo a wɔbaa fie anafua no dɛ, adze akye ntsi wɔnyɛ no ntsɛm nkɔ bea a wofi bae. +Dza otsia ebiasa nye abɔdzin. Ɔyɛ nsɛm a Ɔkyerɛma nyan dze kaakaa ahemfo a wɔkɔ hɔn nsamanekyir. Yɛfrɛ dɛm ayan no yampea +Ayan ne nkyekyɛmu a odzi ewiei nye abɛbu. Ɔyɛ nsɛm a wɔka dze forafora ayan a ɔwɔ sor ha yi mu . Ɔyɛ ayan ne fa a ɔwɔ dɛ ɔkyerɛma biara hu anaa osua no yie. +",2384,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mfantsefo dze kɔtɔ ka aprɛprɛnsa ho ma ɔyɛ akɔndɔ. +Nkɔtɔ yɛ nam bi a wɔwɔ baka mu, esutsen mu, po mu, nsutaae mu na nsu ahorow mu a etwa hɛnho ehyia wɔ wiadze n’afɛndzeanan nyinara mu. Nkɔtɔ bi so tum tsena asaase do. Nkɔtɔ yɛ adze bi a binom dze yɛ hɔn edwuma nya mu sika hwɛ hɔnho. Dɛm nkorɔfo yi mu binom nye afarfo a nkɔtɔ pɛ hɔnho asɛm kehyia hɔn ebowa ma wɔkyer hɔn no. Hɔn a wɔdze kɔtɔ yɛ hɔn edwuma no, wɔfrɛ hɔn nkɔtɔkyefo, nna tserɛ, wɔkyer nkɔtɔ tɔn nya mu sika. +Mfaso kor a ɔwɔ nkɔtɔ mu no nye hɔn edzibandur soronko a ɔdze ma nyimpadua no. Sɛ obi we kɔtɔ a, edzibandur ahorow na ɔdze ma ne nyimpadua no. Edzibandur a yenya no wɔ nam mu no bi wɔ mu. Dza yenya no wɔ eduaba na atosodze mu no bi so wɔ mu na yɛsan nya Omega-3 angoa so wɔ mu bi. Angoa sɔkyee nnyi mu na iyi ma sɛ obi dzi bi a, ɔma onya apɔwmudzen mapa. +Sɛ yɛdze edzibandur ahorow a kɔtɔ dze ma nyimpadua no si nkyɛn a, nkɔtɔ ho wɔ mfaso ma hɛn atsenae no so. Wɔyɛ mbowa bi a wɔboa kyer mbowabambowamba a wɔhaw nyimpa na mbowa ahorow adwen na wɔsan so yɛ edziban ma mbowa binom, nkankan nsumunam na abɔdze ahorow a wɔwɔ nsu ahorow mu no. Iyi boa ma nduadzewa na mbowadoma ahorow hɔn atsenae kɔ do asomdwee mu. +Nkɔtɔ ho wɔ mfaso wɔ hɛn amambra ahorow a yɛwɔ no mu so. Yɛdze nkɔtɔ ka kusum edziban ahorow ho. Mfantsefo dze kɔtɔ ka aprɛprɛnsa ho ma ɔyɛ akɔndɔ. Akanfo tsitsir, dze to hɔn fufu na abenkwan do dzi ma ɔyɛ akɔndɔ. Awonafo so dze nkɔtɔ a wɔwɔ nsu mu no yɛ nkunuma nkwan anaa frɔwee dze tsew hɔn akplɛ anaa banku akɔndɔakɔndɔ. Nkɔtɔkyefo so nya sika wɔ mu. Nkɔtɔkyefo sua nkɔtɔ mfir pa hɔn tontɔn ma edzibanyɛfo a wɔwɔ nkurow akɛse mu. Iyi boa hɔn ma wonya sika dze hwɛ hɔnho na hɔn ebusuafo. +Ɔhaw a ɔwɔ nkɔtɔkyer ho no nye suro dɛ hɔn ase botu wɔ asaase yi do ɔnam nyimpa ne ndzeyɛɛ bɔn ahorow a ɔpam mboa no anaa okunkum hɔn basabasa no. Otwar dɛ aban hwɛ bɔ nkɔtɔ ho ban amma hɔn ase eetu ama aaboa ma nkyirmba eenya bi awe enya mu edzibandur ahorow no bi. +Nkɔtɔ yɛ mbowa bi a mfaso a ɔwɔ mu dɔɔ so. Otwar dɛ yɛbɔ hɔnho ban kwan biara do na onnyi dɛ yɛyɛ hɔn basabasa. Otwar dɛ yɛbɔ mbɔdzen we kɔtɔ anaa yɛdze kɔtɔ ka hɛn edziban ho. +",2120,Latn,Fanti,fat +akannews,"Aso ohia dɛ mbasiafo dze hɔnho bɛhyɛ amanyɛsɛm mu? +Mbasiafo a wɔdze hɔn ho ewura amanyɛsɛm mu wɔ ɔman Ghana mu no abɛyɛ adze a nyimpa dodowara ka ho asɛm. Binom ka dɛ nkyɛ ho nnhia dɛ basia dze no ho bowura amanyɛsɛm mu na dɛmara so na binom so gyina hɔn nan do dɛ bɔn biara nnyi ho dɛ basia dze no ho bɛhyɛ amanyɛnsɛm mu. +Mber kakra ntamu mu no, Mbasiafo dodowara na woenya dɔ na pɛ dɛ wɔdze hɔnho bɛhɛn amanyɛsɛm mu. Ɔnam biara benya fapem papa na etu mpon a, ogyina mbabun do; dɛ banyin anaa basia. Sɛ yɛhwɛ hɛn abotow mpesua do na ɔman yi mu a, mbaa dzi akotsen mapa wɔ mpontu nsɛnsɛm ho ara yie na ɔboa ma ɔman no kɔ nkan. Akyerɛw yi bɛda hia a ohia dɛ mbasiafo dze hɔn ho bɛhyɛ amanyɛsɛm mu. +Nhwehwɛmu ada no edzi dɛ, mbasiafo dodow a wɔdze hɔn ho ahyɛ amanyɛsɛm mu no akɔ sor. Iyi boa mbasiafo ma wotum nya akwangya kyerɛ hɔn adwen fa nsɛnsɛm ahorow a ɔko tsia mbasiafo wɔ ɔman no mu na ama woetum apɛ kwan pa esiw ano kwan. +Nkaa no a nkyɛ mbanyin nko na wodzi akotsen wɔ amanyɛsɛm mu no, nna wɔtɔ dɛ mpɛn pii no wɔyɛ nhyehyɛɛ a ɔboa hɔnanka anaa kumaa bi kyɛn mbasiafo. Ne nyinara nye dɛ nna mbasiafo dodowara mmfaa hɔn ho nnhyɛ amanyɛsɛm mu a ɔbɔboa ma yenya mbasiafo dodow wɔ mbrahyɛbeguafie a wobegyina mu aka bi ama mbasiafo ma mpanyimfo agye ato mu. Iyi da no edzi pefee wɔ dza mpanyimfo kae no ho dɛ, “Sɛ annkasa wo tsir ho a, woyi wo oyibɔn”. Mbasiafo a wɔdze hɔn ho ahyɛ amanyɛsɛm mu no aboa esiw dɛm tsebea no ano kwan ma ndɛ yi mbasiafo tum per boa ma aban dze nhyehyɛɛ pa to gua a mbasiafo nya ho mfaso. +Mbasiafo hɔn akotsen a wodzi no wɔ amanyɛsɛm mu no aboa ma ɔman no mpontu ho nsɛm akɔ sor. Mbasiafo pii na ndɛ yi wɔreper pɛ nyimdzee fa amanyɛsɛm ho na wotum gyina hɔn nyimdzee do anaa wɔdze boa dze nhyehyɛɛ pa to gua dze per ɔman no no mpontu na kankɔ. Mbasiafo pii na ndɛ yi wokitsa dzibew akɛseakɛse wɔ amanyɛsɛm mu. Hɔn mboa wɔ asetsena mu nsɛnsɛm ho na nyimpa no mpontu ho no ma hɔn akwangya ma wotum nya dzibew ahorow wɔ amanyɛsɛm mu dɛ mbanyin ara pɛr. Sɛ yɛhwɛ ɔman Ghana mu a, mbasiafo pii na ndɛ yi wɔayɛ ekunyin wɔ amanyɛsɛm mu a ɔyɛ enyigyesɛm dze ma mbaa na ayɛ susudua pa dze ama mbasiafo a wɔreba. Binom yɛ mbrahyɛbagyafo, edwumakuw bi mu mpanyimfo, Soɛfo, mbranyimfo ekukudam wɔ amanyɛsɛm mu, Mansin aban krache na pii a ɔkeka ho. +Ɔtɔ do bio, ɔhaw na ndzɛmba ahorow pii na ɔkotsia mbaa a ohia dɛ yɛbɔsɔw ano naaso ɔnnyɛ adze a ɔda famu. Nsesa bɛba a gyedɛ yenya mbaa a wɔwɔ amanyɛsɛm mu a wɔkasa a odu ekyir na wɔka hɔn a wɔhwɛ yɛ nhyehyɛɛ wɔ ɔman no mu no ho. Mber bi bae a nna mbasiafo a wɔwɔ mbrahyɛbaguafie reper dɛ aban bɛgye mbra bi ato mu dɛ wɔbɛma nkorɔfo a wɔto mbaa mbɔndaa (rape) asotwe a no mu yɛ dzen. Iyi kesi dɛn? Annkesi hwee osiandɛ nna yennyi mbasiafo dodow wɔ mbrahyɛbaguafie a wɔbɔboa akasa mu ma aban no etum agye mbra no ato mu. Sɛ mbasiafo dze hɔn ho hyɛ amanyɛsɛm mu a, ɔboa ma mbasiafo so nya hɔn kyɛfa wɔ banbɔ nsɛnsɛm ho wɔ ɔman no. +Dza otwa tun nye dɛ, sɛ mbasiafo dze hɔn ho hyɛ amanyɛnsɛm mu a, ɔboa ma kabimamenkabi amanbu na pɛrpɛryɛ kɔ do wɔ ɔman no mu. Iyi bɛma obiara akwangya, dɛ banyin anaa basia ma woetum akyerɛ n’adwen afa nsɛnsɛm a ɔkɔdo wɔ ɔman no mu na aboa dze mpontu aba osiandɛ nyansa nnyi baakofo ne tsir mu. +Iyinom da no edzi pefee dɛ amanyɛsɛm nnyɛ mbanyin nko dze naaso ohia dɛ mbasiafo so dze hɔn ho bɛhyɛ amanyɛsɛm mu dze hɔn nyimdzee aboa ma ɔman no etu mpon. +",3353,Latn,Fanti,fat +akannews,"Dɛ mbrɛ nhwehwɛmu ada no edzi no, awargyaa kɔ araa na ɔrokɔ sor. Ɔtɔfa bi a, awarfo piinara nndwen nsunsuando a awargyaa dze ba hɔn abrabɔ mu na mpo hɔn mba na hɔn ebusua do gyedɛ oesi ewie. Dodowara na wogyaa awar wie ansaana woehu dɛ awargyaa ho nsunsuando nnyɛ adze pa. Sɛ awargyaa ba a, mbofra na wɔkɔ haw mu kɛsenara a ɔdze hɔn kɔ tsebea ahorow pii mu. +Ɔfa yi bɛda nsunsuando ahorow pii awargyaa dze ba mbofra, yer, kun na ebusua do no edzi. +Odzi kan, sɛ awargyaa ba na mba wɔ awar no mu a, ɔma hɔn asetsena yɛ basabasa. Awargyaa ba a, piinara na wɔfa ho yaw yi hɔn enyi fi hɔn mba do. Banyin no tum yi n’enyi na basia no so yi n’enyi. Aso sɛ ɔba no dɛm a, woana bɔhwɛ mbofra no wɔ hɔn edzidzi mu, ntarhyɛ mu, nwomasua mu na hɔn asetsena mu nsɛm. Dɛm mbofra yi brɛ wɔ asetsena mu na bowie ekyir no na hɔn mu bi afa suban a ɔnnyɛ aka hɔn abrabɔ ho. +Boi, awargyaa ma mbofra hweer ɔdɔ a nkyɛ ɔsɛ dɛ wonya no hɔn awofo nkyɛn. Awar mu no, basia na banyin no kyerɛ hɔn mbofra ɔdɔ. Kwan ahorow pii do na awarfo no fa do ma hɔn mba no hu dɛ wɔdɔ hɔn. Binom dze hɔn mba tutu akwan kɔ mbeabea ahorow a ɔma hɔn enyigye. Binom so totɔ ndzɛmba a wɔpɛ dze ma hɔn dze Kyerɛ hɔn ɔdɔ. Mpɛm pii no sɛ awargyaa ba na ahwɛyie ammba a, dɛm ndzeyɛɛ yi nnkɔ do bio mma mbofra no tsitsiriw nye ber a banyin na basia no reper dɛ mbofra no bɛba abedzi ne nkyɛn na iyi ma wohun dɛ ɔdɔ no a nkyɛ hɔn awofo wɔ ma hɔn no nnyi hɔ dɛm boi. Dɛm tsebea yi tum dze adwen mu ntawantawa brɛ mbofra no ma onya nsunsuando wɔ hɔn abrabɔ ma tsitsiriw nye hɔn awar mu. +Dza otsia bio a awargyaa dze ba nye mperwa nyinsen. Ɔnam dɛ sɛ awargyaa ba a banyin na basia no enyi nnkɔ hɔn mbofra ho ntsi, wotum dze hɔn ho bɔ anyɛnkofo na wosua suban ahorow tse dɛ, mbanyinsɛm, nsanom , ewi, ndubabɔn no nnomee, edwamanbɔ na pii a ɔkeka ho. Edwamanbɔ anaa nsanom no mu no, sɛ abofra no yɛ basia a, obi tum to no mmɔndaa ma nyinsen tum ba. Iyi tum ma abofra no ne daakye sɛɛ a ne farbaa nyinara yɛ awargyaa. +Awargyaa tum ma awarfo no bi tum dzi dɛm. Mpɛm pii no, akasakasa na okowie awargyaa na obiara so dzi ho dase dɛ awargyaa so tum kowie basabasayɛ. Awargyaa tum dze ɔtan bɔto awarfo no ntamu a otum ma afa kor nya adwembɔn fa afa kor no ho. Yaw a afanu no nya wɔ awargyaa n’ekyir no tum hyɛ hɔn mu biara;dɛ banyin anaa basia no ma odzi kor dɛm. Obi mpo tum dzi afa kor no ntɛntɛ dze asede gu no ho anaa mpo otum dze dua anaa dadze bɔ no dzi no dɛm. +Sɛ yɛhwɛ dza osi wɔ awargyaa ekyir, ɔnnyɛ adze a ɔyɛ ahomka osiandɛ ɔmmboa ma mbofra nnya ntsetsee pa. Ɔyɛ awofo hɔn asɛdze dɛ wɔbɛma hɔn mbofra ntsetsee pa amma wɔammbɛyɛ ɔhaw amma hɔn na ɔman no daakye. Iyi ntsi, wɔkyerɛkyerɛ hɔn ndzɛmba ahorow pii a ɔboa mbofra ma wonya ntsetsee pa. Iyi yɛ adze a banyin na basia no ka hɔn ho bomu yɛ naaso sɛ awargyaa ba, afanu no mmfa hɔn ho nhyɛ mu yie ntsetse mbofra no dɛ mbrɛ ɔsɛ dɛ wɔyɛ no. Wogyaa mbofra no abrabɔ hyɛ hɔnankasa hɔn nsa ma wɔyɛ dza a wɔpɛ a awofo akwankyerɛ biara nnka ho. Iyi mmboa ma mbofra nnya ntsetsee pa. +Nsunsuando a otwa tun wɔ akyerɛw yi mu a ɔnam awargyaa do ba nye edwamanbɔ. Mbanyin na mbasiafo dze hɔn ho wura edwamanbɔ mu ɔnam dza osi hɔn enyi do a wɔrohwehwɛ ntsi. Edwumanbɔ yɛ ber a banyin anaa basia a ɔawar anaa ɔnnwaree bedzi mpamu agor. Ɔnam dɛ woegu awar ntsi, basia no anaa banyin no hu dɛ ɔdze no ho na no dɛm ntsi, otum yɛ dza a ɔpɛ. Sɛ ɔyɛ basia na ɔnnyɛ edwuma a, otum fa mbabyin dodow biara a ɔpɛ dɛ mbrɛ ɔbɛyɛ a obotum enya sika ahwɛ no ho na ne mba.Iyi tum ma nkorɔfo tum nya nda mu yarba a no nsunsuando yɛ ɔhaw kɛse. +Aso kwan bɛn na yebotum asɔw awargyaa ano dɛ ankorankor, ebusua na ɔman. +",3587,Latn,Fanti,fat +akannews,"Elon Musk, South Africanyi a ɔno nye Twitterwura dze nhyehyɛɛ fofor koraa abɔbɔ adze fa dwumadzi ahorow a ɔkɔ do wɔ Twitter no ma ayɛ kasa. Afe 2022 mu no na Owura Elon Musk dze ne nsa hyɛɛ nkrataa ase tɔɔ Twitter sohyial midia prama no. Ɔtɔɔ aapo no Amereka sika ɔpepem eduanan ($44B). Sɛ yɛka Twitter a, dodowara frɛ no “Anoma Aapo” kɛpem dɛ, n’asɛnkyerɛdze no yɛ anoma a ɔrobɔ n’atsaban mu. +Fitsi afe 2022 a Elon Musk tɔɔ Twitter no, nsesa pii na ɔdze aba a ama dwumadzi ahorow wɔ aapo no do ayɛ dza ɔwɔ hɔ. Odzi kan, ɔdze mbra bi bae a ɔma kwan ma hɔn a wɔpɛ Twitter baagye a ɔkyerɛ dɛ wɔyɛ nyimpa etsitsir, edwumakuw akɛse, aban asoeɛ ahorow, aban edwumayɛfo na dza ɔka ho no bɔbɔɔ adze. Sɛ epɛ dɛm baagye no bi a, otwar dɛ itua $8 bosoom biara. Ɔfrɛ dɛm Twitter baagye yi “Twitter Blue Badge”. Ɔnam do ma hɔn a nkyɛ nkan no, ɔnam hɔn dzibew anaa hɔn mbɔdzembɔ ntsi Twittefo dze baagye no bɔ hɔn abaw do no hweer hɔn baagye no ma ɔbɛyɛɛ akasakasa. +Annkyɛr biara na ɔsanee dze nhyehyɛɛ fofor so dze bɔbɔɔ adze. Dɛm nhyehyɛɛ no nye dɛ, sɛ epɛ dɛ ihu dɛ Twitterfo ankasa na wɔdze baagye no ama obi anaa ɔatɔ a, imia no dwumadzidzin no do a, ɔbɛda no edzi akyerɛ wo. Dɛm no mpo no, sɛ eyɛ aban edwumayɛnyi bi a, ɔsor wo baagye no n’ahosu. Sɛ eyɛ edwumakuw tsitsir bi so a, dɛmara na ɔsor wo baagye no n’ahosu. Ahoso no yɛ ebiasa; wimu, nson na akokɔangua. Iyi so dze akasakasa bae eso, dza ɔdze n’adze no, ɔdze bankum na ɔdze gye. Ɔwo nye woana kotu sikanyi fo? Eka koraa a, ɔbɛfa n’aso ekyir. +Fitsi ber a ɔtɔɔ Twitter no, nhyehyɛɛ ahorow a ɔdze aba no dze, sɛ meka dɛ mereka ho asɛm a adze bɛsa me akye me. Dza ɔdze abɔbɔ adze wɔ Ayɛwoho, 2023 mu no na adan kɛdɛannda ama amamfo no. Nhyehyɛɛ bɛn? Nhyehyɛɛ no nye dɛ, sɛ etua dɛ Twitter mma wo baagye no bi a, dabiara no, ewɔ ho kwan dɛ ibohu nsɛm a amamfo aka wɔ Twitter do nkorkor mpem esia (6000). Sɛ innyi baagye no bi a, dabiara no, ewɔ ho kwan dɛ ibohu nsɛm a amamfo aka nkorkor ahaesia (600) pɛr. Hɔn a wobobue akawonto fofor no so no, wɔwɔ ho kwan dɛ wobohu nsɛm nkorkor ahaebiasa (300) a nkorɔfo aka. Ne siantsir tsitsir a ɔdze dɛm mbra yi abɔbɔ adze no nye dɛ, ɔdɛ, nkorɔfo bɔ kaw wɔ deta ho dodow ntsi nhyehyɛɛ fofor a ɔdze abɔbɔ adze no bɔboa atsew hɔn deta beberebe no dwumadzi do. +Ɔdze nhyehyɛɛ yi bɔbɔɔ adze no, mbrɛ nna nkorɔfo robɔ n’ekyir no ntsi, annkyɛr biara na ɔsanee sesaa mu. Afei dze, sɛ etua wo baagye sika no a, ibohu nsɛm nkorkor mpem awɔtwe (8000) a nkorɔfo aka. Sɛ inntuae so a, ibohu nsɛm nkorkor ahaawɔtwe (800) a nkorɔfo aka. +Elon Musk dze nhyehyɛɛ fofor yi a ɔfa Twitter do dwumadzi bɔbɔɔ adze no, etsitsir na nyimpa dodowara na wɔaka etsia, eso Owura Musk dze, oebubu ndua egu n’aso mu a ɔnntse mpo dɛ odogo bi runu abɛ. Aso nhyehyɛɛ fofor yi bɔboa tse dɛ mbrɛ Twitterwura Elon Musk rekyerɛ no? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn sohyial midia mprama ahorow no do. +",2837,Latn,Fanti,fat +akannews,"Banda Mansin no Mbrahyɛbaguanyi, Owura Ahmed Ibrahim, se dɛ sɛ ɔba no dɛ wɔnntsew kuw bi wɔ mbrahyɛbaguafie ma wɔnyɛ nhwehwɛmu wɔ Okunyin Mahamudu Bawumia na Owura Charles Adu Boahen nsɛnsɛm no ho a, wonnkenya mu nsunsuando papa biara. Ɔkyerɛɛ mu dɛ nhwehwɛmu binom mbrahyɛbguafie no ayɛ afa ɔman no mu mpanyimfo binom wɔabɔ hɔn sombo ho dadaw no annsɔ enyi. Ɔdaa asɛm yi edzi kyerɛɛ JoyNews dɛ, +“Ɔwɔ mu dɛ midzi baano wɔ Mbrahyɛbaguamu dze, minnyaa atsemu wɔ mbrahyɛbaguamu nhwehwɛmu wɔayɛ etwa mu wɔ dɛm nsɛm yi ara binom ho osiandɛ mbrahyɛbagua no nntum nndzi dwuma pa. Ne nyinara hyɛ Asoɛfo afofor kutupɔw ma wɔkɔ do yɛ ndzɛmba kor no ara ɔnam dɛ hɔn aban na ɔwɔ do. Dɛm ntsi onnkeye dɛ wɔbɛfrɛ Mbrahyɛbaguafie nhwehwɛmu osiandɛ wonnkotum ayɛ.” +Ɔdze asɛm yi too gua ber a Joy dawurbɔfo frɛɛ no wɔ hɔn kaseebɔ mu bisaa n’adwenkyerɛ wɔ Ɔmampanyin ne gyinae a osii dɛ ɔpaam no Soɛfo, Owura Charles Adu Boahen na ɔtoow no maa Afonmuhyɛ na Prɔwee ho Sombobɔnyi no dɛ ɔnyɛ n’asɛm no ho nhwehwɛmu no ho. Ɔmampanyin no sii dɛm gyinae osiandɛ nna Nhwehwɛmu Nsɛnkyerɛwfo, Anas Aremeyaw Anas, dze amandzɛɛbɔ abɔto gua dɛ Owura Adu Boahen dze Ɔmampanyin Abedziekyir, Okunyin Mahamudu Bawumia, ne dzin regye sika fi dwumadzifo binom hɔ. +Asɛmbisa yi ho nyiano na Onyimnyamfo Ahmed Ibrahim kyerɛɛ mu dɛ, “Dɛ ɔmampanyin adan asɛm no ama Afonmuhyɛ na Prɔwee ho Sombobɔnyi no nnkotum dze nsɛm no nyinara Epue, na ɔwɔ Edwumakuw a wɔyɛ Sikasɛm mu Krɔnosɛm ho nhwehwɛmu (EOCO) no so dze hɔn ho gye nhwehwɛmu no mu. Sɛ ekuw ebien anaa ebiasa gyina hɔnho do yɛ asɛm kor yi ara ho nhwehwɛmu a, annyɛ yie koraa no, hɔn mu kor dze nsunsuando papa nokwar turodoo wɔ mu bɛba.”. +Ɔkyerɛ dɛ ekuw yinom yɛ nhwehwɛmu no a, ɔbɔboa sen dɛ wɔbɛyɛ mbrahyɛbaguafie nhwehwɛmu, na ɔno dze, ɔnnkɛfa nsunsuando pa biara aba. +",1787,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana mampanyin Nana Addo Danquah Akuffo Addo atsew aporisifo hɔn atsenae fofor ano wɔ Kwabenya wɔ Nkran Kurowpɔn Mantɔw mu. Wukuda Ebɔbira 19, 2023 na aban tseew atsenae fofor yi ano. Atsenae fofor yi ne dzin nye “Kwabenya Aporisifo Atsenae Dwumadzi” a ɔhyɛ Ghana aban ne “Bambɔ Edwumayɛfo Hɔn Atsenae” enyidoadzehu no ase. Atsenae yi yɛ beebi a aporisifo mbaa na mbanyin na mpanyimfo bɛtsena na ɔhyɛ Asoɛe a wɔhwɛ Asaase na Ɔdomankodze Nsɛnsɛm ho no ase. +Ber a nna aban retsew aporisifo hɔn atsenae fofor yi ano no, aban mu mpanyimfo ekukudam na nna wɔwɔ dwumadzi no ase. Binom nye mampanyin Nana Addo Danquah Akuffo Addo, aporisifo panyin George Akuffo Dampare, Soɛefo a ɔhwɛ bambɔ nsɛnsɛm do Dominic Nitiwul na binom a wɔkeka ho. +Atsenae no wɔ adan aha enum na duanan (514) a eguaree, egyananbea na gyaadze hyehyɛ mu. Adan aha enum na duanan no, no mu aha ebiasa na eduonu ebien (322) na woesi ewie korakoraa a aporisifo no botum atsena mu. Dɛm adan a ayɛ krado no, abaɛfor ndzɛmba ahorow ayɛ mu ma ma a ɔbɔboa ma aporisifo yi na hɔn ebusua asetsena ayɛ asomdwee na enyigye. Bi nye agordzibea ahorow, mbofra skuul kesi mbofra nsɔwdo skuul, asɔr, na abaɛfor ndzɛmba ahorow a ɔkeka ho. +Ber a nna dwumadzi no rokɔ do no, iyi na mampanyin Nana Addo Danquah Akuffo Addo Danquah dze too gua: +“Atsenae yi a matsew ano ndɛ yi yɛ kurow akɛse mu aban dwumadzi a yɛato no dzin “Aviation City Redevelopment” dwumadzi a ɔwɔ Airport Enclave a ɔwɔ Nkran no no nsunsuando. Atsenae fofor a ɔwɔ abaɛfor ndzɛmba ahorow yi bobue kwan ma mpontu a aban nam amansuon-ankorankor nkitahodzi a aban nye “Unique Development” Edwumakuw no wɔ no ama hɛn aporisifo mbaa na mbanyin a edwumadzen ahyɛ hɔn ma no”. +Kwabenya Aporisifo Atsenae fofor a aban ebue yi yɛ enyidoadzehu bi a amamfo enyi agye ho a wɔrobɔ aban n’abaw do wɔ ho. Ɔyɛ adze bi a ɔdze mpontu bɛbrɛ aporisifo na Ghana Bambɔ Edwumakuw no nyinara. +",1884,Latn,Fanti,fat +akannews,"Awar mu enyigye nye mba. Ɔwofo biara ne daakye enyidado gyina ne mba do. Dɛm ntsi ɔwofo biara ɔwɔ dɛ ɔyɛ dza obotum biara dze hwɛ ne mba dze hɔn si yie wɔ abrabɔ mu. +Kyerɛw kronkron aka dɛ, “ tsetse abofra wɔ kwan a ɔwɔ dɛ ɔfa do no do na onyin a ɔnnkɛdan efi ho.”Dɛm ntsi ɔwofo biara ɔwɔ dɛ ɔdze edwumadzen wura mbofra mu na oyi akawadwer fi hɔn mu. Ɔnnyɛ edwumadze a onnkotum ayɛ wɔ ber a osuar yi, mbom edzibanyɛ, adzetɔn, kuayɛ na adzesua. Iyi bɔboa mbofra no ama sɛ wonyin a hɔn ho nnkɛkyer hɔn wɔ kwan biara do. +Dɛm dze ɔwɔ dɛ awofo biara dze ne ba basia kɔ skull ama daakye hɔn so ahwɛ hɔn. Mbofra pii hɔn awofo atow hɔn agyagyam ma wɔnenam kwan ho a wɔnnkɔ skuul. Binom so nenam mpoano a wɔnnkɔ skuul ridzi paa. +Sɛ yɛkɔ hɛn nkurow akɛse tse dɛ Nkran, Kumase na Takoradze mu a, yehu dɛ mbofra pii gyinagyina lɔre kwan ho ridzi gua. Dza yehu nye dɛ hon mu pii fifi nkuraase ahorow na woaba nkurow akɛse yi mu. +Dza ɔdze mbofra apaadzi yi ba kor nye mbofra a wɔannso awo na wɔawo . Sɛ obi annso awo na ɔwo a onntum nnyɛ edwuma papa biara a obotum dze ahwɛ abofra no ntsi odzi paa na ɔdze hwɛ abofra no na ɔnoara no ho. Adze kor so a ɔdze mbofra apaadzi ba nye awargu. Mpɛm pii no, sɛ awarfo gyaa awar a, hɔn mu biara mmbue n’enyi nnhwɛ mbofra no, ɔba no dɛm a, mbofra no hwehwɛ paa bi dzi dze hwɛ ho. +Owu so dze n’adzesoa nam. Owu ama mbofra pii ayɛ ngyanka, dɛm ntsi kwan a dɛm mbofra yi bɛfa do edzidzi ara nye dɛ wobedzi paa +Yehu bio so dɛ, awo dodow ama mbofra binom tsenatsena nkorɔfo nkyɛn dzi paa dze sika brɛ hɔn awofo ma wɔdze hwɛ hɔn nuanom nkakramba. +Ɔhaw a mbofra apaadzi dze ba mbofra do nye mprewa nyinsen, fakuw bɔn,ndurbɔn no nomee, adzewia na atɔfo wu a ɔnam akwanhyia do ba. Aban mbra tsi mbofra a wɔ dze hɔn yɛ edwumadzen. Dɛm ntsi aban pɛ dɛ abofra biara a ɔaso skuulkɔ no bɔkɔ skuul. Iyi ama aban etwa skuul fiisi nyinara mu. Skuul no bi mpo wɔ hɔ a, aban ma hɔn edziban ka ho. Aban reyɛ iyi nyina de mbrɛ ɔbɛyɛ a mbofra apaadzi befi ɔman yi mu korakora ntsi ɔwɔ dɛ awofo na ankorankor so yɛ hɔn afamudze dze boa. +",2039,Latn,Fanti,fat +akannews,"Guinea a ɔwɔ Ebibir Atɔree afamu bɛyɛɛ ɔman a otsia ebien wɔ Ebibiman asaasepɔn do a onya ne fahodzi fii Aborɔfo nhyɛdofo tum ase wɔ Ɔbɛsɛ 2, 1958 mu. Guinea ne fahodzi da nsew osiandɛ ɔpoow dɛ ɔnye French nhyɛdo aban no benya biribi yɛ na ɔfaa ne fahodzi a odzi mu a nna ɔyɛ dza odzi kan wɔ Ebibirmu ha ma aman nna wɔhyɛ French nhyɛdo amambu ase no. +Guinea hyɛɛ Frenchfo ase fi ber nna mfeha duakron no to kɔ n’ewiei, Ahmed Sekou Toure a nna ɔka eguadzifo nkabɔmu kuw ho na ɔbɔ hyew so wɔ amanyɛsɛm mu na odzii enyim wɔ Guinea ne fahodzi ne per no mu. Toure tseew amanyɛkuw Democratic Party of Guinea (Parti Démocratique de Guinée; PDG) wɔ afe 1947 mu a annkyɛr biara na onyaa Guinea mamfo hɔn ngyetomu na wɔtaa no ekyir so. +Afe 1956 mu no, Guinea toow amba a PDG dzii nkonyim soronko nna ɔyɛ nwanwa. Iyi ekyir no na kuw no hyɛɛ ase dɛ woreper fahodzi koraa efi France ase, na French mpanyimfo no amma hɔn aso wɔ dza wɔreper no ho. French aban no ma Guineafo akwanya dɛ wombu hɔn man, na wongyina hɔnho do wɔ French nkabɔmu (kuw a nna ɔhwɛ dɛ aman a France dzi hɔn do nyina bɛdze hɔnho mbom France bɛyɛ hɔn tsir ma wɔayɛ amanbu kor.) no mu, naaso PDG kuw no anngye annto mu na mbom wɔyɛɛ dɛ wɔbɔtow fahodzi ho egyinasi amba. +Fankwa 1958 mu no, egyinasi ambatow no kɔr do, na Guineafo no tow amba no nwanwa do dɛ wɔpɛ fahodzi. French aban no yii no nsordaafo na ne mpanyinfo nyinara fii Guinea dze kyerɛ dɛ wɔgye ambatow no nsunsuando no to mu, na ogyinaa iyi do daan tum no hyɛɛ Guinea man a wɔagye hɔn fahodzi no nsa. +Ahmed Sekou Toure bɛyɛɛ ɔmampanyin a odzi kan wɔ Guinea na amonmu no ara na ɔhyɛɛ ase dze ndzɛmba a ɔbɔboa ma mpontu aba guguu akwan mu. Ɔsanee nye Ebibiman ahorow no bi nyaa anyɛnkofa no mu yɛ dzen, nkanka hɔn a wɔwɔ Pan-Africa amandɔfo anamɔntu no mu no, na ɔbɛyɛɛ ɔkasafo ma Ebibiman koryɛ na pɛrpɛryɛ. +Guinea no pow a ɔpoow French nhyɛdo amambu na ɔper fahodzi-mu no hyɛɛ Ebibiman nkaa no nkuran dɛ wɔmper fahodzi a odzi mu koraa mfi hɔn nhyɛdo ewuranom hɔ. Guinea ne fahodzi no yɛɛ anamɔntu pa anamɔntu kɛse a nna ɔrokɔdo dɛ wɔreper fahodzi ama ebibiman no nyina no, na obuee kwan ma Ebibirmu aman ahorow pii ma wonyaa hɔn fahodzi na tum. +Ne tsia mu nye dɛ Guinea ne fahodzi bɛyɛ abakɔsɛm ma ɔman no na Ebibir asaasepɔn no nyinara. Ɔkyerɛɛ tum a ɔwɔ Ebibir amandɔ mu na nketse a Ebibifo sii dɛ wɔbɔko etsia aman afofor nhyɛdo amambu. Guinea ne fahodzi mperee ho dzin pa no tse hɔ bɛpem ndɛ, na no nkonyindzi no da ho ara hyɛ afofor nkuran wɔ hɔn wɔ abrabɔ, sikasɛm na amanyɛsɛm mu mpontu aperdzi mu wɔ Ebibirmu. +",2537,Latn,Fanti,fat +akannews,"Adze biara a Ɔdomankoma bɔe biara wɔ ne siantsir a ɔnam do ma wɔbɔe. Dɛm ndzɛmba yi bi tse abo, ndua, nsu, abotan na pii a ɔkeka ho. Dɛtse so yɛ adze kor so a ɔka Nyame n’abɔdze a no ho hia araa yie. Dɛtse gu mu ahorow pii. Yɛwɔ dɛtse kɔkɔɔ, tuntum, fitaa na dza ɔkeka ho. Iyinom mu biara wɔ adze pɔtsee a wotum dze yɛ ma odzi mu. +Akyerɛw yi bɔhwɛ ndzɛmba ahorow a yetum dze dɛtse kɔkɔɔ na tuntum yɛ wɔ hɛn daadaa asetsena mu. Ndzɛmba ahorow pii na wɔdze dɛtse yɛ. Hɔn mu piinara na odzidzi do yi. +Dza a odzi kan nye posi anaa ayewa dɛ mbrɛ hɛn nuanom Esuantsefo frɛ no no. Nkaa no nna nkyɛ hɛn nanaanom dze ahataw na kubebon na wɔdze dzi hɔn dwuma pii nkankanara nye hɔn edzidzisɛm mu. Hɛn nanaanom nam hɔn suahu na hɔn nyimdzii do dze dɛtse wen posi anaa ayewa a ndɛ yi no ho dwumadzi abɛgye ntsin na atahye ɔman Ghana na wiadze n’afɛnandze nyinara mu. +Ndɛ yi sɛ ekɔ efiefie na mbeambea wɔtɔn edziban ahorow pii a ibohu bi wɔ hɔ. Yetum so dze yɛ ehina a yɛdze nsu gu mu nom. Nnyɛ iyi nko, yetum so dze yɛ kutu dze noa edur nom. Mpanyimfo kyerɛ dɛ edur a yɛnoa no wɔ kutu mu no ye na ɔboa nyimpa n’apɔwmudzen papaapa. +Ɔtɔ do boi, yetum dze dɛtse yɛ ndzɛmba a yedzidzi na yɛnom mu. No mu bi nye prɛtse, kɔɔpoo, kyɛnsen a ɔwɔ ebuado anaa tsir. Neyɛ mu no, wɔdze fa akwan horow pii mu ma sɛ yɛdze dzi dwuma a ɔnnkɛfa ɔhaw mmbrɛ hɛn. +Sɛ yɛkɔ efiefie mu, edzesuabea ahorow, edwumakuw ahorow na mbeambea pii a, ɔno na nkorɔfo dze nhyiren sisi mu dze siesie hɔ ma ɔyɛ ƒɛw. +Sɛ yɛkɔ Aborɔkyirman na Ebibirman nkaa no mu a, adan ahorow pii na wɔdze dɛtse kɔkɔɔ atwa bolɔge esisi. Bi no mfonyi na ɔwɔ ase ha yi. Nkorɔfo kyerɛ dɛ sɛ yɛdze dɛtse kɔkɔɔ yi twa bolɔge si dan a, ɔma dan no no mu yɛ win na afei so ɔma dan no yɛ fɛw. Ndɛ ber yi mpo dze, nyimpa dodowara na wɔatsew hɔn ho egu mu dze risisi adan. +Ber a nna abaefor mfir a wɔdze noa edziban mmbae no, nna dɛtse kɔkɔɔ na hɛn nanaanom dze yɛ mbukyia noa do edziban ma ebusua mu no nyinara dzi. +Ɔnnso hɔ ara, yetum so dze dɛtse yɛ ohonyi a nkorɔfo dze siesie hɔn efiefie, edwuma na adezsuabea mu na nkankanara bea hotɛl anaa bea a nkorɔfo da anaa wɔkɛgye hɔn enyi. +Ndzɛmba ahorow pii na wɔdze dɛtse yɛ. Iyi ntsi, to w’enyi hwɛ wo mantamu na hwɛ ndzɛmba ahorow pii a wɔdze dɛtse ayɛ na nye me nkyɛ. +",2243,Latn,Fanti,fat +akannews,"Afadze ka ndzɛmba ahorow a pii ɔda hɛn amambra edzi dɛ Akanfo. Hɛn afadze ma yɛda nsew fii afofor ho. Sɛ yeyi kasa a yɛka fi hɔ a, obi n’afadze na mpɛm pii no ɔkyerɛ bea ofi. Nkaa no, nna nkyɛ dwumadzi biara na afadze a yɛdze pue ase. Sɛ ɔyɛ eyi a, tuntum, kɔkɔɔ na kɔben na yɛdze kɔ. +Sɛ ɔba no abadzinto anaa adze biara a ɔyɛ enyigyesɛm a, fitaa na akokɔangoa na yɛdze kɔ. Iyinom nyinara boa ma hɛn amambra tu mpɔn araa yie. +Nsakyer pii naa ba hɛn afadze mu ɔnam mbrɛ wiadze no nam rokɔ ntsi na iyinom asan ada no edzi pefee dɛ hɛn adzepamfo akɔ hɔn enyim araa yie wɔ edzepam mu. Sɛ yɛhwɛ mbrɛ nkaa no nna yesiesie hɛn ho kɔ dwumadzi ase no a, nsesa pii na aba mu. +Nkaa no sɛ wɔregye awar a, yehu dɛ awarfo no mmbɔ kaw pii wɔ hɔn afadze ho. Basia no dze tam pam selitse na kaba a ɔnnyɛ tuntann biara na banyin no so dze bi a hyɛda anaa tam pam sor na ase hyɛ kopue awargye no ase. Ndɛ ber yi dze ɔnntse dɛm koraaa. Basia no tɔ kente a no bo yɛ dzen na ɔyɛ fɛw hwehwɛ adzepamnyi a onyim abaefor kwan a ndɛ yi wɔfa do pam adze ma ahomka ba mu dze hyehyɛ no ho gɔsɔɔ kehia no kun. Banyin no so kɛpɛ afadze a ohomka wɔ mu kehia ne yer +Bio, sɛ yɛhwɛ ahosiesie anaa afadze a tsetse no hɛn nananom na mpanyimfo dze kɔ dwumadzi ase na ahosiesie a ndɛ yi yɛdze kɔ dwumadzi ase no a, ɔda no edzi pefee nsesa aba mu a no mu faa araa gyina adzepamfo hɔn nsaanoedwuma do. +Nkaa no sɛ yɛrokɔ eyiase a, hɛn afadze no yɛ dza ɔkyerɛ dɛ ampa, awerɛhow aba. Kwan mpo a onyia no besi tam no apam biribi ahyɛ no mpo kyerɛ tsebea a nyʋmpa no wɔ mu. Ebɛnadze na yehu no hɛn eyiyɛ afadze mu? Afadze a obi bɛfa dze akopue eyiyɛ ase no nnyɛ dza ɔyɛ kumaa koraa. Obi tum tɔ tam a no bo yɛ dzen na ɔdze ama nyimpa a osusu dɛ onyim adze pam ma oeedzi ho dwuma yie ama no. Iyi ntsi, behyia obi wɔ eyiadze no nna ɔkyɛn dɛ ɔrokɔ ayeforhyia ase. +Iyi nyinara gyina adzepamfo nyimdzee hɔn nsaanoedwuma akɔ nkan no do. Iyi yɛ mpontu a aba hɛn afadze mu dɛ ɔman na ɔdze edwuma abrɛ nyimpa pii. +Ndɛ ber yi mpo dze, wotum hyehyɛ dwumadze a ɔma nkorɔfɔ hu afadze ahorow a aba ma nkorɔfo rotɔ atam dze repam resiesie hɔn ho kɔ guabɔ ase. +Afadze a ndɛ yi mbabun dze kɔ dwumadzi ahorow bi tse dɛ awargye, mponho ase, ahensi ase, egua do to ase, awoda dzi ase abadzinto, edwuma, VGMA na pii a ɔkɔka ho no yɛ fɛw na ɔma ahomka. +Iyi nyinara gyinambrɛ wiadze no rokɔ na nsesa aba nyimpa n’abrabɔ mu. Ne nyinara yie. +",2369,Latn,Fanti,fat +akannews,"Wɔwoo Mohammed Ismail Sharrif a dodowara frɛ no Blacko, Kwaku Frimpong, Kwaku Killa Sanda 9, 2002 wɔ Kɔnɔngo a ɔwɔ Esuantse Mantɔw mu. Ɔyɛ ndwontownyi aberantsɛ a seseiara dze, abofra a afei na wobenyinsen no mpo nyim no. Iyi nye ndzɛmba esia bi a otwar dɛ ihu fa no ho: +1. Ghana Nsɛnkwaanyinyi Ajeezay GH na odzii kan hun no na ɔbɔɔ no ho dawur kyerɛɛ amansuon wɔ sohyial midia prama “Twitter” do. Afe 2021 na ɔbɔɔ Blacko ho dawur kyerɛe. Ajeezay GH daa no edzi kyerɛɛ Ghana kasahar ndwontownyi Yaa Pono. +2. N’awofo wɔ aborɔkyir. Dɛm ntsi no mboframber mu nyinara no, ne maame kumaa na ɔatsetse no bɛpem ndɛ a ɔagye no ho no. Nnyɛ ne maame kumaa nko na ɔatsetse no; ɔyɛ obi a onyinii wɔ ebusua kɛse mu wɔ Kɔnɔngo Zongo hɔ ara. +3. Ɔhyɛɛ no skuulkɔ ase wɔ Kɔnɔngo Zongo Nkramo Skuul. Owiee afe 2018. Owiei no, ɔtoaa do wɔ Kumase “Academy” Mpanyin Nsɔwdo Skuul. Owiee afe 2021. Owiei no, ɔkɔr no suapɔn skuul wɔ “University of Professional Studies” (UPSA). Oennwie. Seseiara dze, ɔkɔ Ghana Suapɔn a ɔwɔ Legon, Nkran. +4. Ɔhyɛɛ no ndwontow ase afe 2019. No ndwom a odzii kan bɔe nye “Cry for Me”. Dodowara nyim dɛ no ndwom “Money” na odzii kan bɔe eso ɔnntse dɛm. Ɔbɔɔ “Cry for Me” ansana ɔrobɔ “Money”. “Money” dzii kan gyee dzin ntsi, nkorɔmfo nyim dɛ ɔno na odzii kan bɔe. Afe 2021 na ɔgyee dzin wɔ wiadze n’afɛndzanan nyinara mu. Ɔdze no ndwom “First Sermon” na ɔdze gyee dzin. +5. Afe 2022 na ɔdze n’apawa kɛse “The Villain I Never Was” bɔtoo gua. Fitsi dɛm mber no, nyimpa dodow a wɔabɔkaw etsie n’apaawa no bor ɔpepem ahaesuon (700, 000,000+). Wɔbɔkaw tsie no wɔ ndwom mprama etsitsir esia a agye dzin papaapa. Iyi nye Boomplay, Sportify, YouTube, Audiomack, Apple Music na Pandora. Dza ɔyɛ nwanwa wɔ ho nye dɛ, Ghana ndwontownyi biara nnyi hɔ a nkorɔfo etum etsie n’apaawa tse dɛ ne dze no. +6. Ndwontowfo a woetum agye Ghana ndwontownyi a no mbɔdzembɔ sɔ enyi afe pɔkyee bi mu no, ɔno na Ebony Reigns a oenya ne beebi kɔ no na wosuar wɔ mu. Ebony gyee no, nna oedzi mfe eduonu pɛpɛɛpɛr. Ber a Black Sherif gyee abawdobɔdze no, nna oedzi mfe eduonu kor (21). +Iyi nye ndzɛmba esia bi a ɔwɔ Black Sherif ho a otwar dɛ ihu. Yɛma no tsinkwa wɔ no ndwontow akwantu no mu. +",2169,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ayodeji Ibrahim Balogun yɛ Nigeria ndwontownyi kɛse a dodowara nyim no Wizkid. Ɔyɛ ndwontownyi bi a, no mbɔdzembɔ wɔ ndwontow mu no ntsi, ɔmmfa abawdobɔdze nnyɛ hwee. Ebibir mu na aborɔkyir abawdobɔdze akɛse nyinara no, Wizkid etum agye bi da. +Memenda Mumu 10, 2022 no, nna ɔwɔ dwumadzi kɛse kɛse bi wɔ Ɔhene Djan Agoprama a ɔwɔ Nkran, Ghana hɛn kurowpɔn mu. Dwumadzi no baa do dze, naaso nna Ghanafo, tsitsir Wizkid n’adɔfo na n’ekyirtaafo nyinara enyi da kwan dɛ ɔbɛba abɛgyegye hɔn enyi dɛ mbrɛ daa daa ɔyɛ no, naaso nsa enntum annkɛka papa ma anngye kyerɛdɛ; Wizkid edzi n’adɔfo na n’ekyirtaafo nyinara hweambɔ a abɛdan twapea a Ghana ndwontow adɔfo nyinara rowe bi. +Ɔbaa no dɛm no, Ghanafo bo fuwii a nna adan akasakasa wɔ abaɛfor sohyial midia prama ahorow do. Akasakasa a Ghanafo rekasakasa wɔ abaɛfor sohyial midia prama ahorow do no na etwa Wizkid na n’apamfo asomu ma wɔdze akyɛwpa na nhyehyɛɛ fofor a ɔfa dwumadzi no ho abɔto gua no. Wizkid dze dwumadzi no a oenntum ammba ase bi no ne nhyehyɛɛ fofor yi bɔtoo gua da a dwumadzi no ammba do no n’adzekyee Kwesida Mumu 11, 2022. +Akyɛwpa na nhyehyɛɛ fofor no mu no, iyi nye dza ɔaka: +“Ghana yɛ ɔman a ɔda m’akoma do papaapa. Dza odzi kan, mepɛ dɛ medze akyɛwpa ma m’adɔfo nyinara! Hom nyina nyim dɛ mennkɛyɛ biribi ber a siantsir mapa biara nntaa ekyir. Me dzin Wizkid yɛ adze bi a minndzi ho agor! Mifi m’akoma mu pa obiara a ɔbɔɔ mbɔdzen baa dwumadzi no ase ndeda ewimbir no kyɛw. Nna mayɛ krado dɛ mibedzi dwuma no. Mbom, meserɛ hom dɛ hom ntse ase dɛ pɔw biara a mefae no, modwenee dɛ mebɛhyɛ m’ekyirtaafo enyimnyam na mefaa pɔw a ɔtse dɛm osiandɛ ɔyɛ adze papa a nna otwar dɛ meyɛ. Me tsir annyɛ yie, kɛpem da a otwar dɛ nna midzi dwuma no, nna bambɔ na dwumadzi no no ho ntotoe nndzi mu. Iyi siiw me kwan dɛ medze dwumadzi a otu huam pɛ dɛw ma m’ekyirtaafo. Emi na m’apamfo gu do araa reyɛ edwuma dɛ yɛdze dwumadzi a ɔtse apɔw ma me Ghana anwanwafo ekyirtaafo. Ɔbɛyɛ hɛn nko, emi na ɔwo. Da a dwumadzi no bɛba do na no mu nsɛm biara no, ɔnam kwan do reba a ɔnnkɛkyɛr. Modɔ hom💙 +Iyi nye asɛm huahuam a Wizkid dze too gua maa n’adɔfo na n’ekyirtaafo nyinara. +",2121,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ekuayɛ yɛ edwuma a ɔyɛ dzen yie wɔ Ghana. ɔyɛ a nsu nndzi mmboa ekuafo koraa. Ɔnam dɛm ntsi ekuafo nntum mmfa hɔn enyi nnto do osiandɛ sɛ ekuayɛ bɛyɛ yie o, onnkɛyɛ yie o, ofir nsu. +Ɔyɛ a nsutɔber no hyɛ ase ntsɛm, ɔtɔfabi so a, ɔka ekyir. Dza oyɛ fintsidua kɛse nye dɛ sɛ nsu no hyɛ ase ntsɛm anaa ɔka ekyir mpo a, obiara nntum nnhu dɛ obɛtsew ntsɛm anaa ɔbɔtɔ akɔ ekyir. Ɔmam dɛ ekuafo no nnyim ber pɔtsee a nsu no bɔtɔ ntsi, wɔdɔw hɔn haban dze tweɔn nsu no ansaana woedua hɔn adze. +Ɔhaw kor so a ɔma ekuafo abagura nye dɛ , ɔyɛ a wonnya dwetsir nye aba pa a wɔdze dua, na apaafo sika so nnda famu. Ɔnam dɛm nsti nkorɔfo a woewie skuul na wɔpɛ dɛ wɔdze ekuayɛ so si hɔn enyi do no nntum; mbom wotu kwan kɔ nkurow akɛse mu kɔtontɔn adze wɔ abɔntsen a ahɛn ridzi akɔnaaba. +Sɛ yeyi nsu a onndzi mmboa ekuafo wɔ hɔn edwuma mu, nna aba pa a wonnyan nndua a, adze kor so a ɔhaw hɔn kɛse nye gyahyehyew. Gyahyehew yɛ adze a ɔkɔ do wɔ Ghanaman yi mu papaapa. Sɛ yehwɛ a ofitsi ber a yɛrekɛhɛn “ɔpɛber” mu kesi dɛ ɔpɛ ano bɛbrɛ ase no, gyahyehyew nkotsee. +Edɛnadze dze dɛm gyahyehyew yi ba? Hɔn a wɔnom sigarɛte na sɛ ɔka n’ase a wɔtow kyen wɔ aber a wonndum no. Hɔn a wɔnoa edziban wo haban mu wie a wonndum gya no. Hɔn a wɔkɔ nkusikyer na sɛ wowie a wonndum gya no. +Dɛm gyahyehyew yi dze nsunsuando bɔn ba ekuafo do. Bi nye ekuafo kwa a wɔhyew no. Gya tum hyew ekuafo binom wɔ aber a hɔn enyiwa nnda. +Gyagyehyew tum sɛe egyapadze pii tse dɛ kookoo, eburowsan, mbɛkwa, ekuafo hɔn ekuraase dan, ekutukwa, na dza ɔkeka ho. Gyahyehyew tum dze ɔkɔm ba. Otum so dze ohia ba ɔman mu. Ɔma ekuafo a wɔnyɛn mbowa nnya nwura mmfa mma hɔn nyɛnmbowa. Ɔnam dɛ nwura ankyɛ wobotwa ama hɔn mbowa nyinara ahyew. +Gyahyehyew yɛ dza yebotum abɔ ho ban. Ɔwɔ dɛ asoɛe a ɔhwɛ hɛn kwaa ho bambɔ brɛ hɔn a wɔkɛkyekye nkusi no ase. Afei, ansaana obi bɛhyew no kwa no, ɔwɔ dɛ odzi kan prapra ano. +Hɔn a wɔdze gya toto nkyɛkyɛr mu no so wongyae. Nkorɔfo a wɔtow sigarɛte n’ase kyen wɔ aber a wonndum no ngyae. +",1978,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sakrabudu anaadɛ Ankɔs yɛ adze a Ghana ha yi, Mfantsefo na wɔdze bɔbɔɔ adze. Ɔyɛ afahyɛ bi a aborɔfo tse dɛ China, Amereka, Ngyiresi, Brazil na aborɔkyir amanaman ahorow nndzi ho agor. Sɛ Ghanafo anaadɛ Ebibifo bedzi afahyɛ yi bi a, nna tserɛ, yesuaa no wɔ hɔn hɔ. +Sɛ yɛka afahyɛ a, ɔyɛ amambra a yedzi dze kaakaa ewuakɔr wɔ hɔn dwumasun a wɔyɛe dze gyee ɔman bi sii hɔ. Afahyɛ no bi so wɔ hɔ a, yedzi dze hyɛ afe fofor ase anaa yedzi dze kyerɛ edziban a ebu do. Dɛm ntsi, yɛwɔ afahyɛ ahorow wɔ hɛn Ghanaman yi mu. Dɛm Ghana afahyɛ ahorow yinom bi nye Kundum, Bakatue, Akwambɔ, Hɔmɔwɔ, Hɔgbɛtsotso, Damba, Gya afahyɛ, Ahobaa, Abowakyer, na afahyɛ ahorow a ɔkeka ho. Sakramodu, Chalewote afahyɛ na afahyɛ binom a ndɛ mber yi aba hɛn man yi mu yɛ afahyɛ a yɛfɛmee fii aborɔfo hɔ. +Sakrabudu anaa Ankɔs Afahyɛ ne farbaafo yɛ asɛm a ɔdze ekyingye ahorow to Ghanafo nkankan Mfantsefo a wɔwɔ Atɔree Mantɔw mu na Finimfin Mantɔw mu. Finimfin Mantɔw mu nyimpa kyerɛ a, hɔn na wɔdze bɔbɔɔ adze, dɛmara so na Atɔree Mantɔw mu nyimpa so kyerɛ a, hɔn na wɔdze bɔbɔɔ adze. Iyi ama da baa ekyingye nko na ɔba wɔ hɔn a wɔdze afahyɛ no bɔbɔɔ adze wɔ Ghanaman mu no ho. Nhwehwɛmu kakra a akannews.com kyerɛwfo Ebenezer Kobinah Offen ayɛ kyerɛ a, Sakrabudu anaa Ankɔs Afahyɛ no fi Simpa, nna tserɛ, Simpafo na wɔhyɛɛ ne ndzii ase. Afahyɛ no fi Simpa no, Soadurfo so dze hɔnho gyee mu ansaana Sekunde na Takoradzefo so dze hɔnho rebɛgye mu. Dza ɔtse nye dɛ, Sekunde na Takoradzefo abɛdan Paul a ɔammba ntsɛm eso ɔsen edzikamfo; wɔdze ndzɛmba ahorow na dwumadzi ahorow abata afahyɛ no ho ma ne ndzii abɛyɛ ɔkrabɔhwɛ a afe biara ɔnnyɛ asɛm ba wɔ Atɔree Mantɔw mu. Iyi nnkyerɛ dɛ Simpafo na Soadurfo so hɔn dze no nnkɔ do; ɔkɔ do afe biara a ɔyɛ enyika na enyigye na ɔtwetwe dɔm fi ekyirekyir ba hɔn kurom. +Sɛ yɛhwɛ Sakrabudu anaa Ankɔs Afahyɛ no a, Takoradzefo na wɔagye ne ndzii abɔ do papaapa. Takoradzefo frɛ sakramodu ankɔs. Dɛm ntsi sɛ ekɛka sakramodu wɔ Sekunde na Takoradze a, obiara nnkɛtse wo ase; kye dɛ eka ankɔs. Ankɔs Afahyɛ yɛ afahyɛ bi a ɔbɔbɔɔ adze wɔ Atɔree Mantɔw mu akyɛr yie papaapa. Iyi ama ankɔs ekuwekuw ahorow afe biara no bi bɛka ho na wɔwɔ Atɔree Mantɔw mu a binom mpo edzi mfe eduanan na no mboree. Kuw ahorow yinom bi na wɔka do yi: +Ankos +Cosmos +Holy Cities +Nyanta Boys +Iron Fighters +Unity +Missisipi +Spain +Sunnato +Valencia +Canadians +Chinese +Tumus +Supreme +Oil city +Millionaires +Unicon +Addyzee +USA +Ɔhyɛ W’akoma mu +Mokojako +Classic Ladies +Ɔdɔyɛfɛw +Crench +Ocean City +Punch +NK City +West Siders +Miami +Showers +Gye Nyame +Hopes +Afahyɛ no kɔ do Borɔnya da Mumu 25 afe biara. Mbrɛ afahyɛ no yɛ fɛw ntsi, edwuma etsitsir ahorow na wɔdze hɔnho hyɛ mu sɔ hɔn fe ma afe biara ɔkɔ do wɔ Takoradze. Edwumakuw no bi nye dawurbɔfie okunyim SKYY Power FM/TV, Empire FM, West Gold, Ghana Asoɛe a wɔhwɛ Nsrahwɛ nsɛnsɛm do, MTN na dza ɔkeka ho. Dawurbɔfie na edwumakuw yinom dze hɔn edzin to afahyɛ ne ndzii do afe biara. Dɛm ntsi yɛwɔ SKYY Takoradze Ankɔs Afahyɛ a MTNfo sɔ hɔn asen ma wodzi. Bio, yɛwɔ Empire FMfo so hɔn dze a wɔyɛ a ɔno so edwumakuw etsitsir ahorow dze hɔnho gye mu sɔ hɔn asen ma afahyɛ no kɔ do fɛfɛɛfɛw. Dwumadzi no nnkɔ do dɛmara; ndwontow dwumadzi ahorow so kɔ do a wɔtow nsa frɛ ndwontowfo ekukudam ma wɔdze hɔn enyimnyam bɛtaa ekyir dzi agor ma ɔyɛ fɛw. Ndwontowfo a wɔaba dwumadzi no ase abɔtow ndwom da binom nye Kofi Kinaata, Ɔbaapa Christy, Joyce Blessing, Pappy Kojo, Nero-X, MzVee, Ɔbrafuor, Ras Ebo, Yaw Lucaz, Nemesis Loso, Ayesɛm, Lasmid na hɔn a wɔkeka ho. +Afahyɛ no ne ndzii no, dza ɔkɔ do nye dɛ, ankɔs ekuwekuw no hyia mu beebifaakor. Nkan no, nna ɔyɛ Takoradze PDW kwan no do na nna wohyia mu. Seseiara, wotum hyia mu wɔ Takoradze Amamfor, Liberation Road anaa Takoradze Market Circle. Sɛ wohyia mu a, mpanyimfo bɔ ngua na wɔma kwan ma ankɔs ekuwekuw ahorow no da hɔn kyenbɔ, asaw na hɔn ahosiesie fɛfɛɛfɛw no edzi dze kyerɛ. Mpanyimfo gyina hɔn ahosiesie, kyenbɔ, totorobɛnto na nsenku ahorow ndwontow a wɔfrɛ no ‘brassband’ do na mbrɛ ekuwekuw ahorow no si hyehyɛ hɔnho na wɔdze yi kuw a obedzi kan no. Dɛm ntsi, afe biara rubodu a, ankɔs ekuwekuw yinom wɔ hɔn adzepamfo a wotwitwa atam ahosu ahorow dze pam hɔn ntar no. Ntarpam no yɛ adze a ɔyɛ dzen papaapa osiandɛ, wotwitwa atam ahosu ahorow no nketsenketse na wɔdze yi kɛkyɛ ahorow dze pam ma ɔyɛ fɛw ama aaka mpanyimfo na bɔhwɛadzefo akoma ma woeeyi hɔn dɛ kandzifo. Iyi ama ntarpam no mpo, akansi nko na ɔkɔ do. +Adzepamfo yi mmpam atar no dɛmara. Atar no wɔ mu sor na ase a wɔdze abɔdo to ase dze no mu ama hɔn a wɔbɔhyɛ eetum akyekyer no yie. Wɔsan pam keepu a wɔhyɛ gu hɔn ntar no do ma hɔnho yɛ fɛw. Binom mpo tum dze adɔmba nkakramba bobɔ hɔn ntar no mu ama sɛ wɔresaw a, adɔmba no aawosow ayɛ dede. Keepo no so, binom tum kyerɛw hɔn edzin gu do. Sɛ iyi keepu no si nkyɛn a, wɔsan dze bodua, krakrabotonyi, nsahyɛdze, sɔkso na kamfaase ka hɔn ahosiesie no ho. Mpabowa, nsahyɛdze na sɔɔkso no nyinara yɛ fufuw. Ndɛ mber yi mpo, obiara tum hyɛ mpabowa biara a ɔnoara pɛ dze huruw. Nsesa a aba mu no nnkaa mpabowa no nko; krakrabotonyi a nkan no nna wɔhyɛ dze hunahuna nkorɔfo no, nkan no, nna ɔyɛ nhyɛ na mbom ndɛ dze, ɔnnyɛ nhyɛ. Ndɛ mber yi mpo, binom pɛ a na wɔhyɛ hɔn sor atar. Ndɛ obiara tum hyɛ no kuw atar a ɔnnyɛ sakramodu anaadɛ ankɔs atar no dze pue ankɔs. Wɔwɔ hɔn a wɔfow nkampor anaa ndua atsetsen saw yi nkongyaa ahorow dze gyegye bɔhwɛadzefo na mpanyimfo enyi. Dɛm dua anaa nkampor a wɔfow no, Sekunde na Takoradzefo frɛ no “Lumba”. +Mbofra, mbanyin, mbasiafo, aborɔfo, mpanyimfo nyinara tum pue ankɔs kuw no mu biara a wɔpɛ. Sika a wotua no nnyɛ kortsee; ɔsor kuw biara na sika pɔtsee a wotua. Sika no hyɛ ase fi sidi ɔha (¢100) dze kesi sidi ahaenum (¢500). Afei, sika a mbofra tua no wɔ famu kyɛn dza mpanyimfo tua no wɔ kuw biara mu osiandɛ, mbofra hɔn ntarpam no nnhia atam pii. Sɛ eyɛ obi a eso so a, mpɛn pii no, wo sika no wɔ sor kyɛn obiara dze ɔnam atam pii a wɔdze bɛpam w’atar no ntsi. Ɔwɔ mu dɛ binom tum tua hɔn ankɔs atar sika no da kor pɛ dze, naaso dodowara tua hɔn dze no nkakrankakra. Kwan a wɔfa do tua nye dɛ, kuw biara wɔ ɔpanyin a woeyi no a ɔda borɔn biara ano a ɔhwɛ gyegye sika no dze kɛma kuw panyin ma ɔdze hwɛ ma adzepamfo so pam ntar no. Sɛ enntua wo sika no nyinara ennwie a, wotum dzi wo sika no a wɔmmfa w’atar no mma wo. Ɔba no dɛm a, wɔka dɛ “Wɔnye wo anom anaa wɔnye wo etu”. Nkorɔfo tum serew wo si obiara a dza ɔtse dɛm no to no no atwetwe. Atar ne nkyekyɛe yɛ adze a ɔnnda famu. Kuw biara no borɔn mu panyin na ɔhwɛ kyekyɛ. Dza ɔyɛ enyika wɔ ntargyegye na sikatua ahorow no ho no nye dɛ, binom a wɔwɔ sika tum tɔ atar ber a afahyɛ no mpo rokɔ do. Sɛ ɔba no dɛm a, woenntua no nkakrakra ntsi, wɔtɔ no aboɔdzen. +Mpanyimfo etsitsir na afe biara wopue ankɔs. Atɔree Mantɔw mu Soɛefo Owura Kobby Okyer-Darko Mensah pue afe biara. Paapy Kojo, Gifty Osei, Aketse Worɔworɔw, Kofi Kinaata, Clemento Suarez, Black Sherif, Kwesi Arthur na dza wɔkeka ho nyinara epue/ pue ankɔs no bi. +Mfaso ahorow na ɔwɔ Takoradze Ankɔs Afahyɛ no mu. Kuw ahorow no bi boa hɔnho hɔnho ber a asɛm ato kuwba bi. Binom mpo dze hɔn kuwmba kɔto skuul anaa nye hɔn kɔto edwuma mu ma wosua. Binom so nye binom tutu kwan kɔ aborokyir. Afahyɛ no no dwumadzi ahorow rokɔ do a, edwuma ahorow na ɔkɔ do. Hɔn a wɔpam ntar no, wotua hɔn kaw. Ndwontowfo ahorow a wɔbɔtow ndwom no so, wotua hɔn kaw. Hɔn a wɔbɔ kyen, totorobɛnto na nsenku ahorow no so, wotua hɔn kaw. Hɔn a wɔtɔn edziban ahorow so nya sika pii. Hɔn a wɔtɔn nsu na nsadɔkɔdɔkɔ ahorow no so nya sika dɛ. Adrɔbafo so nya sika dɛ mbrɛ nkorɔfo fifi Sekunde na Takoradze, Oguaa, Kumase na nkuronkurow ahorow do no fow hɛn bɔhwɛ dwumadzi no bi no. Bio, afahyɛ no boa ma aborɔkyir sika ahorow ba ɔman no mu: hɔn a wofi aborɔkyir ba ɔman no mu ɔnam afahyɛ no dze hɔn sika ba Ghana bedzi gua ma hɔn sika no ka ɔman no mu. Afei so, ankɔsfo no ankasa so san afe nya sika pii dze tsew hɔnho wɔ sika a wotua dze pam ntar no. +Nokwar, Kwahufo mfa Easter, Kumasefo nyɛ eyi na Takoradzefo so mfa Borɔnya. “Beebi yɛ dɛw mpo a, ɔnnto 25th na New year wɔ Taadi”. Nnyɛ emi na mekae; Kofi Kinaata na ɔkae. +",8042,Latn,Fanti,fat +akannews,"Kundum Afahyɛ yɛ afahyɛ a Ahantafo na Nzemafo a wɔwɔ Anee/Atɔe Mantɔw mu wɔ Ghana na wodzi. Wodzi dɛm afahyɛ yi dze da Nyankopɔn ase wɔ edziban mbordo a Ɔdze ama hɔn wɔ twaber no mu. Nzemafo so a wɔwɔ “Basam” a ɔwɔ “Abijanman” mu so dzi kundum afahyɛ. +ABAKƆSƐM +Tsetse abakɔsɛm kyerɛ dɛ, mber bi na ɔkɔm sii wɔ Ahanta asaase nyinara do. Iyi na da kor bi ɔbɔmbɔfo bi a wɔfrɛ no Akpoley kaa dɛ ɔrokɔhwehwɛ nam bi aba fie. Ber a ɔrokɔ no, ɔtsee dɛ nkorɔfo bi robɔ kyen na wɔdze enyigye rotow ndwom dze regyegye hɔn enyi. Ɔbaa no dɛm no, ɔbɔmbɔfo yi bɔɔ mbɔdzen bɛn hɔn dɛ ɔrokɔhwɛ adze a ɔrokɔ do no. Ber a odur hɔn no, ohuun dɛ mbotsia bi na hɔn enyi agye a wɔrotow ndwom na woridzi asaw gye hɔn enyi no. Dɛm ntsi ɔbɔmbɔfo yid ze akokodur bɛn hɔn na ɔnye hɔn kasaa wɔ ahorɛase kwan do. +Ɔbɔmbɔfo Akpoley kaa ɔhaw a ne nkorɔfo refamu wɔ edziban ho kyerɛɛ mboatsia no. Ber a mboatsia yi tsie ɔbɔmbɔfo yi asɛm wie no, wɔmaa ɔbɔmbɔfo yi eburow aba dɛ ɔnkodua no wɔ afe a ɔda hɔn enyim yi ne bosom a ɔtɔ do anan(Ebɔbira) mu. Ampa, Ɔbɔmbɔfo Akpoley yi yɛɛ mbrɛ mboatsia no see no dɛ ɔnyɛ no pɛpɛɛpɛr. Ɔnam do ma dɛm afe no mu no, edziban baa pii. Iyi na ɔnam do ma Ahantafo na Nzemafo yɛɛ no dɛ, wɔdze nda besi hɔ dze ada Nyame na mboatsia no ase wɔ adze kɛse a wɔayɛ ama hɔn. +AFAHYƐ NO HO NHYEHYƐƐ +Ɔnam dɛ afahyɛ no wɔtaa dzi no wɔ twaber ntsi, sɛ afahyɛ yi bɛhyɛ ase a, nna ogyina da a abɛ bi bɛber wɔ no dua do. Wɔtaa dzi no wɔ Fankwa bosom no mu. +Ansaana Kundum afahyɛ no bɛhyɛ ase no, wɔdze adapɛn ebiasa si hɔ a, wɔ dɛm mber no mu no, onnyi dɛ obiara wɔɔw fufu wɔ ewimbir ndɔnsia. Wɔfrɛ dɛm ber no wɔ Ahanta/Nzema kasa mu dɛ “Sienu”. +Adapɛn ebiasa a odzi kan no mu no, dwumadzi tsitsir a ɔkɔ do nye kyenbɔ na asaw nko na ɔkɔ do ewimbir ewimbir wɔ nkurow no ntsiantsia bea a ne nyina ka “Sienu” ber no ho. Dɛm adapɛn ebiasa no mu na wosua kyen no bɔ na wosiesie hɔnho dze tweɔn dapɛn a ɔtɔ do anan no. Wɔmmbɔ kyen eso wɔnnsaw wɔ dapɛn a otwa tun no no Dwowda mu. +Wɔsɔ Kundum kusum gya wɔ ahemfie na wogyaa no ma ɔdzɛw wɔ afahyɛ no dwumadzi nyinara mu. Dɛm gya yi na dwumadzi nyinara gyina do na ɔyɛ gya a wɔdze yɛ edziban tsitsir wɔ afahyɛ no ase. Benada no wotwa nguan na nkokɔ wɔ nkongua dan no mu. Dɛm nkongua dan yi yɛ bea soronko a wosie ahemfo na mpanyimfo a woewuwu no ngua nyina. Afɔr a wɔbɔ no nkongua dan mu no yɛ adze a nkorɔfo kumaa bi na wɔyɛ no nsumaa mu. Ewiei no wɔdze akokɔ bɔ afɔr wɔ paado. +Benada no ara ndwomtow hyɛ ase na Wukuda no ɔhen no abɛka dwumadzi no ho. Wɔsoa ɔhen no wɔ apakan mu, dze no twa kurow kɔ afahyɛ ehyiadzibea no ase. +Mbanyimfo na mbasiafo nyina tum saw wɔ afahyɛ no ase. Dɛm afahyɛ yi gyina ɔfa etsitsir ebiasa do; asaw , kyenbɔ na aponto. Hɔn asaw mu no, wɔtaa dze hɔn nan pempem famu, a botae a ɔtaa ekyir nye dɛ, wɔrepam ahonhombɔn na esunsum ahorow efi kurow no mu ama afe a ɔda hɔn enyim no mu ayɛ asomdwee ama hɔn. +",2857,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔdwontonyi Charles Nii Armah Mensah Jr. a dodowara frɛ no shatta Wale dze ato gua dɛ, ɔpɛ dɛ ɔnye ne ba ne maame a wɔfrɛ no Michy nya nkitsaho soronko ɔnam hɔn ba no ntsi. Ber a ɔrekasa wɔ facebook live no, ɔkyerɛ dɛ wɔntsena dɛ anyɛnkofo ma ɔmboa hɔn ba a ne dzin dze Majesty. +Shatta Wale kyerɛ mu dɛ, ɔnam nkitsaho a ɔnnkɔ yie wɔ hɔn ntamu no ntsi dodowara dwen dɛ ɔnnyɛ n’asɛdze dɛ agya na mbom ɔma etsiefo hun dɛ ɔyɛ dza ɔsɛ dɛ egya biara yɛ. +Shatta Wale kyerɛ dɛ ampa, ɔnye Michy nnkotum aka abɔ mu bio dze naaso wobotum ayɛ anyɛnkofo mapa ɔnam hɔn ba no ntsi. +Myjoyonline +",578,Latn,Fanti,fat +akannews,"Yennkotum atsena hɔ dɛ ankorankor, ebusua na ɔman na yeebu hɛn enyi egu gyahyehyew ho nsɛnsɛm do. Ɔyɛ adze bi a oridzi hɛn nya na ɔsɛ dɛ yɛpɛ kwan pa a ɔbɔboa ma yeetum esiw ano. Ɔfa yi bɛda kwan ahorow a yebotum afa do dze esiw gyahyehyew ano kwan wɔ hɛn man Ghana mu. +Kwan kor a yebotuma afa do esiw ogyahyehyew ano nye dɛ yɛbɔhwɛ hɛn enyinamkandzea ho nsɛm yie. Iyi kɔ ma aban na ankorankor dɛ wobosua mbrɛ wobesiesie ahoma a yɛdze twe enyinamkandzea anaa enyinamkandzea fa mu no amma aammfa ɔhaw biara ammbrɛ hɛn. +Otwar dɛ sɛ yerisi dan a yɛbɔhwɛ atɔ ahoma a obotum afa enyinamkandzea n’ahoɔdzen amma aanndɔ ma ammbor do a gya botum atɔ mu.Ber kor noara mu no, ɔwɔ dɛ hɛn enyi kɔ hɛn enyinamkandzea ho na sɛ biribi tɔ kyew wɔ ho anaa ɔhyɛ ase dɛ ɔrepepa gya a, yeetum ehu no ntsɛm asɔw ano amma gya aanntɔ mu. Ohia bio dɛ enyinamkandze ho edwumayɛfo dzi kan dze nkaabɔ to gua a ɔbɔboa ma ankorankor edundum hɔn mfir ansaana wɔahyɛ nsiesie bi ase. Sɛ yɛyɛ iyi a gya biara rennkɛfa obiara n’efir mu ma ɔmmfa gyahyehyew biara mmba. +Sɛ yebotum esiw gyahyehyew a osi pii n’ano a, gyedɛ hɛn enyi kɔ kwan a yɛfa do dze gaase dzi dwuma wɔ hɛn efiefie mu no do. Ne tsitsiriw nye dɛ, ber to ber no yɛbɔhwɛ dɛ hɛn adakaba kyɛnse a yebu gaase gu mu na ahoma a osuo mu dze ma dza wɔnoa edziban wɔ do no da yie a ne beebira nnda kwan a gaase no botum afa ho. Bio, sɛ yɛreyɛ edziban a, ɔwɔ dɛ yenya abotar twɛɔn wie dum gya no ansaana yeefi gyaadze hɔ amma edziban no aannhyew ma gya aanntɔ mu. +Kwan kor so a yebotum afa do ma gyahyehye ho nsɛm ano abra adze nye dɛ yɛbɔbɔ mbɔdzen ma odumgya edwumakuw dze efir a sɛ gya tɔ fie a yebotum dze edum no ntsɛmpara no ama sɛ gyangyanbiara gya tɔ fie anaa beebi a, no ndumii annkɛka dzen. +Bio, ɔwɔ dɛ yɛma nkyerɛkyerɛ fa sigaratse no nnomee ho na no ho nsunsuando a ɔdze ba a gyahyehyew ka ho bi. Mpɛn pii no wotum dɔm kuw dze nkorɔfo adan ekyir yɛ bea a wɔtsena nom ndubɔn. Otwar dɛ yɛma wohu bea a ɔsɛ dɛ wɔtsena nom sigaratse anaa hɔn ndubɔn no na bea a ɔnnsɛdɛ wɔtsena nom amma gya aanntɔ nkorɔfo hɔn egyapadze mu. +Iyi nnyɛ ɔbaakofo no ko na mbom ho behia dɛ hɛn nyinara bɛka abɔmu dɛ nyimpa kor wɔ adwen kor mu ama yeetum etu dɛm atoyerɛkyɛm yi ase. Sɛ yetum yɛ a, mpontu mapa na ɔbɛba ɔman no mu. +",2235,Latn,Fanti,fat +akannews,"AI gyina hɔ ma ‘Artificial Intelligence’ wɔ Borɔfo kasa mu. Sɛ yɛka AI a, ɔyɛ abaɛfor mfir a wɔakeka abobɔ mu a ɔma mfir tum dzi dwuma dɛ mbrɛ nyimpa n’adwen yɛ edwuma no. Binom so kyerɛkyerɛ mu dɛ ɔyɛ abaɛfor mfir a wɔakeka abobɔ mu a otum dzi dwuma dɛ nyimpa n’adwen mber kumaa bi mu. Nokwar, AI bɔbɔ adze akyɛr kakra dze, eso ɔhyɛɛ ase dɛ ɔregye dzin wɔ Ebibiman mu, tsitsir Ghana nnkyɛree biara. +Nkorɔfo dodowara na wohu AI dɛ ɔyɛ akodze bi a ɔko tsia nkorɔfo gye hɔn ndwuma. Mbom, sɛ egyen w’enyi a, ibohu dɛ AI ronnko nntsia nkorɔfo hɔn edwuma; mbom orutu edwumayɛ mpon. Ndwuma ahorow na AI dze aba na ogu do ara rubuebue akwan ma afofor so. Dɛ mbrɛ wiadze adan abaɛfor mfir wiadze no, AI mfir yɛ mfir bi a ɔboa nyimpa n’edwumayɛ na ɔboa ma otum dwen fa akɛsedze a ɔbɔboa edwuma no mpontui. +Mbrɛ nyimpa binom rekyerɛ dɛ AI abɛhyɛ nyimpa ananmu wɔ edwumayɛ afamu no, mfir no runu n’ahoɔdzen mu mbom. Mfatoho: AI ohonyi na mfir ahorow binom ama datser edwuma afofor abɔbɔ adze. Dɛm adatserfo yi, wɔatsetse hɔn nyimdzee kwan soronko bi do a ɔboa hɔn ma wotum dze AI mfir dzi dwuma ahorow a ɔbor nyimpa ne ntseasee do. AI mfir yi boa adatserfo yi ma wɔyɛ obi oprehyɛn ber a wɔmmpaapaa no. Ndzɛmbayɛ ndwuma akɛse mu no so, AI mfir tum yɛ edwumadzen na ndwuma a ne yɛ yɛ hu papaapa. Dɛm ndwuma no, ne yɛ tum ma nyimpa pira anaa ɔhwer no nkwa. Iyi ama bambɔ ho nsɛnsɛm rokɔ kan yie wɔ ndwuma ahorow mu. +Bio, AI dze ndwuma ahorow abɔbɔ adze. Afei dze, ndwumakuw ahorow na wɔrohwehwɛ hɔn a wɔwɔ AI ho nyimdzee. Ndwuma akɛse na nkakramba nyinara ehu dɛ, mbrɛ wiadze rotow kɔ no, AI ho hia papaapa ntsi, wɔdze hɔn werɛ ahyɛ mu. Ɔnam do ma da baa nkorɔfo nam hɔn nyimdzee a wɔwɔ no wɔ AI ho no do nya edwuma yɛ. Edwuma mpanyimfo so ehu dɛ, seseiara yɛwɔ AI wiase ntsi, kaw biara a otwar dɛ wɔbɔ no, wɔrobɔ ma hɔn ndwuma rutu mpon. +Nwomasua mu no so, AI dze ndwuma pii abɔbɔ adze. Esuapɔn etsitsir a wɔwɔ Amereka na no nkwaado na wɔahyɛ AI nwomasua ase. Dɛm esuapɔn yinom bi nye Carnegie Mellon University +Massachusetts Institute of Technology (Amereka), Stanford University (Amereka), University of California (Amereka), University of Toronto (Canada), University of Oxford (Ngyiresi), +Tsinghua University (China), University of Illinois at Urbana – Champaign (Amereka), University of Southern California (Amereka) University of Washington – Seattle (Amereka) na wiadze esuapɔn etsitsir a wɔkeka ho. Woebue kwan a ɔma esuafo tum nya abɔdzin nkrataa ahorow wɔ AI nwomasua mu. Iyi ama wɔafa hɔn a wɔwɔ ho nyimdzee no edwuma mu dɛ AI akyerɛkyerɛfo. Hɔn a wɔdze hɔn nyimdzee a wɔwɔ no wɔ ho no rekyerɛw mbuukuu na ntanɛtse do nsɛm a ɔboa hɔn ma wonya sika. +Iyinom na binom a wɔkeka ho na AI dze roboa edwumayɛ kyɛn dɛ orugu. Mbrɛ no nsunsuando pa wɔ ndwuma ahorow do tse ni ntsi, onnyi dɛ yehu dɛ ɔyɛ ɔhaw anaa adze bi a ɔresɛɛ nkorɔfo edwuma anaa ɔrema woriyi nkorɔfo edzi efi edwuma mu. Tse dɛ ber a abaɛfor mfir dzii kan bɔbɔɔ adze no, nokwasɛm dɛ binom ahwer hɔn ndwuma ɔnam AI mfir ntsi dze, eso onnyi dɛ yehu no dɛ ɔyɛ tamfo kɛse kɛse dze ma nyimpa, mbo otwar dɛ yehu no dɛ ɔyɛ boafo a oetu no ho esi hɔ roboa dasanyi wɔ n’edwumayɛ mu. +",3132,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nsu a edze guar, dɛ ɔyɛ nsunwin anaa nsuhyew no wɔ nsunsuando mapa wɔ w’apɔwmudzen do. +Eguar yɛ adze bi a ɔka nyimpa ne daa daa abrabɔ ho. Ɔyɛ adze bi a nyimpa nnkotum eyi no akwa wɔ n’abrabɔ mu, mbom nsu a onyia bi dze guar no, dɛ ɔyɛ nsunwin anaa nsuhyew wɔ mfaso wɔ ne nyimpadua na n’adwendwen apɔwmudzen do. Dɛ mbrɛ binom pɛ nsunwin eguar no, binom so pɛ nsuhyen eguar. Nsuguar ebien no nyinara wɔ nsunsuando mapa na ohia dɛ ibohu dɛm nsunsuando mapa a ɔwɔ nsuguar ebien yi ho ama eehu nsu a otwar dɛ iguar. +Ma yendzi kan nhwɛ mfaso a ɔwɔ nsunwin eguar ho. Mfaso a ɔwɔ nsunwin no eguar ho na ɔka do yi: +1. Osiw adze biara a otum hon nyimpadua no enyi na ɔmma hyew nngyina nyimpadua no mu. +2. Ɔtsew ntsin mu kur do na ɔberɛ ahorow biara a ɔnye nyimpadua no dzi esi no do. +3. Nsunwin boa ma mbɔgya tum dzi nyimpa mu afowsian yie. Iyi boa ma bɔgya tum fa nyimpadua no n’akwaa ahorow no mu ma nyimpadua no tum dzi dwuma yie. +4. Nsunwin eguar boa tsew yaw a ɔwɔ nyimpadua mu no do. Ber biara a obi tse nka bi dɛ no honandua ne beebi yɛ no yaw no, oguar nsunwin pɛr na oenya n’ahotɔ. +Afei ma yɛnhwɛ mfaso a ɔwɔ nsuhyew eguar so do. Mfaso yi na ɔka do yi: +1. Otu nyimpadua no mbɔgyaa akwan a opuw bɔgya gu nyimpadua no n’akwaa ahorow mu no mpon. +2. Ɔtsew ntsin mu kur do na ɔberɛ ahorow biara a ɔnye nyimpadua no dzi esi no do. +3. Otu adwen no n’apɔwmudzen mpon na ɔboa ma adwen no tum dzi dwuma yie. +4. Ɔboa ma mbɔgya tum dzi afowsian yie wɔ nyimpadua no n’apɔwapɔw ahorow mu. +5. Ɔsan so boa ma mbɔgya tum dzi afowsian kɔ nyimpadua ne ntsin ahorow no mu yie. +6. Ɔboa ma nyimpadua no tum da yie. +Nsu a edze guar, dɛ ɔyɛ nsunwin anaa nsuhyew no wɔ nsunsuando mapa wɔ w’apɔwmudzen do. Ber a nsuhyew boa ntsin ahorow a ɔwɔ nyimpadua no mu ma wɔda dzinn no, nsuhyew so boa ma mbɔgya tum dzi afowsian yie wɔ nyimpadua no mu. Dɛ obi boguar nsunwin anaa nsuhyew no gyina onyia no n’apɛdze do, na mbom ebɛtse mfaso ahorow a ɔwɔ nsuguar ahorow ebien yi do no yɛ adzehia kɛse kɛse. Bɔ mbɔdzen dɛ edze nsunwin anaa nsuhyew boguar aber biara mpɛn ebiasa ama eenya mfaso ahorow a ɔwɔ do no bi. Apɔwmudzen nkaabɔ yi fi “Medical News Todayfo” nkyɛn. +",2132,Latn,Fanti,fat +akannews,"Dza Mbɛbusɛm 22:6 ka nye dɛ: “Tsetse abofra wɔ ɔkwan a ɔsɛ dɛ ɔfa do no do, Na sɛ onyin mpo a, ɔnnkɛdan efi ho”. Asɛm yi yɛ asɛm a no mu yɛ dur yie a ɔkyerɛ mbrɛ otwar dɛ ɔwofo anaa hwɛdonyi bi dzi do tsetse ne ba. Dɛmara na Ghana akyerɛkyerɛfo so yɛ. Wɔhwɛ binom hɔn mba do tse dɛ dza wɔyɛ hɔn dze bi, tsetse hɔn wɔ obu na nyamesuro kwan do ma wonyin yɛ nyimpa pa wɔ hɛn man yi mu. Ber a akyerɛkyerɛfo yi robɔ hɔnho mbɔdzen biara retsetse esuafo kwan pa do no, esuafo binom dze, wɔnntse mpo dɛ dogo bi wɔ wiadze yi mu a onu abɛ; wɔfa hɔn etsir soa hyehyɛ akyerɛkyerɛfo ahorba nye binom mpo ko pirapiraa hɔn ma ahorba no bi so hɛn manpanyin do. Binom so sɛɛsɛɛ skuul ndzɛmba a ɔnnyɛ asɛm pa. Nna nkyɛ minyim dɛ, “Nyia orutwa nsu no nnhyehyɛ dɛnkyɛm ahorba”. Afei dze, wɔyɛ no dɛn na nyia orutwa nsu no repɛ eku mu ndɛnkyɛm yi? +Ɔyɛ ɔman biara n’enyidoadzehu dɛ, no suanyi biara bɛfa ntsetsee pa mu abɛyɛ panyin pa aboa ma ɔman no mpontui akɔ kan. Dɛm ntsi, ɔman biara bɔ noho mbɔdzen fa akyerɛkyerɛfo a nyimdzee, ntsetsee pa na nyamesuro ahyɛ hɔn ma wɔ skuul ahorow mu ama woeetum dze ndze pa a ɔtse dɛm dze atsetse esuafo no. Akyerɛkyerɛfo bɔ hɔnho mbɔdzen pii yɛ dza wobotum ayɛ ma dza ɔtse dɛm no aaba mu naaso, esuafo binom ayɛ hɔnho dɛ dza wɔbɛyɛ hɔn biara no, wɔnnkɛsesa hɔn suban. Iyi ama dabaa nsɛm a ano yɛ nyan fa esuafo binom ho na yɛtse. Sɛ suanyi bi nye ne kyerɛkyerɛnyi bi annko a, ɔatwe sekan wɔ no do. Sɛ ɔammpɛ nkorɔfo ma wɔannhwe kyerɛkyerɛnyi no emmpirapira no a, wɔahyehyɛ kyerɛkyerɛnyi no ahorba pɔtɔɔ. +Dzifuu, 2020 mu no, ber a nna yarba kedziewu COVID-19 rubu wiadze n’afɛndzeanan nyinara kɔn mu a Ghanaman so nyaa ne kyɛfa no, Ghana mampanyin Nana Addo Dankwa Akuffo Addo maa esuafo a wɔwɔ mbofra na mpanyin nsɔwdo skuul a nna wɔwɔ hɔn adzesua n’ewiei a wɔrebɛkyerɛw hɔn nsɔhwɛ a otwa tun no kwan dɛ wɔnsan nkɔ skuul nkosua adze kakra nkyerɛw hɔn nsɔhwɛ no nwie skuul. Anwanwasɛm bi sii. Ebɛn asɛm a? Suanyi bi a ber no, nna ɔka tom na brɔm ma oewie skuul a nna ɔkɔ skuul wɔ Sekondi College a ɔwɔ Atɔree Mantɔw mu no dzii enyiammbɔhosɛm bi. Siantsir bi ntsi, monnkɔbɔ ne dzin. Ber no, sen bi dzii ehin wɔ sohyial midia prama ahorow do a nna aberantsɛ a mereka no ho asɛm yi rehyehyɛ Ghana mampanyin Nana Addo Dankwa Akuffo Addo ahorba pɔtɔɔ. Sen no mu no, nsɛm a ɔtɔ son mpo do a otum ku no no na aberantsɛ yi kekae kyerɛɛ hɛn mampanyin a ɔama kwan ma suanyi a ɔtse dɛ ɔno no kɔ skuul a onntua ho hwee no. Nna asɛm no yɛ asefem mpo. Annkyɛr biara na skuul mpanyimfo hun no nye no kɔr mpanyimfo enyim ma woyii no edzi. Baatan ayamuyiefo Nana Addo Dankwa Akuffo Addo serɛɛ Asoɛe a wɔhwɛ Ghana mbofra na mpanyin nsɔwdo skuul do ma wɔdze aberantsɛ no no mfom kyɛɛ no. +Annso hɔ ara,  afe 2020 mu ara no, esuafo binom a nna wɔkɔ skuul wɔ Tweneboa Kodua Mpanyin Nsɔwdo Skuul na Juaben Mpanyin Nsɔwdo Skuul a ɔwɔ Esuantse Mantɔw mu so hɔnho asɛm bɔtɔɔ gua. Sen bi a nna ɔregye ehin wɔ sohyial midia prama ahorow do no mu no, nna esuafo yi resɛɛsɛɛ skuul no ne ndzɛmba. Ebɛnadze ntsi? Hɔn siantsir nye dɛ, skuul mpanyimfo na akyerɛkyerɛfo amma kwan ma woenntwuw ‘apɔw’ anaadɛ wɔanngow nsɔhwɛ no mu amma hɔn. Aso iyi ara yɛ asɛm? Hɔn asoɔdzen ekyir no, wonuu hɔnho paa kyɛw ma mpanyimfo dze hɔn mfom kyɛɛ hɔn. +Mfe ebien ekyir a asɛm a mabɔ do yi sii no, nna nkyɛ minyim dɛ mframa afa ɔbo na apakyitsir ntsi, Ghana esuafo bɛda hɔnho do. Afei dze, binom ayɛ ma atra anhwew. Woananom a? Ɔberɛfɛw, 2022 mu no, ber a nna esuafo reyɛ ahoboa akɛkyerɛw hɔn nsɔhwɛ a otwa tun no, sen fofor bi so dzii ehin wɔ sohyial midia prama ahorow do. Sen no mu no, esuafo a wɔyɛ mbaa baawɔtwe (8) a wɔkɔ skuul wɔ Chiana Mpanyin Nsɔwdo Skuul a ɔwɔ Etsifi-Epue Mantɔw mu no hyehyɛɛ Ghana mampanyin ahorba pɔtɔɔ dɛ sɛbew, ɔayɛ hɔn bɔn bi. No bɔn ara nye dɛ ɔdze mpanyimfo nsɔwdo skuul a wɔkɔ a wonntua ho hwee abɔbɔ adze ma woenya mu kyɛfa. Aso abofra tsi fufu a, onntsi dza ɔbɔkɔ n’anomu? Sanda 12, 2023 mu no, nkaabɔ bi bae dɛ, Edwumakuw a wɔhwɛ Ghana mbofra skuul kesi mpanyin nsɔwdo skuul do atwe hɔn aso eyi hɔn edzi. Aso wɔnnkɛfaa ɔhaw mmbrɛɛ hɔn awofo? +Asotwe ahorow a esuafo a wɔtse dɛm yi fa mu yi yie, osiandɛ ɔbɛyɛ susudua ama nkyirmba so na mbom asɛmbisa no nye dɛ, aso enyiammbɔhonsɛm a ɔkɔ do wɔ Ghana skuul ahorow mu no, ebɛnadze na akyerɛkyerɛfo na aban no nyɛ ama n’ase eetu korakoraa? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn sohyial midia prama ahorow no do. +",4348,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana kookyi Otto Addo ama ne nsa do dɛ Ghana mbanyin mpanyimfo bɔɔlbɔ kookyi. Fida ewimbir Mumu 2, 2022 na Otto Addo dze asɛm yi too mpanyimfo enyim ber a Uruguay hyɛɛ Ghana kaw ebien ma Ghana enntum anntsew mu kor mpo Fida Mumu 2, 2022. Ghana bɔɔlbɔ mpanyimfo dze kookyi dzibew no hyɛɛ Owura Otto Addo nsa Kwakwar 9, 2022. Wɔdze dzibew no maa no no, otumii na ɔnye Ghanaman no kɔr Qatar 2022 FIFA wiadze bɔɔlbɔ akansi no bi ber a ɔdze akwantu mu atsena mbra no dze yii Nigeria fii mu no. +Otto Addo sii akan nkorkor duenum (12) dɛ Ghana kookyi. Otumii dzii nkonyim anan, nkogu enum na ɔpae mba ebiasa. No mbɔdzembɔ a Ghanafo werɛ nnkefir nye Ghana 2-0 Switzerland na South Korea 2-3 Ghana. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ,  ndzɛmba annkɔ yie amma Ghana wɔ FIFA wiadze bɔɔlbɔ akansi no ase ntsi na ɔdze ne ndzɛmba egu famu dɛ Ghana kookyi no. Akansi no mu no, odzii nkogu ebien maa ɔman Portugal na Uruguay na otumii hyɛɛ South Korea. Akansi a Ghana nye Uruguay sii a nna Ghana hia aba kor anaa no mboree ama oeetum akɔ n’enyim ekegyia Brasil no na ndzɛmba annkɔ yie ntsi na Otto Addo dze ato mpanyimfo enyim dɛ onnkotum atoa do dɛ Ghana kookyi bio. +Otto Addo san yɛ kookyi abadziekyir ma Germany bɔɔlbɔ kuw Borrusia Dortmund. Nyame nka kookyi Otto Addo ho wɔ dza ɔbɛyɛ nyinara mu. Ghana na Ebibiman da no ase. +",1298,Latn,Fanti,fat +akannews,"Edwumakuw a wɔhwɛ abatow ho nsɛm do wɔ ɔman Ghana mu dze abɔto gua dɛ woetwa amanyɛkuw a hɔn dodow yɛ du-esoun (17) edzin efi hɔn dzin kyerɛkyerɛw buukuu mu a wonnkotum esi akan dɛ amanyɛkuw wɔ 2024 abatow akensi no mu. Wɔkyerɛ dɛ, ansaana wɔbegye amanyɛkuw bi atomu ma na wɔama no ho kwan ma oesi akan wɔ abotow akensi biara mu no, ɔwɔ dɛ edwumakuw a wɔhwɛ abatow nsɛnsɛm do no kɔ aprɔw dze hwɛ dɛ wɔwɔ bea a wodzi hɔn dwuma (office) wɔ wɔ Mantɔw ahorow no nyinara mu. +Mpanyimfo hyɛɛ aprɔwbɔ yi ase wɔ Ebɔwbira dze kesi Ɔbiredzi 2022 mu na wohun dɛ amanyɛkuw du-esoun bi nnyi ɔfesse a wodzi no dwuma wɔ. Ɔnam siantsir yi do ma woeyi amanyɛkuw du-esoun yi hɔn edzin efi dzin kyerɛkyerɛw (registration) no mu. +Edwuamkuw a wɔhwɛ abatow nsɛnsɛm do no rekyerɛ dɛ, wɔkɔr aprɔwbɔ no, wohun dɛ dɛm amanyɛkuw yi nnyi bea a wodzi hɔn dwuma wɔ ( office) na dɛm saso ntsi wonnkotum ama hɔn  ma woesi akan wɔ 2024 abatow akensi no mu wɔ kwan biara do. Amanyɛkuw a panyin a ɔhwɛ abotow nsɛnsɛm do etwa hɔn edzin mu na wodzizdi do yi: +1. Democratic People’s Party (DPP) +2. United Front Party (UFP) +3. United Development System (UDSP) +4. Every Ghanaian Living Everywhere +5. Yes People’s Party (YPP) +6. United Ghana Movement (UGM) +7. Democratic Freedom Party (DFP) +8. New Vision Party (NVP) +9. Ghana Democratic Republican Party (GDRP) +10. Ghana National Party (GNP) +11. Power Unity Party (PUP) +12. United Progressive Party (UPP) +13. Reform Patriotic Democrats (RPD) +14. People’s Action Party (PAP) +15. United Renaissance Party (URP) +16. National Reform Party (NRP) +17. United Love Party (ULP) +Amanyɛkuw no mu binom nngye dɛm asɛm yi nnto mu na iyi na ɔnam do ma Akwasi Addai Odike, panyin a ɔda “United Progreesive Party” amanyɛkuw ano no edzikan dze ato gua dɛ, edwumakuw a wɔhwɛ abotow nsɛnsɛm do no mmbu amanyɛkuw nkakramba na iyi na wɔnam do dze etwa amanyɛkuw du-esounyi edzin efi 2022 abatow akansi no mu no. Ne nsɛm a ɔkae nye,” Panyin a ɔda edwumakuw a wɔhwɛ abatow nsɛnsɛm do no mmbu me dɛ meyɛ nyimpa. Ber mpo a mepɛ dɛ menye no kedzi nkitsaho no mpo, maame yi amma mo kwan ma mennhyia no da. Yɛdze nsɛm a obehia nyinaa maa no ntsi munnhu saintsir a ɔnam do ma ɔdze abɔto gua do dɛ yennyi bea a yedzi hɛn dwuma wɔ yi. Mpɛm pii no otum twe NPP na NDC amanyɛkuw no ansaana wɔdze hɔn krataa a ɔdetafo (auditor) ahwehwɛ mu no akɔ. Iyi yɛ adze a ɔtaa si wɔ amanyɛkuw mu”. +Panyin a ɔhwɛ abatow nsɛnsɛm do kyerɛɛ dɛ ogyina mbra do na ɔdze dzii ne dwuma. Ɔkyerɛ dɛ, Ghana mbra ne fa a ɔda amanyɛkuw na abatow ho nsɛm edzi wɔ “section 15 (3) (c) Act 2000 na ɔnye Act 574 na ɔma no tum no ma otumii dze twaa amanyɛkuw yi edzin mu na ɔnam dɛm akwangya yi do robɔ obiara nkaa dɛ woetwa amanyɛkuw du-esoun edzin mu efi dzin kyerɛkyerɛw a ɔfa 2024 abotow ho no mu. +",2745,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ndubabɔn no nnomee +Ndubabɔn no nnomee abayɛ ɔhaw kɛse ama ɔman na mpo wiadze n’afɛnandze nyinara. Dɛm ndzeyɛɛ bɔn yi roko tsia mbabun na ɔyɛ adze a ɔdze mbabun hɔn abrabɔ ato fona mu. Mbabun pii na wɔdze hɔn ho ewura ndubabɔn no nnomee mu na ɔresɛɛ hɔn abrabɔ osiandɛ sɛ edze wo ho hyɛ mu a, ɔyɛ dzen dɛ ibotum eyi wo ho efi mu . Sɛ yɛhwɛ sen a nsɛnkyerɛwfo kɔ abowano kɛfa ba a ɔfa ndubabɔn no nnomee ho a, ɔyɛ asefem. +Nkan no nna nkyɛ yenyim dɛ mbanyin na wɔnom ndubɔn naaso ndɛ dze, mbasiafo mpo na wodzi mu akotsen ma ɔyɛ dzen. Aso oye dɛ iyi bɔkɔ do? Obi bebisa dɛ ebɛnadze nye ndubabɔn no nnomee. +Ndubɔn no nnomee yɛ ber a obi bɛfa edur a ɔnnsɛ dɛ ɔfa na dza ɔsɛdɛ ɔfa no so, ogyina siantsir bi do fa ma ɔbor do. Ndzɛmba ahorow pii na ɔdze ndubabɔn no nnomee ba. Hɔn mu bi na odzidzi do yi +Adze kor a ɔdze ndubabɔn no nnomee ba tsitsiriw nye nyɛnkosɛm pii ne nyɛe. Anyɛnkosɛm pii ne nyɛe resɛɛ mbabun. Mpanyimfo dɛ, “Kyerɛ me wo nyɛnko na menkyerɛw no suban”. Iyi Kyerɛ, sɛ wo nyɛnko nom ndubabɔn a, dɛ wo so bɔnom bi no wɔ sor. Nkorɔfo piinara na wosua dza hɔn nyɛnkofo yɛ na hɔn so yɛ bi. Binom mpo dze, hɔn ara na wɔhyɛ hɔn anyɛnkofo tsipia ma wɔyɛ ama hɔn nyinara ayɛ pɛr. +Dza ɔtɔ do bio a ɔdze ndubɔn no nnomee ba nye nsunsuando a sohyia midia no nya wɔ mbabun no do. Sohyial midia yɛ bea a ndzɛyɛɛ bɔn na papa nyinara wɔ a yehu no aber biara a ɔmmfa ho nye bea a yɛwɔ. Nkorɔfo pii na wɔnom ndubɔn na wotwa ho mfonyi na sen to sohyia midia no do. Piinara na wɔhwɛ dɛm mfonyi na sen yi na wosua dza wohu no. Mpɛn pii no, mbabun no hun dɛ ɔyɛ adze a obiara reyɛ ntsi sɛ wɔyɛ bi a ɔnnsɛɛ hwee. Afei, wɔhyɛ ase nkakrankakra na bohu no na agye nsamu. +Mfeefeemu pii yɛ so yɛ kwan a kor a no so dze ndubabɔn no nnomee ba. Iyi ne farbaa gyina dza mbabun hu anaa wɔtse dɛ hɔn mfɛfo yɛ. Mpanyimfo dɛ “Mfeefeemu pii na okum abowa eginanabowa”. Mbabun piinara na sɛ wohun dɛ ndzeyɛɛ bi rokɔ do a, wonya pɛ bi dɛ wɔbɛfeefee mu ehu dza ɔwɔ mu pɔtsee. Binom mpo tse nsɛm fa ndubabɔn bi tse wee, jɔto, tramadɔl, kokane na pii a ɔkeka ho na wɔtɔ dɛ wɔyɛ mfeefeemu hu mu adze. +Wɔnam mfeefeemu yi do hyɛ ase nom dɛ wobu dɛ dza nkorɔfo reka fa ho no yɛ nokwar anaa ɔnnyɛ nokwar. Iyi bowie ekyir no na wɔatɔ mu ntentan a wɔyɛ ho hwee a ɔnnkɛyɛ yie. Sɛ yɛhwɛ hɛn esuapɔn ahorow no mu a, esuafo dodowara na wɔnom ndubabɔn ɔnam dza wɔtse fa dɛm ndur no ho. Wɔtse ndur bi tse dɛ tramadɔl, wee, sigaratse, marijuana ho nsɛm wɔ tɛlɛbihyɛn na kasafir do a mpɛm pii no ɔhyɛ hɔn tsipia ma wɔsɔ hwɛ. Dza nkorɔfo ka nye dɛ, sɛ efa dɛm ndur yi a, ɔma itum sua adze na afei, iyɛ edwuma a nntse brɛ. Ɔnam iyi ntsi esuafo tum dze wee fora hyetɔ dzi ɔnam atsesɛm ntsi. +Dza otwa tun a ɔdze ndubabɔn no nnomee ba nye tsebea a mpɛn pii no nyimpa kɔ mu. Tsebea a nyimpa kɔ mu dodowara twetwe adwendwen ba nyimpa. Dza nkorɔfo ka nye dɛ sɛ efa ndubabɔn a, otum ma ebow araa ma wo werɛ fir wo haw no. No dɛm ntsi, dodowara hu no dɛ sɛ efa ndubabɔn na werɛ befir wo haw dza , nna ɔno ɔbɔnom ma no ho atɔ do. Iyi ama mbabun pii dze hɔn ho ewura ndubabɔn no nomee mu. +Pii na ɔkeka iyi ho na ɔdze ndubabɔn no nnomee ba. +",3083,Latn,Fanti,fat +akannews,"Aporisifo ato nsa afrɛ Ghana ndwontonyi Charles Nii Armah Mensah Jnr. a no ndwontowdzin nye Shatta Wale no ɔnam nsɛm bi a ɔaka afa Owura Fennec Okyere no wu no ho no wɔ Facebook no ntsi. Nna Fennec Okyere nye Ghana ndwontonyi a ofi Soadur a wɔfrɛ no Kwaw Kɛse ne panyin a ɔhwɛ no ndwontow nsɛnsɛm do ma no. Afe 2018 na nyimpa bɔnfo binom toow itur kum Owura Fennec Okyere ma owuu yayaayaw a Ghanafo na n’ebusuafo anntse ase da! +Ɔberɛfɛw 2022 anapa na Shatta Wale dze asɛm bi kɔtoo Facebook prama kɛse do. Nna asɛm no fa Bull Dog a nkan no nna ɔno na ɔhwɛ Shatta Wale do wɔ ndwontow edwuma mu no ho. Nsɛm a Shatta Wale kae nye yi: +“Bull Dog, dɛ mbrɛ ereda esumansɛm edzi no, ebɛka akyerɛ Ghanafo dza osii wɔ Fenicks [Fennec] no wu no ho!! Na dɛm mber yi, mennka nndzi agor”. +“Mayɛ krado dɛ mebɛka akyerɛ asɛndzibea no dza ekaa kyerɛɛ me faa ɔwo na wo mbanyin no ho na mbrɛ efaa apam faa dɛm nkwaseadze yi ho. Yɛ krado”. +“Dɛm Akuffo Addo [aban] yi remma ɔwo ewudzifo akwanya wɔ hɛn [man] yi mu”. +“Hwɛ mbrɛ iyi bowie!!! Innkotum nnye mber edzi esi!!!” +Obi nnyim dza ɔyɛe ma Shatta Wale dze asɛm yi bɔtoo gua. Binom kyerɛ a, ɔnye Bull Dog wɔ ntawantawa a ɔnnyɛ agor koraa. Ɔnam dɛm saso ntsi na Shatta Wale dze no ho akɔto asɛm a ɔtse dɛm mu no. +Asɛm yi bɔtɔɔ gua no, porisi edwumayɛkuw no ammfa no tootooba do. Wɔdze hɔn anodzisɛm fa asɛm yi ho abɔto gua. Dza ɔwɔ mu nye yi: +1. Ghana Porisi Edwumakuw no enya no ntsee afa Facebook do asɛm a Charles Nii Armah Mensah Jnr a dodowara frɛ no Shatta Wale dze ato Facebook fa ndwontowfo panyin Fennec Okyere no wu no ho. +2. Porisi Edwumakuw no atwe epin Shata Wale a ɔnye hɛn rotwetwe nkɔmbɔ fa asɛm no ho no. +3. Porisi Edwumakuw no bɛpɛ dɛ yɛdze bɔto hɔ dɛ, Cold Case Asoɛe a yɛtsewee nnkyeree no ayɛ edwuma abosoom pii afa ewudzisɛm a n’ase nntwae no ho a Fennec Okyere dze no a n’ebusuafo reyɛ hɛn mboae fa ho no ka ho. +4. Dɛm asɛm fofor a Shatta Wale dze abɔto gua yi bɔboa hɛn nhwehwɛmu a yegu do reyɛ no. +5. Yɛpɛ dɛ yɛfa dɛm akwanya yi do da ebusuafo nyinara a wɔnye hɛn Cold Case Asoɛe no ayɛ edwuma no wɔ hɔn mboae na hɔn ntseasee fitsi ber a asoɛe yi bɔbɔɔ adze no. +6. Yɛpɛ dɛ yesi no tadua ma amansan no dɛ, Porisi Edwumakuw no bɔkɔ do araa ayɛ edwumadzen afa dɛm nsɛm yi ho ama yɛdze akɔ ewiei ama ebusuafo a hɔnho aka no. +Ghana aporisi edwumayɛkuw no akasa. Dza obefi asɛm yi mu aba biara no, akannews.com remmfa nnsie n’akenkanfo na n’etsiefo nyinara. +",2406,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mbaa yɛ abɔdze nyinara kaekyir a wɔyɛ soronko koraa. Hɔn mbɔdzembɔ wɔ asetsena yi mu dze, wɔtow no abaw a onnhyia. Nkan no, nna mbaa hɔn egyapadze nyinara n’abɔse nye gyaadze. Dza nna nkorɔfo tɔ ka nye dɛ, “Mbaa dze nye gyaadze na mbanyin dze nye skuul”. Dɛm ntsi, nna mbaa nnya kwan nnkɔ skuul kantom wɔakɔ ekodu ekyir. Ndɛ mber yi dze, ndzɛmba asesa. Mbaa afa hɔn atam apapa efura ma dzibew biara no, wotum dzi bi. Nna tserɛ, dza banyin tum yɛ no, ɔbaa tum yɛ yɛ no yie. Mbaa a wotum yɛ yɛ no yie no, bi nye Sarah Seyram Arhinful a merebɛka no ho asɛm yi. +Wɔwoo Sarah Seyram Arhinful wɔ Kpando a ɔwɔ Firaw Mantɔw mu. Ɔyɛ ɔbaa bi a ɔhyɛɛ no skuulkɔ ase wɔ Sonrise Christian Skuul a ɔwɔ Hɔhɔe. Owiee Mbofra Nsɔwdo Skuul no, ɔtoaa do wɔ OLA Mbaa Mpanyin Nsɔwdo Skuul a ɔwɔ Ho wɔ Firaw Mantɔw mu hɔ ara. Owiee OLA no, ɔtoaa do kɔr Simpa Suapɔn no nkorbata a wɔhwɛ Ghana Kasahorow do a ɔwɔ Edwumako afe 2018. Hɔ no, okosuaa Awona na Borɔfo kasa. Ɔammfa n’adzesua enndzi agor koraa. Ɔnam do ma ɔayɛ adze bi a ne saso bi mmbaa da wɔ Simpa Suapɔn no n’abakɔsɛm mu. Dza ɔka do yi bɛkyerɛkyerɛ dza ɔayɛ no mu. +Suapɔn skuulkɔ nntse dɛ skuul nkaa no. Ɔyɛ skuul bi a, wɔwɔ kwan soronko a wɔfa do hyehyɛ aba a esuafo nya no, na sɛ wowie skuul a wɔaka ne nyinara abɔ mu. Borɔfo kasa mu no, wotwa no sin ka no GPA. Ɔno nye dɛ, aba biara a ibotwa no wɔ nsɔhwɛ ahorow biara mu no, wɔwɔ akyerɛwamba a wɔdze gyina hɔ ma no. Sɛ itwa eduowɔtwe dze kesi ɔha a, wɔma wo ‘A’. Sɛ itum twa eduosoun enum dze kesi eduosoun akron a, ɔno so wɔma wo B+. Wɔahyehyɛ no dɛmara dze rokɔ. Dza Sarah Seyram Arhinful ayɛ a ɔyɛ nwanwa a obiara robɔ ne dzin no nye dɛ, mfe anan a ɔdze kɔr suapɔn no, ɔannyɛ adze koraa no, nnyɛ ne ‘A’. Iyi kyerɛ dɛ, nsɔhwɛ bɛyɛ eduonum a ɔkyerɛwee no, otwaa eduowɔtwe dze rokɔ ɔha nko a ɔyɛ adze a ɔnntaa nnsi. +Ɔbaa no dɛm no, ber a nna hɔn a wowiee suapɔn afe 2022 reyɛ hɔn nhyiamu no, mpanyimfo bɔɔ n’abaw do soronko. Nhyiamu yi kɔr do Wukuda Ebɔw 29, 2023 wɔ suapɔn no ne nhyiamubea kɛse a wɔfrɛ no Jophus Anamoah Mensah Nhyiamubea. Mpanyimfo maa no Ghana sika sidi apem (¢1000). Sikasɛm no nda nkyɛn; ɔno nye suanyi a odzi kan a oetum ayɛ adze a ɔtse dɛm. Ɔyɛ ɔbaa, na osuaa Ghana Kasahorow (Awona kasa) no, ɔma ɔyɛ enyika a otwar dɛ yɛnye no bɔ mu hiahia no wɔ dza ɔayɛ no ho. +Sarah yɛ ɔbaa, oetum ayɛ a, ɔwo so botum ayɛ bi. Bio, ɔyɛɛ Ghana Kasahorow wɔ skuul, mekyerɛ Awona kasa no. Ɔamma biribiara emmbu n’abaw mu wɔ Ghana Kasahorow no sua ho na oetum etwa etwa no yie a, otwar dɛ yɛbɔ n’abaw do. Dɛ mbrɛ Bolingo Consultfo enyi wɔ Ebibirman kasa no nsuae ho, na Sarah Seyram Arhinful etum ayɛ dza ɔtse dɛm no, migyina hɔn ananmu bɔ n’abaw do kɛse kɛse na meka dɛ Nyame nhyira no pii. +",2687,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ningo-Prampram mbrahyɛbeguanyi, Sam George dze ato gua dɛ, ɔda ho ara gyina beebi a ogyinaa dɛ yɛdze hɛn abatow kaade no ara bɛrɛgista hɛn sim kaade. Ne kasaa mu no, ɔdze too gua dɛ, asoɛe a wɔhwɛ nkitsahodzi nsɛm do no nam NCA do nye Telcosfo ayɛ nhyehyɛɛ a ɔbɔboa ma woetum dze Ghana hɛn abatow kaade no edzi dwuma. Ɔsanee dze too gua bio dɛ nhyehyɛɛ gu akwan do a ɔbɔboa ma yeetum dze akwantu krataa ( passport) aka ho ma Ghanafo a wɔwɔ amanɔndze so etum dze hɔn akwantu krataa (passport) arɛgista dɛ mbrɛ ɔsoafo dzii kan kae wɔ ne nhyehyɛɛ mu no. +NCAfo aka dɛ, nkɔmbɔdzi akɔdo fa iyi ho dɛ, wɔnyɛ nsesa ma wontum mfa abatow kaade no nrɛgista. Wɔdze too gua dɛ, nsiesie fofor no bɛgye mber na mpo nkɔmbɔdzi a ɔwɔ dɛ ɔkɔdo wɔ ndwumakuw a wɔma hɛn sim kaade ma yetum yenya nɛtwɛk dze dzi dwuma no nnkɔr do. +NCAfo aka dɛ, mbɔdzembɔ mpo a wɔabɔ dɛ nkyɛ wobotum dze akwantu krataa (passport) aka ho no agye bɛyɛ abosoom ebiasa na no mboree a mpo wonnwiei. +Mbrahyɛbeguanyi a ɔwɔ Prampram, Sam Goerge gyinaa iyi do kyerɛɛ dɛ, nsɛm a NCAfo ada no edzi no nyinara da ne nsɛm a odzii kan kaa no nyinara no edzi. Ɔkaa dɛ “Afie, wɔagye me nsɛm a mekae wɔ abɛɛfo ntsentan kɛse no do no ato mu na wɔdze ayɛ edwuma dze nhyehyɛɛ egu kwan do ribedzi dwuma. +Yɛdze abatow kaade no bɛrɛgista sim kaade-Sam George +",1296,Latn,Fanti,fat +akannews,"Soɛfo a ɔhwɛ Akwan na Akwantsempɔn do, Owura Kwasi Amoako-Atta, dze too nsɛnkyerɛwfo enyim dɛ ahɛnkafo mboa hɔnho dɛ wobotua bo a ɔwɔ sor sen dza nna wotua dadaw no. Ɔkyerɛɛ dɛ dwɛɛtɛɛ sidi nkorkor na mpɛsewa eduonum a yetuatua wɔ kwan do dɛ Kwan do Tow no, dza ofi mu ba no nnyɛ dza otum yɛ edwuma dodow biara. +Mfeda na wotwaa Kwan do Tow no ne ngyegyee mu a nna wɔhwɛ enyim dɛ wɔdze abaɛfor sikamona tow E-levy no bɛhyɛ anan mu. Afe pɛpɛɛpɛ na Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do dze abɔto gua dɛ wɔresan dze tow no aba. Iyi ho na nsɛnkyerɛwfo hyiaa Asoɛe a wɔhwɛ akwan do nsɛm no ne tsir, Owura Amoako-Atta a ɔdze nsɛm yii too hɔn enyim. +N’asɛm nye dɛ, “Ghana nye ɔman a yetua kwan do tow a ɔwɔ famu koraa wɔ wiadze nyinara, naaso yɛpɛ akwan apapa odzi mu. Sɛ yɛpɛ akwan papa dze a, yɛnyɛ krado dɛ yebotua kɛse. Yɛnnkɔkɔ do etua mpɛsewa eduonum na sidi kor no bio. Kwan do tow no bo yɛ dzen wɔ aborɔkyir mpo.”. Owura Amoako-Atta kyerɛ dɛ tow no no bo yɛ dzen wɔ aborɔkyir na wonya sika kɛse no ntsi wɔdze ayeyɛ akwan apapa no. +Soɛfo no dze kaa ho dɛ, nkakrankakra araa na tow no san ba a, nnyɛ nyimpa na wɔbɛtsena mbeambea no agyegye tow no, na wɔdze nhyehyɛɛ bogu akwan mu a wɔnam abaɛfor akwan na mfir do bɛgyegye tow nhyehyɛɛ fofor a wɔdze bɛba no. +“Yeribesisi akwantsempɔn afofor a towgye ndzɛmba no keka ho, na towgye ndzɛmba yinom bɛyɛ abaɛfor mfir dze. Sɛ Kwan do Tow no bɛsan aba a, yɛbɛyɛ no abaɛfor mfir kwan do.”. Owura Kwasi Amoako-Atta dze iyi too gua. +",1457,Latn,Fanti,fat +akannews,"Awerɛho ba a, nkorɔfo tow ndwom. Dza ɔdze awerɛhow ba no bi nye owu. Sɛ onyia no wu a, wɔtow ndwom bi. Dɛm ndwom no nye Kwadwom anaa sukwadwom. Kwadwom yɛ ndwom bi a, Ghana kasakuw ahorow mu mba nyinara wɔ bi, na odzi dwumason wɔ hɛn asetsena mu. Ankorankor na wɔtaa hyehyɛ na wɔtow. Ɔyɛ ndwom a nkorɔfo pii nyim a wotum bɔ mu tow. Ɔnam no su mbrɛ ɔtse ntsi, wɔnntow no enyigye ber mu. +Obi rotow sukwadwom anaa kwadwom a, ɔnnhwɛ mbrɛ ne ndze tse ho. Dza ohia no ara nye dɛ ɔbɔbɔ dza owufo no yɛɛ wɔ ebusua anaa kurow no mu no do na oyiyi nkasafua no dze hyehyɛ. Nkasafua no bi kyerɛ dza no nkɔree no dze bɛba ebusua anaa kurow a oefi mu no do. +Sɛ ɔba dɛ owufo no yɛ ba kor a, wɔka ɔhaw a ɔbɛba n’awofo do. Wɔma obiara hu dɛ owu yɛ otsiɔdzennyi a onnyi ehumbɔbɔr biara. Ɔtɔfabi so a, kwadwom ka owufo no ndwuma pa kyerɛ. +Ɔyɛ so a, wɔdze bɔ kɔkɔ. Sɛ owufo no yɛɛ asoɔdzen na ɔdze nyaa no wu a, wogyina do ka kyerɛ atseasefo dɛ wɔnhwɛ hɔnho yie. Kwadwom da hɛn gyedzi so edzi. Nkorɔfo pii gye dzi dɛ owufo tse ɔman fofor bi mu. Iyi ntsi, ndwom no bi wɔ hɔ a ɔyɛ nkra a wɔdze rema owufo no dɛ ɔnkɛka nkyerɛ ewuakɔr no mma hɔn. Ɔtɔ fa bi mpo a, ndwom yi yɛ dza wɔdze reka akyerɛ ewuakɔr no dɛ, wɔmbɛfa hɔn nkɔ ma hɔn amandzehu do ntwa. Ndwom no bi na odzi do yi: +Ao me ba, me ba, enyimnyam ba. +Ana innyim dɛ eyɛ ɔbaakofo? +Wɔyɛ no dɛn na igya mo hɔ yi? +Woana na medze no bɛyɛ me dze? +Ao, nkyɛ ma monkɔ na hwɛ ekyir , +Owu, wo tsir mu yɛ dzen ae , +Ana innyim dɛ onnyibi yɛ mbɔbɔr ? +Eyɛ me kan , me nyɛnko na m’adze nyina , +Nkyɛ ma mindzi w’enyim kan . +Sɛ ekɔ dze a ,nna bɛfa me kɔ. +Enyigye nnyi wiadze yi mu bio . +Bɛfa me ma menkɛda dzinn . +Ɔbaatan a ɔrotow ndwom yi rekyerɛ awerɛhow a ne ba no no wu no dze no akɔ mu. N’asɛm ara nye dɛ, ɔno wui a nkyɛ oye sen dɛ ne ba no bowu . +",1772,Latn,Fanti,fat +akannews,"Afe biara mu no, ɔyɛ mbra ma aban a ɔwɔ do no dɛ ɔdze ne sikasɛm nhyehyɛɛ a ɔhwɛ kwan dɛ ɔdze bedzi dwuma wɔ afe a ɔwɔ enyim no ba mbrahyɛbaguafie ma mbrahyɛbaguafo no yɛ mu mpɛnsampɛnsamu na wɔgye to mu ana afe no so a woetum dze nhyehyɛɛ a ɔtse dɛm no egu akwan mu. Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do no dze Afe fofor no ne Sikasɛm Nhyehyɛɛ no bɔto, mbrahyɛbaguafo no pɛnsapɛnsa mu yɛ nsesa biara ohia wɔ mu, na wɔtow do amba gye to mu dɛ wɔmfa nyɛ edwuma no mbrɛ ɔsɛ mu. +Mfe abɛsen no, annyɛ koraa no, aban a ɔwɔ do no ne mbrahyɛbaguafo wɔtaa yɛ dɔmkɛse no ba mbrahyɛbaguafie bɛkasa ma nhyehyɛɛ a hɔn aban dze roto gua. Wɔnam iyi ho ba mbrahyɛbaguafie wɔ hɔn dodow mu. Afe yi dze, nnyɛ dɛm tsebea yi na yehu wɔ mbrahyɛbaguafie hɔ. Dɔmkɛse no mu mba kumaabi na wɔkɔ mbrahyɛbaguafie hɔ kɔhwɛ dɛ dwumadzi a no ho hia dɛm yi rokɔ do. Dɔmkumaa no mba wɔba no dɔɔ so kyɛn dɔmkɛse no mu dze no. +Ber a mbrahyɛbaguafo hyiae wɔ mbrahyɛbaguafie wɔ dɛm dwumadzi ho wɔ Ɔberɛfɛw 30, 2022 mu no, Dɔmkumaa no mu mba a wɔwɔ fie no mu hɔ no dze hɔn ayawdzi too gua booboo tsebea yi ho dɛ ɔnnyɛ dza ɔsɔ enyi. Abooboodzi no mu na Okunyin Ato Forson, Ajumako Enyan Essiam mbrahyɛbaguanyi no, dze too gua dɛ dɛm tsebea wohu wɔ mbrahyɛbaguafie hɔ kyerɛ dɔmkɛse ahwer enyidado wɔ hɔn aban no na ne Sikasɛm Nhyehyɛɛ no mu, na wɔapow hɔnara hɔn Sikasɛm Nhyehyɛɛ a wɔdze aba dɛ wɔmpen do mma hɔn ma wɔmfa nyɛ edwuma wɔ afe 2023 mu. +“Owura Ɔkasafo, fie ha tsebea yi kyerɛ wo mbrɛ ɔman no ahwer enyidado. Owura Ɔkasafo, tsebea ɔwɔ akwan no do kyerɛ wo mbrɛ ɔmanmu no nyina ahwer enyidado. Ɔnnyɛ nwanwa dɛ dɔmkɛse no apa hɔnankasa hɔn Sikasɛm Nhyehyɛɛ.”. Okunyin Ato Forson dze too gua dɛm wɔ mbrahyɛbaguafie hɔ. +Ɔdze too gua wɔ n’abooboodzi no mu dɛ ɔwɔ wogyaa dɛ Soɛfo dze ne Sikasɛm Nhyehyɛɛ bɛba mbrahyɛbaguafie dɛ wɔmpɛnsapɛnsa mu na wɔmpen do mma no, na obenya hɔ a ɔnkɔkɔ eketsie adwenkyerɛ ahorow ɔbɛba ho no. +“…Onnyi dɛ Asoɛfo a wɔhwɛ Sikasɛm do no hɔn ndzeyɛɛ dɛ wɔdze sikasɛm nhyehyɛɛ bɔto gua na wɔmmba mmbɛgye no ho adwentoatoa no wɔsosɔw do. Ɔreyɛ abor do wɔ dɛm Soɛfo (Ken Ofori-Atta) yi afa mu. Owura Ɔkasafo, Irunntum mmfa Sikasɛm Nhyehyɛɛ mmba mbrahyɛbaguafie na iwie a etu kwan akɔ aborɔkyir anaa akɛhyɛ w’atsenae. Ɔwɔ dɛ ɔba ana yɛahyɛ ase.”. Okunyin Ato Forson dze asɛm yi too gua dze foa Dɔmkumaa no hɔn tsentsenfo n’abedziekyir, Owura Ahmed Ibrahim, n’asɛm, dɛ ɔwɔ dɛ Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do no ba mbrahyɛbaguafie ana wɔahyɛ hɔn dwumadzi no ase no do. +",2437,Latn,Fanti,fat +akannews,"Wukuda Ɔberɛfɛw 2, 2022 na UEFA Champions League ekuwekuw akansi no kɔr n’ewiei. UEFA mpanyimfo dze bɔtoo gua dɛ, R16 ekuwekuw no, Dwowda anapa Ɔberɛfɛw 7, 2022 na mpanyimfo bɛtsena ase ahyehyɛ bɔɔlbɔkuw ahorow a wobotum ehyia hɔnho wɔ R16 anaa hyɛ-me-ma-mifi-mu bea no. Bɔɔlbɔkuw a wotumii nyaa akwanya dzii konyim wɔ hɔn ekuwekuw akansi ahorow mu no, wɔyɛ duesia. Iyinom nye: Chelsea, PSG, Real Madrid, Liverpool, Tottenham, Manchester City, Club Brugge, Inter Milan, AC Milan, Napoli, Dortmund, Bayern Munich, RB Leipzig, Frankfurt, FC Porto na Benfica. Afe yi R16 no, Ngiresi na Germany bɔɔlbɔ ekuw na wɔdɔɔso wɔ mu. Wɔwɔ mu anan anan; nna tserɛ, hɔn a wonyaa akwanya sii ekuwekuw akan no a wofi Ngyiresi na Germany aborokyirman mu no, hɔn nyinara tumii dzii konyim anaa wodzii kan anaa wotsiaa ebien. +R16 nhyehyɛɛ pon no baa n’ewiei no, iyi nye dza ɔkɔr do: +1. RB Leipzig 🇩🇪 na Manchester City 🏴󠁧󠁢󠁥󠁮󠁧󠁿 +2. Club Brugge🇧🇪 na Benfica 🇵🇹 +3. Liverpool ����󠁧󠁢󠁥󠁮󠁧󠁿 na Real Madrid 🇪🇸 +4. AC Milan 🇮🇹 na Tottenham 🏴󠁧󠁢󠁥󠁮󠁧󠁿 +5. Frankfurt 🇩🇪 na Napoli 🇮🇹 +6. Dortmund 🇩🇪 na Chelsea 🏴󠁧󠁢󠁥󠁮󠁧󠁿 +7. Inter Milan 🇮🇹 na Porto 🇵🇹 +8. PSG 🇫🇷 na Bayern Munich 🇩🇪 +Nhyehyɛɛ pon a obiara rekasa ho nye Real Madrid na Liverpool dze no na PSG na Bayern Munich dze no. Ɔno na bɔɔlbɔ adɔfonom nyinara enyi bedzi ekyir papaapa ɔnam bɔɔlbɔkuw ekukudam a wobehyia hɔnho no. Real Madrid na Liverpool na wotumii kopuei mu wɔ agokansi a otwa tun wɔ afe 2021-2022 dze no mu. Akansi no kɔr n’ewiei no, Real Madrid na wotumii gyee kɔɔpoow no sii hɔn nan do. Bayern Munich na PSG dze no so, ɔnam mberantsɛ ekukudam a wobehyia hɔnho tse dɛ Lionel Messi, Neymar, Mbappe, Sadio Mane, Thomas Muller na binom a wɔkeka ho no ntsi, nkorɔfo enyi bedzi ekyir papaapa. +Ber pɔkyee a akansi ahorow no bɔkɔ do no, UEFA mpanyimfo mmfaa mmbɔtoo gua na mbom sɛ wɔdze ba a, akannews.com remmfa nnsie wo. Woana na obotum agye afe 2022- 2023 UEFA Champions League kɔɔpoow no esi ne nan do? Kyerɛ w’adwen wɔ adwenkyerɛ adaka ahorow a ɔwɔ hɛn Facebook, Twitter na LinkedIn prama no do. +",2021,Latn,Fanti,fat +akannews,"Yarba kor a ɔrehaw Ebibirmu mba nye pafur. Iyi yɛ yarba a ɔma nyimpa ne nan anaa n’anan na ne nsa tum hohon yɛ akɛseakɛse kyɛn mbrɛ nna ne nan na ne nsa tse dada no. Nhwehwɛmu ada no edzi dɛ nyimpa bɛyɛ ɔpepe ɔha eduonu ebien na wɔwɔ pafu yarba yi bi. Yarba yi taa ka nkorɔfo a wɔwɔ Ebibirmu, Indiaman mu, Ahyia na Amereka ne fa bi. Ɔyɛ yarba a abowa ntonton na ɔdze ma. Onyaa ne dzin “Elephantiasis” osiandɛ sɛ obi nya bi a ne nan na ne nsa no hohon yɛ akɛseakɛse tse dɛ mbrɛ ɔson n’anan na ne nsa nye no honam no tse ara pɛr. Ɔsan so yɛ dzen yɛ tuntum. Nhwehwɛmu ada no edzi dɛ edur wɔ hɔ a wotum dze sa yarba yi, mbom piinara woenya dɛm yarba no mu faara nntum nnsa ma ɔnnkɔ. Bi dze kehia dɛ adatserfo beyi dɛm bea no efi hɔ. Sɛ obi nya pafu yi bi a, otum mpo ma sɛ ɔyɛ basia a, n’enufu na no twɛ hohon yɛ akɛse na sɛ ɔyɛ banyin so a, no kɔtse hohon yɛ kɛsɛ. +Dza ɔdze pafu ba +Ansaana obi benya pafu no, nna ntonton pii akeka no wɔ mber pii mu wɔ bea a nsunsuma pɔtsee a wɔdze ba no bi wɔ. Dza osi nye dɛ, sɛ dɛm nsunsuma yi bi nya kwan ka abowa ntonton na ntonton no so ka obi a, na oegya no dɛm bɔr no wɔ no mbɔgyaa mu a ɔma yarba no tum ba bɛtsena nyimpadua no mu. Mbowaba a ntonton no begya no wɔ nyimpadua no mu no tum dzi mfe pii wɔ nyimpadua no mu a ɔdze ahohon no ba. +Nyimpa piinara na sɛ wonya pafu a wonnhu anaa ɔmmba hɔn adwen mu dɛ wɔwɔ bi, mbom gye dɛ ne nan, ne nsa, n’enufu na dza ɔkeka ho no hyɛ ase dɛ ɔrohohon yɛ akɛseakɛse. Nnyɛ iyi nko na ɔda edzi, mbom dɛm honam ne fa no; dɛ nsa anaa nan no hyɛ ase dze yaw brɛ no. Binom so tum nya bun na afei, honanyaw. +Kwan kor so a wotum fa do hu dɛ obi enya pafu nye dɛ ɔbɔkɔ ayarsabea akɛyɛ mbɔgya mu nhwehwɛmu ehu. Nhwehwɛmu akyerɛ dɛ, dɛm nhwehwɛmu yi yɛ dza wɔyɛ no anafua osiandɛ anafua na mbowaba no dzi akotsen. +Aso wotum sa pafur? +Nyew, ɔyɛ yarba a wotum sa. Adatserfo kyerɛ dɛ sɛ obi nya bi a, edur wɔ hɔ a wɔdze ma no na ɔyɛ edur a wɔfa no kor pɛr afe biara. Iyi boa kum nsunsuma a ɔwɔ mbɔgya no mu no nyinara. +Kwan kor so a ɔka ho nye dɛ, edze “DEC” edur bɔfora “Ivermectin” edur afa. Iyi so yɛ dza wɔfa no kor pɛr afe biara. Adatserfo akyerɛ dɛ, edur yi ridzi edwumason ara yie. +Nsunsuando a pafu nya no nkorɔfo do. +Ɔhaw na ahohiahia pii na hɔn a wonya pafu kɔ mu. Pafu tum dze mbubui ba. Nan no tum hohon yɛ akɛseakɛse a no mu yɛ dur so. Iyi mma nyimpa no nntum mma mbeambea a ayɛ akɛse no do. +Ɔto do bio nye tsebea a nyimpa no bɔkɔ mu wɔ beebi a ɔtse no. Yarba yi ka nkorɔfo hyɛ dan mu a wonntum nnkɔ nyimpa mu anaa bea a nyimpa ehyia mu. Ɔdze adwendwen pii ba hɔn a wɔwɔ dɛm yarba yi bi no do. +Otwar dɛ yɛtsena bea a hɔ tsew na amma ntonton aammba hɔ ammbɛkeka hɛn enngyaa hɛn nsunsuma anaa bɔr a ɔdze pafu bɛbrɛ hɛn. +",2695,Latn,Fanti,fat +akannews,"Egya reba o, egya reba o, afei na egya enya ebodu. France Bɔɔlbɔ Abawdobɔdze a wɔsan frɛ no Ballon D’or a afe biara ɔkɔ do no, afe 2022 dze no so aba n’ewiei na woananom nyaa abawdobɔdze soronko yi bi? +Afe 2022 Ballon D’or abawdobɔdze yi kɔr do wɔ Frɛnkye aborokyir man mu wɔ Dwowda ewimber, Ɔbɛsɛ 17, 2022. Dɛ mbrɛ afe biara ɔkɔ do no, abawdobɔdze no ka bɔɔlbɔ abawdobɔdze kɛse a enyimnyamhyɛ wɔ mu no ho bi. Sɛ iyi Wiadze Bɔɔlbɔ Baatan (FIFA) n’abawdobɔdze a wɔdze ma bɔɔlbɔfo na bɔɔlbɔkuw a wɔbɔ hɔnho mbɔdzen bɔɔlbɔ afe bi mu no fi hɔ a, ekyingye biara nnyi ho dɛ Frɛnkye Bɔɔlbɔ Abawdobɔdze a wɔfrɛ no Ballon D’or no so yɛ bɔɔlbɔ abawdobɔdze a wiadze n’afɛndzanan nyinara enyi dzi ekyir papaapa. Abawdobɔdze yi kɔ do ma wiadze bɔɔlbɔfo na bɔɔlbɔkuw a wɔbɔ hɔnho mbɔdzen papaapa bɔɔlbɔ afe pɔkyee bi mu; mbaa na mbanyin bɔ��lbɔfo na bɔɔlbɔkuw nyinara ka ho. +Afe yi dze no, nna ɔyɛ soronko koraa osiandɛ, nna ɔyɛ afe a bɔɔlbɔfo a wɔagye abawdobɔdze no kɛse papaapa a wɔfrɛ hɔn Lionel Messi na Cristiano Ronaldo mmbɛn ho koraa. Cristiano Ronaldo tɔɔ do eduonu (20th) na Lionel Messi dze, mpanyimfo annkan no annka ho koraa. Hɔn beenu no nyinara etum agye abawdobɔdze no nkorkor duebien (12). Bio, abawdobɔdze no dze abawdobɔdze ekuwekuw ahorow bi aka afe yi dze no ho. Iyi bi nye Socrates abawdobɔdze no a wɔdze ma bɔɔlbɔnyi a ɔbɔ no ho mbɔdzen papaapa wɔ ɔman bi no mpontui mu no. +Afe 2022 Ballon D’or no, nna biribiara kyerɛ dɛ Real Madrid na Frɛnkye bɔɔlbɔnyi Karim Benzema na ɔbɛgye ɔnam no mbɔdzembɔ wɔ bɔɔlbɔ afe 2021-2022 mu no ntsi. Nokwar, aberantsɛ yi tumii dze kɔtɔ yɛɛ nkwan. Karim Mustapha Benzema yɛɛ bɔɔlbɔnyi a ne mfe wɔ enyim a ɔtɔ do ebien a oetum agye abawdobɔdze yi. Oedzi mfe eduasa anan (34). Ngyiresi bɔɔlbɔnyi Stanley Mathews nye sahen wɔ mpanyimfo a oetum agye abawdobɔdze no bi. Ber no, nna oedzi mfe eduanan kor (41). Afe 1956 na Stanley Mathews gyee dɛm abawdobɔdze no. +Mbaa afamu no, Barcelona Mbaa Bɔɔlbɔkuw na Spain bɔɔlbɔnyi Alexia Putellas sanee kyerɛɛw ne dzin wɔ abakɔsɛm buukuu mu bio. Afe 2021 mu no, mbaa afamu no, ɔno na otumii gyee sii ne nan do. Afe 2022 mu no so, Putellas asan agye abawdobɔdze yi esi ne nan do na ɔabɛyɛ ɔbaa a odzi kan a oetum agye abawdobɔdze no esi ne nan do atoa do mpɛn ebien (afe 2021 na 2022). +Bɔɔlkyekye afamu no, Real Madrid na Belgium bɔɔlkyekyenyi Thibaut Courtois gyee sii ne nan do. Dɛm abawdobɔdze a wɔdze ma bɔɔlbɔkyefo a wɔfrɛ no Lev Yashin abawdobɔdze no, aberantsɛ yi bɔɔ mbɔdzen gyee ber a ɔnye no bɔɔlbɔkuw Real Madrid gyee UEFA Champions League afe 2021-2022 dze no. +Bɔɔlbɔnyi aberantsɛ a onyim bɔɔl bɔ a ne mfe hyɛ mfe eduonu (20) ase no, Barcelona na Spain bɔɔlbɔnyi aberantsɛ Gavi na otumii gyee abawdobɔdze no. Afe 2021 mu no, ne nyɛnko brɛbo Pedri na ɔgyee abawdobɔdze yi sii ne nan do. +Bɔɔlbɔnyi a otumii toow atsena pii abawdobɔdze a wɔfrɛ no Gerd Muller Abawdobɔdze no, Poland na Barcelona bɔɔlbɔnyi Robert Lewandowski gyee sii ne nan do ɔnam no mbɔdzembɔ wɔ atsenatow ho bɔɔlbɔ afe 2021-2022 mu no. +Bɔɔlbɔkuw a no mbɔdzembɔ sɔ enyi papaapa abawdobɔdze no, nna obiara nyim dɛ bɔɔlbɔkuw Real Madrid na wɔbɛgye ɔnam UEFA Champions League a wɔgyee no ntsi, naaso ammba no dɛm. Ngyiresi bɔɔlbɔkuw Manchester City na wɔgyee dɛm abawdobɔdze no. +Ebibifo afamu no, Senegal na Bayern Munich bɔɔlbɔnyi Sadio Mane gyee Socrates abawdobɔdze no sii ne nan do. Socrates abawdobɔdze no yɛ abawdobɔdze a wɔdze ma bɔɔlbɔnyi a ɔbɔ no ho mbɔdzen som ne man na ɔsan boa ma mpontu kɔ do. Ekyingye biara nnyi Sadio Mane n’abawdobɔdze yi ho dɛ mbrɛ ɔaboa no kurow a ofi mu no wɔ mpontu mu no. Yeyi Socrates abawdobɔdze a aberantsɛ Sadio Mane gyee yi si nkyɛn a, ɔsanee tɔɔ do ebien wɔ bɔɔlbɔnyi a no mbɔdzembɔ kɔ kan no mu. Yetum ka dɛ, sɛ iyi Karim Mustapha Benzema si nkyɛn a, Senegal bɔɔlbɔ aberantsɛ Sadio Mane na onyim bɔɔl bɔ kyɛn obiara a ɔwɔ wiadze n’afɛndzanan nyinara bɔɔlbɔ afe 2021-2022 mu. Sadio Mane abɛyɛ Ebibir mu bɔɔlbɔnyi a ɔtɔ do ebien a oetum abɛn Ballon D’or abawdobɔdze no papaapa. +Onyia odzi kan no nye Liberia manpanyin George “Oppong” Weah a osii n’akan maa AC Milan na Chelsea na bɔɔlbɔkuw binom a wɔkeka ho. Otumii gyee abawdobɔdze no sii ne nan do afe 1995 mu. Didier Drogba, Mohammed Salah na Samuel Eto’o nyinara abɔ hɔnho mbɔdzen naaso George Oppong Weah na Sadio Mane hɔn dze no kyɛn hɔn dze no nyinara. +Abawdobɔdze nkaa aka no bi na hɔn a wɔgyee: +-Kelvin De Bruyne (Belgium na Manchester City) – ɔtɔɔ do ebiasa +– Robert Lewandowski (Poland, Bayern Munich na Barcelona- ɔtɔɔ do anan +– Mohammed Salah (Egypt na Liverpool) – ɔtɔɔ do enum +– Kyllian Mbappe (Frɛnkye na PSG) – ɔtɔɔ do esia +– Thibaut Courtois (Belgium na Real Madrid) – ɔtɔɔ do esuon +– Vinicious Jnr (Brasil na Real Madrid) – ɔtɔɔ do awɔtwe +-Luca Modric (Croatia na Real Madrid) – ɔtɔɔ do akron +– Erling Haalaand (Norway, Dortmund na Manchester City)- ɔtɔɔ do du +Akannews.com ma bɔɔlbɔfo na bɔɔlbɔkuw a wotumii gyee biribi no ayekoo!!! +",4895,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mfantsepem nyina hɔn nyimdzefo kor a nna dɔm no hwɛ no bɔ hɔn bra nye Ɔsɔfo Ahor.  Ɔbarimba Ahor na nkyɛ ɔyɛ Mfantsefo nyina hɔn sɔfoe, ber a nna wɔtse Takyiman no, Ahor n’enyame a nna ɔsɔr hɔn ma Mfantse nye Akyen. Ntsi sɛ afe du ma sɛ ɔrekɛyɛ enyame no ano adze a, dza nkorɔfo ka nye dɛ, “Ɔsɔfo rodɔ Akyen mu.” Ndzɛmba a ɔka no ho nye sebɔkyɛw (Ahor n’asɔfokyɛw a), adawur (dɔn a nna Ɔsɔfo Ahor bɔ frɛ no nkorɔfo a), dadzepoma a ne dzin  dze Apea (Ahor no poma a) na adɔwno (Ɔsɔfo ne kraataa a). Ma ɔnam do ma Egya Ahor bɛyɛɛ Okunyin kɛse nye dɛ,  yardɔm kɛse bi sii Mfantsefo mu na iyi maa Mfantseman mpanyimfo  kehyiaa mu wɔ Mankɛsim  dze dewndwenn ɔhaw no ho.  Nhyiamu no ekyir no, Ɔsɔfo  Ahor dze no ho bɔɔ afɔr maa Mfantsefo. +Adɔwno no nye enyame no ho ɔdomankoma kraataa a nna Ɔsɔfo Ahor hwɛ dze kan nda ma Mfantsefo, Ahor kaan nda fii bosoom Sanda kɛpeem Mumu mu. Ndafua na dapɛn-nda nyina ɔkanee maa Mfantse. Ahor tumii kyerɛɛ aber a Esusow tue; na Ɔbɛsɛber so ennhunta no. Efupɛ na Ɔpɛpɔn nyina Ɔsɔfo amma wɔammfa Mfantsefo mprase. Ɔkyerɛɛ no nkorɔfo aber a ɔwɔ dɛ okuafo biara dɔw n’efuw, na aber a wodua hɔn amba. Aber a wɔdze twa hɔn ndɔbaa no so Ahor ammfa ennsuma hɔn. Mber na ne nkyekyemu biara a Mfantsefo dze bɔɔ hɔn bra ebodu ndɛ nyina fir Ahor na ne nyimdzee. Ɔno na oduaa asomdwee wɔ ha. +Sɛ Ɔsɔfo kan n’adɔwno no a, otum hu aber a ɔwɔ dɛ odzi n’afe a wɔfrɛ  no Akyenmu no. Dɛm aber no robɔsoa a, Ahor San biriw dze Kyerɛ ne mamfo dɛ ne mber a ɔdze kɔ Akyenmu  no rubodu. Dɛm aber no Mfantsefo nnyɛ eyi biara wɔ mu, dede so ɔsɔfo brae. Obi a obobu mbra no do ayɛ dede no mpanyimfo tsena ne tsir do bɔ no kaw, bi a sur anaa dwowa. Dɛm aber no nna Mfantsefo nnyi afe biara a wɔfrɛ no Ahobaa. +Ɔdomankoma kraataa Adɔwno no yɛ adɔw a Ahor yɛɛ no bosom a ɔkyekyeer no kunkumfi fii Takyiman baa ha. Dɛm Adɔwno no do na sɛ Ɔsɔfo Ahor robo apɔw akan nda a, ɔstew dɔw fi ne nsakɔn na ɔdze sɛn. Ɔsɔfo dze adɔw ahorow ebien bɔɔ ne nsakɔn . Beneda dze kor na Yawda so dze kor. Benada biara ɔtsew Benada adɔw no kɛsɛn Adɔwno bosom no do beebi a Benada sɛnee. Wukuda dze Ahor gye to mu, ɔnntsew  dɔw no bi. Na mbom Yawda so a nna ɔatsew Yawda adɔw no akɛsɛn. Adɔwno no do beebi a Yawda adɔw no sɛnée no. Sɛ Ɔsɔfo bɔ apɔw ma onya Benada eduasa akron na Yawda so apɔw eduasa akron a ne Fida no nna ɔresan biriw edzi n’afe adɔ Akyenmu. +Aber a nna Mfantse mmfa Ahobaa afe no mmbɔɔ adze no, sɛ Goamuafo dɔ Akyenmu ara nna wɔrekan Aamen. Aamen no nye Memenda. Sɛ wɔkan Memenda anaa Aamen duebien a nna woridzi abosom hɔn dwow. Ndɛ a Ahobaa afe wɔ hɔ yi so, sɛ Gomuafo bɔ Ahobaa Ketseaba no a, nna wɔrekan Aamen.  Sɛ wɔkan adapɛn dubiako a nna Ahobaa Kɛse aso. Sɛ wɔbɔ Ahobaa Kɛse no wie ara a, Benada a odzi do no, nna Ɔsɔfo ahyɛ  apɔwbɔ no ase. Dɛm aber no si Dzifuu ne Benada ebien a odzi kan no mu. Sɛ wɔbɔ apɔw eduanan ebien a, nna Gomua Nnkɔtɔbiriw aso bio. Ekumfifo bɔ Nnkɔtɔbiriw wie a, Dwowda a odzi do no nna Eguopɔn a. N’ase nye dɛ Dwowda Kɛse a. Seisieara mpo mpanyimfo nkorkor bi wɔ Ekumfi a wɔfrɛ Dwowda dɛ ‘Guowda’ anaadɛ “Ndɛ Guow”. Wɔkan Eguow no ara kɛpem Eguow duebien, nna tserɛ Dwowda duebien nye no, nna Ekumfifo so robɔ hɔn Ahobaa kɛse. +Aber a Gomua Akyɛmpem rekan Aamen ma Ekumfi so wɔrekan  Eguow no, nna Efuwa-Edwumakofo so wɔrekan  Akwasidae (Kwesida).   Wɔkan  Akwasidae duebien a nna hɔn so wɔrɔbɔ Ahobaa Kɛse no.  Enyan  Kantampafo dze,  wɔhwɛ Bɔrbɔr bɔ hɔn Ahobaa Kɛse  no.  Sɛ Ekumfi bɔ Ahobaa Kɛse a,  Fida a ɔtoa do no nna Enyanfo so bɔ hɔndze.  Sɛ Bɔrbɔr Kunkumfi rekan Aamen,  Akwasidae nye Eguow  a,  hɔn werɛ mmfir hɔn Afɔfi anaa Akɔfi, (ɔno nye Fida). Osiandɛ Fida biara biara a odzi Aamen, Akwasidae anaa Eguow do no,  nna mpanyimfo kan dze bɔ ahobaa osiandɛ ahobaa biara osi Fida.  Mpanyimfo dze Aamen  (Memenda), Akwasidae (Kwesida)  na Eguow (Dwowda) siesie hɔnho dzi hɔn afe Fida. +Nda a yɛabobɔ edzin yi ara nna Kunkumfi hwɛ dze to akɔngua do,  dze hue,  dze bɔ afrenhyia-kwan,  dze abosom kɔ nsu mu.  Nkorɔfo kan dɛm nda yi dɔw hɔn efuw ,  nkanka Akan Mfantsefo hɔn Bɛsɛ kwa.  Sɛ Mfantsekuw biara rekan ne nda a,  onnkwetsir Ɔsofo Ahor n’apɔwbɔ no. +Ndwom a nna Ahor tow bɔ n’apɔw no bi nye yi: +Ankama sow mpua mpua mpua mpua, +Baasa a ankama,  beenu a ankama; +Ankama sow mpua mpua mpua mpua. +Sɛ afe so ma Gomuadɔm hyia,  ma Ɔsɔfo Ahor taa ne sebɔkyɛw no,  na okitsa no domankoma poma no a,  nhyira a ɔdze hyira ne mamfo ma hɔn so wɔgye no do nye yi: +Akyɛmpem ! +Akyɛmpem gye do +Akyɛmpem ! +Akyɛmpem gye do. +Gye-o-oye +Yaa! +Nsɛ mibehyira hom? +Yaa! +Afrenhyia hyira, +Yaa! +Yɛkɔ a birim ! +Yaa! +Yɛba so a birim ! +Yaa! +Ɔsor nnka +Yaa! +Ase nnka +Yaa! +Yɛfa a yɛbɔ hom +Yaa! +Obi fa a ɔmmbɔ hɛn +Yaa! +Ɔdɔm ntsi a +Ewia do a! +Ahor robɔkɔ wu no,  Ɔhyɛɛ too hɔ dɛ ne babanyin na ɔhyɛ  n’anan mu mbɔ apɔw no nkan nda,  osiandɛ ne babanyin no nna aber bia ɔwɔ ne nkyɛn ma ɔyɛ abosom no ho adze.  Seseiara babanyin a ogyina Ahor n’ananmu bɔ apɔw nye Ɔsɔfo Kwame Edufor.  Ɔtse Gomuamanmu Ahor n’abosomdan no ano.   Dɛm dan no Gomuaman sii maa Ahor ma ɔdze n’abosom no siee mu dze soom ɔman no. +",5011,Latn,Fanti,fat +akannews,"Abatow Kɔmihyen panyin dze Benada a ɔyɛ Mumu 19,2023 esi hɔ ama 2023 mansin mu abatow. +Mansin ahorow no mu abaguafo a wɔtoo aba maa hɔn wɔ mfe mpem ebien na du-akron(2019) no, mber bɔso  Mumu wɔ afe yi mu, ntsi no ho behia dɛ wɔbɔtow aba eyi abaguafo afofor wɔ mfeanan a ɔda hɛn enyim yi. +Ber a ɔrekasa wɔ ehyiadzi bi a ɔkɔr do wɔ Nkran, Yawda a etwa mu no, Owurayer Jean Mensa a ɔyɛ Panyin a ɔda Kɔmihyen no ano kaa dɛ, Abatow Kɔmihyen no bɛhyɛ ase ayɛ abatow ahyɛnsewdze krataa fofor fitsi Fankwa 12, 2023 kesi Ɔbɛsɛ 2, 2023 mu, wɔ mansin 268 mu. +Abatow Kɔmihyen no kyerɛ dɛ, ɔdze ɔha nkyɛmu eduosia(60%) esi n’enyi do wɔ mansin bagua abatow no mu, na ɔtoto serɛ nsɛnkyerɛwfo dɛ wɔbɛkyerɛkyerɛ amamfo ma woehu hia a dɛm dwumadzi yi ho hia. +Owurayer Jean Mensah se mansin abaguafo  abatow no bɔkɔ do wɔ abatow mpesua ahorow 6,272 mu, gye dɛ Nkoranza North na Nzoranka South a wɔwɔ Bono East Mantɔw mu pɛr. +“Osiandɛ wɔanntow mansin mu a wɔtoo wɔ 2019 no bi wɔdɛm mansin no mu ɔnam bambɔ nsɛm bi ntsi yɛdze kɔɔ Ebɔbira 2021 mu”. +“Ne dɛm ntsi, wɔnnto aba wɔ dɛm mansin ahorow no mu gyedɛ 2025”, Abatow Panyin no kyerɛɛ mu dɛm. +Owurayer Mensa se Kɔmihyen no ayɛ ahoboa papa ama abatow a ɔreba no, a wɔbɛma abaguafo no ehu wɔ mber pa mu. +Ɔhyɛɛ hɔn a wɔaso dɛ wɔtoo aba na hɔn dzin nnyi abatow mbuubuu no mu dɛ, wɔmbɔ hɔnho mbɔdzen mma hɔn edzin nkedzi abatow buukuu no mu ama woetum ato aba wɔ Mumu 19 abatow no mu. +Owurayer Mensa hyɛɛ bɔ dɛ, edzin kyerɛwkyerɛw a ɔbɛba do no rennyɛ dwumadzi a wɔyɛ a, wɔrennyɛ bio ansaana 2024 mansan abatow no aba do. +Ber a ɔrekasa afa hɔn a wɔayew hɔn abatow ahyɛnsew krataa no, ɔse, ahyɛnsew krataa ahorow a wɔayew nyina no, wobotum ayɛ no bio ama hɔn wɔ mansin edzin kyerɛwkyerɛw mbea ahorow mu a,ɔwɔ  dɛ wotua Ghana sidi du(Ghc 10). +“Yɛka no pefee dɛ, hɔn a wɔayew hɔn ahyɛnsew krataa no nnhia dɛ wɔkyerɛw hɔn dzin bio. Ɔwɔ dɛ wɔma wɔhyɛ hɔn Kad ahorow no anan mu”,Owurayer Jean Mensah na ɔkae. +Owura Samuel Tettey a ɔyɛ abatow Kɔmihyen abadziekyir a ɔhwɛ ndwuma do no kaa dɛ, Kɔmihyen no dze ndzɛmba bogu akwan mu ma hɔn a wɔbɔtow mansin abaguafo abatow no mu no hɔn dodow akɔ sor. +Ɔkaa dɛ, “Mpanyimfo nye amamfo, bambɔ kuw ahorow, ekuwekuw ahorow a wɔwɔ gyedzi wɔ hɔn mu na nsɛnkyerɛwkuw no bɛma mansin ahorow abatow mpanyimfo no atse hɔnho ase.” +Mansin mu abatow a wɔtoo wɔ 2019 mu no, nyimpa 57,000 na wogyinae wɔ abatow mpesua 67,00 no mu wɔ ɔman yi mu. +Fitsi 1980s mu no, DLE abatow no nntaa nnkɔ sor. Krataa a ofi abatow Kɔmihyen hɔ kyerɛ dɛ, wɔ afe 1988 dze kesi afe 1989 mu no, nyimpa dodow wɔkɔtow aba hɔn dodow yɛ 59.3%, wɔ afe1994 mu, nna ɔyɛ 29.3% wɔ afe 1998 mu, 41.6% wɔ 2002 mu, 33.1%; wɔ 2006 mu, 39.3%; wɔ 2010 mu, 35.5%; wɔ 2015 mu, 30.6% na 33% wɔ 2019 mu. +",2712,Latn,Fanti,fat +akannews,"Kɔannkɔ owu yarba HIV/AIDS yɛ yarba bi a ɔhyɛɛ ase dzii adasa nya nnyɛ ndɛ. Ɔyɛ yarba bi a wiadze n’afɛndzanan nyinara no bi wɔ hɔ na ogu do ara ridzi dasanyi nya wɔ n’asetsena mu. HIV yɛ yar mbowamba nketsenketse a yɛmmfa hɛn enyi hu a odzidzi nyimpadua no mu ara dze no nua panyin AIDS dze ba. Dɛ mbrɛ apɔwmudzen enyimdzefo abɔ mbɔdzen dze dza ɔdze yarba no ba abɔto gua no, ayɛ dzen dɛ wobohu yarba no n’abɔse ankasankasa dze etu ne ntserɛwee ase korakoraa. +HIV a ɔdze AIDS yarba no ba no yɛ yarba bi a obi tum nya bi a ber obi a ɔwɔ yarba no bi no ho nsu bi nye nyia onnyi bi dze nsesa. Mpɛn pii no, ɔnam mpamu agor a ahobambɔ biara nnyi mu do na ɔdze ba. Bio, sɛ edze pandze, onyindam na ndzɛmba ahorow a ano yɛ ndam a nyia ɔwɔ bi no dze edzi dwuma pɛn dze dzi dwuma a, ɔno so itum nya yarba no bi. Awofo a wɔwɔ yarba no bi so tum nam enumfonsu do dze yarba no bi saa hɔn mba. Sɛ hɔn a wɔwɔ yarba no bi dze hɔn mbɔgyaa ma obi a onnyi bi so a, ɔno so otum ma onyia no a onnyi bi no tum nya bi. +Mbrɛ yarba no tse no ntsi, obiara a obenya bi no, hɔn a wonyim dɛ wɔwɔ bi no dze serew hɔn anaa wɔdze si hɔn atwetwe. Iyi ama dɛ obi nkɔ ayarsabea nkɛyɛ nhwehwɛmu nhu mbrɛ ne gyinabew tse wɔ yarba no ho no abɛyɛ Boakye bi ne dzin. Dza hɔn a wɔtse dɛm no ka ara nye dɛ, kaansa yarba no bi wɔ hɔnho mpo a, oye dɛ wonnkohu hɔn gyinabew kyɛn dɛ wobohu. Bio, mpɛn pii no, sɛ nkorɔfo rokɔ ayarsabea akɔhwɛ hɔn gyinabew wɔ yarba no ho a, ɔnam fɛr ntsi, wonntum nnkɔ ayarsabea nkɔhwɛ. Iyi na efir fofor a warankasa botum dze ahwɛ wo gyinabew abɔbɔ adze ma abɛyɛ asɛndɛw wɔ ɔman Ghana hɛn Apɔwmudzen asɔɛe mu no. +Efir no a aba no yɛ efir bi a enam wo ntafi do dze hwɛ wo gyinabew wɔ yarba no ho. Itum dze hyɛ w’anomu hwɛ wo gyinabew no. Sɛ innkotum dze ahyɛ w’anomu a, itum tu wo ntafi gu adze bi mu dze efir no to mu hwɛ wo gyinabew. Efir no nnhwehwɛ dɛ ewɔ yarba no bi anaa innyi bi, mbom, dza ɔyɛ nye dɛ ɔhwɛ dɛ ewɔ yarba no ho nsɛnkyerɛdze wɔ wo ntafi no mu a. Ntafi na wɔdze hwɛ osiandɛ sɛ obi wɔ yarba no bi a, no honandua no yɛ nkombowa anaa honandua no no nsordaafo a wɔko tsia mbowambambowamba no no dodow mu. Dɛm nkombowa anaa nsordaafo no so, wɔwɔ ntafi no mu pii a efir no tum hu dɛ HIV yarmbowamba no bi wɔ wo mu anaa bi nnyi wo mu. +Sɛ edze efir no sɔ woho hwɛ na ihu dɛ yarba no ho nsɛnkyerɛdze no bi wɔ wo ntafi mu a, dza otwar dɛ eyɛ nye dɛ ebɔkɔ asopitsi ankasa akɛyɛ mbɔgyaa mu nhwehwɛmu ehu wo gyinabew wɔ yarba no ho. Efir no yɛ nhwehwɛmu a odzi kan a warankasa tum yɛ ansaana nhwehwɛmu biara a odzi ekyir no aba. Sɛ edze hwehwɛ wo ntafi mu wie a, nyiano a ɔba no, apɔwmudzen enyimfo kyerɛ a, kaansa ɔnnyɛ nokwar turodo mpo a, wɔgye dzi papaapa dɛ nyiano a obefi mu aba no yɛ adze bi a onnyi dɛ idzi ho agor. Wɔgye dzi dɛ efir biara nnyi hɔ a no dwumadzi yɛ ɔha mu ɔha (100%) dze, eso onnyi dɛ edze ɔno yɛ w’awerɛkyekyensɛm tsena hɔ yɛ hwɛhann ber mpo a efir no akyerɛ dɛ yarba no ho nsɛnkyerɛdze wɔ wo mbɔgyaa mu no. +HIV/AIDS efir a warankasa tum dze hwɛ wo HIV gyinabew no yɛ ‘Global Fund to Combat HIV/AIDS and Tuberculosis’ hɔn enyidoadzehu. Nna tserɛ, ɔyɛ hɔn na hɔn nsa hyɛ ase dɛ Ghanaman no mfa ndzi dwuma nko ntsia kɔannkɔ owu yarba no. Ewɔ HIV yarmbowaba no bi nnkyerɛ dɛ w’ewiei ara nye no; bɔ mbɔdzen hu wo gyinabew na tu ho anamɔn ansaana aagye nsamu. Ɔbra nye woara abɔ; abrabɔ pa, bɔ no yie. +",3316,Latn,Fanti,fat +akannews,"Yɛtaa ka dɛ, “Adze anaa asɛm biara nnyi wiadze yi mu a bi nnsii da” dze, eso asɛm bi wɔ hɔ a etse a, ɔyɛ nwanwa na ɔgye adwendwen. Ɔtɔ fa bi a, nsɛm a yɛtsetse no, bi tɔ son do mpo a, otum ku no. Mpɛn pii no, yɛtse dɛm nsɛm no bi wɔ ekyirekyir na yɛtse bi so wɔ hɛnankasa hɛn nan ho. Dɛm nsɛm a yɛtaa tse no wɔ ekyirekyir no, bi nye Jean-Pierre Adams n’asɛm a merebɛka ho asɛm wɔ akyerɛw yi mu no. +Wɔwoo Jean-Pierre Adams wɔ Senegalman no kurowpɔn Dakar mu. Mbrɛ Frɛnkyeman no na Ebibir amanaman a odzii hɔn do hɔn nkitaho tse no ntsi, ber a odzii mfe du (10) no, ne nanabaa nye no tuu kwan kɔr Frɛnkyeman no kurow a wɔfrɛ mo Montargis. Ne nana ammbɔ no abor; ɔdze no kɔtoo Roman skuul a wɔfrɛ no “Saint-Louis de Montargis”. Annkyɛr biara na Frɛnkye awarfo bi bɛfaa no kɛtsenaa hɔn nkyɛn dɛ hɔn ba. +Ber a nna Jean-Pierre Adams rokɔ skuul nyinara no, Frɛnkye awarfo no rohwɛ no mpo no, bibinyi a n’enyi ber edwumadzen no, nna noara bɔ noho mbɔdzen yɛ edwuma nkakrankakra nya sika hyɛ no ho. Nna ɔyɛ edwuma wɔ rɔba edwumakuw bi mu wɔ Montargis. Ber a ɔreyɛ edwuma na ɔrokɔ skuul nyinara no na ɔhyɛɛ no bɔɔlbɔ ase. Osii akan maa bɔɔlbɔkuw ahorow a nna wɔwɔ ne mansin mu hɔ no nkakrankakra kesi dɛ ɔgyee dzin ma Frɛnkye bɔɔlbɔkuw akɛse hyɛɛ ase dɛ wɔpɛ no ma oebesi akan ama hɔn. +Jean-Pierre Adams gyee dzin wɔ bɔɔlbɔ mu no, osii akan maa Frɛnkye bɔɔlbɔkuw ahorow. Iyinom mu bi nye Nimes, OGC NICE na Paris Saint-Germain. Ɔsan so sii akan maa Frɛnkyeman no so. No bɔɔlbɔ akwantu mu no, oenntum anngye kɔɔpow tsitsir biara ennsi ne nan do dze, eso otumii bɔɔ no ho mbɔdzen yie. Akwanya a ne nsa kae sii akan maa Frɛnkyeman no mpo kyerɛ no mbɔdzembɔ wɔ bɔɔlbɔ mu. +Ber a nna ɔtse ase no, ɔwaree Frɛnkye borɔnyi bi. Ne dzin nye Bernadette. Afe 1969 na wɔwaree. Wɔwoo mbabanyin beenu; Laurent Adams na Frédéric Adams. Ber a Jean-Pierre Adams dze no bɔɔlbɔ akwantu no kɔr ewiei no, afe kor ekyir wɔ Ebɔw 17, 1982 mu no, nna ne ntsin mu nnyɛ no dzen ntsi ɔkɔr asopitsi wɔ Édouard Herriot Asopitsi a ɔwɔ Lyon dɛ ɔrokɔhwehwɛ mu na ɔasa no honandua mu pira biara dɛ mbrɛ bɔɔlbɔfo yɛ no. Ne tsir annyɛ yie; ber no, nna adatserfo dodowara nnyi asopitsi hɔ ɔnam hɔn akatua ho nsɛnsɛm a nna ɔnnkɔ yie no ntsi. Dɛm ntsi, datser kor a nna ber no ɔwɔ edwuma mu no nye datsernyi a nna ber no ogu do ara regye ntsetsee no hwɛɛ no. Wɔbotaa no nda edur a nna nkyɛ ɔwɔ dɛ dɔnhwer kakra ekyir no, n’enyi do tsetsew do. Iyi na Fofie annto Ata ma dɔnhwer kumaa kɛdaan mfe eduonu akron (39) no. +Afe 1990 mu no, Frɛnkye asɛndzibea bi tsenaa asɛm no do. Wɔbɔɔ datsernyi no na no suanyi no kaw $815 na woyii hɔn edzi bosoom kor pɛr fii edwuma mu. Ber a Owura Adams tɔr akɔtɔmborɔnsa no, ne yer Bernadette no nkorɔfo dodowara na wopiapiaa n’etsikɔ dɛ nkyɛ ɔntse ase ma wɔmbota no kun ewudur ma onwu korakoraa na onya n’ahotɔ eso ɔyer pa ammpen do da! Ɔtsenaa no kun ho soom no araa kɛpem Fankwa 6, 2021 a onyaa ne beebi kɔree. Odzii mfe eduosuon ebiasa (73) ansaana oruwu. +Nokwasɛm dɛ yɛtse nsɛm a ɔyɛ hu dze, eso Owura Jean-Pierre Adams n’asɛm yi yɛ awerɛhow dodow. Bɛpem ndɛ, ne yer da ho ara tse ase a ɔreper biara dɛ dza ɔsɛ biara a asopitsi no a ɔmaa no kun faa ɔhaw a ɔtse dɛm mu na dza ɔno so faa mu nyinara no, Frɛnkye aban no bɛyɛ ho biribi pa ama no. Nhwehwɛmu kyerɛ a, Frɛnkye aban no da ho ara hwɛ Owura Adams ne yer na ne mba no. +",3309,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔnam nkitsaho a yɛnye afofor dzi ntsi, nkyɛ ho behia dɛ obiara n’enyi bɔkɔ n’anomu ho amma nka aba hɔ. Anomunka yɛ adze a nyimpa pii bu hɔn enyi gu do. Ɔmmfa ho na nyimpa a eyɛ, sɛ annhwɛ wo se yie na ennsiesie w’anomu dɛ mbrɛ otwar dɛ iyɛ a, nka ba hɔ. Nhwehwɛmu ada no edzi dɛ, sɛ yeyi nyimpa anan gyina hɔ a, hɔn mu kor wɔ anomunka. Nyimpa ɔha nkyɛmu eduonu enum na nhwehwɛmu ada no edzi bio dɛ wɔwɔ anomunka wɔ wiadze n’afɛnandze nyinara mu. Iyi kyerɛ dɛ nyimpa pii na wɔwɔ dɛm haw yi. Iyi yɛ ɔhaw a ɔdze adwendwen bɔto nkorɔfo do. Iyi ntsi, oye dɛ nyimpa bɔkɔ ayarsabea ber to ber akɔhwɛ hɔn se ho nsɛm amma dɛm ɔhaw yi ammba hɔn do. +Ndzɛmba anaa ndzeyɛɛ ahorow pii na ɔtwetwe anomunka ba. Bi yɛ dza ɔnam hɛn asetsena mu ndzeyɛɛ do ba na bi so yɛ dza ɔnam akwan horow bi do ba a yennyim do ba. Ndzɛmba a ɔdze anomunka ba no bi na odzidzi do yi. +Odzi kan nye edzidzi. Mpɛn pii no sɛ yedzidzi a, edziban no bi tum kɛhyehyɛ hɛn se mu na sɛ edziban yi dzi nda wɔ hɔ aber a yennyiyi mmfi hɔ a, ɔhyɛ ase bɔn na afei ɔdze nka ba hɛn anomu. Edziban bi tse dɛ galik na anwew tum dze nka a ano yɛ dzen ba hɛn anomu. +Boi, sɛ hɛn anomu nsu wew a, otum dze nka ba hɛn anomu. Ntafi a ɔwɔ hɛn anomu no wɔ kwan soronko a ɔfa do bɔ anomu ho ban. Sɛ hɛn anomu nsu wew anaa dɛ sɛ ɔnam yarba bi tse dɛ “xerostomia” do ma hɛn anomu nsu wew a, otum ma nka ba hɛn anomu. +Kwan a yɛfa do bɔ se ho ban so yɛ adze kor a no so tum twetwe anomunka ba. Dɛ yebotwutwuw hɛn se anaa yɛdze asaaba bɛfefa hɛn se ho no boa ma ma yeyi ndzɛmba a akeka hɛn se mu no fi hɔ. Sɛ yenntwutuw hɛn se a, mboaba awɔ frɛ hɔn “plaque” tum boa ano wɔ hɛn se mu. Ɔba no dɛm a, ɔma kur tɔ se n’ekyir honam na se no ntamu. Iyi na no Brofokasa mu no, wɔfrɛ no “periodontitis”. Sɛ yenntwutuw hɛn se yie anaa yennyiyi hɛn se mu fi ber to ber a, nka a ano yɛdzen bɛba hɛn anomu. +Nhwehwɛmu ada no edzi dɛ, akɔmkye na kabɔhaedratse pii ne ndzii tum dze nka ba hɛn ahomgu mu. Saintsir no nye dɛ, sɛ yedzi kabɔhaederatse pii a, ɔma Kɛmikals bi a ne dzin dze ketones ba nyimpadua no mu. Ketones yi kitsa nka a ano yɛ dzen na otum ma nka a ɔnnyɛ ahomka ba hɛn ahomgu mu a okowie anomunka. +Ndur pii no nomee so tum na yenya anomunka. Ndur no bi tum ma ntafi a nkyɛ ɔsɛ dɛ ɔba hɛn anomu no no do tsew a ɔdze nka no ba. Ndur no bi so dze nka ba hɛn ahomgu mu ber a ndzɛmba bi a ɔwɔ ndur no mu no akɔ hɛn mbɔgya no mu. Mfatoho nye ndur a wɔdze ma nkorɔfo a wɔregye ayarhwɛ fa kokoram yarba ho na edur a wɔfrɛ no “nitrates” a wɔdze sa “angina”. +Hɔn a wɔtaa fa edzibandur pii no so taa nya anomu nka anaa ɔma nka a ɔwɔ hɛn ahomgu mu no sesa. + +Sɛ ndzɛmba bi a ɔnnsɛ dɛ ɔba hɛn anomu ba mu a, ɔdze nka ba hɛn anomu nkankanara nye mbofra. +Yarba ahorow bi tse dɛ kokoram, kakaw, mberɛbo ho nyarba na nyarba pii tum dze anomu nka ba ɔnam kɛmikals a ɔdze ba nyimpadua no mu no ntsi. Sɛ gaase gyina yafun no mu kyɛr a, no so tum dze anomunka ba ɔnam kɛmikals a egyina yafun no mu akyɛr ntsi. +Dza otwa tun nye tobaako na ɔnye ndubabɔn no nnomee. Tobaako wɔ nka soroko bi a sɛ enom a, otum ma nka ba w’enum nye w’ahomgu mu. Dɛmara so na sɛ yenom wee, sigaratse na marijuana a, otum ma yenya se ho yarba a ɔtwetwe anomu nka brɛ hɛn. +",3159,Latn,Fanti,fat +akannews,"GFA mpanyimfo na kookyi Otto-Addo dze bɔtoo Ghanafo enyim dɛ, Wɔdze bɔɔlbɔfo a wɔdze hɔn bɔkɔ Qatar Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi no hɔn edzin bɔto gua Ɔberɛfew 14, 2022. Bɔɔlbɔfo no bi wɔ hɔ a, nna nkyɛ Kookyi Otto-Addo n’enyi da kwan dɛ ɔnye hɔn bɔkɔ naaso ɔnam de woepirapira ntsi no wonnkotun akɔbɔ Fifa Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi no bi. Hɔn mu bi nye Richard Ofori, Jojo Wollacott na Baba Iddrisu. +Iyi ama akwanya so aba ama Ibrahim Danlad a ɔyɛ bɔɔl kyekyefo dze ma Asantse Kɔtɔkɔ Bɔɔlbɔkuw no. GFA mpanyimfo nye bɔɔlbɔkuw no nyinara behyia mu wɔ Abu Dhabi dze aboaboa hɔn ho nye Switzerland Bɔɔlbɔ kuw no ekesi akan Ɔberɛfɛw 17, 20222. +Bɔɔlbɔfo a wɔdze hɔn edzin too gua dɛ worokɔbɔ Fifa Wiadze Bɔɔlbɔ Baatan Akansi no nye +Qatar 2022 wiadze Bɔɔlbɔ Baatan Akansi no bɛhyɛ ase Ɔberɛfɛw 20, 2022 wɔ Qatar. +Ghanaman nyinara +enyi da kwan dɛ ɔbɔkɔ yie dze ama Ɔman Ghana. +",858,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nkan no, nna nkyɛ ekuafo dze hɔn ahoɔdzen na wɔdze yɛ kua wɔ asaase yantamm do. Ɔnam hɔn edwumayɛ ndzɛmba bi tse dɛ dadze, asɔw, sɔsɔw na pii a ɔkeka ho a wɔdze yɛ edwuma ntsi, nna wotum dzi nda na bosom ansaana woeetum edzi hɔn dwuma ewie; dɛ ɔrodɔw anaa orudua ndɔbaa. Nna iyi ma ekuafo berɛ araa yie na bowie ekyir no mpo no, nna woennya mfaso papa biara emmfi mu. Ɔnam dɛ kuayɛ ho hia wɔ ɔmam biara na eso ɔyɛ kwan kor pɛr a amanaman fa do nya edziban dze som hɔn nkorɔfo ntsi, nyimdzeefo ahwɛ dze abaɛfor mfir aba a otum boa ekuafo ma wotum yɛ kua wɔ asaase yantamm do wɔ mber kumaa bi mu. Iyi ama sɛ ekɔ amanaman ahorow do, nkankara aborɔkyirman mu a, edziban nnyɛ na koraa. Hom mma yɛnhwɛ abaɛfor mfir a nyimdzeefo dze aba a ɔroboa ekuafo na nsunsuando pa a ɔdze aba. +Odzi kan nye abaɛfor mfir a wɔdze dɔw. Hɛn nyinara nyim dɛ ansaana ekuafo bodua ndɔbaa no, otwar dɛ wodzi kan dɔw asaase no do ma no do da hɔ dze boa ma wotum dua a wɔmmberɛ. Dɛm mfir yi boa ma ekuafo tum dɔw asaase yantamm mber kumaa bi ntamu. Mpo ber a woedua adze no ewie no, otwar dɛ otu ber to ber no, wɔdodɔw mu amma nwura aannkyekyer nduadzewa no ma annsɛɛ. Dɛm mfir yi gu mu ahorow pii a ɔboa ma ekuafo dɔw ber biara wɔ hɔn edwumayɛ mu a wonnya haw biara. +Sɛ ekuafo dodɔw wie na wodua nduadzewa no wie a, dza odzi hɔ bio a ɔsɛ dɛ wɔyɛ ber to ber nye dɛ wobogugu do nsu ma enyin fɛfɛɛfɛw. Nkan no, nna nkyɛ ekuafo piinara fora edur gu bokitsi mu na wɔdze hɔn nsa anaa kɔɔpow asesaw egugu ndɔbaa no do. Sɛ ɔba no dɛ asaase no so a, dwumadzi yi dze berɛ to ekuafo do . Ndɛ dze, ɔnntse dɛm koraa osiandɛ abaɛfor mfir anyimdzeefo dze aba no abeyi dɛm ɔhaw no efi hɔ. Ndɛ yi, ekuafo tum gugu hɔn eduadzewa do a wɔmmberɛ ho koraa. Bi so dze, mfir noara na wɔyɛ ma hɔn. Iyi ama kuayɛ ayɛ mberɛw koraa. +Nkan no sɛ ekuafo hu dɛ hɔn ndɔbaa asow ma edu ber a wodzi ma ɔyɛ yie a, ɔpɛ apaafo nye hɔn kɔ kobu, kɛtsew anaa kotwa nduadzewa no ba fie bɔkora. Ɔba no dɛ asaase no yɛ dza ɔso a, ɔgye apaafo pii na ɔma ekuafo so tua sika pii. Abaɛfor mfir a wɔdze aba ma wɔdze bu, wɔdze twa anaa wɔdze tsew nduadzewa yi boa ma ekuafo dzi dwuma yi a ɔberɛ anaa sikatua pii nnyi mu. Mfir yi ara tum dzi dwuma pii. Efir kor noara tum yi nduadzewa na ɔasan apaa mu eyi dza ɔnnyɛ no efi mu. Iyinom nyinara da no edzi pefee dɛ kuayɛ nnyɛ dzen bio dɛ nkan no a mfirsɛm biara nnyi mu no a wɔdze ahoɔdzen nko yɛ no. +Sɛ okuafo twa hɔn ndɔbaa wie a, kwan a wɔdze bɔkɔ fie so yɛ asɛm fofor ma hɔn. Aber biara no, apaafo na wodzi dɛm dwuma no. Sɛ ɔba no dɛ apaafo ho kɔ atwee a, ndzɛmba no tum gu haban mu mber pii ma binom mpo tum prɔw. Afei, okuafo noara hyɛ soa ndzɛmba no kɛpem ber a obowie. Ɔtɔ fa bi a, bi mpo sɛɛ ma ɔbɔ kaw. Ndɛ ber yi dze, nyimdzeefo nam hɔn suahu do dze mfir a wotum dze kɔ haban mu kɛfa ndɔbaa ba fie a ɔboa ekuafo papaapa. +Abaɛfor mfir no tum soa ndzɛmba pii ba fie wɔ mber tsiabaa bi mu. Aso ekuadwuma ne nyɛe nnyɛ mberɛw bi a. +Dza otwa tun nye abaɛfor mfir a ɔboa ekuafo me wɔkora hɔn ndɔbaa. Ɔnam dɛ nna ekuafo nnyim kwan a wɔfa do kora ndɔbaa pii na mpo wonnyi bea a wɔbɔkora ndɔbaa ntsi, nna wonndua ndɔbaa pii. Ndɛ yi dze, sɛ yɛhwɛ a, abaɛfor akwan horow pii na hɔn a wɔdze hɔn ho ewura ekuadwuma mu fa do kora hɔn ndɔbaa a ɔnnsɛɛ. +Pii a mabobɔ do yi nyinara da no edzi dɛ abaɛfor mfir a enyimdzeefo dze aba no abɔboa ekuadwuma ara yie. Bio, asan aboa ma ndɛ yi dodowara a wɔdze hɔn ho ewura ekuadwuma mu no tum yɛ no kɛse a ɔberɛ pii biara nnyi ho. Mfir yi aboa ma edziban nnyɛ na koraa nkankara nye abrokyirman mu. +",3500,Latn,Fanti,fat +akannews,"Congo-Brazzaville, ɔman a ɔwɔ Ebibir Finimfin afamu, nya ne fahodzi fii Frɛnkye amambu ase wɔ Dzifuu 15, 1960 mu. Amanyɛsɛm mu anamɔntu, amambra mu ahohoahoa na ɔpɛ a wɔwɔ dɛ wobɛdze hɔnho no na ɔhyɛɛ ɔman no ne fahodzi ho akwantui no ma. +Frɛnkye nhyɛdo amambu ase no, Congo-Brazzaville a nna wɔtɔ dɛ wɔfrɛ no French Equatorial Africa’s Middle Congo no hyiaa amanyɛsɛm mu ananmusi kumaa bi na nhyɛdo amambu no dzii hɔn ndwuma ho mfaso. Naaso amandɔ edzida na fahodzinya ho ɔpɛ hyɛɛ ase gyee ndwow, na onyinii wɔ Congo manfo no mu. +Etsitsirfo a wodzii akotsen wɔ Congo-Brazzaville ne fahodziper no mu no kor nye Fulbert Youlou. Opuee dɛ baanodzinyi kɛse a nna ɔkasa ma dɔm no hɔn amanyɛsɛm mu kyɛpɛn, na dɛ nhyɛdo amambu no do botwa. Afe 1958 mu no, Frɛnkye Mbrapɔn fofor no do egyinanu ambatow maa Congo manfo no kwan dɛ wɔnkyerɛ daakye a wɔpɛ. +Na ambatowfo dodowara gyee too mu dɛ wobenya hɔn amambu wɔ Frɛnkye aman nkabɔmu kuw no mu. Iyi yɛɛ anamɔntu tsitsir a ɔboaa ɔman no ma ɔdzee noho na ekyir no onyaa ne fahodzi wɔ no mudzi mu. +Dzifuu 15, 1960 mu no, Congo-Brazzaville nyaa ne fahodzi koraa fii France amambu ase. Fulbert Youlou bɛyɛɛ ne Mɛmpanyin a odzi kan a ɔdze ɔmanfo no wura ber fofor a ɔyɛ nketsesi na amansiesie mu. Ɔman no ne fahodzinya ekyir mfe a wodzii enyim no mu no, wɔnam mbɔdzembɔ do tsintsiim amambu mu nhyehyɛɛ ahorow a no mu yɛ dzen, wɔhyɛɛ sikasɛm mu mpontu mu kena, na wɔdaa ɔman no edzi wɔ kwan fofor do. +Mfe a wodzii iyi ekyir no mu no, Congo-Brazzaville hun abaanodzifo na amanyɛsɛm mu nsakyer ahorow. Abantugu ndwuma ahorow na amambu mu nsesa ahorow kokɔr do a ɔdze ɔman no hɛɛn basabasayɛ mber mu, na ɔhaaw ɔman no ne nkankɔ na no mpontu nsiesie. +Ɔhaw yinom nyinara ekyir no, Congo-Brazzaville edzi yie wɔ ndzɛmba ahorow binom mu, tse dɛ nwomasua, apɔwmudzen na enyido-mpontu mu. Ɔman no ne nananom amambra, nyimpakuw asorɔtow na ɔdomankoma egyapadze ahorow ma wonya mpontu na yiedzi mu enyidado. +Ndaansa yi, Congo-Brazzaville dze n’enyi etsim ɔhaw ahorow a ɔwɔ amambu, prɔwee na sikasɛm mu nsakyer mu no do reper esiesie. Wɔrobɔ mbɔdzen dɛ wobenya kabimamenkabi amambudze a no mu da hɔ a ɔbɛma amanandzefo dze hɔn ndwuma aba ɔman no mu na wɔabɔboa hɔn mpontu nhyehyɛɛ. +Congo-Brazzaville ne fahodzi wɔ Dzifuu 15, 1960 mu no bɛyɛɛ ngyinadobo kɛse wɔ ɔman no no mpontu na n’abakɔsɛm mu. N’abaanodzifo hɔn nketsesi na ɔpɛdzen a ɔmanfo no wɔ no kaa bɔɔ mu buee kwan maa hɔn fahodzi na daakye pa ne per. Na wɔdze fahodziper sunsum na ahokeka no ara roko tsia ɔhaw ahorow a worihyia no, na wɔdze redandan hɔn yiedzi na nkankɔ kwan. +",2560,Latn,Fanti,fat +akannews,"Kasamaafo a ɔwɔ mbrahyɛbaguafie, Kingsford Alban Bagbin aserɛ dɛ ebibirmu amanaman nyinaa nka hɔnho mbɔmu nko ntsia a asetsena mu nsɛm a mpɛnpɛndo yi ayɛ dzen ama wiase nyinara no. Ber a wɔrepa “Center for Afrika Diplomacy and Global Engagement” dwumadzi no ho tam no, Kingsford Alban Bagbin, Ghana mbrahyɛbaguafie no ne Kasamaafo ka dɛ, ɔhaw a wiadze refa mu no nyinara ne farbaa gyina Covid-19 yarba no do na ko a osii Russia na Ukrainefo hɔn ntamu. +Kingsford Alban Bagbin kyerjɛ dɛ, nyinom nyinara da no edzi pefee dɛ amanaman nyinaa esua dɛ wɔbɛtsena hɔn ho do. Ɔkɔr do kaa dɛ, dɛ wɔpɛpɛ nsɔwano dze asɔw ebibirmuman hɔn haw ano no gyina dɛ amanaman nyinara bedzi dwuma abɔmu dɛ nyimpa kor. +“Ɔnam dɛ amanaman mu mpanyimfo a wɔdeda amanyɛkuw ano no mmbɔ nkaa mmfa kwan na hia a ohia dɛ wiadze nyinara bɛma hɔn mu do edzi dwuma abɔmu ma obiara enya mu mfaso na mbom nnyɛ dɛ ɔbɛyɛ ɔsɛe ama afofor no ama ahokyer aba wiadze. Iyi yɛ asɛm a no mu yɛ dur a medze rema hɔn a wɔgye to mu dɛ wɔyɛ wiadze mu etumfo”. +Ndɛ, nkorɔfo a wɔgye tum dɛ wɔyɛ wiadze mu etumfo nsua abakɔsɛm nhu dɛ wɔrennda ho ara nnyɛ wiadze mu etumfo ɔkyena. No dɛm ntsi, ohia dɛ yɛdze obu bɛma hɛnho. +Kingsford Alban Bagbin ne nsɛm mu no, ɔka dɛ ɔmmfa ho na dza ɔrokɔ do wɔ wiadze afɛndzanan nyinaa mu, mpanyimfo a wɔdeda amanaman ano no enntum annka hɔnho ammbɔ mu annko enntsia wiadze mu haw a ɔbɛma wiadze ayɛ bea pa a nyimpa botum atsena. +“Ɔhaw gudo ba hɛn do ɔnam dɛ amanaman a wɔwɔ wiadze nnsue hwee nnhun hia a ohia dɛ wobedzi dwuma abɔmu. Dwumadzi yi ekyir no, ɔwɔ dɛ ntsɛmpanara yɛhyɛase yɛ nhwehwɛmu fa dza a ɔrokɔ do wɔ wiadze afaanar nyinaa na yɛmfa nto gua ma obiara nhu”. +“Hom ma hom dwumadzi no mu nda hɔ pefee ma onkenyaa adwen ma wiadze nhu dza ɔrokɔ do mpɛnpɛmdo yi na wɔngye nyimpa mfi ɔhaw a wiadze afɛndzanan n’enyi kyerɛ mu no mu”. +",1823,Latn,Fanti,fat +akannews,"Abɔdzenyansapɛ na Nkontaabu ho akansi a ɔkɔ do wɔ ɔman yi mu ma Mpanyin Nsɔwdo Skuul ahorow a ne dzin dze National Science and Maths Quiz (NSMQ) no, afe 2022 dze a ɔyɛ dza ɔtɔdo 27 no hyɛɛ ase Dwowda, Ɔbɛsɛ 10, 2022 na Wukuda, Ɔbɛsɛ 26, 2022 na wowiei. NSMQ 2022 no dze skuul 485 hyɛɛ ase na no 117 na wotumii koe koduu ɔmanmu no mpɛmpɛndo dze no mu. Iyi kɔr do wɔ Kwame Nkrumah Esuapɔn (KNUST) mu wɔ Kumase. Asɛmbisafo a ɔhwɛe ma akansi kɔr do nye Ɔbemfo Elsie Effah Kaufmann. +Presec-Legon (Presbyterian Boys’ Secondary) nye skuul a wodzii kan wɔ afe yi akansi no mu. Prempeh College na Adisadel College na wɔnye Presec dzii ehyia wɔ akansi otwa tun no mu. Afe yi ka ho a, Presec-Legon etum ako akɔ no ewiei mpɛn anan atoa do a wonngyaa bi nntoo mu. Iyi ama wɔnye Adisadel College a nna wɔwɔ dɛm dzibew na abakɔsɛm no egyina tsipɛn. Ansaana dɛm ehyiadzi yi bɔkɔ do wɔ afe yi mu no, nna Adisadel College kitsa nkonyim abɔtsir no kor dada a wonyaa no afe 2016 mu; Prempeh College kitsa enum a wonyaa no afe 1994, 1996, 2015, 2017 na 2021 mu a nna tserɛ wɔreper dɛ wɔbɔbɔ ho ban dɛ mbrɛ Presec-Legon yɛɛ no afe 2009 mu no; afei, nna Presec-Legon kitsa esia a hɔn so wonyaa no afe 1995, 2003, 2006, 2008, 2009 na 2020 mu. Nna tserɛ afe 2022 dze yi ka ho a, ɔyɛ abɔtsir esuon a hɔn nye skuul a woedzi enya abɔtsir dodow dɛm. Presec-Legon etum ako akansi no mu dubiako akɔ n’ewiei na no mu esuon a afe 2022 dze yi ka ho na woefi mu epuei dɛ nkonyimdzifo. +NSMQ akansi no mu dza odzi kan kɔr ewiei afe 1994 mu a Prempeh College na wodzii kan wɔ mu na Presec-Legon na wodzii kan wɔ dza ɔtɔ do ebien no mu wɔ afe 1995 mu. Wɔhyɛɛ akansi yi ase no, Achemota Skuul a wɔagye abɔtsir no ebien nko nye skuul a mbasiamba na mbanyimba fora mu wɔ hɔ woetum agye abɔtsir no bi. Dza aka no nyinara yɛ mbanyimba nkotsee skuul nko. Afe 2022 dze yi so, skuul ebiasa wodzii ehyia sii akan a otwa tun no nyinara yɛ mbanyimba nkotsee skuul. +Dze besi afe 2022 mu no, hɔn a wokitsa abɔtsir no dodow nye yi: +Presec-Legon kitsa 7 dze dzi kan. +Prempeh College kitsa 5 dze tɔ do ebien. +St Peter’s Secondary, Nkwatia kitsa 3 dze tɔ ebiasa. +NSMQ akansi no no botae nye dɛ Abɔdzenyansapɛ na Nkontaabu no sua botu mpon. +",2184,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mohammed Ismail Sharrif (Kwaku Frimpong) a no ndwomtow dzin nye Black Sherif yɛ Ghana ndwontonyi a wɔwoo no wɔ Kɔnɔngo wɔ Esuantse Mantɔw mu a ɔagye dzin papaapa. +Ɔnnkyɛɛr biara na ɔdze bɔtoo gua dɛ ɔdze n’apaawa kɛse a odzi kan koraa bɔto gua ama n’etsiefo nyinara. Da a Kwaku Frimpong kaa dɛ ɔdze n’apaawa kɛse yi bɔto gua no nye Obiradzi 5, 2022 na nokwar, Kwaku Frimpong edzi no bɔhwɛ do dze asɛm aba bio. +Ndwom a no mu yɛ dɛw yɛ huam nkorkor duanan (14) na ɔwɔ n’apaawa kɛse yi do a ‘Soja’ a ɔdze too gua Fankwa bosoom yi wɔ afe 2022 yi mu dzi mu akotsen. Second Sermon (Remix) a ɔnye Alata ndwontonyi a ɔagye dzin araa yie Burna Boy na Kwaku The Traveller so wɔ apaawa kɛse yi a wɔfrɛ no ‘The Villain I Never Was’ do yi bi. +Ndwom yi na odzidzi do yi dɛ mbrɛ Kwaku Frimpong hyehyɛɛ no wɔ n’apaawa kɛse no do no: +1. The Homeless Song +2. Oil in my Head +4. Soja +5. Prey Da Youngsta +6. Sad Boys Don’t Fold +7. Konongo Zongo +8. Wasteman +9. We Up +10. Toxic Love City +11. Don’t Forget Me +12. Oh Paradise +13. Kwaku The Traveller +14. Second Sermon (Remix) +Ibenya Black Sherif n’apaawa kɛse yi bi etsie wɔ intanɛtse do na ndwom prama biara do etsie. Akannews.com edwumayɛfo nyinara ma Black Sherif tsirnkwa wɔ n’apaawa kɛse a odzi kan yi ho. +",1236,Latn,Fanti,fat +akannews,"Kwan a Akan fa do to dzin. +Akanman mu no, ɔyɛ enyigyesɛm dɛ obi bɔwo anaa ɔdze nyimpa fofor bɛba abɛka ebusua no. Mpanyimfo na wobu hɔn bɛ bi dɛ” nsamanfo mpo pɛ hɔn dodow” na dɛmara so na atseafo so pɛ hɔn dodow. Basia fa yafun na bosoom akron ekyir no ɔawo anaa ɔasoeɛ asomdwe mu. Akanfo wɔ gyedzi bi dɛ, sɛ obi ba fie a wɔma no akɔaba na dɛm siantsir yi ntsi, sɛ wɔwo abofra fofor a otwar dɛ yɛma no akɔaba na yɛgye no tum dɛ busuanyi a ɔabɛka hɛn ho. Amambra a yɛyɛ ma ɔhɔho no anaa abofra no nye Abadzinto. Dodowara so frɛ no Dzinto. +Abadzinto anaa Dzinto yɛ amambra na amandze a Mfaantsefo yɛ dze gye abofra a wɔawo no fofor to ebusua mu dɛ ɔyɛ ɔkra tseasefo . Mpanyimfo na wɔka hɔn asɛm bi dɛ “Nsɛnmbɔn ntsi na obiara kitsa ne dzin na siantsir yi ntsi na wɔto dzin ama nyimpa biara ada nsew efi afofor ho. Ɔwɔ mu dɛ Akanfo to dzin dze nanso ansaana abofra no benya dɛm dzin no na okitsa ne kradzin dada.Dɛm dzin yi na ɔyɛ dzin a onya fi da a wɔdze woo no no mu. Dza ɔwɔ ase ha nye kradzin dzin ahorow a yɛdze ma nyimpa ɔnam da pɔtsee a wɔdze woo no no. +Da. Basia /Banyin +Kwesida:    Esi, Akosua / Kwesi, Siisi, Sii +Dwowda:   Adwowa / Dwoo, Dwoodwo, Kodwo +Benada:     Abena Kɔbena +Wukuda :   Ekwuwa, Eku,Kuukuuwa/ Kweku, Abeeku +Yawda:       Aba, Yaa, Yaaya, Baaba, Yaw +Fida:           Efuwa,Efe/  Kofi, Fiifi/Fii +Memenda:  Amba / kwamena, kwame, Ato +Mbrɛ wosi to dzin. +Akanfo nnsɔr prɛko pɛ nnto dzin osiandɛ mpanyimfo mpo aka dɛ,“Sɛ ifitsi prɛko pɛr par wo se a, mbɔgya na ɔba. Sɛ wɔwo abofra bi a , wɔma dapɛn anaa ndaawɔtwe to no ansaana wɔato no dzin. Wɔyɛ iyi dze hwɛ dɛ abofra no aba dɛ ɔnye hɛn rebɛtsena anaa dɛ ɔbɛsan akɔ. Sɛ dapɛn to no, Akanfo nya gyedzi bi dɛ ampa, abofra na aba dɛ ɔnye hɛn rebɛtsena na afei wɔyɛ amambra na amandze biara ɔsɛ dze ma no. Akanman mu no Egya na ɔto dzin, na no dɛm ntsi wɔyɛ amambra no anaa abadzinto no wɔ Egya no ne fie osiandɛ Akanfo wɔ gyedzi bi dɛ Egya biara yɛ sunsum na Egya ne fie na sunsum wɔ. Akanman mu no sɛ banyin biara nya n’abakan a, ɔdze no to n’egya, na dza ɔtɔ do boi no, ɔdze ne to ne na. +Da a odzi kan wɔ dapɛn n’ewiei no mu no, Egya no totɔ ndzɛmba bi tse dɛ pawda, tam, seradze, semina, akokɔ, mpaboa, nsakɔnadze na pii a ɔkeka ho dze kɔ kɛyɛ amambra no. Iyi na binom frɛ no Nsosɔenum no. Egya n’ebusua na na n’ebusua hyiamu anapaetu wɔ egya no ne fie dzi dwuma no. Hɔ no, ɔbaapanyin a yesusu dɛ ɔaabɔ ne bra yie na okitsa suban pa gye abofra no to ne srɛ do. Akanman mu no sɛ yeroto abofra bi dzin na sɛ ɔyɛ basia a, wɔma ɔbaa na ɔgye abofra na ɔyɛ amambra no na sɛ abofra no yɛ banyin so a, banyin na ɔyɛ. Afei wɔdze tɔmbɛr ebein besi hɔ a kor kitsa nsa na kor so kitsa nsu. + +Ɔnam dɛ Akanfo wɔ gyedzi wɔ abosom, nananom na ewuakɔr mu na wosusu dɛ wɔka hɛn ho na wɔyɛ hɛn mboa aber nyinara ntsi, wodzi kan gu nsa dze to nsa frɛ hɔn ansaana wɔahyɛ dwumadzi no ase. Afei wowie no dɛm a, wɔda botae a ɔnam do ma woehyia mu no kyerɛ na wɔhyɛ dwumadzi no ase +Nyia ɔrobɔsos abofra n’enum no dzi kan dze dwon n’ahataw bɔ nsu no nu mpɛn ebiasa, na ɔbɔ abofra no ne dzin ka dɛ “Osimesi, Sɛ ese nsu a, nsu”. Afei, sɛ owiei no dɛm a, ɔsan so dze bɔ nsa no mu na ɔka dɛ, “Sɛ ese nsa a,nsa”. Beebi so nyimpa no a ɔrososɔ abofra n’anomu dze ne nsa tseaba bɔ nsu no mu dze sɔ abofra no ne tegyirama do se dɛ, “Sɛ ese nsu a, nsu”. Afei wɔdze nsa no so yɛ dɛmara. Wɔyɛ iyi dze kyerɛ abofra no dɛ ɔnyɛ nokwar fo. Ɔsan kyerɛ no soronko a ɔda papa na bɔn ntamu, ator na nokwar ntamu. +Boi, wɔtow kɛtɛ dze abofra no to do na sɛ ɔyɛ basia a wɔdze praye hyɛ ne nsamu. Sɛ ɔyɛ banyin soa. wɔdze sikan hyɛ ne nsamu. Wɔyɛ iyi so dze kyerɛ abofra no dɛ sɛ onyin a otwar dɛ ɔyer no ho yɛ edwuma na mma ɔnnyɛ akwadwer. +Iyi ekyir no, nyimpa a ɔroto abofra no dzin no fa nkokɔ ebien; Onyin kor na ɔber so kor na ɔdze onyin no ka abofra no no bo mpɛn ebiasa dze ma no akɔaba. +Afei, nyia wɔdze abofra no robɔto no no ne ndzɛmba a ɔdze rebrɛ abofra anaa rebɛyɛ no ayɛ no ma awofo no. Bio, ɔsan so yi sikabotsen dze bɔ abofra no dwetsir. Obi mpo so yi sika dze tɔ enufunsu no a abofra no bɔnom no na ogyina do tu basia no fo amma ɔammfa enufunsu no ammkam ne nana no.Dodowara a woehyia mu wɔ hɔ no so keka hɔn nsa adze dze boa awofo?no. Binom so dze akyɛdze brɛ abofra no. Wɔma mpanyimfo binom akwangya ma wotu awofo no fo. Mpanyimfo gu nsa na wotu apo osiandɛ onnyi dɛ ewiei tɔ do. +Mpanyimfo dɛ samanpa na wɔto no badzin na ɔnam siantsir yi ntsi, Akanfo tum dze obi to Obi a oewu, dɛ ɔyɛ busuanyin anaa nyimpa a ɔayɛ no mboa bi mpɛn bi abɛsen kɔr na ɔnntse ase anaa ɔnnka atseafo asaase ho. +Ewimber no, woku abofra no n’akokɔ no ma no na wɔdze ne mberɛbo no hyɛ ne tsirhwi mu na afei awofo no so dze bi ka hɔn ano. Iyi ekyir, obiara hyɛ ase dze abofra no ne dzin a wɔdze ama no no frɛ no. +",4726,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nsunsuando ahorow pii na kaar akwanhyia dze brɛ ankorankor, ebusua na ɔnam. Aso dɛ yɛyɛ ɔman, ebusua, edwumakuw na ankorankor yi, ebɛnadze na yɛbɛyɛ dze abrɛ kaar akwanhyia adze wɔ ɔman Ghana mu. +Odzi kan nye dɛ yɛbɛtsew mbirika a yɛkɔ no wɔ hɛn akwantempɔn no no do. Mbirika ntsɛmtsɛm na ɔdze kaar akwanhyia ba ntsi sɛ yɛtsew mbirika ntsɛntsɛm no do a, kaar akwanhyia so no do bɛtsew koraa. Otwar dɛ yedzi hɛn dwuma ne ber mu na amma mber enntsia hɛn ma yɛmmfa mbirika ntsɛntsɛm annantsew hɛn akwantsempɔn do ennya akwanhyia ammfa ammfora afofor. +Yeedzi kan ehu dɛ, sɛ mfomfo ba hɛn kaar ho, otwar dɛ yesiesie no ntsɛmpara amma anngye nsamu ammfa asɛm kɛse ammba. Nnyɛ iyi nko, ɔsɛ dɛ mpanyimfo a wɔdeda ahɛnkafo nkabomukuw ahorow no ano no bɛma hɔn enyi akɔ ahɛnkafo hɔn ahɛn ho amma wɔammfa hɛn a onndzi mu anaa mfomdo aba ho no ennsi kwan do annkɔtow nyimpa enngu. +Bio, osiandɛ dɛ nnyɛ ahɛnkafo nyinara na wɔakɔ skuul na binom so mmfa kwan pa do dze nya tum a wotum gyina do dze ka hɛn ntsi, wonnyi nyimdzee papa biara wɔ akwankyerɛdze ahorow a ɔwɔ hɛn akwantsempɔn do a ɔboa bɔ hɛn ho ban fi akwanhyia ho no ho. No dɛm ntsi, ɔsɛ dɛ mpanyimfo a wɔdeda ahɛnkafo nkabomukuw ano na mpanyimfo a wɔhwɛ akwantsempɔn nsɛnsɛm do hwɛ kyerɛkyerɛ ahɛnkafo ma wohu akwankyerɛdze ahorow no nyinara na hɔn dwuma a wodzi wɔ hɛn akwantsempɔn do ama aboa atsew kaar akwanhyia a ɔtɔ dɛ osi daadaa no do. +Dza ɔtɔ do bio a yebotum ayɛ dze aboa atsew kaar akwanhyia do nye dɛ mpanyimfo a wɔdeda ahɛnkafo nkabɔmukuw ano bɛma hɔn enyi akɔ adrɔbafo ho ehu hɔn a wɔnom nsa na hɔn a wɔfa ndubabɔn dze ka kaar no nyinara na wɔtwe hɔn aso anaa wɔbra hɔn fi kaar ka edwuma no mu. Iyi bɛma adrɔbafo afa mu asuadze na ama wɔayɛ ahwɛyie na wɔatwe hɔnho efi dɛm ndzyɛɛ bɔn a ɔtwetwe kaar akwanhyia no ho. +Sɛ yɛyɛ iyinom nyinara dɛ akorankor, ebusua na ɔman a, ɔbɔboa hɛn ma yeetum atsew abrɛ kaar akwanhyia adze na yɛagye hɛn ho efi ɔhaw a ɔtɔ dɛ ɔdze ba hɛn do no mu. Afie, ɔbɔboa aban no so wɔ akwan horow pii do ma oeetum oenya sika dze edzi dwuma wɔ ɔman no mu. +",2037,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ayɛwoho bosoom no ne da odzi kan wɔ afe yi ara mu na ɔbɔtɔɔ gua dɛ Ghana Mampanyin, Nana Akufo Addo dze ato Ɔsoɛfo a ɔhwɛ sikasɛm do, Ken Ofori-Atta, enyim dɛ ɔnto nsa Edwumakuw a wɔhwɛ amanaman sikasɛm ntotoe do (IMF) no, na ɔnhyɛ ase nye hɔn ndwendwen kwan wobotum aboa ɔman yi eyi hɛn efi kaw kukuankoma a ɔremen hɛn no mu. Onyimnyamfo Ken Ofori-Atta yɛɛ no dɛm ma IMF ananmusifo aba ɔman yi wɔ Fankwa 26, 2022 mu a iyi nye ne mpɛn ebien do edwumakuw no anansifo aba ɔman yi mu wɔ abosoom ebien ntamu a ne nyinara gyina kwan wɔbɛfa do aboa aban no ma oegyina ne nsikasɛm a orihim no do. +Ɔnam iyi do na Onyimnyamfo Ken Ofori-Atta, Ɔsoɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do, dze ato gua dɛ aban no wɔ enyisun dɛ afe yi nkogu no na wɔnye IMF edwumakuw no enya ntseasee na nhyehyɛɛ afa mboa wobenya no kuw no hɔ wɔ sikasɛm afamu no ho. – https://fb.watch/fQSbGmukp-/ Ɔdze asɛm yi too gua Wukuda, Fankwa 28, 2022, ber a Asoɛe a ɔhwɛ Amandzɛɛbɔ do na Asoɛe a ɔhwɛ Sikasɛm do to nkwanta, na wɔnye dawurbɔ ndwumakuw dzi ehyia no. Wɔayɛ no dɛ abosoom ebien biara ntamu no, wobedzi dɛm dwuma yi ma wɔnam do aada mbrɛ sikasɛm ho nhyehyɛɛ rokɔ edzi ma amamfo eehu. +Ɔdze asɛm yi too gua no, ɔmaa ahomka kakraa yɛɛ adwen mu konsee osiandɛ ɔman bi etum nye IMF sikafotow no enya nhyehyɛɛ ntsɛm no, nna abosoom esuon ekyir asɛm a. Nna tserɛ, dɛm nhyehyɛɛ yi bedzi mu mpo a, yebowura afe 2023 mu ana. Ɔnam do ma nsɛnkyerɛwfo a wokopuee nhyiamu no ase no kor bisaa Onyimnyamfo ofori-Atta dɛ ebɛnadze na ɔma Ghana yɛ soronko fi aman nkaa no ho wɔ dɛm nhyehyɛɛ yi ho ma wonya dɛm gyedzi na enyisun no dɛ yebotum nye IMF edwumakuw no ayɛ nhyehyɛɛ bi a ɔtse dɛm ana afe akɔ ewiei no. +Onyimnyamfo Ken Ofori-Atta dze too gua kyerɛkyerɛɛ mu yii nsɛnkyerɛwnyi no asɛmbisa no ano dɛ, +“Yɛhwɛ ber no nsɛnsɛm a, yeehu pɛn dɛ aman bi tse dɛ Zambia dze mfe ebien enya dɛm nhyehyɛɛ yi, na ɔbɛyɛ dzen dɛ yɛbɛfa dɛm kwan no do dɛ ɔman. Ebɛnadze ntsi yɛwɔ enyisun dɛ hɛn dze yi bɛyɛ soronko? Menye IMF Kwankyerɛfo Panyin nkɔmbɔdzi mu no, iyinom nye nsɛm pɔtsee a yɛdze pon do: mbrɛ yebotum ama nhyehyɛɛ no edzi mu ntsɛntsɛm ma yaatoto hɛn ndzɛmba yie papaapa. Tsitsir mpo nye nhyiamu a Ɔmampanyin nye IMF Kwankyerɛfo Panyin no yɛe no, na ɔdaa edzi wɔ hɔn ahokeka no mu dɛ wɔbɛyɛ no dɛm. Na Kwankyerɛfo Panyin no kaa dɛ sikafotow edwumakuw no esi nketse dɛ afe no nkogu na woedwir ntseasee bi ho…”. +Ɔdze kaa ho dɛ panyin a ɔda ananmusifo a wɔwɔ ha ano ada no edzi dɛ nnyɛ nda du dwuma na woribedzi, na hɔn dwumadzi dzi kɔ afe no ewiei. +Ɔsanee dze daa no edzi wɔ amandzɛɛbɔ no mu dɛ aban apaw beenum egyinatukuw a hɔn asɛdze nye dɛ wɔnye hɔn a hɔn ho wɔ mu nyinara bedzi ehyia adwendwen mbrɛ nhyehyɛɛ besi akɔ wɔ ɔman no ne kaw nsiesie na ne ngyinae no ho. +",2705,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ahomatromfo mu ɔkokodurfo MTN Ghana aboa Ghana Bɔɔlbɔ Baatan (GFA) Amereka dɔla no ɔpepem ebien ($2M) dɛ wɔmfa nkɔ 2022 Qatar Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi no. Ɔberɛfɛw 3, 2022 na MTN Ghana mpanyimfo nye Ghana Bɔɔlbɔ Baatan no na Soafo a ɔhwɛ Ghana Agodzi nsɛnsɛm do Onyimnyamfo Mustapha Ussif hyiae wɔ Nkran na wɔdze sika yi boae. +Ɔpanyin a ɔda Ghana Bɔɔlbɔ Baatan no ano Owura Kurt Edwin Okraku gyinaa Ghana anan mu gyee dɛm sika yi maa Ghana Black Stars. Mpanyimfo ekukudam na nna wɔwɔ dwumadzi no ase. Ɔsoafo a ɔhwɛ Ghana Agodzi Nsɛnsɛm do a wɔfrɛ no Onyimyamfo Mustapha Ussif so ka mpanyimfo a nna wɔwɔ dwumadzi no ase no bi. +Nnyɛ sika no nko na MTN Ghana mpanyimfo dze maa Ghana Bɔɔlbɔ Baatan no. Wɔsan so nye Ghana Bɔɔlbɔ Baatan no nyaa Qatar Wiadze Bɔɔlbɔ Baatan Akansi a Ghanaman no besi bi no ho anyɛnkofa. Anyɛnkofa a wonyae no nye dɛ, wɔbɛma Ghana bɔhwɛadzefo akwanya ma wɔaahwɛ Ghana Black Stars akansi biara a wobesi no Qatar 2022 Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi no ase wɔ MTN Ghana hɔn prama soronko a wɔfrɛ no Ayoba no do. +Nhyiamu no ase no, nsɛm a Onyimyamfo Mustapha Ussif dze too gua no nye yi: +“Dɛm mboae yi aba yie na obekenyan Black Stars hɔn ahoboa a ɔfa hɛn enyidoadzehu ne nyae ho no wɔ Qatar”. +“Dɛ mbrɛ metaa ka no, twaka tɔɔtsenn da edwumakuw hɔn mboae na mbɔdzembɔ wɔ agodzi mu ntamu, na wɔ iyi mu no, mekyerɛ Ghana Black Stars”. +“Ghana n’akwanya a onyae sii akan wɔ 2006 Wiadze Bɔɔlbɔ Baatan Akansi no bi a nna ɔyɛ abakɔsɛm no, na hɔn mbɔdzembɔ wɔ akansi no ase no, ne kɛse gyina Ghana edwumakuw hɔn mboae do. Mowɔ awerɛhyɛmu dɛ, MTN hɔn gyedzi yi a woenya wɔ Ghana mu a wɔada no edzi akyerɛ yi bɛhyɛ bɔɔlbɔ kuw no nkuran wɔ Qatar akansi no na akansi biara a ɔwɔ n’ekyir no mu”. +“Ohia so dɛ yɛdze dɛm sika puduoo yi dzi dwuma a ɔsɛ ama oeetum enya nsunsuando a ɔfata no wɔ bɔɔlbɔ kuw no do”. +Qatar 2022 Wiadze Bɔɔlbɔ Baatan Akansi no bɛhyɛ ase Ɔberɛfɛw 20, 2022 wɔ Qatar. Ɔman Ghana nye ɔman Portugal bobue hɔn akansi ne nsii ano Ɔberɛfɛw 24, 2022. MTN Ghana na Ghanafo nyinara enyi da kwan dɛ Black Stars bɛtsew ɔman no na Ebibiman enyim wɔ akansi no ase dɛ mbrɛ wɔyɛe wɔ South Africa 2010 ase no. +",2108,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nokwasɛm dɛ, “Afe bi yɛ esan” a mpanyimfo ka no, wɔnnka no kwa. Merekɛpɛ biribi aba fie ebedzi so wɔ yi, mpanyimfo kor yi ara ka dɛ, ɔnye mebɛyɛɛ dɛn na wɔnam. Nyimpa papa so nnkyɛr wiadze ampa. Nyimpa bɛyɛɛ bi naaso ɔammbɛyɛ ne nyinara. Nyimpa ammbɛkyer bo. Afei so, owu da amansuon nkɔn mu. Nna aso. Obi bebisa siantsir a mugu do rubu mbɛ akɛse yi. Nnyɛ emi bi a; ehum kɛse bi na etu ntsi a. Ehum bɛn na etu ma asaase nnya ahotɔ yi? Ehum bɛn na etu ma wimu nnoma nnya beebi nntu faa bio yi? Ehum bɛn? Ehum bɛn na etu ma adan akɛse na nkakramba nyinara asaase tum dze ne nsa si no bo bue n’anomu men sɛɛ no mu egyapadze yi? Mebɛka ekesi dɛn? Ne nyinara wɔ Ɔdomakoma noara ne nsɛm. Ɔno na Ɔdze ma na Ɔgye a obi nnkotum nnye no edzi esi no. Ɔno nye no. +Dwowda Kwakwar 6, 2023 mu no, Ghana na wiadze n’afɛndzeanan nyinara anntse asɛm pa. Asɛm bɛn? Asaasewosow bi sii wɔ Turkey n’anaafo kurow a wɔfrɛ no Antalya. Nnyɛ Turkey nko na asaasewosow yi sii. Syria so dɛmara. Asaasewosow no sii no, egyapadze na nyimpa a wɔahwer hɔn nkwa no yɛ asefem. Nkaabɔ kyerɛ a, Kwakwar 18 mu no, nyimpa a woefi mu wɔ Syria na Turkey ɔnam asaasewosow no ntsi no, hɔn dodow yɛ mpem eduanan ebiasa na no mboree (43,000+). Ɔyɛ atoyerɛnkyem a n’ano yɛ dzen yie. +Asaasewosow no sii no, nna Ghanafo enyi dzi ekyir. Ebɛnadze ntsi? Ghana bɔɔlbɔnyi a ɔwɔ akoma pa a no mbɔdzembɔ so sɔ enyi yie a wɔfrɛ no Christiana Atsu Twasam a nna osi n’akan ma Hatayspor a ɔwɔ kurow a asaasewosow no sii no ntsi a. Asɛm no sii Kwakwar 6 no, odumgya edwumayɛfo, atoyerɛnkyem edwumayɛfo na bambɔ edwumayɛfo bɔɔ mbɔdzen hwehwɛɛ nkorɔfo a wɔhyehyɛ asaase no ase no dɛ wobotum agye binom a Christian Atsu ka ho yi nkwa a. Wɔyɛɛ hɔn afamu dze dze gyee dodowara nkwa na dodowara so fii mu. Nna bɔɔlb�� wiadze no enyi da kwan dɛ kyerɛ kyerɛ anwanwasɛm bi besi ma bɔɔlbɔnyi Christian Atsu epue efi asaase no mu a. Memenda Kwakwar 18, 2023 anapa ndɔnnsia pɛpɛɛpɛr na nkaabɔ bɛkaa nsa dɛ asaase akyer Christian Atsu Twasam amen no. +Nnyɛ bɔɔlbɔnyi Christian Atsu Twasam nko na asaase akyer no amen; Ghana adaduafo, okunafo, onnyibifo, ngyanka na mbɔbɔrwaafo nyinara hɔn egya na asaase akyer no no. Christian Atsu Twasam yɛ obi a nna onndzi nyimpa a wɔtse dɛm yi ho agor. Ebɛtse no, na ɔnenam reyɛ adɔyɛ. Ebɛtse bio no so, na oeyi adaduafo efi fiadze. Nna Christian Atsu Twasam wɔ adɔyɛ kuw a wɔfrɛ no ‘Arms around the child.org’ a ɔdze mu sika boa mbofra kwan biara a obotum no do. Yɛnhwɛ mber enum a Christian Atsu Twasam boaa adasa ber a nna ɔtse ase no. +1. Christian Atsu yii Mama Theresa a nna oedzi mfe eduesia ebien (62) fii fiadze ber a nna atsɛmbuafo ahyɛ dɛ ɔnda fiadze mfe du no. Mama Theresa no bɔn nye dɛ nna ɔtɔn ‘wee’. +2. Afe 2018 mu no, Christian Atsu Twasam yii adaduafo du fii fiadze. Otuaa hɔn asɛndzibea kaw maa hɔn ber a wokowiaa edziban no. +3. Christian Atsu Twasam yii adaduafo eduanan (40) fii fiadze. Owiei no, ɔdze too aban enyim dɛ ɔmfa hɔn a wɔyɛ ewi nketsenketse hɔn mfom nkyɛ hɔn. +4. Sika na akyɛdze ahorow a ɔdze maa skuul ahorow wɔ Finimfin Mantɔw mu. Afe 2017 mu no, Christian Atsu bɔɔ mbɔdzen kɛyɛɛ skuul ahorow a ɔwɔ Finimfin Mantɔw mu adɔyɛ. Ɔkyɛɛ hɔn sika, mbuukuu na akyɛdze ahorow. +5. Afe 2021 mu no, Christian Atsu Twasam kyɛɛ bɔɔlbɔ mpabowa na ho akadze ahorow maa Cheetah FC a ɔwɔ Kasoa. Osii akan maa hɔn ber a nna ɔrehyɛ no bɔɔlbɔ akwantu no ase no. +Iyi na dodow a ɔka ho no na Christian Atsu Twasam a oenya ne beebi kɔ no yɛe dze boae. Seseiara a oenya ne beebi kɔ yi, adaduafo, ekunafo, ngyanka, onnyibifo na mbɔbɔrwaafo hɔn egya nye woana bio? Nyame mfa Christian Atsu ne kra nsie yie. N’ebusuafo na Ghanafo nyinara nhyɛ dzen. 🕊️ +",3620,Latn,Fanti,fat +akannews,"Gya yɛ adze nwanwa bi a mpɛn dodowara no yenntum nnkyerɛ n’anamɔntu. Mpanyimfo dze ayɛ kasa dɛ ogya yɛ ɔdomfo kumfo. Iyi da no edzi dɛ ogya yɛ adze a ɔboa hɛn papaapa na ɔyɛ ehiadze ma hɛn so, na otum so dzi hɛn nya na ɔhaw hɛn kɛsenara. +Asɛm yi kyerɛ hɛn dɛ ɔwɔ dɛ yɛyɛ ahwɛyie kɛsekɛse wɔ gya ho. Ber a yɛdze gya ridzi dwuma nya no ho mfaso no, ɔwɔ dɛ yɛpoɛ hɛn enyi mbrɛ ɔbɛyɛ a gya no nnkɛhyehyew asɛɛ hɛn ndzɛmba ɔnye nkwa a etwa hɛn ho ehyia. Yeedzi kan ehu gya na gyahyehyew adzeban na no mu ekuwekuw no, akwan bɛn na yebotum afa do abɔ hɛn ho ban efi gyahyehyew ho. +https://akannews.com/fante/gyahyehyew-ahorow/ +Yɛbɔhwɛ mbrɛ yɛbɔbɔ hɛnho ban efi gyahyehyew a ne farbaa nye enyinam ahoɔdzen anaa enyinam kandzea na no ho ndzɛmba ho, anaa kwan a yebotum esiw ano kwan. +Odzi kan, ɔwɔ dɛ ehwɛ dɛ edundum w’enyinam kandzea ho ndzɛmba ber a remmfa nnyɛ hwee. Ɔnam dɛ ɔman yi mu enyinam kandzea nnyɛ dza wɔdze enyi to do na wonya awerɛhyɛmu wɔ mu no ntsi, obehia dɛ ibodum w’enyinam kandzea ho ndzɛmba ansaana epue, ɔmmfa ho ne ketseketse a ɔyɛ, mpo sɛ ewɔ fie na remmfa enyinam kandzea ho ndzɛmba nnyɛ hwee a, ɔwɔ dɛ idum no osiandɛ sɛ sor enyinam tsew a, obotum ama gya kɛse atɔ mu a ɔbɛsɛɛ ndzɛmba pii. Dɛmara so na dumsɔ dumsɔ a ɔkɔ do wɔ man yi mu no botum dze gya atoto dɛm ndzɛmba no mu. +Mpɛn pii na yɛdze yɛ amandzɛɛ dɛ kandzea edundum edundum no asɛɛ hɛn mfir na ndzɛmba ahorow a wɔdze enyinam ahoɔdzen yɛ edwuma. Iyi sisi osiandɛ ber biara a dumsɔ bɔkɔ do no, sɛ wɔsɔ a, ahoɔdzen ɔdze no ano yɛ dzen araa yie. Dɛm ntsi, sɛ ndzɛmba no sisi do a, ahoɔdzen kɛse a ɔtse dɛm no bɔ wura mu awerɛfirmu ara. Sɛ ahoɔdzen bor dza efir no hia a, nna tserɛ, ne nsɛɛe mu ara nye no. Wo tsir annyɛ yie a, ebia na annsɛɛ kɛkɛ, na ɔapa gya adzɛw asɛɛ wo egyapadze bi. Iyi ntsi na ohia dɛ ber biara a yɛremmfa enyinam ahoɔdzen ndzɛmba nnyɛ hwee no, yedundum hɔn no. +Ɔwɔ dɛ aber biara a yɛdze enyinam kandzea ho ndzɛmba bi ridzi dwuma no yɛyɛ ahwɛyie na hɛn enyiwa kɔ dza yɛreyɛ no ho. Edzinbanyɛ ho ndzɛmba pii na ɔwowɔ hɛn gyaadze ndɛ a wɔdze enyinam ahoɔdzen yɛ edwuma. Sɛ yɛdze ndzɛmba yinom reyɛ adze wɔ hɛn gyaadze a, ɔwɔ dɛ yɛma hɛn enyi kɔ ho. Annyɛ dɛm a, nsɛm a n’enyi yɛ nyan botum ato hɛn. Annhwɛ a na ndzɛmba a nkyɛ ɔwɔ dɛ wɔyɛ hɛn mboa yi ekum hɛn mbom. +Ɔwɔ dɛ yegyaa dɛ yɛdze enyinam kandzea ho ndzɛmba pii bɛma sɔkɛtse kor, osiandɛ otum pa gya ma osuo ndzemba afofor mu ma gyahyehyew ba. Sɔkɛtse ahorow a yɛdze siesie hɛn adan mu nyinara ɔsor mbrɛ hɔn ahoɔdzen tse. Dɛmara na ahoma ahorow a yɛdze twe enyinam ahoɔdzen no so tse. Iyi ma hɛn ntseasee bi dɛ ɔwɔ dɛ yɛhwɛ dɛm ndzɛmba yi na mbrɛ yɛdze hɔn dzi dwuma yie. Sɛ ndzɛmba a yɛdze mema sɔkɛtse no hɔn ahoɔdzen bor sɔkɛtse no anaa ahoma no ahoɔdzen do a, otum nan ahoma no nan anaa ɔpa gya dze gyahyehyew ba. Iyi ntsi sɔkɛtse a yɛtotɔ dze boa dza ɔwowɔ hɛn adan mu ama yeetum dze ndzɛmba dodow ahyehyɛ do no nntaa nnkyɛr sɛɛ no. +Dza odzi hɔ bio nye dɛ ɔwɔ dɛ yɛhwɛ hɛn dan mu esiesie na enyinam ahoɔdzen ndzɛmba nhyehyɛɛ yie. Onnyi dɛ yɛma ndzɛmba pii twa ndzɛmba ahorow a enyinam ahoɔdzen fa mu ho. Ndzɛmba bi tse dɛ tam, rɔba bokitsi, dan mu ngua na pon ahorow yɛ dza wotum dzɛw. Na abaɛfor mfir no so yɛ dza gya tum fa mu anaa onya haw wɔ ber enyi nnda. +Dɛm ntsi, yɛdze dɛ ndzɛmba yi twa enyinam ahoɔdzen ho ndzɛmba yi ho  hyia, na awerɛfirmu ara, ɔhaw bi ba efir bi mu anaa gya fa enyinam ahoɔdzen adze bi mu a, obotum esuo biribi a ɔbɛn no mu adzɛw asɛɛ ndzɛmba akɛse. +Iyinom na pii a ɔkeka ho nye akwan a yebotum afa do abɔ hɛn ho ban efi gyahyehyew a enyinam ahoɔdzen dze ba ho, anaa yebesiw ano kwan. Bɔ ho dawur ma wo nua fofor bi so ntse mfa mbɔ ne bra. +",3626,Latn,Fanti,fat +akannews,"Central African Republic a ɔda Ebibir Asaasepɔn no ne finimfin no nyaa ne fahodzi fii nhyɛdo amambu ase wɔ Dzifuu 13, 1960 mu. Ɔhaw ahorow, amanyɛsɛm mu nsakyer na ɔpɛ a nna ne manfoe wɔ dɛ wɔbɛkyekyer nkabɔmu na ahododzi man na ɔdandaan hɔn fahodzi ho akwantui no. +Frɛnkye nhyɛdo amambu ase no, nna wɔfrɛ beebi a ɔyɛ Central African Republic ndɛ yi no French Equatorial Africa. Ɔpɛ a wonyae dɛ wɔbɛdze hɔnho na woedzi hɔnara hɔn amambu no gyee ndwow wɔ Ebibir Finimfin amamfo no mu, na ogyaa hɔn ma wɔkɔr do peer hɔn fahodzi. +Mfedu 1950 no mu no, amanyɛ ekuw na anamɔntu ahorow soɛree kasaa dɛ wɔpɛ ananmusi dodow kɛse wɔ amanyɛsɛm mu dɛ mbrɛ nna aman afofor bi so reper no. Na wɔperee so dɛ wɔbɛma nhyɛdo amambu no do etwa. Barthélémy Boganda, ɔmandɔnyi kandzinyi mapa bi, dzii dwumason wɔ iyi mu dɛ ɔkɔr do araa maa nkorɔfo hun hia a ohia dɛ wosi nketse wɔ hɔn fahodzi per no mu. Awerɛhosɛm nye dɛ Boganda hwer no nkwa wɔ wimuhɛn akwanhyia bi mu ma obehiaa dɛ afoforfo toa n’enyido-adzehu no do. +Dzifuu 13, 1960 mu no, Central African Republic daa ne fahodzinya no edzi fii ɔman France no ase. Ɔman CAR a woenya hɔn fahodzi fofor no hyɛɛ amansiesie akwantu ase, hwehwɛɛ dɛ wobesisi ndwumakuw, wɔbɔsɔw sikasɛm asetsena mu haw ahorow ano, na wɔahyɛ nyimpadɔm asorɔtow no nkabɔmu mu kena. David Dacko a odzii akotsen wɔ hɔn fahodzi ne per mu no bɛyɛɛ ɔman no ne Mampanyin a odzi kan, naaso n’amambu hyiaa kasatsia wɔ ndzɛmba ahorow bi tse dɛ amambu na nyimpa kyɛpɛn ho nsɛnsɛm ho. +Afe 1965 mu no, Jean-Bedel Bokassa dzii abantu dwumadzi bi baano ma wɔdze tuu Dacko adze do na osii noho Mampanyin. Bokassa n’amambu no so baa n’ewiei wɔ afe 1979 mu. N’ekyir no, Central African Republic hun amanyɛsɛm mu basabasayɛ na abaanodzifo mu nsakyer ahorow. Ɔhaw ahorow yi mu binom na osiiw ɔman no no mpontu na ne nkankɔ kwan. +Mfedu ahorow kakra a odzi ekyir yi mu no, ɔman no ehyia akokoeko ahorow, nyimpa asetsena mu nsɛnsɛm na bambɔ mu haw ahorow. Akodze akokkoeko na basabasayɛ asɛɛ amamfo no abrabɔ na mbɔdzen a ɔman no robɔ dɛ ɔbɛma mboa na ɔdze asomdwee aba ɔman no mu no nyinara. Wɔrobɔ mbɔdzen dɛ wobesiesie akokoeko yi ne farbaa no, wɔdze nkabɔmu bɛba na wɔama amambu mforamudzi akɔ nkan. +Ɔhaw yinom nyinara ekyir no, Central African Republic wɔ amambra ahorow na ɔdomankoma egyapadze a ɔma wɔda nsew na wonya mpontu mu enyidado na awerɛhyɛmu. +Central African Republic ne fahodzinya wɔ Dzifuu 13, 1960 mu yɛ ɔfa a no ho hia papaapa wɔ ɔman no na Ebibir asaasepɔn no nyinara abakɔsɛm mu. Ɔpɛ a ɔmanfo no wɔ, nsɛndahɔ ndwuma a abaanodzifo bi tse dɛ Barthélémy Boganda gyaa no ekyir, na ɔhaw ahorow a ɔman no hyiae wɔ hɔn fahodzinya no ekyir no na wɔadandan ɔman no no mpontu anamɔntu kwan. Na sunsum a wɔdze peer hɔn fahodzi, nkabɔmu na ɔman no ne yiedzi ho enyido-adzehu a nna wɔwɔ no kɔ do ka hɔn ho a wɔdze reper ɔman no ne daakye. +",2833,Latn,Fanti,fat +akannews,"Enyimnyamfo Alban Bagbin, Ghanaman no ne Mbrahyɛbagua Kasamafo dze Asɛm bi a ɔfa Ghana kasahorow ho abɔto gua a abɛdan anokɔnkɔ kɛse kor wɔ ɔman no mu. Ansaana Owura Bagbin bɛka asɛm a ɔtse dɛm no mpo no, Ghanafo dodowara na wosusu dɛ nkyɛ ɔman no dze nankasa ne kasahorow no mu kor bɛyɛ ne kasatsitsir a ɔdze bedzi no ndwuma etsitsir wɔ skuul mu, mbrahyɛbaguafie na aban no ndwuma ahorow ne ndzii mu. Enyimnyamfo Bagbin dze asɛm yi too gua wɔ Ghana mbrahyɛbaguafie Dzifuu bosoom no mu wɔ afe 2023 mu. +Ghanaman ne kasaa mbra no ma ho kwan dɛ Borɔfo kasa nyɛ kasa a ɔman no dze dzi dwuma wɔ no nwomasua mu, mbrahyɛbaguafie, kasa a ɔman no dze bedzi dwuma ber a ɔnye aman ahorow binom ridzi nkitaho na dza ɔkeka ho. Iyi ma Borɔfo kasa a ɔyɛ kasa a Ngyiresi nhyɛ aban no dze too ɔman no do mfe beberee a abɛsen kɔ no wɔ dzibew bi a ɔkrɔn kyɛn hɛn Ghana kasahorow no nyinara. Nwomasua mu no, besi afe 2023 no, Ghana kasahorow nkorkor duenum na aban ama ho kwan dɛ wɔmfa ndzi dwuma wɔ skuul nka Borɔfo kasa no ho. Dɛm kasahorow yinom nye: Esuantse Twi, Ekuapem Twi, Mfantse, Nzema, Anwona, Nkran, Krɔbɔ, Dagaare, Kusaal, Kasem, Lekpapkaal, Sisali, Gurene, Gongya na Dagbani. Mbom dɛm kasahorow nyinara no, no mu kor mpo nnyi hɔ a otum nye Borɔfo kasa no tsentam sɛ ɔban no dwuma ahorow a aban dze dzi no a. +Ayɛwoho, 2023 mu ara na Mali aban gyee too mu dɛ ɔdze ne kasaa dubiako nyinara no bɛyɛ ɔman no ne kasaa etsitsir. Ɔnam do ma aban no eyi Frɛnkye kasa no a Frɛnkyeman no dze too hɔn do ber a nna wɔhyɛ Frɛnkye aban no ase no akwa wɔ ne man no mu. Nnyɛ Mali aban no nko, Kenya, Tanzania na Ebibir anaafo amanaman ahorow na wɔdze hɔnankasa hɔn kasaa ayɛ hɔn kasatitsir. Ɔnam do ma enyi reba Ghanaman no ho dɛ sɛ ɔdze nankasa ne kasaa yɛ ne kasatsitsir a ɔbɛyɛ yie. +Ɔnam iyi do ma Enyimnyamfo Alban Bagbin esusu dɛ ber aso dɛ Ghanaman no so dze nankasa ne kasaa yɛ ne kasatsitsir tse dɛ mbrɛ Ebibiman nkaa binom ayɛ no. Asɛm a Enyimnyamfo Bagbin aka yi dze anokɔnkɔ abɔto ɔman no do. Ghana ha no, Ghana nyimpakan edwumakuw hɔn afe 2023 amandzɛɛ a wɔdze bɔtoo gua fa nyimpa dodow a ɔwɔ ɔman no mu no kyerɛ dɛ, Akanfo nkotsee yɛ ɔha nyɛmu eduanan esuon ekyirpɔw esuon (47.7%). Amandzɛɛbɔ no so kyerɛ Akan kasa no nye kasa a Ghanafo dodowara dze dzi hɔn dwuma papaapa. Iyi ama Ghanafo dodowara na wosusu dɛ nkyɛ sɛ ɔman no dze nankasa ne kasaa bɛyɛ ne kasatsitsir tse dɛ mbrɛ Enyimnyamfo Bagbin rekyerɛ no a, otwar dɛ ɔyɛ Akan kasa no. Dɛm Asɛm yi na dodowara so gye dzi dɛ sɛ wɔdze Akan kasa no a Ghanafo dodowara tse na wotum ka no yɛ a ɔnnkɛyɛ yie. +Hɔn a wɔka dɛm no wɔ hɔn siantsir ahorow. Dza dodowara ka nye dɛ, hɔn so wonyae a nkyɛ wɔmfa hɔn kasaa nyɛ ɔman no ne kasatsitsir. Binom mpo kyerɛ dɛ nkyɛ ɔman no mfa Ghana kasa a dodowara nnka mfa nyɛ osiandɛ dodowara nnka ntsi, nkorɔfo bɛper dɛ wobosua no nkakrankakra kyɛn dza dodowara ka no. Binom so kyerɛ a, dɛ mbrɛ kasa biara nye n’amambra nantsew no, sɛ ɔkɛba no dɛ aban no dze Ghana kasa kor bi bɛyɛ ne kasatsitsir a, dɛm kasa no n’amambra no bɛka amambra nkaa no ahyɛ ntsi sɛ ɔbɛyɛ a nkyɛ mma aban nnhaw no ho dɛ ɔbɛyɛ Ghana kasa bi ne kasatsitsir. Dɛ mbrɛ binom dze nginado mapa dze kasa no, binom dze dɔ a wɔwɔ ma hɔn kasaa no dzi hɔn kan na wɔkasa ma no dɛ ɔno na aban no mfa nyɛ ɔman no ne kasatsitsir sɛ ɔba no dɛ ɔpɛ Ghana kasa bi ayɛ ɔman no ne kasatsitsir a. +Dɛ Ghanaman no mfa Ghana kasahorow bi nyɛ ɔman ne kasatsitsir yɛ adze bi a no ho nkɔmbɔ na anokɔnkɔ hyɛɛ ase nnyɛ ndɛ. Ɔsagyefo Kwame Nkoroma aber do no, ɔbɔɔ mbɔdzen biara dɛ ɔdze ne kasaa Nzema bɛyɛ Ghanaman no ne kasatsitsir eso ne tsirmpɔw yi hyiaa akwansiwdze ahorow pii fii amanyɛfo ahorow binom hɔ a amma n’enyidoadzehu no annyɛ edwuma. Dɛ mbrɛ nkɔmbɔdzi no gu do ara rokɔ do wɔ kasa a daakye bi ɔman no mfa nyɛ ne kasatsitsir no, obiara nnyim nsusui ahorow a mbrahyɛbaguafo na amanyɛfo nkaa no so wɔ fa ho. Ɔmmfa ho nye nyiano a obopue mu, asɛm a Enyimnyamfo Alban Bagbin aka yi dze kasa ho anokɔnkɔ abɔto ɔman no kɔn mu. +",3953,Latn,Fanti,fat +akannews,"Bɛyɛ dapɛn ebien yi ntamu na yɛhyɛɛ ase nyaa ho mpopoe dɛ ɔrennkyɛr na adrabafo asan atoto ahɛntsia akatua bo mu. Wɔkyerɛ mu dɛ ndzɛmba nyinara bo ayɛ dzen wɔ ɔman na aka hɔn so hɔn edwumayɛ ho ndzɛmba. Dɛm ntsi, ahɛntsiafo nhyɛ no nsew na wɔnhwɛ enyim dɛ ofi Dapɛn yeribesi mu yi ne Wukuda, Fankwa 21, 2022 yi dze kɔ no, wɔbɔto ahɛntsia akatua bo mu ɔha mu eduasa (30%). +Fangow a wɔtɔ gu hɔn ahɛn mu no bo a akɔ sor, ahɛn ho ndzɛmba a wɔtɔ hyehyɛ dza no ho atɔ kyema no ananmu no bo a akɔ sor na ɔman no ne sikasɛm ho nhyehyɛɛ a aban no nnhwɛ nntoto no yie nyinara ka ho ma ndzɛmba mu ayɛ dzen ama hɔn ma wonnya dwɛɛtɛɛ nnhwɛ hɔnho na hɔn ebusuafo. +“Enyinam kandzea ne kaw akɔ sor, nsu ne kaw akɔ sor, fangow no bo akɔ so, edziban no bo akɔ sor ma edzidzi ho ayɛ dzen, na rɔba mu nsu mpo no bo akɔ sor a, dza yebotum ayɛ ara nye dɛ hɛn so yɛbɔtoto ahɛntsia akatua no bo no mu.” +GPRTU, ankorankor ahɛn wuranom na adrabafo kuw, na wɔdze iyi abɔto gua ndɛ Wukuda, Fankwa 14, 2022 yi. +",982,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana Aporisifo yɛ asoɛe bi a wɔhyɛ Ghana Bambɔ Asoɛe no ase. Hɔn mbɔdzembɔ asɔ enyi afe 2023 mu a otwar dɛ yɛbɔ hɔn abaw do. Kye dɛ Ghana Aporisifo yi annka dɛ wɔdze hɔnho regye asɛm bi mu; dza ɔwɔ biara no, wɔbɔdɔ mu esukɔ ehu nokwar biara a ɔwɔ mu na hɔn a otwar dɛ wɔkyer hɔn to fiadze anaa wɔbɔ hɔn kaw no, wɔama atsɛmbuafo nye hɔn edzi. Dza ɔka do yi nye mber enum a wɔakyerɛ dɛ wɔtse hɔn edwuma no ase ankasankasa wɔ afe 2023 mu. +1. Ghana Aporisifo kyeer nkorɔfo baanan bi a nna wokitsa ndzɛmba bi a wosusu dɛ ɔyɛ ndubabɔn. Afe 2023 n’ahyɛse, mekyerɛ Sanda bosoom no mu ara na Ghana Aporisifo maa yɛtsee hɔn nka. Wɔbɔɔ mbɔdzen kyeer nkorɔfo baanan bi a nna wɔahyehyɛ ndzɛmba wɔ hɛn tsentsen kɛse bi mu dze afora ndzɛmba bi a nna wɔdze rutu kwan akɔ kurow fofor do no. Ndzɛmba a nna wosusu dɛ ɔyɛ ndubabɔn no, nna no dodow bor ɔha na anan (104). +2. Kwakwar bosoom no mu no, Ghana Aporisifo Edwumakuw no kyeer nkorɔfo duanan bi. Dɛm nkorɔfo yi hunahunae dɛ wɔnnkɛma NPP amanyɛkuw no hɔn mpanyimfo abatow no asan aba do bio dɛ mbrɛ mpanyimfo hyehyɛe no. Nna dɛm abatow yi robɔkɔ do wɔ Enchi a ɔwɔ Atɔree Etsifi Mantɔw mu. Aporisifo no ammfa asɛm yi tootooba do ma dɛm ntsi, wɔkyeer mberantsɛ duanan yi ma asomdwee baa abatow no mu. +3. Ebɔw bosoom no mu no, Ghana Aporisifo kyeer nkorɔfo baasa bi a wɔtwee itur na akodze ahorow wɔ sen bi a nna ɔregye ehin wɔ sohyial midia do no. Ebɔw 27, 2023 mu no na aporisifo yi hyɛɛ hɔn nhwehwɛmu no ase. Wɔkyeer mberantsɛ yi wɔ Japa a ɔbɛn Wassa Akropong a ɔwɔ Atɔree Mantɔw mu. Hɔn bɔn nye dɛ wɔtwee itur na akodze a nna mbra mma hɔn ho kwan no. +4. Ebɔbira bosoom no mu no, Ghana Aporisifo dzii dwumason bi. Dɛm bosoom no mu no, sen bi dzii ehin wɔ sohyial midia do. Sen no mu no, galamsefo binom siiw aporisifo a nna wɔrokɔ aprɔw wɔ galamsefo hɔn asoɛe a ɔwɔ Tarkwa hɔn hɛn kwan dɛ wɔmma wɔnnkɔ osiandɛ aporisifo no agye hɔn ndzɛmba a wɔdze tu hɔn famugudzi no. Galamsefo yinom tseetsee aporisifo no ma wɔyɛɛ mbɔbɔr. Asɛm no sii no, Ghana Aporisifo annda do; wɔtsewee sii kurom kyeer obiara a no ho bɔn asɛm no mu bi ma asomdwee bae. +5. Dza otwa tun a ɔkyerɛ dɛ Ghana Aporisifo nyim hɔn edwuma ankasankasa nye dɛ, Aporisifo bɔɔ mbɔdzen kyeer nkorɔfo beenu bi a wokotwitwaa nketeke akwan ndaadze no. Esusow Aketseaba bosoom no n’ahyɛse mu ara na sin bi dzii ehin wɔ sohyial midia mprama ahorow do dɛ amanbɔefo binom abɔ hɔnho mbɔdzen ekotwitwa ndaadze kwan a keteke fa do no egu ahɛn atsentsen akɛse ebiasa mu rokɔtɔn. Aporisifo hun sen no ara na wɔhyɛɛ hɔn nhwehwɛmu no ase na wɔkyeer nkorɔfo beenu a nna hɔnho bɔn asɛm no mu. +Mpanyimfo dɛ, “Obi yɛ adze a, ɔsɛ ayɛyi”. Dza aporisifo reyɛ yi sɔ enyi dodow. Akannews.com akyerɛwfo na edwumayɛfo nyinara bɔ aporisifo edwumakuw no abaw do dɛ woridzi dwumason a ɔtse dɛm. Mfonyin ahorow a ɔwɔ akyerɛw no mu nyinara fi Ghana Aporisifo hɔn Twitter sohyial midia prama no do. +",2862,Latn,Fanti,fat +akannews,"Akanfo yɛ nyimpakuw anaa kasakuw a wɔdɔm Niger-Congo kasakuw no. Akanfo wɔ amambra a ɔyɛ fɛw ankasankasa. Dɛm amambra a Akanfo wɔ no, agor dzi mu akotsen. Akanfo wɔ agor ahorow a wodzi. Agor ahorow a wodzi no so wɔ botae anaa siantsir tsitsir a wodzi. Dɛm agor ahorow no, no mu bi nye Ebisaa. Ber a bosoom apaa fitaa dɛ ewia ma wimu nworaba reyerɛyerɛw dɛ dɛnkyɛmbo ara pɛr, ber a mbaasiamba na mbanyimbasia ehyia mu ridzi agor twotweetwotwee wɔ gua do no, nna binom so tsetse famu anaa wogyinagyina sor ridzi agor yi a hɛn mpanyimfo bɔe too hɛn hɔ a wɔfrɛ no ebisaa yi. +Ebisaa ne dzin kor so nye ‘ebisaasɛm’. Ɔyɛ asɛm a obi bisa obi dze sɔ onyia no ne nyimdzee, n’adwendwen, n’enyigyen wɔ biribi ho, mbrɛ n’ebufuw tse na mbrɛ osi sie abotar pa. Ebisaa fa wiadze mu ndzɛmba nye ɔbra mu nsɛm nyinara ho. Ɔyɛ ano na ano agodzi a yedzi dze hwɛ dɛ ana binom nyim dɛ mbrɛ hɛn so yenyim no anaa? Ɔnam iyi ntsi, ebisaa ne ndzii yɛ akansi na hɛn adwen a yɛwɔ ber a yeridzi ebisaa nye dɛ yebedzi konyim wɔ onyia no a yeribisa no nsɛm no do. Naaso, dɛ yebesi akan o, yɛbɛyɛ dɛn o, hɛn siantsir nye enyigye na ahomgye. +Ansaana yɛbɛkasa afa siantsir a yɛfrɛ ebisaa dɛm no, ɔwɔ dɛ yɛtse kasafua ebisaa noara ase kɔfekɔfe. Dɛ mbrɛ Aborɔfo wɔ kasafua bi dɛ “Riddle/ Puzzle” no, dɛmara so na Mfantse mu no yɛwɔ ebisaadze anaa ebisaasɛm bi a ne nyiano kyer adwen ara yie. +Hɛn ewuakɔr hɔn asetsena mu no, sɛ ɔyɛ na ndzɛmba bi rokɔ kyew wɔ abrabɔ anaa apɔwmudzen mu na wonntum nntum nnhu siantsir no a, wɔkɔ ebisatsir do: nunsinyi anaa ɔkɔmfo bi nkyɛn kɔhwɛ ho anaa kebisa hɔn tsir. Dɛm ebisasɛm yi na Mfantsefo wɔ kasafua “ebisaa” dze ma no yi. Ebisaa no Borɔfo kasafua ‘riddle’ nye Borɔfo kasafua ‘read’ (kenkan) wɔ twaka. Ɔyɛ tsetse Borɔfo kasafua a n’asekyerɛ nye ‘nkyerɛkyerɛmu’ anaa ‘abɔtsirmuka’. +Ebisaa wɔ nhyehyɛɛ soronko. Odzi kan nye ɔfrɛ/ahyɛse. Iyi nye nsɛm a ber biara yɛka dze hyɛ agor no ase. Akínyemí (2015:52) kyerɛ mu dɛ ɔyɛ nhyɛ ketsee dɛ ebisaa biara hyɛ ase dɛm. Nsɛm a yɛka wɔ ha nye, “Egya rokɔ no, ogyaa me adze bi………”, “Egya adze bi wɔ hɔ……….”, Egya maa/ gyaa me adze bi……..”. +Dza otsia ebien nye asɛnka/ nkyerɛkyerɛmu. Iyi nye asɛm no ankasa. Nyimpa a oribisa asɛm no ma dza ɔreka ho asɛm no ho nkyerɛkyerɛmu dɛ mbrɛ ɔbɔboa etsiefo no ma woegyina do dze eyi ano. Mfatoho: “…..Dɛm adze no, nyimpa a ɔyɛe ammpɛ, nyimpa a ɔkɔtɔe so ammfa annyɛ no ho, na nyimpa a ɔdze yɛɛ noho so ennhu”. +Dza etsia ebiasa nye asɛmbisa: Iyi ba wɔ asɛnka no ekyir. Ɔdze asɛmbisa hwehwɛ dza ɔdze ato gua no ho mbuae anaa nyiano. Nsɛmbisa no bi nye; “Ɔyɛ ebɛnadze?”, “Ɔyɛ dɛn?”, “Ebɛnadze a?”. +Nhyehyɛɛ a otwa tun nye mbuae/ nyiano. Estsiefo no na woyi asɛm no ano. Mfatoho: Dza yɛkae wɔ (2) ne nyiano: adaka. +Ebisaa ho mfatoho no bi na ɔka do yi: +i. Ebɛnadze na sɛ esoma no a ɔnnkɔkɔ eso woara erokɔ soma no a na odzi w’ekyir? – (Sunsum a) +ii. Bankye bɛyɛ papa a, ebɛnadze na ɔbɛkyerɛ? – (No kokonte a) +iii. Ebɛnadze na emmfa adaka nnsie no eso ebɔkɔ no na ɔda adaka mu? – (Nkatse a) +iv. Bankye ne dasefo nye woana? – (Ogya a) +v. Enuanom baasa bɛn na sɛ esoma hɔn mu biara ɔnnkɔkɔ gye dɛ asoma hɔn nyinara? – (Mbukyia a) +vi. Adze bi wɔ hɔ, ɔyɛ abofra mbom a ofura tam, eso ɔyɛ panyin a nna ɔapa ne tam egu. Ebɛnadze a? – (Nkampor a) +vii. Nyimpa bi wɔ hɔ, sɛ osua edwuma na ohu a, da biara ɔsɛn no kɔn ahoma. Ebɛn nyimpa a? – (Krakyenyi a) +viii. Adze bi wɔ hɔ, nyia ɔyɛe no mmpɛ; nyia ɔpɛ ntsi ɔkɔtɔ no mmfa nnyɛ no ho. Nyimpa a ɔdze yɛ no ho no so nnhu. Ɔyɛ ebɛnadze? – (Fundaka a) +ix. Borɔnyi tsentsen bi wɔ hɔ. Sɛ ɔba Ebibiman mu bɛnantsewnantsew pɛ, nna ɔayɛ tsiatsia. Ebɛn borɔnyi a? – (Kyɔɔkoa) +x. Kyirefuwa na akokɔ, woana nye panyin? Akoka a. (Siantsir nye dɛ, ɔwɔ mu dɛ akokɔ biara no, kyirefuwa na ɔbobɔ fi mu ba dze, eso akokɔ na Nyame bɔɔ no ma ɔbɔtoow kyirefuwa). +Ebisaa yɛ agor a ɔyɛ enyika na ɔdze enyigye na mfaso ahorow nam. Ber aso dɛ yɛkyerɛ hɛn mbofra agor no ne ndzii ama woeetum esua ma agor no akɔ do ara atsena ase. Adze pa wɔ fie a oye! +",3946,Latn,Fanti,fat +akannews,"Tsie dɛm asɛm yi: +https://akannews.com/fante/storage/2022/10/akan-news-BOLINGO.mp3 +Fankwa 4, 2022 na Bolingo paa ntanɛt do kasee a wɔfrɛ no Akan kaseebɔ (www.akannews.com) wɔ Akan kasa tsitsir ebien mu: Asantse Twi na Mfantse ho tam. Akan kaseebɔ yɛ abaɛfor ntentan kɛse a odzi kan koraa a no do nsɛnhorow nyinara wɔ Akan kasa mu a ɔma ho kwan ma Esuantsefo na Mfantsefo nya kasee a adzesua na enyigye ahyɛ mu ma kenkan wɔ hɔnankasa hɔn kasaa mu. Bolingo nye Akan akyerɛkyerɛfo a wowiee skuul wɔ Simpa Esuapɔn no nkorbata a ɔwɔ Edwumako a wɔhwɛ Ghana kasahorow do na wɔtafer bɔ mu kyerɛw kasee no. +Akan yɛ Tano Mfinimfin afamu kasa (Niger-Congo kasakuw ebusua), Akanfo a wɔwɔ Ghana no hɔn kasaa baatan no. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ, afe 2021 reba wɔ ɔman Ghana mu no, Akan kasa a bi nye Mfantse, Akuapem, Akyem, Ahafo na Asante Twi nye kasa a nyimpa dodow kae papaapa. Nyimpa a hɔn dodow bor ɔpepem akron na wɔkaa Akan kasa no. Ghanafo ɔha mu eduowɔtwe (80%) tum ka kasa no dɛ hɔn mfunuma mu kasa anaa hɔn kasaa a ɔtɔ do ebien. Bolingo hɔn botae tsitsir a ɔno nye dɛ wobobue Ebibir kasa biara n’awerɛhyɛmu abow no, wohu dwuma a ɔtse dɛm yi dɛ ɔyɛ mfasodze kɛse kɛse. Ghanafo dodowara na wɔka Akan kasa no kyɛn ne nkyerɛwee. Dawurbɔ edwumayɛkuw etsitsir na wɔwɔ Ghana man yi mu a wɔdze Akan kasa dzi hɔn dwuma ahorow, na mbom wɔdze Borɔfo kasa kyerɛw hɔn nsɛm no gu ntanɛt do. Sɛ wotu anamɔn mpo dɛ wɔbɛkyerɛw hɔn nsɛm no wɔ Akan kasa mu mpo a, ber biara no, mfom wɔ dza wɔkyerɛw no mu, na wonntum mmfa Akan akyerɛwmba ‘ɛ’ na ‘ɔ’ nndzi dwuma yie. +Kwan biara do no, Iyi nya nsunsuando mapa wɔ kasa no ne nkasafua mboano ahorow a ɔwɔ no do na mpo kasa no no dwumadzi wɔ ntanɛt do no do. +Ady Namaran, Bolingo kasa edwumakuw no hɔn panyin dze dɛm nsɛm yi too gua ber a nna wɔrepa Akan kaseebɔ wɔ intanɛt do no ho tam no: +“Yɛgye dzi dzendzenndzen wɔ Bolingo dɛ, yebetsintsim Akan kasahorow no wɔ intanɛt do yɛ adze a ɔbɔboa kasa no ne nyinii. Iyi so botu kasa no no dwumadzi wɔ ntanɛt do no mpon na ama ho kwan ma Akanfo eenya nsɛm a ohia ho kwan akenkan wɔ hɔn kasaa mu wɔ ntanɛt do”. +Bolingo yɛ kasahorow mu dwumadzifo a wokitsa abɔdzin a no mu yɛ dur araa yie wɔ dwumadzi no nhwɛdo mu (ISO 9001:2015) na bambɔ ho dwumadzi nsɛnsɛm (ISO 9001:2015) mu. Hɛn ahoɔdzen gyina kasa nkyerɛase mu; dɛ ɔyɛ akyerɛw anaa anokasa mu na miidia dwumadzi a ɔwɔ hɛn dze mu. +Sɛ epɛ hɛnho ekyir kwan a: info@bolingoconsult.com +",2397,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mbrahyɛbaguanyi ma Balgatanga Fininmfin Isaac Adongo dze ngua 1200 a esuafo bɛtsena akɛma Bolgatanga Mansin Nwomasua Asoɛe. Iyi yɛ mboa a ɔyɛe dze roboa esiw ɔhaw a esuafo hyia no ngua ho hɔn skuul a ɔtɔ dɛ aber biara no wɔtsena famu sua adze . Ɔyɛ mboa yi maa skuul ahorow akrɔn wɔ ne abatow mpesua do. +Ber a wɔreyɛ akwangya nyiamu ama Bolgatanga mfinimfin NDC guamutsenanyi, Martin Ayamga no na mbrahyɛbaguanyi Isaac Adongo dze too gua Owura yi edzi nokwar dze noho ahyɛmu ma oetum dze skuul ngua ne nkyɛe dwumadzi yi aba ewiei. +Skuul ahorow a wobedzikan enya ngua no bi nye Aswaj, Umaria, Atampuri, Aguusi,na Asoregobisi, Community Development Vocational Technical Institute, Baptsist na Zaare Experimental skuul. +“Hia a nna ohia dɛ yɛdze dɛm ngua yi bɛma esuafo no nyinara nye dɛ nna esuafo binom da hɔn yefun do anaa wɔtsena mbobaa do wɔ famu na wosua adze na iyi ma hɔn skuul atar yɛ fi na eso ɔmma wonnya ahomka mmfa nnsua adze wɔ skuul. Iyi yɛ ɔhaw kɛse a ɔkotsia edzekyerɛ na adzesua na afei, ɔmmboa ma skuul ahorow no nnya nsunsuando pa”. +“Yɛayɛ nyhehyɛɛ a yɛdze ngua yi bɔkɔ akɛma skuul a yɛda hɔn edzi dɛ yɛdze bɛma hɔn no. Skuul ngua 1200 a yɛrebɛbkyɛ ama skuul akron (9) yi bɔboa esiw ngua ho haw a esuafo hyia no ano”. +Owura Ayamga dze toa dɛ, mbrahyɛbaguanyi ma Bolgatanga Finimfin abatow mpesua do, Isaac Adongo bɔkɔ do edzi dwumason dze eyi skuul ngua ho haw yi efi hɔ koraa. Panyin a ɔda Bolgatanga TVET an, Owura Fredrick Ayine a ogyina mu gye skuul ngua no maa Mansin Nwomasua Asoɛe no kyerɛɛ dɛ wɔmboa mbrahyɛbaguanyi yi wɔ no dwumadzi mu. Ɔkyerɛ mu bio dɛ, mbrahyɛbaguanyi a ayɛ hɔn mboa dze naaso onndu ɔha-nkyɛmu eduasa(30%) wɔ ngua a nkyɛ wohia dze ama esuafo wɔ hɔn skuul ahorow no. +",1710,Latn,Fanti,fat +akannews,"Manpanyin na ɔnye n’abedziekyir hɔn yernom akatua anaa sika a wotua ma hɔn bosoom bosoom biara no no ho nsɛm bɔtɔɔ gua afe 2021 mu. Iyi maa Ghanafo kasaa ho dzii ho abobow ara yie osiandɛ nna ɔyɛ sika a ɔso ara yie. Nsɛm yi kopue mu mbrahyɛbaguafie dɛ mpanyimfo nhwɛ sika a wotua ma manpanyin na n’ebedzekyir a wɔtse egua do hɔn yernom no ho asɛm nka ma no mu nda hɔ. +Mbrahyɛbaguafo toow asɛm yi ho amba dɛ nkyɛ wɔdze reyɛ nsesa afa nhyehyɛɛ a Ɔbemfo Ntiamoah-Baidu na n’abeguakuw no yɛɛ dze faa akatua a wɔmfa mma manpanyin na manpanyin n’ebedziekyir hɔn yernom ber a hɔn kunnom tse egua do rosom ɔman no. Sika a Ɔbemfo Ntiamoah-Baidu na n’abeguakuw twaa dɛ wɔmfa mma hɔn yɛ Ghana sidi mpem eduanan esuon (47,000). +Ɔnam iyi do ma mbrabaguafo beenu; Rockson Nelson Etse Dafeamekpor, Okunyin Clement Apaak, na ɔnye ankorankor binom, Fredrick Nii Commey dze asɛm no kɛdan Ghana asɛndzibea baatan dɛ wɔnhwɛ mbu atsɛn. Nkorɔfo a wɔdze asɛm no kɛdan asɛndzibea no kyerɛɛ dɛ, Ghana mbrapɔn no ne fa, atikle 71 a ɔfa hɔn a wɔwɔ dzibew wɔ aban mu no nnka manpanyin na n’abedziekyir hɔn yernom na Ghana mbrapɔn noara so nnkyerɛ dɛ wontua hɔn kaw. +Ɔman no n’asɛndzibea baatan (supreme court) ahyɛ dɛ, Sanda 25, 2023 a ɔyɛ Wukuda no, ɔdze atsembu bɔto gua afa sika a ɔsɛdɛ wotua dze ma manpanyin na ɔnye n’abedziekyir hɔn yernom no ho. +",1325,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ebɔbira 7, 1994, mfe eduonu akron (29) nye yi na Rwanda Nyimpatɔree no hyɛɛ ase. Odzii nda bɛyɛ ɔha a nyimpadɔm a wɔdɔm Tutsi na Hutu ebusuakuw a hɔn dodow bɛyɛ mpem ahaawɔtwe (800,000) tɔr yayaayaw. Hɔn bɔn a wɔyɛe nye dɛn? +Dza ɔkɛfaa atoyerɛnkyɛm a ɔtse dɛm yi dze bae nye dɛ, ber no Rwanda mampanyin a nna ɔyɛ Hutunyi a wɔfrɛ no Juvenal Habyarimana wui wɔ wimuhɛn akwanhyia mu wɔ Ebɔbira 6, 1994. Hutufo susui dɛ Tutsifo nyim hɔn dehyee no wu no ho bi, na wɔnam iyi do tsewee hyɛɛ Tutsifo na hɔn a wɔyɛ Hutu fa na ebusuakuw fofor fa no do kunkum hɔn. +Hutu nsordaafo, aban mu mpanyimfo na amamba a, nna wokitsa afena na akodze ahorow na wɔhyɛɛ nkumii no ase. Wɔdze hɔn enyi sii Tutsifo do dɛ wobokuku hɔn ahyehyew hɔn ase korakoraa na obiara a ɔbɛyɛ n’adwen dɛ oboguan no, wɔbɛkyer no eku no. Wɔnam dɛm tsirmpɔw yi do kunkum dodowara a nna ɔnnyɛ asɛm kakraba. +Wiadze Asomdwee Kuw Baatan no na amanaman a etwa Rwanda ho ehyia no ammfa hɔn aso amma asɛm yi ntsɛm kɛpem Ayɛwoho, 1994 (abosoom ebiasa ekyir). Wiadze Asomdwee Kuw Baatan no tseew Asomdwee Kuw dɛ wɔnkɔ nkɛpata ko no. Ber no, nna nyimpatɔree no rokɔ n’ewiei ma dodowara ewuwu ma Rwandaman ebutuw ayɛ pasaa. +Nsunsuando bɔn a Rwanda Nyimpatɔree yi dze bae no, nna ano yɛ dzen dodow. Nyimpa mpemaha na wowuwui, na dodowara guanee kɔr amanaman afofor do a binom so hweer hɔn efiefi na hɔn egyapadze ahorow wɔ hɔnankasa hɔn man mu. Yaw na twa ahorow a nyimpatɔree yi dze bae no, bɛpem ndɛ da yi, amamfo da ho araa kaa na Rwandaman no so kɔ do araa bɔ hɔnho mbɔdzen biara dɛ wɔbɛtse apɔw efi atoyerɛnkyɛm a ɔtse dɛm no mu. +Ebɔbira 7 afe biara no, Rwandafo nyinara bɔ mu kaakaa hɔn a wɔtɔree wɔ dɛm atoyerɛnkyɛm da no mu, na wɔdwendwen hia a ohia dɛ wɔma asomdwee na koryɛ yɛ hɔn abɔtsir. Hɔn aban ahyɛ dapɛn dɛ wɔmfa nkaakaa hɔn a wɔtɔree no na wonsu hɔn. Dapɛn nkaakaa no mu no, wohim Rwanda frankaa no wɔ amansuon nhyiamu ahorow ase dze kaakaa hɔn a wɔtɔree na hɔn a hɔnho tɔɔ kyew no nyinara. +Dɛ mbrɛ yɛrekaakaa Rwanda Nyimpatɔree Da yi, hom mma yɛnkaa mfaso a ɔwɔ asomdwee ho na yennsiw kwan biara a obotum ama dza osii wɔ Rwanda no bi esi wɔ amanaman afofor mu no ano, na amma bio eennsi. Ɔmmfa ho dɛ obi yɛ Akannyi, Awonanyi, Nkrannyi, Krɔbɔnyi anaa Sarmunyi, hɛn nyinara yɛyɛ nyimpa kor. Ɔdɔ na ohia. Bolingo Consult edwumayɛfo kaa, Ghanaman kaa, Ebibiman kaa, wiadze n’afɛndzeanan nyinara mu mba kaa Rwandaman no wɔ da a ɔtse dɛm yi mu. +",2401,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sɛ yɛdze agodzi si nkyɛn a, ndwom yɛ adze kor bi so a Ghanaman no enyi dzi ekyir papaapa. Ɔnam do ma ndwontowfo etsitsir na wɔabɛnantsew Ghana asaase yi do pɛn, na daa daa dodowara so gu do nantsew do. Ndwontowfo bi tse dɛ Sarkodie, CK Mann, Amakye Dede, Daddy Lumba, Kodwo Antwi, Shata Wale, Stonebwoay, Kofi Kinaata, Paapa Nyankson, Black Sherif na ndwontowfo etsitsir a wɔabɛsen kɔ na wɔwɔ hɔ ber yi kyerɛ mbrɛ Ghanafo nntoto ndwontow ase. +Ansaana ndwontowfo ahorow yinom a mereka hɔn asɛm yi dze ndwom bi bɔbɔ adze no, yɛwɔ nkorɔfo binom a hɔn edwuma nye dɛ wɔbɔhwɛ afetsew ndwom no ma ayɛ dɛw. Dɛm nkorɔfo no dze ndwontowfo hɔn ndwom ndze dɛmara no gu mfir do na wɔfetsew totow ndze no yie na wowie a wɔdze dza wɔfrɛ no biitsi to ndze no ase ma ɔbɛdan ndwom a ɔtɔ nkorɔfo asomu ma hɔn asomu yɛ hɔn dɛdɛɛw tse dɛ gyama ewo bi asɔ hɔn anomu. Dɛm nkorɔfo a wodzi dwuma a ɔtse dɛm wɔ ndwom mu no, hɔn mu kor nye Appietus a merebɛka no ho asɛm yi. Bugyebaaya! Appietus kyerɛ ase dɛ “yɛ krado kenkan bi”. +Appietus ne dzin ankasankasa a n’awofo dze too no nye Appiah Dankwah. Nna tserɛ, onnyi dɛ obi kyerɛ wo bea a ne dzin “Appietus” no fi. Wɔwoo no Ebɔw 12, 1977 wɔ Nkran mbom ɔyɛ Esuantsenyi a ofi Aduman. Appietus yɛ ndwontownyi, sentwanyi, na tsitsir, ndwomfetsewnyi a ɔyɛ n’edwuma wɔ Nkran. +Hɛn wura Appiah n’ahyɛse skuulnsɛm nnhyɛ da ara nnda hɔ pefee mma amansuon, na mbom ɔkɔr no nsɔwdo skuul wɔ Ebenezer Nsɔwdo Skuul a ɔwɔ Dansoman. Ɔyɛ Mɛtɔdesenyi mapa a ɔmmfa n’asɔrkɔ nndzi agor. Dɛm ntsi orinyin no na ɔhyɛɛ kyenbɔ ase wɔ n’asɔr. Ɔdze no kyenbɔ dɛmara na onyaa dɔ maa ndwontow edwuma no. Ɔnam do ma n’enyi fiir kakra wɔ afe 1995 mu no, ɔdze no ho hyɛɛ ndwontow mu ankasankasa. Ɔnam do ma okosuaa mbrɛ wosi fetsew ndwom wɔ Fredima Ndwomfetsewbea a ɔwɔ Adabraka wɔ Nkran. +Mfe ebiasa ekyir pɛpɛɛpɛr no, Appietus hyɛɛ ase nyinii wɔ ndwontow edwuma no mu. Ber no, ofii Fredima Ndwomfetsewbea no nwin ase na obuu ne kɛtɛ mu kɛyɛɛ edwuma wɔ “Kay’s Frequency” wɔ Nkran hɔ ara. Ɔsan so yɛɛ edwuma wɔ Kampsite Ndwomfetsewbea kɛpem dɛ ɔnye Ghana ndwontownyi panyin a wɔfrɛ no Amandzeba buee hɔnankasa hɔn ndwomfetsewbea a ne dzin nye “Creative Studious” wɔ afe 2006 mu. Amandzeba nye no yɛɛ edwuma kyɛree kakra no, ne mber soe ma ndwomfetsewbea no bɛhyɛɛ Appietus nko nsa. Ɔno na ɔdze mu ara bɛpem ndɛ nyinara no. +Ndwontowfo etsitsir na Appietus nye hɔn ayɛ edwuma pɛn. Ɔnam do ma ɔafetsew ndwom a no dodow yɛ ahaebien na eduasa kor (231). Ɔnnyɛ ndwom biara kɛkɛ, mbom ndwom a no mu biara agye dzin ankasankasa wɔ Ghana na Ebibiman mu. Dza ɔayɛ no, wiadze n’afɛndzanan nyinara mu no, ndwomfetsewnyi kortsee na oetum ayɛ ma etwa no mu. Ne dzin nye Johnny Kitagawa a ɔafetsew ndwom nkorkor ahaebien na eduasa ebien (232) a ne dzin wɔ Guinnessfo hɔn abakɔsɛm nwoma mu no. +Ndwontowfo a ɔnye hɔn ayɛ edwuma pɛn ma ɔnam do ma oetum afetsew ndwom dodow yi dɔɔ so. Hɔn mu binom nye Praye, 4×4, Wutah, 5Five, Castro, Daddy Lumba, Ofori Amponsah, Kofi Nti, Sarkodie, Lord Kenya, K.K. Fosu, Obrafour, Bukbak, Adane Best na hɔn a wɔkeka ho. Ɔnam do ma Appietus agye abawdobɔdze beberee. +Appietus yɛ ndwomfetsewnyi bi a ɔyɛ akyɛdze ma nnyɛ Ghanaman na Ebibiman nko, mbom wiadze n’afɛndzanan nyinara a ɔwɔ dɛ yɛma no mbo osiandɛ mpanyimfo dɛ, “Ɔkwabran twa sar a,wɔma no mbo”. +",3263,Latn,Fanti,fat +akannews,"Aborɔfo no bopue Ebibir Atɔree man Ghana a wɔbɛfrɛɛ no Sika Mpoano no, dza wodze sii hɔn enyi do nye dɛ wɔbɛper enya nkurow anaa ahendzi ahorow no nyinara abɛhyɛ hɔn ase. Ngyiresi Aborɔfo no bodur Sika Mpoano mbew no do no, wɔnam apam ahorow do kaa aman nna wohu dɛ mberɛwyɛ wɔ hɔn afa wɔ akodzi mu no hyɛɛ hɔn ase dɛ wɔpɛ dɛ wɔma hɔn ahobambɔ. Wɔnam dɛm apam yinom do nye ahendzi binom nna wɔwɔ akodzi mu ahoɔdzen no dzi ako, na wɔkaa hɔn a wodzii hɔn do konyim no nyinara so hyɛ hɔn ase dɛ mbrɛ nna Ebibifo no yɛ no ara pɛr. +Ngyiresi Aborɔfo yi peer biara dɛ nkyɛ wɔnye Asantseman a nna ɔyɛ ahendzi wɔwɔ tum wɔ Ebibir Atɔree no mu kor no yɛ apam anaa nhyehyɛɛ bi a ɔbɛma ho kwan ma woenya Esuantsefo no do tum. Wɔperee araa a woennya kwan a ɔtse dɛm no, ɔtan kɛse bi bɛda hɔn na Asantseman no ntamu. Iyi maa ntawantawa kɔr do wɔ Aborɔfo no na Esuantsefo no ntamu araa kyɛree. Akokoeko ahorow kɔr wɔ hɔn ntamu fi afe 1823 bɛpem 1900 mu a ekyir no Ngyiresi nyaa Asantseman kaa aman wɔwɔ n’ase no ho. +Afe 1896, mfeha duakron n’ewiei mfe no, mu hɔ na Ngyiresi Aborɔfo no soɛɛr Asantseman no do wɔ akodzi mu. Wokodur Asantseman no mu no, nna Esuantsefo no asafo no aboa hɔnho rotweɔn. Esuantsefo asafo no dze enyimia na ahoɔdzen soronko soɛree tsiaa Aborɔfo no nye hɔn dzii esi araa ma Ngyiresi nsordaafo no twee sanee. +Akokoeko a ɔkɔr do wɔ Ngyiresi Aborɔfo na Asantseman no nyinara nsordaafo no ntamu no ennwie hɔara. Na ɔmmfa ho dɛ ntokwa no bi kokɔr do wɔ iyi ekyir no, konyim a wodzii wɔ dɛm ntokwa yi mu no kyerɛ ahoɔdzen na nhomdo a Ebibiman dze soɛree tsiaa Nhyɛdo amambu. Ansaana wobenya dɛm nkonyindzi no, nna woedzi konyim wɔ Ngyiresi Aborɔfo no do kor wɔ Nsamankɔw ko a osii owiee 1824 no mu. +Ndɛ yi, Asantseman no ko a ɔkoe tsia Nhyɛdo amambu no da ho da edzi wɔ Ghana: dɛ Asantseman kɔ do araa dzi dwumason wɔ ɔman no ne nkitahodzi, ne sikasɛm na n’amanyɛsɛm mu. +",1875,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sɛ ekɔ Akanman mu a, beebi a ahemfo tsena na wɔfrɛ hɔ ahemfie.Ɔyɛ bea bi a no ho hia araaa yie ma kurow biara. Ahemfie na ɔhen na ne mpanyimfo hyia mu dzi hɔn dwuma anaa wɔdewndwen kurow no ho wɔ. Ndzɛmba ahorow pii na ɔma ahenfie da nsew fi afeifei nkaa nyinara ho. Ɔnam ahendzi mu nsɛm, sunsum mu dwumadzi ahorow a wodzi ma nananom, ewuakɔr na abosomfo ntsi, ndzɛmba ahorow pii na yɛtɔ dɛ yehu no wɔ ahenfie. Akyerɛw yi bɛkasa afa ndzɛmba ahorow a yehu no wɔ ahenfie na hɔn dwumadzi wɔ amandze na amambra mu. +Odzi kan nye ɔhen n’akongua. Iyi yɛ adze a ɔhen no tsena do wɔ ahenfie aber nyinara dze kyerɛ n’ahendzi, n’amandze nna amambra.Ɔhen bi n’egua na ɔkyerɛ mbrɛ n’ahendzi tse; dɛ kɛse anaa kakraba.  Ahemfo akongua yin a ɔkyerɛ no tum. Akongua no bi tum yɛ asɛsɛgua anaa egua tsentsen a wotum tsena mu twer. Sɛ ɔhen no nyi hɔ a, obiara nnyi ho kwan dɛ ɔtsena dɛm egua no do. Mpɛn pii no, sɛ ɔhen bi wu anaa ɔka nkyen gu  ma wonnyaa nnyi n’ahyɛananmu a, yetum ka kasa bi dɛ, “Egua no atɔ mpan. Dwumadzi biara a ɔbɔkɔ do wɔ ahenfie dɛ;  ɔyɛ asɛndzi mpaayi, anaa dɛ wɔrodwendwen ɔmna no ho ho, egua yin a ɔhen no tsena do. Sɛ ɔba no dɛ ɔhen no rutu kwan a, wotum soa egua no dze kɔ bea a dwumadzi no rokɔ do no ma ɔtsena do a ɔmma ɔnnkɛtsena egua biara do ka nedze no ho. +Adze a otsia bio a yehun no wɔ ahemfie na no ho hia papaapa nye apakan. Akanman mu no, onnyi dɛ ɔhen a worupue no fofor nantsew famu. Sɛ wɔkyer ɔhen fofor na wɔrobɔ ngua eyi no akyerɛ ma oesuae akyerɛ no mamfoe a, wɔdze no tsena apakan mu dze no twa gua ma obiara hu na ansaana wɔdze no atsena egua do wɔ bagua ase. Apakan yɛ adze bi a wɔdze dua asen a ɔwɔ afa na afa anan a kwan biara nnda ho. Apakan gu mu ahorow pii na bi yɛ fɛw araa yie. Ebusua a wodzi adze no tum hwɛ hɔn ebusua no n’ahyɛnsewdze ho na wɔsen hɔn apakan dze soa hɔn ahemfo. Ɔyɛ adze a sunsum kitsa mu ntsi ɔyɛ dzen dɛ  ɔhen bi befi mu abɔ famu gyedɛ dɛm ɔhen no afom nananom anaa nanaanommmpen onyiaa no n’ahendzi no do. +Ɔtɔ do ebiasa nye bamkyim. Iyi yɛ kyim a wɔahyɛda awen na wɔdze edzinkra ahorow abobɔ ho na ɔyɛ fɛw araa yie. Ɔnam kwan a wɔafa do ayɛ na no mu dur ntsi, ɔyɛ dzen dɛ mframa bɔbɔ akyen. Akanfo wɔ enyidze soronko bi dze ma hɔn ahemfo na no dɛm ntsi aber biara no wɔbɔ hɔn ho ban amma ɔhaw biara anaa kyema mba hɔn ho. Sɛ ɔhen renantsew akɔ guabɔase a, yɛnnkɛdɛ ewia bɛhye no ntsi, wɔdze kyem si hɔn do kɛpem ber a ɔbɛtsena win mu. Dɛmara so na sɛ wɔsoa ɔhen a, wɔdze kyim si no do dze bɔ no ho ban fi ewia kataban a ɔrobɔ no ho. Sɛ wɔrosoa ahemfo a, ɔhempanyin a ɔwɔ mu no na no bamkyim no yɛ kɛse kyɛn ahemfo nkaa no nyinara. Wotum dze asɛnkyerɛdze si bamyim no do dze kyerɛ ɔhen no no tum na ne kɛseyɛ wɔ ajendzi mu. Dɛm nsɛnkyerɛdze yi kasa kyerɛ afofor dze fa ɔhen no ne tumdzi ho. +Adze kor so a sɛ ekɔ ahemfie a ihu nye bodua. Bodua yɛ adze a ahemfo ta adze kitsa hɔn nsa bankum. Ɔyɛ adze a wɔdze abowa no ho nwhi na wɔdze ayɛ. Mpɛn pii no bodua yi na ɔhen no dze saw nkankanara nye da wɔrosoa no. Sɛ ekɔ ahemfo guabɔ biara ase anaa dwumadzi biara a ahemfo ka ho ase a, ibohu dɛ ɔhen biara kitsa no bodua. Iyi gyina hɔ ma hɔn mu biara no tum a okitsa no. Bodua ho hia papaapa wɔ ahendzi mu. +Otsia bio wɔ akyerɛw yi mu yɛ akomfowa. Akomfowa so yɛ adze kor a ɔmmpa ahenfie da osiandɛ iyi na sɛ wɔpaw ɔhen fofor a, na orubosuae a, wɔdze hyɛ ne nsa mu ma ɔka nsɛm pii dze suae kyerɛ no manfoe.Ɔyɛ adze a tum wɔ mu a nnkotum asuo mu dze akohwi akyerɛ wo mamfoe. +Kekan ɔfa ebein fi akkannews.com +",3459,Latn,Fanti,fat +akannews,"Brazil, ɔman a oetum agye FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi no esi ne nan do mpɛn pii (5) dze hɔn mberantsɛ a wobesi akan ama hɔn no abɔto gua. Sɛ amanaman ribesi akan a, otwar dɛ ɔman biara dze krataa a bɔɔlbfo mberantsɛ a hɔn dodow yɛ eduonu esia kɔ ma mpanyimfo dze hɔn nsa hyɛ ase. Ɔtɔ fa bi, ɔman bi tum fa ma ɔbor dɛm na afei, ohuan hɔn dodow do ma obesi eduonu esia (26). Iyi na Brazil bɔɔlbɔ mpanyimfo mmpɛ hɔnho asɛm biara ntsi no, woesi hɔn bo dze mberantsɛ eduonu esia yi abɔbɔ adze no. +Mberantsɛ a wobegyina Brazil anan mu wɔ Qatar nye iyinom: +Bɔɔlkyekyefo +Alisson (Liverpool) , Ederson (Man City), Weverton (Palmieres) +Ekyirbɔfo +D. Alves (PUMAS) , Danilo (Juventus), A. Sandro (Juventus), Alex Telles (Seville), Bremer (Juventus) , Militão (Real Madrid), Marquinhos (PSG), Thiago Silva (Chelsea) +Mfinfimbɔfo +Casemiro (Man United) , Ribeiro (Flamengo), B. Guimarães (Newcastle United) , Fabinho (Liverpool),  Fred (Man United), Paquetá (West Ham) +Atsenatowfo/enyimbɔfo +Antony (Man United), G. Jesus (Arsenal), G. Martinelli (Arsenal) Neymar (PSG) Pedro (Flamengo) , Raphinha (Barcelona),  Rodrygo (Real Madrid),  Richarlison (Tottenham Hotspur), Vinicius (Real Madrid). +Brazil bɔɔlb�� mberantsɛ a abɔtɔ gua no, nyia obiara reka no ho asɛm papaapa nye nkan Barcelona, Juventus na PSG bɔɔlbɔnyi aberantsɛ Dani Alves a oedzi mfe eduasa akron (39) no. Seseiara, osi akan ma PUMAS a ɔwɔ Mexico. Mberantsɛ a hɔn agodzi sɔ enyi ankasa a wiadze no enyi bedzi hɔn ekyir wɔ Brazil bɔɔlbɔ mberantsɛ yinom mu nye Neymar Jnr (PSG), Vinicious Jnr (Real Madrid, Thiago Silva (Chelsea), Antony (Man United na Gabriel Jesus (Arsenal). +Wiadze nyinara enyi da Brasil kookyi a wɔfrɛ no Tite do dɛ ɔnye Brasil bɛgye afe yi Qatar FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi no. Brazilfo wɔ Kuw G na wɔnye Switzerland, Cameroon na Serbia wɔwɔ mu. +",1809,Latn,Fanti,fat +akannews,"Owura Governs Kwame Agbodza, Mbrahyɛbaguanyi ma Adaklu Mansin a ɔwɔ Firaw Mantɔw mu, a ɔnoara so na ɔkasa ma dɔmkumaa no wɔ akwan na kwan do nsɛnsɛm ho no, se aban nhwɛ ntuatua Ghanafo Kɔntragyefo a ɔdze hɔn kaw no. Ɔdze yi too gua wɔ mbrahyɛbaguafie ber a ɔdze too gua dɛ dɔmkumaa no yɛ Kwan do Tow a ɔresan aba no awaawaa etuu no. +Owura Agbodza kyerɛ dɛ biribiara nnyi 2023 Sikasɛm Nhyehyɛɛ a aban dze bɛyɛ edwuma no mu a ɔkyerɛ kwan a aban bɛfa do etua kaw ɔdze Kɔntragyefo no. N’asɛm nye dɛ dɛm Kɔntragyefo yi Ghana amamba pa wɔagyegye mbosa dze edzi dwuma ama aban ma hɔn ho rekyer hɔn wɔ ho. +“Owura Ɔkasafo, akaw ho nsɛnsɛm ho, … Biribiara nnyi Nhyehyɛɛ krataa yi ɔkyerɛ kwan a aban bɛfa do etua kaw bɛyɛ ɔpepepem 12 a aban dze Ghanafo Kɔntragyefo no. Dɛm nkorɔfo yi mu bi wɔ fie ha, binom yɛ hɛn ebusuafo, binom yɛ Ghana adehye, binom atontɔn hɔn adan na hɔn egyapadze, na binom dzedze hɔn dze esisi ahoba wɔ mbosa ano. Wɔnsan nkɔhwehwɛ kwan a wɔbɛfa etua dɛm kaw no na yɛdze hɛn mboa bɛtaa ekyir.” Owura Governs Kwame Agbodza dze iyi too gua wɔ mbrahyɛbaguafie. +",1070,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔmanpanyin Nana Addo Dankwa Akufo Addo gudo robɔ n’aprɔw wɔ Asantseman mu.  Ɔhyɛɛ dɛm aprɔwbɔ yi ase wɔ Ɔbɛsɛ 16, 2022.  Nkan no, nna nkyɛ Ɔmanpanyin na no dɔm reba anaa ba Asantseman mu a,  mbrɛ wosi huahua hɔn na wɔbɔ gye hɔn do no afe dze annyɛ dɛm koraa. +Wɔ Ghana ha no,  Obiara nyim dɛ ,NPP aban no hɔn ekyir dompe anaa ngyina anan nye Kumase ahenkurow yi naaso afe dze ndzɛmba enyi adan koraa.  Ber a Ɔmanpanyin na no dɔm hɔn ahɛn nyaa dur Adum akwanhyiae hɔ ara pɛ na eguadzifo a wogyinagyina kwan no ho no hyɛɛ ase dɛ woruhurow ɔmanpanyin na no dɔm. +Dɛ mbrɛ yeehuu no wɔ mfonyin ɔnye sene ahorow a oridzi ehim wɔ abaɛfor ntsentan do no,  nyimpa binom kyerɛɛ hɔn adwen wɔ siantsir a dɔm no huroow Ɔmanpanyin na no dɔm ho.  Binom daa hɔn ayawdzi edzi wɔ mbrɛ siesieara ɔman ne gyinabew tse ho.  Binom so kasaa faa mbrɛ fangow na ndzɛmba bo esi akɔ sor ho na mbrɛ Ghana sidi no esi rokɔ famu ho. +Adapɛn ebiasa ntamu ara nyi na dɔm binom nso huroow Ɔmanpanyin wɔ independence square.  Asɛm yi dzi ka. +",1005,Latn,Fanti,fat +akannews,"Dwowda, Fankwa 12, 2022 mu na Ghana Manpanyin, Nana Addo Dankwa Akufo Addo, hyɛɛ ne nda-ebien aporɔwbɔ ase wɔ Firaw Mantɔw kedzii dwuma ahorow wɔ hɔ. Iyi mu na okopuee Stone City 90.7 FM dua hɔn kasafir no do nye ne manfoe twetwee nkɔmbɔ. Nkɔmbɔtwetwe no mu na ɔdze too gua dɛ ɔnngye nndzi dɛ wɔbɔɔ ɔbaa yi (Aisha Huang) n’ananadze tur anaa ɔnoara na ɔdze ne oguanee fii ɔman yi mu. Ɔmampanyin n’asɛm nye yi: +“…Minnyae nnsii m’adwen pi dɛ wɔbɔɔ ɔbaa yi n’ananadze tur ampaara anaa dɛ oguanee. Nsɛm bi da ho wɔ ne tsebea no ho a no mu no nnyae nndaa hɔ yie. Na mbrɛ ɔtse biara no, ɔabɛyɛ fe-dzin bi ama adze biara Galamsey gyina hɔ ma….” https://twitter.com/i/status/1569671099545174017 +Ɔsoɛfo a ɔhwɛ Nsɛm na Nkitahodzi do edzi dɛ asɛm yi ekyir papaara dze abɔto gua dɛ wɔammbɔ n’ananadze tur na mbom “wɔbɔɔ no sanee” dɛ ommfi ɔman Ghana mu nsan nkɔ beebi a ofi bae (China). Ɔdze dɛm asɛm too gua kyerɛkyerɛɛ Ɔmampanyin ne kasaa no mu osiandɛ nkorɔfo binom reka nsɛm no mbrɛ wɔpɛ no. +Ansaana dɛm kasafir do nkɔmbɔtwetwe no bɔkɔ do no,nna Ghana Mampanyin edzi kan ada no edzi dɛ ɔfoa Ɔman no n’Ananmusinyi wɔ Asɛndzi mu (AG) no fo dzendzenndzen dɛ ɔnye China baa ɔnye n’aboafo nyina bɛfa mbra kwan do. Ɔdaa dɛm asɛm yi edzi ber Ghana Mbranyimfo Kuw (GBA) too nsa frɛɛ no dɛ Otsitsir Soronko wɔ hɔn nhyiamu ase wɔ Firaw Mantɔw wɔ Fankwa 12, 2022 mu. +",1347,Latn,Fanti,fat +akannews,"Wiadze Apɔwmudzen Kuw Baatan, asoɛe a wɔhwɛ wiadze apɔwmudzen nsɛnsɛm do dze abɔto gua dɛ kedziewu ɔyardɔm a okum ɔpepem na no mboree a wɔfrɛ no COVID-19 no nnyɛ wiadze ɔyardɔm bio. Wiadze Apɔwmudzen Kuw Baatan no hyiaa Esusow Aketseaba 4, 2023 na wɔdwendween ɔyardɔm no ho. Fida Esusow Aketseaba 5, 2023 na wɔdze bɔtoo nsɛnkyerɛwfo enyim dɛ COVID-19 ɔyardɔm no nnyi tum a otwar dɛ yɛfrɛ no ɔyardɔm bio ber mpo yarba no bi da ho ara wɔ hɔ no. +Mfe ebiasa pɛpɛɛpɛr nye yi a ɔgye-aman-bɔ-do yarba COVID-19 bɔsoɛe wiadze n’afɛndzeanan nyinara. Nhwehwɛmu kyerɛ a, yarba no hyɛɛ ase wɔ Chinaman n’ahenkurow a wɔfrɛ no Wuhan mu afe 2019 mu. Yarba no hyɛɛ ase dɛ yarba kumaa bi. Abosoom kakra ekyir no, yarba no tsewee guu gya mu tahyee wiadze n’afɛndzeanan nyinara mu a Ghanaman no so nyaa ne kyɛfa. +Yarba no bɛgyee Ghanaman no na wiadze bɔɔ do ankasaankasa wɔ afe 2020 mu. Dɛm ntsi, Wiadze Apɔwmudzen Kuw Baatan no nye nsɛnkyerɛwfo kedzii ehyia na wɔdze too gua dɛ yarba no yɛ ɔyardɔm kɛse kɛse ntsi otwar dɛ ɔman biara bɔ no ho ban fi ho. Nyimpa ɔpepepem, nkankanara aborɔfo wuwui na dodowara so na yarba no gyaa hɔn ɔhaw ahorow. Ɔnam iyi do ntsi, wiadze amanaman ahorow dze hɔn nsa too akwantu ahorow do, nna tserɛ, obi nnkɔ na obi aba wɔ amanaman ahorow mu. Iyi maa afei, wɔhyɛɛ obiara dɛ ɔntsena fie na ondzi yarba no ne nhyehyɛɛ ahorow no do. +Ghana mampanyin Nana Addo Danquah Akuffo Addo dze nhyehyɛɛ ahorow dze too gua maa Ghanaman no so ber no. Dɛm nhyehyɛɛ yi mu tsitsir nye danmuhyɛ, akatahwen ne nhyɛe, nsahohohor na ahotsew ndzeyɛɛ ahorow a ɔkeka ho. Iyi maa binom hunii dɛ yarba no ridzi hɔn nya ankasankasa. Afe 2021 mu no na yarba no ano hyɛɛ ase dɛ ɔreberɛ adze nkakrankakra. Afe 2022 mu no, ɔbaa famu koraa ma aban yii nhyehyɛɛ ahorow a ɔdze guu akwan mu no bi. Afe 2022 n’ewie dze reba afe 2023 mu no, yarba no akɔ famu korakoraa. +Iyi na Apɔwmudzen Kuw Baatan no ne panyin kwankyerɛfo Tedros Adhanom Ghebreyesus dze abɔto gua Fida Esusow Aketseaba 5, 2023 dɛ yardɔm no nnda ho ara nnyɛ yardɔm bio no. Nhyiamu no ase no, iyi nye nsɛm a ɔdze too gua no bi: +“Afe kor na no mboree nye yi, ɔyardɔm no do atsew koraa. Dɛm ntsewee yi ama amanaman ahorow asan robɔ bra a nna wɔwɔ mu dada ansaana yarba no reba no. Ndeda [Yawda Esusow Aketseaba 4, 2023] nye mpɛn duenum a Asoɛe a wɔhwɛ mprɔmtu yarba nsɛnsɛm do no kamfoe dɛ muntwa yarba no ne ɔyardɔmyɛ do. Magye ato mu “. +Seseiara dze, COVID-19 ɔyardɔm no nnyi tum dɛ wɔbɛfrɛ no ɔyardɔm bio. Dɛm no mma ho kwan dɛ ebɔbɔ wo bra gyangyanbiara. Otwar dɛ obiara yɛ ahwɛyie, ɔtsentsen no mpɔw mu na odzidzi yie. W’apɔwmudzen nye wo nkwa. +",2587,Latn,Fanti,fat +akannews,"Togo, ɔman a ɔwɔ Ebibir Atɔree mu, nyaa hɔn fahodzi fi French nhyɛdo amambu ase wɔ Ebɔbira 27, 1960 mu. Ɔman no nam amanyɛ ndwuma, ngyegu na nketsesi do dwir hɔn botae ho. +Togo a nkyɛ wɔfrɛ no French Togoland no yɛ ɔman a nna wɔhyɛ Germanfo amambu ase kɛpem dɛ Wiadze ntokwakɛse a odzi kan no kɔr ewiei. Iyi ekyir na wɔkyɛɛ mu maa Britainfo na Francefo. Afe 1960 mu no, Togo nam amanyɛsɛm mu mboaboano na anamɔntu do nyaa hɔn fahodzi. +Fahodzi ho aperper no, Sylvanus Olympio, onyimnyamfo kandzifo a ɔdze Committee of Togolese Unity (CUT) bɔbɔ adze na odzii enyim. Ekyir no CUT sesaa bɛyɛ Togolese Party of Progress (PTP), wɔkasaa maa Togofo hɔn fahodzi. +Olympio na n’abedziekyirfo no dze ɔhyɛ peer nhyɛdo amambu no ewiei na fahodzi a wɔdze bɛtsew hɔnankasa hɔn man. Wɔhwɛɛ dɛ wobohu Togofo amambra begyina akɔ kan, ɔman no botum mpon wɔ sikasɛm mu, na pɛryɛ a onnyi ɔman no mu no so befi hɔ. +Afedu 1950 n’ewiei mfe no mu no, nkitahodzi a ɔkɔr do wɔ Togo amanyɛ mpanyinfo na French amambu no ne mpanyimfo no ntamu no na ɔdze 1958 ambatow bɔbɔɔ adze. Ambatow no yɛɛ afanu dze a ɔmaa Togofo kwan dɛ wɔnntow amba nkyerɛ hɔn pɛ dɛ wobedzi hɔnho do wɔ French amandɔm mu anaa dɛ wɔbɛgye hɔn fahodzi. Na Togofo a nna Olympio’s dzi hɔn enyim no toow dɛ wɔpɛ hɔn fahodzi. +Ebɔwbira 27, 1960 mu no, Togofo nyaa hɔn fahodzi a wɔbɛyɛ ɔman a odzii kan nyaa ne fahodzi wɔ Ebibirmu Sahara n’Anaafo. Sylvanus Olympio bɛyɛɛ ɔman no ne manpayin a odzi kan a, ɔhwɛɛ ɔman no fahodzi ahyɛse mfe no nye ɔman no ne mpontu do. +Togo hyiaa ɔhaw pii wɔ ber a nna wɔadze hɔnho no a amanyɛsɛm mu basabasayɛ, nyimpakuw ahorow ntamu menntse-moho-ase na sikasɛm mu ɔhaw pii ka ho. Afe 1963 mu no, nsordaafo pamee tuu Olympio. Nsordaafo no hɔn ɔhyɛ abantu no mu no, wokum Ɔmampanyin Sylvanus Olympio. Iyi dze amanyɛsɛm mu ɔhaw na atseetsee nye mpanyindzi mu nsesa ntoatoa bae. +Mfe kakra yi mu yi, Togo aper dɛ wɔbɛma hɔn amanyɛsɛm edzi gyina na wahwɛ kabimamenkabi amanbu mu nhyehyɛɛ no nkɔdo. Ɔman no dze hɔn Mbrapɔn mu nsesa egu akwan mu dze edzi dwuma. Na wɔdze nhyehyɛɛ egu akwan mu dɛ wɔbɛma obiara ho ehia wɔ amanyɛsɛm mu na mpontu aba hɔn amambu mu. +Sikasɛm mu no, Togo asesa no ndwuma mu repɛ mpontu a obetsim akyɛr. Aban no dze nhyehyɛɛ egu akwan mu ɔbɔtwe aman afofor ma wɔdze hɔn ndwuma aba Togoman mu hɔ, ɔdze mpontu bɛba ekuadwuma mu na ɔman no asetsena ndwuma mu. +Togo ne fahodzi akwantu na ɔhaw a odzii ekyir bae no da dɛ amansiesie ho ndwuma nnyɛ adze a ɔda famu. Hɔn nkukuhwease ndzi na namɔntu nyinara mu no, Togoman no gu do araa reper mpontu, asetsena pa, na sikasɛm mu yiedzi. +Iyinom nyinara mu no, Togo ne fahodzi wɔ Ebɔwbira 27, 1960 mu no yɛ ngyinadobo kɛsenara ma ɔman no n’abakɔsɛm mu. Fahodzi mperee a Sylvanus Olympio dzii enyim no na ɔtoow amansiesie ndwuma ne fapem maa Togoman no. Ɔhaw no nyinara ekyir no, Togo da ho araa per daakye papa, bɔ kabimamenkabi mu ndzepa ho dawur, na ɔreper dɛ obenya mpontu mapa ama ne mamfoe hɔn yiedzi. +",2931,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔbɔtɔ gua dɛ Dome Kwabenya mbrahyɛbeguanyi, Sarah Adwoa Sarfoa egyaa ne dzibew dɛ ɔsoafo a ɔhwɛ mbaa na mbanyin na apamu bambɔ nsɛnsɛm do na Dome Kwabenya mbrahyɛbeguanyi ato hɔ akɛtsena Amɛrika bɛyɛ afe kor na no mboree. Iyi dze nsɛnsɛm pii baa Ghana mbrahyɛbeguafie na ɔman Ghana nyinara mu. Dowdowara kyerɛɛ hɔn adwen dɛ wonntu no adze do. Dome Kwabenya mbrahyɛbeguanyi, Sarah Adwoa Sarfoa asan abɛka nsa bio wɔ ɔman Ghana mu dɛ ɔrebɔtoa n’edwumayɛ do dɛ mbranyhɛbeguanyi. +Sarah Adwoa Sarfoa kopuei mu wɔ bea a ɔsom, Pentecost asɔr wɔ Tiafa, Nkran Mantɔw no mu na ɔse dɛ, Nyame aboa ɔno nye n’ebusua na n’asɔr a ɔda mu. Bio, ɔkyerɛ pɛ a ɔpɛ dɛ ɔtoado dzi no dwuma dɛ Dome Kwabenya mbrahyɛbeguanyi. Ɔkyerɛ mu dɛ, “Minyim dɛ mebɛsan aba bio na mobɔkɔ do ara ayɛ hom mbrahyɛbeguanyi”. Ɔka yi osiandɛ nna ɔnnkɔ mbrahyɛbeguafie mber kakra no ama mpanyimfo atwe no asensan. +“Priviledge committee” a wɔwɔ mbrahyɛbeguafie bɔɔ hɔn ho mbɔdzen dɛ nkyɛ wobotum ehu siantsir a ɔnam do ma nna Sarah Adwoa Sarfoa mmba mbrahyɛbeguafie naaso annkosi hwee. Bio, kuw no kɔr asetsena no, woenntum ennya biribi a wobegyina do dze ato gua dɛ ne abatow mpesua no atɔ mpan ɔnam dɛ ɔabɔko wɔ mbrahyɛbeguafie a ɔbor nda du-enum (15) a nnkyɛ ɔsɛ dɛ nnkotum abɔko ma abor dɛm. +Mbrahyɛbeguafo bɔkɔ asetsena na afei, woebobow ho ehu Sarah Adwoa Sarfoa ne gyinabew wɔ mbrahyɛbeguafie hɔ +",1359,Latn,Fanti,fat +akannews,"Tsie dɛm asɛm yi: +https://akannews.com/fante/storage/2022/10/akan-news-food-INFLATION.mp3 +Wiadze Sikakorabea dze abɔto gua dɛ Ghana nye ɔman a edziban bo wɔ sor anaa no bo yɛ dzen papaapa wɔ Ebibirmu Sahara n’Anaafo ha. Bretton Wood asoɛe hɔn Ɔbɛsɛ, 2022 Ebibirmu Nhwehwɛmu Amandzɛɛbɔ mu no, wɔkyerɛ dɛ ofi afe yi n’ahyɛse, Sanda 1, 2022 mu araa bɛpem ber a hɔn nhwehwɛmu no ano bɔɔ adze no, edziban bo akɔ sor ɔha mu ɔha na eduonu ebien (122%). Amɛndzɛɛbɔ yi bɛda gua Dwowda, Ɔbɛsɛ 10, 2022. +Wɔdɛ ɔnam aman Russia na Ukraine hɔn akokoeko no ntsi, edziban bo afow sor ntsɛntsɛm wɔ amanaman pii mu. Na Edziban Bo ho Nhyehyɛɛ wɔ Sahara n’Anaafo wɔ Ebibirmu ha no, Ghana dze afow sor ntsɛntsɛm koraa wɔ Ebibir asaasepɔn no do. +Ghana Nkotaabu Edwumakuw kyerɛ mu dɛ sɛ yɛhwɛ afeano afeano edziban bo no sorkɔ a, nna tserɛ afe yi dze no gyina bɛyɛ ɔha mu eduasa anan, na yɛhwɛ bosoom bosoom dze no mpo dze a, ɔbor dɛm. +Nkyerɛkyerɛmu a wɔdze mae nye dɛ dɛm ndzɛmba yinom na hɔn bo no sorkɔ na wɔama edziban bo ekegyina mbrɛ ɔtse yi: +Iyinom nyinara bor ɔman no n’adantamu dze a ɔyɛ bɛyɛ ɔha mu eduasa anan no do. +Dza Wiadze Sikakorabea no reka no nye dɛ ndzɛmba bo no sorkɔ no ebu hɔn nhyehyɛɛ wɔdze maa aman nyina hɔn sikakorabeapɔn no do koraa. +Amandzɛɛbɔ no mu, aman du a edziban bo yɛ dzen papaapa wɔ mu wɔ Ebibirmu Sahara n’Anaafo na ɔka do yi. +Aman du a wodzi kan wɔ edziban bo no sorkɔ mu wɔ Ebibirmu Sahara n’Anaafo. +",1418,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔyɛ wikipediafo ahohoahoa dɛ wɔagye Fante Wikipedia ato mu. Mfantse yɛ Kwa kasa a wɔka no wɔ Ghana nkankan Mfinimfin na Atɔree Mantɔw mu. Hɔn a wɔka kasa no nye Mfantsefo. Ber a wikipediafo agye kasa no ato mu no, Mfantsefo wɔ ho kwan dɛ wobenya akenkansɛm biara a Fante Wikipediafo akyerɛw ato hɔn prama do no wɔ Mfantse kasa mu akenkan. +Sɛ yɛka Fante Wikipedia a, ɔyɛ Wikipedia a wɔhyɛ Wikimedia ase hɔn nsaanondwuma no mu bi. Mpanyimfo a wɔda dwumadzi yi ano nye Owura Robert Jamal, Ebenezer Kobinah Offen, Leonard Dan Nketsia na Suzie Onomah. Edwumakuw yi n’apɛdze ara nye dɛ ɔbɔboa ma biribiara a ebɔhwehwɛ no wɔ Google no, wo nsa bɛka ne Mfantse dze pɛpɛɛpɛr a ɔwɔ Wikipedia do tse dɛ mbrɛ Borɔfo dze no tse no. Afe 2021 na dwumadzi yi bɔbɔɔ adze. +Fante Wikipedia yɛ adze bi a ankorankor binom a wɔwɔ ntsetsee wɔ abaɛfor mfir ho, Mfantse akyerɛkyerɛfo a wokitsa abɔdzin wɔ Mfantse kasa no nsuae mu, esuafo ahorow na “Wikimedia Foundation” kaa bɔɔ mu yɛe. Wikimedia Foundationfo na wɔhwɛ Wikipedia edwumakuw ahorow no nyinara do wɔ Ghana na wiadze n’afɛndzeanan nyinara mu. Dwumadzi soronko yi baa mpanyimfo tsir mu ber a Asante Twi Wikipedia dze no bɔbɔɔ adze no. Mpanyimfo hunii dɛ, Asante Twi nye Mfantse na wɔtafer bɔ mu wɔ Akan kasa no ne gyaadze. Dɛm ntsi, wɔdwenee hunii dɛ otwar dɛ sɛ Asante Twi wɔ bi a, Mfantse so nya ne dze. +Seseiara dze, Fante Wikipedia prama no wɔ nsɛm a no dodow bor apem (1000) a Mfantse akyerɛwfo etsintsim wɔ do. Dɛm nsɛm yi mu bi fa amanyɛfo ho, bɔɔlbɔfo ho, ndwontowfo, sentwafo ho na dzin ahorow ho. Ɔyɛ Fante Wikipediafo hɔn enyidoadzehu dɛ wɔbɛkyerɛw nsɛm pii egu prama no do ma prama no ne ntsin ewurawura asaase mu yie na aasom bo ama Mfantsefo nyinara. +Fante Wikipedia a wikipediafo agye ato mu no yɛ dase ma mfaso a ɔwɔ bataboa ho, na ɔda bo a kasahorow som no so edzi. Seseiara dze, Mfantsefo nyinara wɔ ho kwan dɛ wɔbɛkenkan Wikipedia do nsɛm wɔ hɔnankasa hɔn kasaa mu. Sɛ eyɛ Mfantsenyi na w’enyi gye Mfantse akenkan ho dze a, nna ɔno yɛ ntsɛm kɛkenkan bi. Fante Wikipedia – Nwomapɔn ma obiara. +",2046,Latn,Fanti,fat +akannews,"Atseetsee, abagura, kɛdaannda, akomatu, botowyɛ, awerɛhowdzi, adwenmuhaw yɛ edzin ahorow a yetum dze gyina hɔ ma Borɔfo kasafua ‘Depression’. Ɔyɛ adze bi a oruku ɔdodow wɔ ndɛ hɛn wiadze yi mu. Ɔdze sum kata onyia bi n’adwendwendwen, n’atsenka na ne nyimpasu nyinara do. Adzesoa a ɔdze nam no yɛ ahodwiriw dodow. Ɔsɛɛ onyia bi n’abrabɔ; ne nkitahodzi na n’edwuma nsɛnsɛm na otwar dɛ yɛhwɛ ka ho asɛm wɔ hɛn man yi mu. +Tse dɛ mbrɛ medzi kan aka no, atseetsee, abagura, kɛdaannda, akomatu, botowyɛ, awerɛhowdzi, adwenmuhaw yɛ adze bi a odum nyimpadua no ne kan na ɔdze sum to hɔn a wɔkɔ tsebea a ɔtse dɛm mu no hɔn abrabɔ do. Awerɛhowdzi, onnyi-enyidado, abagura yɛ atsenkabɔn ahorow a oguar hɔn a wɔkɔ tsebea a ɔtse dɛm mu no. Ɔba no dɛm a, hɔn a wɔtse dɛm no nye enyigye na nkitahodzi pa to nkwanta paa korakoraa. +Mpɛn pii no, hɔn a wɔka tsebea a ɔtse dɛm mu no nnya enyigye wɔ ndzɛmba a nna nkan no ɔma hɔn enyigye no mu bio. Adzesoa a ɔtse dɛm yi tum dze ɔberɛ na kɛdɛannda ba na ɔtsetsew onyia no n’adwendwen apɔwmudzen yɛ no pasaa. Sɛ obi kɔ tsebea a ɔtse dɛm mu na sɛ nkorɔfo ennhu no ntsɛm a, onyia no hu no ho dɛ ɔyɛ ankonam wɔ wiadze yi mu na ɔnnka noho nnkɔ nyimpa mu bio. Mpɛn pii no, sɛ hɔn a wɔtse dɛm no da hɔn adwen edzi mpo a, nkorɔfo nntse hɔn ase. +Ndzɛmba ahorow bi na wɔka bɔ mu dze ɔhaw a ɔtse dɛm yi ba. Enyimdzefo hu dɛ ɔyɛ kuntann. Adwenmuhaw, suahu bɔn bi, na ɔberɛ nye ndzɛmba ahorow a wɔkeka bɔ mu dze ɔhaw kɛse a ɔtse dɛm yi ba. Enyiwu na fɛr a ɔbata adwenmu apɔwmudzen ho nsɛnsɛm ho ntsi, mpɛn pii no, hɔn a wɔtse dɛm no suro mpo dɛ wɔbɛma hɔnho kwan ma obi ayɛ hɔn mboa ma woeenya hɔn ahotɔ. Ɔtɔ fa bi a, nkorɔfo tsentsen hɔn nsa wɔ hɔn a wɔkɔ tsebea a ɔtse dɛm no mu no do. Ɔnam do ma wɔmmpɛ dɛ wɔbɔ hɔn haw do mpo kyerɛ afofor ma wɔyɛ hɔn mboa. +Ɔyɛ adzehia kɛse dɛ hɛn atsenae a yɛtse mu no ma kwan ma nkorɔfo tum ka hɔn haw kyerɛ afofor ma wɔboa hɔn. Afei so, dɛ yɛyɛ ɔman no, otwar dɛ yɛma hɛn enyi ku adwenmu yarba biara ho na onnyi dɛ yedzi ho agor korakoraa. Sɛ yɛyɛ dɛm a, yebotum ako etsia ɔhaw a oridzi dodowara nya no. +Ɔhaw a atseetsee, abagura, kɛdaannda, akomatu, botowyɛ, awerɛhowdzi anaa adwenmuhaw dze ba no ano botum ayɛ dzen. Sɛ onyia bi kɔ ɔhaw a ɔtse dɛm mu na odzi ho agor a, ɔhaw a obotum aba no do no mu yɛ dur ankasa. N’edwumasɛm tum yɛ basaa na iyi tum ma ne sikasɛm so yɛ basaa. Bio, ɔda nsɛnkyerɛdze ahorow edzi wɔ hɔn a wɔkɔ tsebea a ɔtse dɛm mu no hɔn abrabɔ mu. Bi nye etsipaa, kɔannkɔ honanyaw na ɔhaw ahorow a ɔkeka ho. Iyi nyinara bɔ mu haw hɔn a wɔtse dɛm no hɔn apɔwmudzen. Ɔhaw a ɔyɛ hu wɔ ho kɛsekɛse nye ahoku. Mpɛn pii no, hɔn a wɔfa ɔhaw a ɔtse dɛm mu no hu dɛ owu nkutoo nye hɔn enyidado. Ɔnam do ma wɔnom ndubabɔn wu anaa wɔsɛn hɔnho wu. +Akwan ahorow na yebotum afa do dze esiw ɔhaw yi ano. Odzi kan nye dawurbɔ. Otwar dɛ aban bɔ ho dawur ma ne mamfoe da hɔnho do wɔ ho. Otwar dɛ hɔn a wosi hɔn a wɔwɔ adwenmu haw no atwetwe no, aban nye hɔn dzi. Otwar dɛ aban ma adwenmu apɔwmudzen ho nhyehyɛɛ bi tse dɛ tɛlapi na adwenmu apɔwmudzen ho kasakyerɛ ma hɔn a wɔkɔ tsebea a ɔtse dɛm no mu. Otwar dɛ amamfo nya tsimbɔbɔr ma hɔn a wɔkɔ tsebea a ɔtse dɛm mu no amma woeennsi hɔn atwetwe. +Otwar dɛ ndwumakuw a wɔnnhyɛ aban ase dze hɔnho gye ɔhaw yi mu bi ko tsia so. Otwar dɛ asoɛe a wɔhwɛ mbanyin, mbaa na mbofra nsɛnsɛm do na Ghana apɔwmudzen asoɛe no ma hɔn enyi ber ɔhaw yi ho yie. Atseetsee, abagura, kɛdaannda, akomatu, botowyɛ, awerɛhowdzi, adwenmuhaw yɛ ɔhaw a ɔso dze, eso sɛ yɛka bɔ mu a, yebotum esiw ano kwan wɔ hɛn man yi mu. +",3501,Latn,Fanti,fat +akannews,"Amandze na Amambra a Mfantsefo yɛ ma ntafo. +Akanfo wɔ amandze na amambra pii a wɔyɛ dze ma nyimpa wɔ ber pɔtsee a obodur wɔ n’abrabɔ mu. Amambra no nye bragor, kyirbra, ahensi, abadzinto na pii a ɔkeka ho. +Obiara nyim dɛ basia fa yafun na bosoom akron ekyir no, ɔawo. Awo n’ekyir no, wɔyɛ amambra biara a ɔsɛ dze ma ɔhɔho no akɔaba gye na wɔgye no tum. Yenyim dɛ sɛ basia fa yafun a, otum ba dɛ ɔwo kor, ebien , ebiasa na mpo dza a ɔbor dɛm. Ne nyinara yɛ nyankopɔn ne nhyehyɛɛ. Dɛm akyerɛw yi yɛ bɛda amambra na amandze a Mfantsefo yɛ ma ntafo edzi. Wɔfrɛ no “Ntaguan”, ɔkyerɛ dɛ woritwa guan ama ntafo . Mpɛm pii no, sɛ obi wo ntafo a, awofo no bu hɔn enyi gu dɛm amambra yi do. Piinara na wɔnnyɛ a dza wɔka nye dɛ ɔyɛ abosomsɛm. Mpanyimfo na na wobu hɔn bɛ bi dɛ, ”Beebi a adze ne da no, sɛ ammfa annto hɔ a, ofir tɔ”. Iyi kyerɛ dɛ amandze na amanbra biara ho hia ma hɛn dɛ Mfantsefo anaa Akanfo. +AKanman mu no, sɛ obi wo ebien bɔ mu a, yɛka dɛ ɔawo ntafo. Sɛ ɔwo ebiasa bɔ mu so a, yɛka dɛ ɔawo ntansa. Wɔfrɛ na no Atta maame na egya no Atta papa. Binom tum wo mbanyin nkotsee anaa mbasiafo nkotsee. Sɛ obi wo mbanyin anaa mbasiafo ebein a, wɔfrɛ hɔn ntatsen. +Amandze a wɔyɛ ma ntafo no nnyɛ adze a ɔyɛ dzen bor do, mbom kaw kakra na ɔwɔ ho. Sɛ wɔwɔ ntafo a, wodzi kan yɛ abadzinto amambra no ma hɔn dze ma hɔn akɔaba to hɔn dzin ansaana ɔayɛ ntafo amambra no ama hɔn. +Amambra no mu no, wodzi kan hwehwɛ panyin a otum gyina yɛ amandze no anaa nyimpa a ɔwɔ nyimdzee wɔ amambra no ho. Dɛm nyimpa no kyerɛ hɔn ndzɛmba a wobehia dze ayɛ amambra no ma awofo no totɔ ba. Binom tum yɛ amambra no ma ntafo no wɔ hɔn mbafobermu na binom so tum yɛ no ber a hɔn enyi efir. +Afei, wɔhyɛ ber a wɔdze bɛyɛ amambra no. Ɔnam dɛ wɔreyɛ amandze no ama ntafo ntsi, wɔbɔ ntafo nyinara amandzɛɛ ma wɔba nye hɔn bɔ mu yɛ. + +Ber no so a, dɔm pii dzi ehyia wɔ ntafo no hɔn papa ne fie; Hɔ na wodzi dwuma no wɔ. +Ndzɛmba a wɔdze yɛ amambra no bi nye seradze, pawda, hyirew, oguan, nkokɔ ebien, nsa, sapɔw, edur: nyanya, asɛsɛgua, bayer, ngo, nkyirefuwa, sekan, sika, dwon n’ahataw, na pii a ɔkeka ho. Obiara a ɔba dwumadzi n’ase no hyɛ fitaa ka ntafo no ho osiandɛ Akanfo wɔ gyedzi bi dɛ ɔyɛ enyigye da ma ntafo no na dodowara a woehyia mu no. +Ber no so ma wɔrebɛhyɛ amambra no ase a, mpanyimfo dze nsa gu famu dze frɛ nananom na ewuakɔr ma wobedzi ho dase osiandɛ Akanfo wɔ gyedzi soronko bi wɔ hɔn mu. +Nyia ogyina dzi dwuma no keka haban dur no nyina bɔ mu dze nsu fora hyɛ si hɔ. Atta biara a ɔbɛba hɔ no tu bi hohor n’enyim na ne nsa ho. Wɔdze bi so guar ntafo no dze nyanya no bi toto hɔn kɔn mu. Afei, wɔdze hɔn tsena asɛsɛgua no do mprɛnsa. +Wowie no dɛm a, wotwa guan no dze no mbɔgya no bi sɔ ntafo no nan do. Dɛm ber no na tɔ na nkirefuwa no so ayɛ kradow. Wodzi kan dze bi ka ntafo n’ano na wowie no dɛm a, ntafo nkaa no so tum dze bi ka hɔn ano. Dɛm ber no na mbasiafo mpanyimfo so gu ayer do. Wɔtow ndwom a ɔfa ntafo ho. Dodow a wɔpɛdɛ wɔsaw no tum saw bi. + +Afei, wɔfa nkokɔ ebein no dze kyerɛ ntafo no ka dɛ, “Iyi na hom awofo dze rema hɔn akɔaba ntsi, wɔngye no akoma pa mu”. Wɔma obiara dze ne nsa ka dze kyerɛ dɛ, wɔagye. Nyimpa a wotum dze edur no a ɔahyɛ no no bi quar nye ntafo no na basia anaa banyin bi a, ɔawo ntafo. Ansaana edzi nso no bi boguar no, bedzi kan dze sika ato mu ansaana etu bi ahorow w’enyim na wo nsa ho. + +Wowie do dɛm a, ntafo no nyinara bɔ mu tow ndwom saw. Iyi ekyir no, wɔma basia a ofi ntafo no hɔn na n’ebusua mu no soa edur no a wɔdze guaree no ne nkaa no na wɔtow santsen tow ndwom dze kɔ sumina do kɔtow gu. Nyia ɔsoa no nnhwɛ n’enyi ekyir kɛpem ber a wɔbɔkɔ akodu sumina no do. +Wobodur fie a, wɔbɔ mpaa na wɔdze dwumadzi no ba ewie. Atta maame noa edziban ma obiara dze bi ka n’ano. Wɔdze oguan no yɛ edziban ma ntafo no nko a obiara nndzi bi. Adɔfo na nkorɔfo kyɛ ntafo n’adze. Bi tum yɛ sika, tam, na pii a ɔkeka ho. +",3843,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sɛ ɔbaa fa yafun a, ndzɛmba ahorow pii na ɔkɔ mu a ɔnnyɛ asɛm kakraba koraa. Awoo ekyir no, binom nya hɔnho anaa hɔn apɔwmudzen ho nsɛm totɔ yie, mbom binom so nnya no dɛm koraa. Ɔbaa awoo ewie no, ndzɛmba anaa ndzeyɛɛ ahorow pii na otum ba no do a sɛ ɔannhwɛ annka ho asɛm yie a, ɔdze nsunsuando bɔn ba n’akwan mu. Iyinom na hɛn mpanyin too no dzin awoo ekyir yarba no. Dza ɔwɔ ase ha yinom nye awoo ekyir yarba no bi na dza ɔbaa a ɔawo fofor biara bɛyɛ dze abɔ noho ban. +Odzi kan nye esikyire dodow a onntum ngyina faakor wɔ nyimpadua no mu no. Sɛ basia woo wie a, esikyire a ɔwɔ no mbɔgyaa no mu no huruw kɔ sor tsitsiriw nye mber a basia no nyaa esikyire yarba wɔ ne nyinsenber mu anaa dɛ ɔwɔ bi ansaana ɔrefa yafun no. Yarba no tum kɔ ber a ɔawoo ewie no nkankanara ber a onyia no ahwɛ n’edzidzi no nsɛm yie na ɔahwɛ atsentsen n’apɔwmu ber to ber. Sɛ obi nya esikyire yarba wɔ ne nyinsenber mu na ɔannhwɛ annyɛ ndzɛmba bi enntu ase emmfi hɔ a , otum ka no do na awoo ekyir no ɔdze ɔhaw brɛ no. +Ɔtɔ do bio nye nsu a ɔtaa gyina nyimpadua ne beebi tse dɛ abasa, nsa, nan na pii a ɔkeka ho na ɔma ɔhonhon. Ɔnam homɔnse no dodow a ɔbaa nya no ne nyinsenber mu ntsi, nsu taa gyina hɔn nyimpadua no mu mpo ber a ɔawoo ewie no na iyi na wɔfrɛ no Edema. Iyɛ yɛ dza mbasiafo dodowara taa famu wɔ awoo ekyir. Otum ma baatan no ne nsa, n’anan, na no nkotodwe honhon. Ahonhon no tum dzi ndaatwɔtwe ebien na bi mpo tum kyɛr kyɛn dɛm ansaana efi nyimpadua no mu. Sɛ odzi ndawɔtwe na ahonhon da ho ara wɔ hɔ a, dza ɔsɛ dɛ ɔyɛ nye dɛ ɔbɔkɔ ekohu datser ma ɔdze no ato edur do ma oeenya ahotɔ. Ɔsɛ dɛ abaatan biara hyɛ iyi nsew dɛ ndzɛmba ahorow no mu kor a osi wɔ awoo ekyir ama wɔaayɛ dza ohia sɛ iyi yi ne tsir a. +Bio, ɔbaa n’awoo ekyir no, n’enumfu tum honhon yɛ akɛse. Iyi yɛ ber a nsu ahyɛ enufu no ma . Enufu no tum yɛ dzendzenndzen na afei, ɔyɛ kur so. Iyinom nyinara tum ba nda kakra ekyir a basia no awoo ewie no, mbom sɛ ɔhyɛ ase dɛ ɔrema abofra no enufu pɛr na ne nyinara efir edzi. +Otsia bio no, sɛ ɔbaa woo wie a, otum nya kooko. Nyinsenber mu no, apemfo binom ntsin a ɔwɔ hɔn tun tum honhon ma sɛ worigya hɔn nan a , okyi mbɔgya. Iyi yɛ adze a ɔyɛ yaw na ɔma okyi mbɔgya ber biara a wobegya hɔn nan. Boi, awoo ber mu no, kyem a basia no kyem no so tum ma ne ntsin honhon ma otum kyi mbɔgya. Awoo ekyir no, ahonhon no twetwe ma enyim tum twontwom koraa. Sɛ ɔba no dɛ ɔyɛ kɛse gye nsamu dza a, ɔno dze, nna ɔsɛ dɛ onyia no kohu ne datser kɛgye ayarhwɛ. +Dza otwa tun nye dɛ, sɛ ɔbaa woo wie a, adze kor a otum haw no nye nsu nketsenketse a ɔtaa gugu no. Ndzɛmba ahorow pii na ɔtaa fi hɔn ase ba a mbɔgya ka ho bi. Iyinom ba wie a, nda kakra ekyir no, nsu a ɔba no n’enyi sesa fi kɔkɔɔ dze kɔ dza ɔyɛ dɛ akokɔangoa na kɔkɔɔ a apa kakra. Binom hɔn nsu na mbɔgya a ɔba no tum yɛ kɛse a dza ɔsɛ dɛ ɔyɛ ara nye dɛ ɔbɔkɔ akohu datser akɛgye ayarhwɛ. +Ndzɛmba ahorow pii na mbaa fa mu wɔ awoo ekyir a ɔsɛ dɛ ɔbaa biara a ɔawo fofor no hyɛ no nsew amma aammfa hu ammbɔto hɔn do dɛ mbrɛ no mu dodow noara tum kɔ a ho nnhia dɛ wɔbɔkɔ ayarsabea koraa gye dɛ ber a no mu ayɛ dzen. +",3067,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghanaman ne keteke akwantu nsɛnsɛm akɔ sor ndaansa yi na ɔyɛ adze bi a ɔrobɔboa ɔman no wɔ n’akwantu nsɛnsɛm ho papaapa. Ghana n’akwantu nsɛnsɛm abakɔsɛm mu no, keteke akwantu dzi mu akotsen yie. Ɔyɛ akwantudze bi a ɔboa ma nkorɔfo tum dze ndzɛmba pii tu kwan a wɔmmberɛ ho. Sɛ edze ahɛn ahorow no yɛ ntotoho a, keteke no mfowee bo nnyɛ dzen. Mber kakra ara nye yi, ɔman ne keteke akwantu nsɛnsɛm kɔr famu korakoraa. Ɔnam do ma aban dze nketeke ahorow no nyinara sii nkyɛn. Ndaansa yi dze, keteke akwantu ho nsɛnsɛm etu mpon a ɔyɛ asɛm papa ma hɛn nyinara. Dɛm akyerɛw yi bɔdɔ tsebea a Ghanaman ne keteke akwantu wɔ mu mprempren yi esukɔ na aada nsunsuando pa a ɔdze bɛbrɛ ɔman no so edzi. +Ghana nketeke dzi dwuma wɔ nkuronkurow ahorow mu. Dɛm nkuronkurow yinom bi nye Tarkwa, Takoradze, Kodwokrom, Nkran, Kumase, Egyiso, Dunkwa, Kɔnɔngo, Huni Valley, Pristsia, Ɔboase, Awaso, Bɛkwae, Nsawamu, Koforidua na nkuronkurow binom a wɔkeka ho. Ɔnam keteke akwantu ntsi, dɛm nkurow ahorow no nya kwan dze ndzɛmba tu kwan a wɔmmbɔ ho kaw kɛse. Mpontu ahorow na keteke akwantu dze abrɛ nkuronkurow ahorow yi so. Akyerɛw no bɛda ne nyinara edzi akyerɛ. +Dɛ mbrɛ ɔyɛ Ghana mampanyin n’abedziekyir n’enyidoadzehu dɛ ɔman no bɛfa ne tam pa efura wɔ abaɛfordze mu no, keteke akwanku a ɔwɔ ɔman no mu no so enya ne kyɛfa. Mfir ahorow a ɔwɔ keteke ahorow mu no ma no mfowee yɛ soronko koraa. Sɛ erɔkɔfow bi mpo a, ɔwɔ bea a otwar dɛ imia ma abow no bue ma wo. Inya wura mu ara pɛr nna ndze bi a wɔatwe egu kasafir do ama wo akɔaba, owie a akyerɛ wo bea a afow keteke no na bea a ɔdze wo rokɔ. Efow bi so a, osiandɛ nankotsee wɔ no kwan soronko a ɔfa mu no ntsi, ɔma bambɔ soronko wɔ no mfowee mu kyɛn ahɛn nkaa no. +Mbrɛ Ghanaman no ahyɛ ne keteke akwantu mu kena no dze mpontu bɛba ɔman ne sikasɛm ntotoe mu. Keteke akwantu a ɔtse apɔw no tsew ɔhyew a ɔda kaar akwan do no no do. Innyi mma kaar akwan ahorow no nntutu ntsɛm na ɔboa aban ma otum sie sika dze yɛ adze fofor ma ɔman no. Osiandɛ keteke akwantu bo nnyɛ dzen ntsi, adzetɔmfo botum dze afa hɔn ndzɛmba abɔtɔn a no bo nnhyɛ da ara nnkɛyɛ dzen tse dɛ kaar akwantu a ɔma ndzɛmba bo yɛ dzen no. Iyi bɔboa ɔman ne sikasɛm ntotoe na aboa ma sika egyina amamfo nsamu. Keteke akwantu a aban ahyɛ mu kena no dze edwuma bɛba. Hɔn a wɔgyegye keteke mu sika, hɔn a wɔprapra mu, fitafo a wɔyɛ ho edwuma, ketekekafo, hɔn a wɔtontɔn ndzɛmba wɔ ketekegyinabea nyinara no benya edwuma ayɛ. +Dɛ mbrɛ ɔman no reper ara dɛ no mpontui nsɛnsɛm bedzi mu no, ahoɔdzen afa mu no, keteke akwantu nya nsunsuando pa wɔ do. Keteke nnom fangoo pii tse dɛ ahɛn nkaa no na afei, ɔboa hwɛ ma wimu nsensae ahorow no kɔ yie. Sɛ ɔman no dze n’enyi si keteke akwantu do a, hɛn atsenae no benya apɔwmudzen a ɔbɔboa ma nyimpa, mbowa na ndua nyinara enyin frɔmfrɔm. Iyi bɔboa ma wimu so ayɛ nwin na eyi ɔhyew a ɔwɔ mu nyinara no akwa. +Ghanaman ne keteke akwantu a aban no ahyɛ mu kena no dze mfasodze ahorow nam a otwar dɛ amamfo hyɛ ase fow. Dɛ mbrɛ keteke akwantu afamu no, mpontu aba mu no kyerɛ ɔman no n’enyidoadzehu a ɔwɔ abaɛfordze mu. Beebiara a ewɔ no, hwehwɛ ketekegyinabea bi na pɛ bi fow na nya mu suahu. Ghana keteke akwantu afa ne tam pa efura bio! +",3165,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana a nkyɛ wɔfrɛ no Sika Mpoano (Gold Coast) no bɛyɛɛ ɔman a odzi kan wɔ Ebibirmu Sahara n’Anaafo a onyaa ne fahodzi fi Aborɔkyir nhyɛdo amambu ase wɔ Ebɔw 6, 1957 mu. Ɔsaagyefo Kwame Nkrumah, ɔmandɔfo a ɔsom pa ahyɛ no ma a ɔnam no do ma Convention People’s Party (CPP) bɔbɔɔ adze no na odzii enyim wɔ ɔman no ne fahodzi ne per no ho. +Fahodzi ne per wɔ Ghana no hyɛɛ ase wɔ mfeha eduonu no ahyɛse wɔ ber wɔhyɛɛ ase tsetseew amandɔfo ekuwekuw bi tse dɛ Aborigines’ Rights Protection Society na Gold Coast Youth Conference. Dɛm ekuwekuw yi peer dɛ wobenya amanyɛsɛm mu ananmusi kɛse na wobotwa nhyɛdo amambu no do. +Afe 1947 mu no, Kwame Nkrumah sanee fi United States, bea a nna osua adze wɔ Lincoln Esuapɔn mu no baa Sika Mpoano. Ntsɛmara ɔdze noho hyɛɛ amandɔfo no anamɔntu no mu kɔdɔɔm amanyɛkuw United Gold Coast Convention (UGCC). Annkyɛr biara noara tseew n’amanyɛkuw Convention People’s Party (CPP) wɔ afe 1949 mu. Nna kuw yi no botae nye dɛ ɔdze fahodzi bɛbrɛ ne man Sika Mpoanofo na ɔdze mpontu bɛba ɔman no ne nkitahodzi na sikasɛm mu. +Nkrumah ne baanodzi na CPP hɔn mbɔdzembɔ na “famudɔm” no mboaboano edwuma dzii dwumason boaa fahodziper no ne yieyɛ. Kuw yi hyehyɛ dɔm nhyiamu na etuatsew ahorow, na Osaagyefo Nkrumah tumii hwehwɛɛ mboae fi asetsena na amanyɛ ekuekuw akɛse pii hɔ. Britain Aborɔfo nhyɛdo aban no ne mpanyimfo dze asobrakye na nkyentomu hyiaa hɔn kwan, naaso dza iyi yɛe ara nye dɛ ɔhyɛɛ anamɔntu no dzen. +Afe 1951 mu no, CPP nyaa dɔmkɛse wɔ Sika Mpoano Mbrahyɛbaguamu, na wɔyɛɛ Aban a nna Nkrumah yɛ hɔn kandzifo. Kuw yi kɔr do peer dɛ wɔpɛ fahodzi, na afe 1956 mu no, Ngyiresi Aban no gyee too mu dɛ wɔbɔtow amba ma apaw Mbrapɔn fofor a ɔbɛma kwan ma woenya hɔnara hɔn Aban edzi hɔnho do. +Ebɔw 6, 1957 mu no, Ghana bɛyɛɛ ɔman a odzi n’amambu a Osaagyefo Kwame Nkrumah yɛ ne mampanyin a odzi kan. Ne kasaa a ɔdze too gua wɔ fahodzi eguabɔ no ase w’ayɛ atsenka nye dɛ Nkrumah paa mu kaa dɛ ” Seseiara dze, ɔko no aba ewiei! Ghana, hom dɔ man, enya ne fahodzi afebɔɔ!” +Ghana ne fahodzi no nna ɔnsom bo mma ɔman no nkotsee mbom Ebibir asaasepɔn no nyinara. Ɔhyɛ Ebibirmu aman nkaa no nyinara nkuran dɛ hɔn so bɛper enya hɔn fahodzi na ɔyɛ susudua maa amandɔ ekuwekuw a wɔwɔ asaasepɔn no do nyinara. Nkrumah bɛyɛ ɔkandzifo mapa wɔ Ebibirmu amandɔfo nkabɔmu kuw kɛse Pan-Africa no mu a, ɔkasa dɛ koryɛ na pɛrpɛryɛ bɛba asaasepɔn no nyinara do. +Yɛbɔ no tɔw a, Ghana ne fahodzi ne per na n’ewiei nkonyindzi wɔ afe 1957 mu no bɛyɛɛ Ebibiman n’abakɔsɛm ngyinado tsitsir. Ɔman no nkonyindzi no buee kwan maa Ebibiman nkaa no dɛ wobenya hɔn fahodzi na wobesiesie prama ama asaasepɔn no ne amanyɛsɛm, nkitahodzi na sikasɛm mu kankɔ. +",2651,Latn,Fanti,fat +akannews,"Soafo a ɔhwɛ Ahododzi na Nsu nsɛnsɛm do, Maame Cecilia Abena Dapaah, ada ne nsɛm edzi afa ɔyaw a odzi no wɔ sikabɔtsen a wɔdze hyɛ mu dze tsew nsu ho ansaana nyimpa etum anom ɔnam kwan bɔn a nkorɔfo fa do tu famu egudzi ho, mekyerɛ galamsey. +Maame Cecilia Abena Dapaah frɛɛ mpanyimfo dɛ wɔnhwɛ mpɛ kwan nsiiw dɛm kwan a bɔn a nyimpa bi nam do dze rutu famu egudzi(galamsey) na ɔhaw a ɔdze ba no ano. Ɔda nsɛm yi edzi ber a ɔnye mpanyimfo bi a wɔda Ghana edwumakuw a wɔhwɛ nsusɛm do (Ghana water Company limited) bɔɔ anan kɔhwɛɛ Offin River wɔ Asantse Mntɔw mu no. Ne nsɛm a ɔdze too gua no bi nye dɛ; +“Mpɛmpɛmdo yi, yeehu dɛ sika a yɛdze hyɛ nsusɛm mu ansaana yeenya nsu no no bo akɔ sor na akɛyɛ dɛ iyi nnyae mbaa ewiei. No dɛm ntsi, ahemfo, mbabun, som ahorow mu mpanyimfo, ndwumakuw nketsewaa a wɔwɔ ho kwan dɛ wotu famu egudzi (small scall miners) na ankorankor rebɛka abɔ mu dze aboa abɔ hɛn mantem ho ban. Ɔsoafo a ɔhwɛ bambɔ ho asɛm dɛ, sɛ ihu biribi a, ka biribi, na yɛdze biribi reka ho”. +Madam Cecilia Abena Dapaah ka dɛ, wɔbɛba berano berano abɔhwɛ esutsen ahorow a ɔwɔ Ghana mu nyinaa na ayɛ kwan a yɛbɛfa do dze abɔ hɛn nsusɛm na hɛn mantem ho ban, na aboa hɛn ma yeedu hɛn botae ho. +Edwumakuw a wɔhwɛ nsunsɛm do wɔ ɔman Ghana mu so dze too gua dɛ, dza a ɔhaw hɔn kɛse nye sika a wɔdze besiesie nsu no no bo a akɔ sor na eso dɛ wobenya mfir dze ahyɛ dza a asɛe no anan mu. Iyi ne saintsir nye dɛ ɔnam fi pii a ɔwɔ nsu no mu ntsi, aber biara na hɔn mfir resɛe wɔ hɔn edwumayɛ mu. Bio wonntum nnya nsu no dodow pii mma nyimpa dɛ mbrɛ ɔsɛ ɔnam galamsey dwumadzi no ntsi. Panyin ɔhwɛ toto ndzɛmba wɔ edwumakuw a wɔhwɛ nsusɛm do, Owura Clifford Braimah dze kɔkɔbɔ too hɔ faa iyi no nsunsuando ho. Dza ɔdze too citi news fo enyim nye dɛ; +“Ɔnnkyɛr na hɛn mfir asɛe na afei, sika so a yɛdze dzi nsu no ho edwuma ansaana nyimpa etum anom no no so no bo akɔ sor na sɛ ɔba no dɛm a nkorɔfo rennya nsu na nsusɛm so ho bɛyɛ dzen. Ɔkyerɛ dɛ, dɛm saso yi ntsi, yennkotum dze galamsey ho nsɛm ayɛ aserɛwsɛm bio osiandɛ obudu beebia a, hɛn nyinaa benya ɔhaw wɔ ɔnam Ghana mu fa hɛn nsusɛm ho”. +Ɔsanee dze too gua bio dɛ, ɔhaw pii na aba hɔn do wɔ hɔn edwumayɛ ɔnam dɛm tsebea ntsi na iyi so ama edwumakuw no robɔ kaw ara yie tsitsiriw nye ndur a wɔdze dzi nsu no ho dwuma ansaana nyimpa etum dze abɔ h��n ho bra. Panyin yi kyerɛ dɛ, na sɛ iyi kɔ do kyɛr a, wobegyaa edwumayɛ wɔ dɛm mbeambea a galamsey rehaw hɔn wɔ no na eso wɔbɛsesa kwan a wɔfa do dzi hɔn dwuma +",2458,Latn,Fanti,fat +akannews,"Yarba ahorow pii na otum ka nyimpa n’enyi a tɛ dzi mu akotsen. Ɔyɛ yarba a otum ka mbofra na mpanyimfo nyinara mbom, ɔtaa ka mpanyimfo papaapa ɔnam hɔn mfe a ɔwɔ enyim no ntsi. Ɔba no dɛm a, ɔma adzehu yɛ haw ma hɔn na binom mpo hɔn enyi tum fura. +Tɛ yɛ ber a enyi aba n’akatadodze no do yɛ kusuww anaa yɛ sum na ɔma adzehu yɛ dzen ma onyia bi. Sɛ ɔba no dɛm a, ɔtse dɛ obi a ɔrohwɛ adze wɔ bɔw mu; ɔyɛ no nkusuwnkusuw na ɔma onnhu adze yie ber a onyia no ridzi dwuma bi. +Tɛ yɛ adze a ommfitsi prɛko pɛr mmba mbom, ɔhyɛ ahyɛ asɛ ba nkakrankakra. Sɛ ɔrehyɛ ase a, enyi aba n’akatadodze no ne beebi kakra na ɔyɛ nkusuwnkusuw a ɔmma nyimpa no nndwen dɛ n’enyi no ho rotɔ kyema. Tɛ no dodowara ba ber a nyimpa rinyin anaa ber a kyema bi aba ntsin a osusuo enyi no no ho. Edzibandur a yenya fi nam na merekye mu na faeba a ɔwɔ enyi no do hyɛ ase bubu na iyi na ɔma enyi no do no yɛ kusuww no. + +Nhwehwɛmu ada no edzi dɛ binom so dze gyina yarba ahorow pii a nyimpa no dze fi ne na yamu bae a ɔma kwan ma tɛ so tum dze no ho gye mu. Bi tse dɛ nsanom, kɛseyɛ, mbɔgya mbordo, esikyire yarba, ndubabɔn no nnomee, enyi sɛgyiri pii ne nyeɛ na ndzɛmba ahorow pii a ɔkeka ho ma tɛ tum ba. +Tɛ no gu do reyɛ kɛse no, na sum no a abɛda enyi n’akatadodze no do no so retserɛw kɔ enyim. Iyi ma kandzea a ɔfa enyi no mu ma ɔma enyi no tum hu adze no nntum mmfa mu. Iyi ma nsunsuando ahorow pii hyɛ ase da no ho edzi. +Dza ɔbɛma obi ehu dɛ oenya tɛ no mu bi na odzidzi do yi: +1. Onyia no n’enyi do taa yɛ no nkusuwkusuw a ɔma onnhu adze yie anafua. +2. Aber biara a onyia no hia kandzea dze akenken anaa edzi dwuma bi no. +3. Onyia no taa sesa no nhwehwɛnyiwa. +4. Onyia no n’enyi do sese fi fitaa yɛ dɛ akokɔangoa. +5. Onyia no hu edza ebien ebien. +Nhwehwɛmu akyerɛ dɛ, tɛ gu mu anan; dza ɔka enyi akatadodze no ne mfinimfin, dza ɔka ne nkyɛnkyɛn, dza ɔka n’ekyir na dza wɔdze wo. +Sɛ obi nya tɛ na ɔannhwɛ enndzi ho dwuma a, otum ma enyi no fura. Iyi ntsi, ɔsɛ dɛ nyimpa biara ma n’enyi kɔ n’enyi ho amma ɔaannhwer n’enyi. +Kenkan pii fa tɛ n’ahorow ho na kwan a yɛbɛfa do abɔ hɛn ho ban amma tɛ anngye hɛn adze hu ammbɔ do. +",2099,Latn,Fanti,fat +akannews,"Galamsey dwumadzi resɛɛ hɛn man yi wɔ akwan ahorow mu a ne tsitsir a ɔregye nkasaho nye kwan a ɔnam do resɛɛ hɛn nsu. Dza nkorɔfo rohwɛ ka nhwehwɛmu amandzɛɛbɔ ho nye nduabanduba a wɔdze dzi dwuma no. Dɛm nduabanduba yi kɔ esutsen no mu ma ɔsɛɛ nsu no. Iyi kɔ do araa sɛɛ kwa ahorow na edziban ahorow a yɛdze dɛm nsu yinom yɛ mu edwuma. Na ɔdze nyarba ahorow so brɛ dɔm a wɔnom dɛm nsu ahorow yinom. +Adze kor a adwen nnkɔr do pii nye nsuyir a ndɛ yi ɔrokɔ do no. Nsuyir no no mu dza ofi hɛn esutsen ahorow no mu dodowara na ɔyɛ galamsey dwumadzi no ho nsunsuando wɔ ɔman yi mu. Otumfo Osei Tutu II na Ɔmampanyin Nana Addo Dankwa Akufo Addo nyina ada no edzi wɔ hɔn kasaa mu dɛ nnyɛ ndɛ na galamsey hyɛɛ ase wɔ ɔman yi mu. Afei, ɔba no dɛn na yɛdze nsuyir rebata galamsey dwumadzi ho yi? Sɛ woara so erodwen iyi ho a, wo nyiano nye yi. +Hɔn a wɔyɛ galamsey no mu dodowara na wɔyɛ no esutsen ahorow mu. Mfir ahorow a wɔdze yɛ hɔn edwuma no mu pii sisi esutsen no nkyɛnkyɛn, no nkɔnkɔnoa na binom mpo wɔ nsu no do wɔ nsu no ne finimfin. Ɔtɔfabi a, wotu dɛtse a woyi sika no fi mu no wɔ nsu no ho hɔara. Na dodowara na wotu no mbeambea afofor na wɔtwe dɛtse no kɔ esutsen no ho anaa no do kɔhohor. Wɔyɛ iyinom nyinara ɔnam dɛ wohia nsu a wɔdze bɔhohor dɛtse no efi sika no ho. Binom so fa akwan ahorow do twe nsu no bi kɔ mbea a worutu dɛtse no kɛyɛ hɔn edwuma. +Wɔkɔhohor dɛtse no gu nsu no mu sisiw nsu no ne ka no. Dɛ wɔbɔtwe dɛtse no akɔ nsu no ho, no do anaa wɔbɔtwe nsu no akɔ dɛtse no ho no, dɛtse no kɔ nsu no mu. Wɔsoa dɛtse no kɔ nsu no ho a, wɔdze nsu no hohor dɛtse no nyinara kɛpem ber a wobenya sika no ankasa. Ɔba no dɛm a, dɛtse no mu bɛyɛ ɔha mu eduokron akron na wogya no bea a wodzi dɛm dwuma yi. Sɛ wɔyɛ no nsu no ho anaa no do a, wogya dɛm dɛtse dodow no nyinara wɔ nsu no mu ma ɔkɛtaa ase. Nnyɛ hɔ so na wɔyɛ no beebi fofor na nsu tɔ a, ɔhohor dɛm dɛtse no ne fa kogu esutsen no mu dɛmara. +Nkakrankakra araa na dɛm dɛtse yi eketsim nsu no ase tam. Dɛm yi si a, osiw ka a nsu no taa mu anaa ɔnam mu no, na nnyɛ nsu no enyi nko na ɔsesa no anaa ɔsɛɛ bi. Ntsi, sɛ nsutɔber du ma nsu ka n’enyi famu a, nsu dodow a nkyɛ ɔwɔ dɛ ogyina anaa ɔfa nsuka no mu no nntum mmfa anaa nntaa mu dɛm ɔnam dɛ dɛtse etsim nsuka no mu agye afa. Iyi ma esutsen no pem tra no nkɔnkɔnoa anaa ne he a nkyɛ n’ano pem no bɔ fa kurom sɛɛ ndzɛmba. Osiandɛ ɔkwan bɔtoo nsu ntsi, sɛ nsu no kwan no siw a, nna ekegyina dɛ ɔpɛ kwan fofor bɔ anaa ɔfa mu. Nna tserɛ nsuyir ara na ɔbɛba. +Ghanaman yi yɛ ɔman a ne nkyekyeree na no mpontui hyɛɛ ase fii esutsen a hɛn mpanyimfo hunii ho. Hɛn nananom hɔn anantsenantsew na aporɔwbɔ mu no, wɔper dɛ wɔbɛtsena mbeambea a ɔbembɛn nsu ho. Nsu yɛ adze a ohia tsitsir wɔ nyimpa biara n’abrabɔ mu. Dɛm ntsi, hɛn nananom kyin araa na wɔto nsu a, nna wɔabɔ hɔn asese wɔ hɔ. Dɛm esu ahorow yinom na wɔagye hɛn taataa ama hɛn dɔm dodowara nkwa ama hɛn ayarsa na ahoɔdzen bɛpem hɛn santen yi mu. +Ndɛ, hɛn mbasantsen yi mu, sika enyiber, pɛsɛankonya, na sikantsɛmpɛ ama yɛasɛɛ na yegu do ara resɛɛ hɛn nsu. Yedzi famugudzi no ntui ekyir resɛɛ hɛn nsu osiandɛ yehu dɛ ɔbɛbrɛ hɛn dwɛɛtɛɛ enyimenyim yi ara. Ana yɛahwɛ ɔhaw a hɛn mba, hɛn enuanom na nkyirmba bɛfa mu wɔ dza yɛreyɛ yi ho? Ana yɛadwen ho dɛ iyi dze ɔkɔm na nsukɔm bɛba hɛn nsaase do? Ana nkyirmba bɔbɔ hɛn dzin bɛn? Ɔman Ghana, hom mma yɛntoto hɛn man yi yie na Ɔdomankoma kyɛɛ adze no, hɛn dze ara nye yi. +",3382,Latn,Fanti,fat +akannews,"Akyerɛkyerɛfo Nkabɔmu Kuw NAGRAT dze abɔto gua dɛ wɔmmfoa Ɔmampanyin no ne nhyehyɛɛ dɛ Okunyin Eric Nkansah mbedzi dwuma dɛ GES Kwankyerɛfo Panyin fofor no do. Ɔpanyin a ɔda akyerɛkyerɛfo kuw no ano, Owura Angel Carbonu, dze amandzɛɛ yi too gua Ɔbɛsɛ 20, 2022 mu ber a wɔnye nsɛnkyerɛwfo nyaa ehyiadzi. +Ɔbɛsɛ 17, 2022 mu na Ɔmampanyin n’atsenae dze krataa bi bɔtoo gua a nna nsɛm a ɔwɔ mu nye dɛ Ɔbemfo Opoku-Amankwa mmfa no dwumadzi dɛ edwumakuw a ɔhwɛ nwomasua do wɔ Ghana ha (GES) no no Kwankyerɛfo Panyin. Iyi maa akyerɛkyerɛfo kuw GNAT dze hɔn nsɛm bɔtoo gua dɛ dza Aban no yɛ mfomdo ntsi, ɔnsan mfa no dwumadzi mma no, na NAGRAT so kaa dɛ dza aban no ayɛ no nnsɔ enyi. +Iyi ekyir no na Ɔbɛsɛ 19, 2022 mu no, krataa fofor sanee fi Ɔmampanyin n’atsenae bɛda gua dɛ Ɔmampanyin apaw Okunyin Eric Nkansah dɛ ɔno na ɔrebɛhyɛ Ɔbemfo Opoku-Amankwa anan mu dɛ Kwankyerɛfo Panyin ma GES. N’adzekyee Ɔbɛsɛ 20, 2022 no na akyerɛkyerɛfo kuw NAGRAT no ne mpanyimfo a Owura Carbonu dzi hɔn bano no dze bɔtoo gua dɛ wɔnngye dɛm mpawee nhyehyɛɛ no nnto mu. +Nkyerɛmu a NAGRAT kuwmba no dze bɔtoo gua nye yi: +Wɔkyerɛ dɛ ɔnam dɛ Edwumakuw no yɛ dza ɔhwɛ nwomasua ho nsɛm no, ɔwɔ dɛ nyia ɔbɔhwɛ do anaa ɔbɛda ano no yɛ obi a oenya nwomasua ho nyimdzee anaa ntsetsee, na ɔwɔ suahu wɔ nwomasua ho nhyehyɛɛ ho ɔdze bɔboa edwumakuw no no dwumadzi na ne nhyehyɛɛ ma oeetu mpon. Ɔdze kaa ho dɛ nkyɛ Ɔbemfo Kwasi Opoku-Amankwa yɛ obi a oenya ntsetsee na suahu wɔ dɛm kwan no do dze n’edwuma egu no, ɔwɔ wonya obi tse dɛm ara ma ɔbɛhyɛ n’anan mu. +Hɔn asɛm nye dɛ Okunyin Eric Nkansah yɛ obi a n’adzesua na no suahu ne tsitsir akɛyɛ sikakora ho nsɛm na sikasɛm ntotoe nko. Nwomasua ho nyimdzee kakra a na suahu ɔwɔ ara nye n’adzekyerɛ wɔ Kumase Technical University hɔ no. Wɔdɛ dɛ nyimpa ne nyimdzee na no suahu tse dɛm bedzi hɔn a wɔwɔ nwomasua mu enyim a, nna tserɛ woemmbu hɔn bi. Na nkyɛ nyimdzee na suahu tse dɛm dze, sikakorabea edwuma anaa sikasɛm ho ntotoe na wɔdze yɛ. +Owura Carbonu dze kaa ho dɛ nhyehyɛɛ a ɔtse dɛm yi bɛma akyerɛkyerɛfo na hɔn a wɔwɔ nwomasua ho nyimdzee na suahu no wɔ edwumakuw no mu abawmu begura. Dɛm ndzɛmba yi na dza ɔkeka ho binom na ɔma wɔnngye nnto mu dɛ Okunyin Eric Nkansah bɛyɛ Kwankyerɛfo Panyin ama Ghana Nwomasua Edwumakuw no. +",2245,Latn,Fanti,fat +akannews,"Afe 2023 VGMA abawdobɔdze kɛse no kɔr do Memenda Esusow Aketseaba 5, 2023 wɔ Nkran Grand Arena. Afe yi dze no yɛ ndwontow abawdobɔdze no n’afe eduonu anan. Dɛ mbrɛ afe biara ɔkɔ do no, afe yi abawdobɔdze no, nna Mfantsefo enyi dzi ekyir ankasa osiandɛ, nna Atɔree Mantɔw mu na Finimfin Mantɔw mu ndwontowfo wɔ akwanya dɛ wɔbɛgye abawdobɔdze no bi. Atɔree Mantɔw mu no, hɔn a nna hɔn edzin ka ho no nye Kofi Kinaata, Lasmid na Aya Ramzi B. Finimfin Mantɔw mu no, Oguaa kasahar ndwontownyi Teephlow na mpanyimfo paaw no kaa hɔn a nna wɔwɔ akwanya dɛ wɔbɛgye abawdobɔdze no bi no ho. +Abawdobɔdze no kɔr n’ewie no, Lasmid na ɔgyee kɛse maa Mfantsefo. Ɔgyee abawdobɔdze no ebien. Dza odzii kan gyee no nye “Highlife” ndwom abawdobɔdze no. Ɔdze no ndwom “Friday Night” na ɔdze gyee. Ɔsan so gyee ndwontownyi fofor abawdobɔdze no a ndzɛmba kɔr yie maa no anafua no. +Kofi Kinaata gyee abawdobɔdze no kor. Seseiara dze, ne dzin abɛka abawdobɔdze no ne ngyee do kɛpem dɛ, afe 2016 a odzii kan ɔgyee bi no, afe biara no ɔgye bi. Abawdobɔdze a nkyɛ obiara nyim dɛ ɔgye no kɛse no nye ndwonkyerɛw abawdobɔdze no. Afe yi dze, mpanyimfo annkan no ndwom biara annka ho. Mbom, wɔpaaw no kaa “Highlife” ndwontowfo a hɔn mbɔdzembɔ sɔ enyi no ho. Otumii gyee sii ne nan do a ndzɛmba kɔr yie maa no ankasa. +Teephlow na Aya Ramzi B yɛ ndwontowfo a nna hɔn edzin wɔ mpanyimfo nkrataa do dɛ wobotum agye abawdobɔdze no bi. Mpanyimfo paaw Teephlow kaa kasahar ndwontowfo a hɔn mbɔdzembɔ sɔɔ enyi afe no mu no ho. Oenntum anngye; kasahar ndwontownyi Amerado na ɔgyee sii ne nan do. +Aya Ramzi B yɛ Takoradze ndwontownyi a no mbɔdzembɔ sɔɔ enyi afe 2022 mu. Dɛm ntsi, mpanyimfo paaw no kaa ndwontowfo afofor a otwar dɛ enyi kɔ hɔnho no ho. Abawdobɔdze no kɔr n’ewiei no, oenntum anngye dze, eso ne dzin abɔtɔ gua ma amamfo atse ne nka a ɔyɛ asɛm pa ma no. +Akannnews.com ma Mfantsefo a wɔgyee abawdobɔdze no bi na hɔn a wɔanngye bi no nyinara tsinkwa. +",1923,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sɛ yɛka kusum/ tsetse agor a, ɔyɛ agor bi a nkan no, nna mbofra dzi dze gye hɔn enyi sua mu adze pii. Dɛm agor yi bi nye ntɛtow, ɔware, nkurobɔ, bongreesi, kaar ahorow agodzi, ehuruhuruw, piilolo, ampe, damtow, annhwɛekyir, adow kyɛkyɛɛkyɛ, kehyir, borɔsuow aber kɔɔ na dza ɔkeka ho. Agor yi gu ahorow na no mu biara wɔ su ahorow na kwan a wɔfa do dzi. Yɛwɔ agor a wɔdze ano ka asɛm bi anaa tow ndwom dze taa ekyir dzi, na yɛwɔ dza wɔmmfa ano nnka asɛm anaa mmfa nntow ndwom nndzi. Dza wɔdze ano ka asɛm bi anaa tow ndwom bi dzi no bi nye kehyir, borɔsuow aber kɔɔ, annhwɛekyir, hom mma yɛnkɔhwɛ Adwowa Ata, da bi mokɔr nwura mu, adow kyɛkyɛɛkyɛ, pempenaa na dza ɔkeka ho. Dza wɔmmfa ano nndzi anaa wɔnntow ndwom nndzi no bi nye ntɛtow, ɔware, tow-ma-montow, nkurobɔ, damtow, ehuruhuruw, ooho, mbirikatu, tam mbirikatu, anhweadan agor na dza ɔkeka ho. +Agor ahorow yi a mabobɔ do yi wɔ nkyekyɛmu ebiasa; dza mbaa nko dzi, dza mbanyin nko dzi na dza mbanyin na mbaa nyinara bɔ mu dzi. Kusum kwan do no, dza mbaa nko dzi no bi nye ampe, nkurobɔ, tam mbirikatu na adze na adze. Dza mbanyin nko dzi no bi nye kutukubɔ, mbirikatu, ntɛtow, damtow, ehuruhuruw, aprambusuna dza ɔkeka ho. Dza mbanyin na mbaa nyinara tum bɔ mu dzi no bi nye ɔware, asosɔwamba, kehyir, borɔsuow aber kɔɔ, annhwɛekyir, adow kyɛkyɛɛkyɛ, pempenaa, da bi mokɔr nwura mu na dza ɔkeka ho. +Ber a nna mbofra dze dzi agor no nye ewiaber dze rokɔ ewimbir a wɔapon skuul aba fie no. Nna mbofra taa dzi agor ahorow yi dodowara wɔ anhwea mu. Ɔno sɛ ɔyɛ fikɛse bi ekyir a, ebɔkɔ no, nna wɔaboa ano ridzi agor no fɛfɛɛfɛw. Agor ahorow no mu bi so wɔ hɔ a, anafua na nna mbofra dzi. Bi nye, aprambusu, kehyir, borɔsuow aber kɔɔ, ooho na dza ɔkeka ho. Dɛm ntsi anafua a ɔseram reyerɛw ne se fitaa gɔnn dɛ ampesi bankye no na nna mbofra dzi agor yinom. Ɔtɔɔ fa bi no mpo no, nna wotum dzi agor no aber biara na mbom, no dodow no dze, ewiaber na nna mbofra dzi dze gye hɔn enyi. +Mber rokɔ enyim kakra no, abaɛfor agor ahorow binom so bɔbɔɔ adze. Dɛm abaɛfor agor no, nna dodowara mu nsɛm yɛ Borɔfo kasa nko. Mbom nna binom so yɛ Mfantse kasa dze. Dɛm agor yi bi nye A.B., abisisi, nsamubɔ agor ahorow binom tse dɛ 2 4 6 1 1, ‘praticals’, fɛɛ maame, kebedzin, taetow, ‘Oh me?’ na dza ɔkeka ho. Ne nyinara no, mbanyin tum dzi na mbaa so tum dzi, na mbom, mbaa na nna wɔtɔ dzi agor ahorow yi mu dodowara. +Agor ahorow nyinara, dɛ ɔyɛ kusum dze o, sɛ ndɛmbafo dze o, ne nyinara mfaso ahorow wɔ mu. Dza ɔka do yi nye no mu bi: +1. Ɔdze enyigye ba. +2. Ɔdze ɔdɔ ba. +3. Ɔda hɛn kusum amambra edzi. +4. Ɔma mbofra adwen mu bue. +5. Ɔma mbofra ano tsew. +6. Agor binom wɔ hɔ a, no mu nsɛm kyerɛ hɛn abakɔsɛm. +7. Agor binom da abrabɔ pa ho susudua edzi kyerɛ mbofra. +8. Agor dze nkabɔmu ba. +Agor ahorow a mabɔ do yi, hendze na wo kɔn adɔ a inya bi a ibedzi? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn sohyial midia prama ahorow no do. +",2850,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ayɛwoho 31 no yɛ da woetu esi hɔ wɔ Ebibirmu a yɛdze kaa Ebibiman Amandɔfo Nkabɔmukuw kɛse no mu mbaa. Mekyerɛ mbasiafo woedzi dwuma ahorow aboa asaasepɔn no na no do mba, tsitsir mbaa, wɔ akwan ahorow biara wobotum do. +Ber biara a yɛbɔbɔ Ebibirmu kuwkɛse Pan Africa dzin no, edzin na nkorɔfo a yɛdwen hɔn ho kɛse anaa hɔn ho nsɛm dzi kan ba hɛn tsirmu nye Ekunyin binom a wodzii akotsen boaa Ebibirmu aman ahorow ma wonyaa hɔn fahodzi. Mpɛn pii na yɛnnkaa dɛ mbasiafo dodowara nnyi ahoɔdzen a wɔdze ko dze, naaso wɔnam akwan ahorow do boa ma yetu ndzɛmba ahorow hɛn nananom gyaa hɔn ekyir maa hɛn no mu mpon na yɛbɔ ho ban so. +Anamɔn ahorow pii na mbaa tu wɔ hɛn asetsena mu dɛ adasa, na tsitsir Ebibifo, a sɛ ɔnntse dɛm a nkyɛ ɔnnyɛ mbrɛ yebodur nye yi. Hɛn mbasiafo wɔ sunsum na ahoɔdzen bi a ɔboa hɔn ma wotum dzi dwuma biara a wɔdze si hɔn enyi do ma owie pɛyɛ. Dɛm ntsi na ekehia dɛ berano berano no, yɛkaa mbasiafo binom a wɔaboa asaasepɔn yi na hɔn wɔnam ndwuma bi do ada nsew. Botae no nye dɛ yɛnam do bɛma nkyirmba so afa dɛm akwan no do dze botae pa bi esi hɔn enyi do, na wɔahyɛ hɔn nkuran ma wɔaayɛ dza ɔbor do mpo. +Yebeyi mbaa yinom mu baasa bi dze akyerɛ dza mbaa ayɛ dze aboa asaasepɔn yi: +Mbaa asom aboa ma aboa ma yɛabɔ hɛn kwaa na nsaase ho ban. Ndua no nduae yɛ adze a ɔboa ɔman biara ma ɔbɔ ne nsaase ho ban fi wimu nsakyer na ɔdomankoma ehyiakwa binom ho. Ɔbaa Wangari Maathai yɛ Kenyanyi basia onyimnyamfo a ɔwɔ abawdobɔdze ahorow dɛm dwumadzi yi ho. Ɔno na ��dze Green Belt Movement bɔbɔɔ adze a wɔnam do duaduaa ndua dze koo kwaangui. Ɔnam iyi do maa mbasiafo a wɔwɔ nkuroba nkuroba mu tum na ndze wɔ ɔdomankoma atsenae no kora mu. +Yɛhwɛ amansiesie na amanyɛsɛm mu so a, ɔnnyɛ adze a yebotum eyi mbaa wɔ mu ma ɔaayɛ yie. Liberia Mampanyin Ellen Johnson Sirleaf nye basia a odzi kan a odzii mampanyin wɔ Ebibirmu ha. Obedzii mampanyin ber nna ne man afa ɔko mu na ɔboae ma wosiesie ɔman no. N’amambu no maa yehun nkankɔ a obotum aba ber mbasiafo enya kwan dɛ wɔsom ber wɔama hɔn aban mu dzibew a ɔkrɔn. +Ɔba no akyerɛw kasadwin mu mpo dze a yebenya mbaa abemfo a wɔnam akyerɛw na kasadwin do atɔn Ebibiman yi na woetsintsim n’abrabɔ, n’amandze na n’amandzehu. Wɔnam akyerɛw ada ɔhaw ahorow a mbaa fa mu edzi, na wɔama yehu dza mbaa tum yɛ boa hɔn ebusua, hɔn nkurow na ɔman a wɔwɔ mu no nyina. Yebotum mbaa akyerɛwfo bi tse dɛ Amma Darko na Ama Ata Aidoo a wɔyɛ Ghanafo. Na yɛrohwɛ hɔn wɔdze hɔn akyerɛw tsim mbaa do, na wɔkyerɛw tsia ɔman nhyehyɛɛ ahorow otsia mbaa a, ɔno yennkotum egya Chimamanda Ngozi Adichie ekyir. Ɔnam n’akyerɛw ahorow do kyerɛ suahu ahorow mbasiafo fa mu, ɔhyɛ mbaa nkuran so dɛ wɔngye hɔn ɔdomankoma su na dza wogyina ma no nto mu a wonnu hɔnho wɔ ho. +Iyinom na pii a ɔkeka ho na mbaa dodowara asoɛr egyina ayɛ aboa Ebibiman a ɔma ohia dɛ yɛkaa hɔn na hɔn ntoboa berano berano ma nkyirmba hu mboa a wɔdze ayɛ asaasepɔn yi na hia a ohia dɛ wɔtoa dɛm no do. +",2904,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔmanpanyin n’ɔfese dze nkaabɔ aba dɛ woeyi Ghana Nwomasua Nhwɛdofo Ɔbemfo Kwasi-Opoku Amankwa edzi.  Ɔbemfo Opoku Amankwa hyɛɛ ne dwumadzi ase wɔ Ebɔbira bosom mu wɔ afe 2017 mu.  Ogu n’edwumayɛ  do no,  Ɔmanpanyin sanee tserɛɛ ne kontragye no mu kɛpem Sanda ,2021 mu.  Ɔnam ne dwuma pa ntsi no,  Ɔmanpanyin sanee tserɛw ne kontragye no mu bio kɛpem Obiradzi bosom wɔ afe 2021 mu. +Wɔ Human resource policy frame mu ɔnye Manual of the public service commission mbra mu no,  onnyi dɛ panyin bi dzi dɛm dzibew yi ma ɔbor mfe ebiasa.  Ntsi Ɔmanpanyin n’ɔfese dze aba dɛ Ɔbemfo Opoku Amankwah nnsan nnkɔ Kwame Nkrumah Suapɔn mu bio.  Ɔmanpanyin Nana Addo daa no ase wɔ dwuma son a oedzi ama Ghanaman wɔ ne krataa a ɔdze maa no no mu. +Nyia ne nsa hyɛ dɛm krataa yi ase nye Ɔmanpanyin ne kyerɛkyerɛwfo Nana Bediatuo Asante. +",817,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sakrabudu anaadɛ Ankɔs yɛ adze a Ghana ha yi, Mfantsefo na wɔdze bɔbɔɔ adze. Ɔyɛ afahyɛ bi a aborɔfo tse dɛ China, Amereka, Ngyiresi, Brazil na aborɔkyir amanaman ahorow a wɔkeka ho nndzi ho agor. Sɛ Ghanafo anaadɛ Ebibifo bedzi afahyɛ yi bi a, nna tserɛ, yesuaa no wɔ hɔn hɔ. +Sɛ yɛka afahyɛ a, ɔyɛ amambra a yedzi dze kaakaa ewuakɔr wɔ hɔn dwumasun a wɔyɛe dze gyee ɔman bi sii hɔ. Afahyɛ no bi so wɔ hɔ a, yedzi dze hyɛ afe fofor ase anaa yedzi dze kyerɛ edziban a ebu do. Dɛm ntsi, yɛwɔ afahyɛ ahorow wɔ hɛn Ghanaman yi mu. Dɛm Ghana afahyɛ ahorow yinom bi nye Kundum, Bakatue, Akwambɔ, Hɔmɔwɔ, Hɔgbɛtsotso, Damba, Gya afahyɛ, Ahobaa, Abowakyer, na afahyɛ ahorow a ɔkeka ho. Sakramodu, Chalewote afahyɛ na afahyɛ binom a ndɛ mber yi aba hɛn man yi mu yɛ afahyɛ a yɛfɛmee fii aborɔfo hɔ. +Sakrabudu anaa Ankɔs Afahyɛ ne farbaafo yɛ asɛm a ɔdze ekyingye ahorow to Ghanafo nkankan Mfantsefo a wɔwɔ Atɔree Mantɔw mu na Finimfin Mantɔw mu ntamu. Finimfin Mantɔw mu nyimpa kyerɛ a, hɔn na wɔdze bɔbɔɔ adze, dɛmara so na Atɔree Mantɔw mu nyimpa so kyerɛ a, hɔn na wɔdze bɔbɔɔ adze. Iyi ama da baa ekyingye nko na ɔba wɔ hɔn a wɔdze afahyɛ no bɔbɔɔ adze wɔ Ghanaman mu no ntamu. Nhwehwɛmu kakra a akannews.com ɔkyerɛwfo Ebenezer Kobinah Offen ayɛ kyerɛ a, Sakrabudu anaa Ankɔs Afahyɛ no fi Simpa, nna tserɛ, Simpafo na wɔhyɛɛ ne ndzii ase. +Simpafo yɛ nkorɔfo bi a wɔwɔ Finimfin Mantɔw mu. Hɔn kasaa ankasa ankasa nye Effutu na mbom dodowara ka Mfantse ɔnam Finimfin Mantɔw mu nkurow ahorow a wɔka Mfantse a woetwa hɔnho ehyia no ntsi. Abakɔsɛm kyerɛ a, Holland na Ngyiresi guadzifo a wɔbaa Ghana bobuu Ghana do no na wɔhyɛɛ afahyɛ no ne ndzii ase wɔ mfeha pɔrpɔr duakron (19th Century) mu. Ber a nna wɔhyɛ krakrabotonyi ahorow no, wɔsawee na wɔgyee hɔn enyi Borɔnya ber mu wɔ nsanombea a nna ɔyɛ hɔn dze. Mfantsenyi aberantsɛ a nna ofi Akyemfo a ne dzin dze Janka Abraham a ber no, nna ɔyɛ edwuma wɔ nsanombea hɔ no hun dɛ afahyɛ a ɔtse dɛm no yɛ fɛw ntsi, ɔdween ho dɛ ɔdze bɛba no borɔn mu wɔ Akyemfo. Nedze no, ɔyɛɛ n’adwen dɛ ɔdze Ghana atam bɛyɛ dɛ mbrɛ aborɔfo no dze sakrabudu ntar a wɔapam no dadaw fi aborɔkyir bae no. Owura Janka Abraham tseew sakrabudu kuw a ne dzin dze Nobles. Nnyɛ ɔno nko na ɔtsewee; ɔnye ne nyɛnko a wɔfrɛ no K. Yamoah a nna ɔtɔn abaɛfor ndur wɔ Alata Kokwado apamu hɔ wɔ mfe 1923/ 1924 mu. Hɔn a nna wɔdɔm A.K Yamoah no bɔɔlbɔkuw na dan mu agodzi no dɔɔm sakrabudu kuw a odzi kan wɔ Ghana no. Ansaana obi bɔdɔm kuw no bi no, nna otwar dɛ ɔtse, ka Borɔfo kasa. +Annkyɛr biara na sakrabudu dzin no sesae kɔr “Fancy Dress”. Siantsir a dɛm nsesa yi baa do no nye dɛ, Egyaa sakrabudu kuw no a nna afarfo ahyɛ mu ma no nntse Borɔfo. Dɛm ntsi, nna wonntum mmbɔ dzin no yie na wɔbɔɔ no “Fancy Dress” a wɔsanee so bɔɔ no “Fante Dress” a ɔkyerɛ “Mfantse atar”. +Ansaana adze bɛkye Borɔnya da no, wosiesie hɔnho dɛ adatserfo, anɛɛsefo, akyerɛkyerɛfo, nsɛmpakafo, afarfo, edwamambɔfo, abɔfo na ndwuma ahorow. Nna wotum siesie hɔnho mpo dɛ aborɔfo no ankasa. Adwen a nna ɔtaa ekyir no nye dɛ, nna wɔpɛ dɛ wosiesie hɔnho dɛ ndwuma ahorow a ɔkɔ do wɔ aborɔkyir no pɛpɛɛpɛr. Ekuwekuw ahorow no hyia wɔ Simpa na wɔsaw “adaha ndwom” da mu no nyinara kesi ewimbir. +Mber kakra ekyir no wɔ afe 1926 mu no, dɛm aber no Simpa Manhen Nana Kow Sackey na n’anyɛnkofo tseew kuw fofor wɔ Aboadze. Kuw no ne dzin nye Egyaa. Wɔfrɛɛ kuw a odzi kan a wɔfrɛ hɔn Nobles no “Kuw a odzi kan” na wɔfrɛɛ hɔnho “Kuw a otsia ebien”. Afe 1930 mu no, Gyatɛ adehye ebusua no mu mba anngye Kow Sackey n’Egyaa kuw no annto mu. Dɛm ntsi ɔtseew kuw fofor wɔ Gyatɛ borɔn a wɔfrɛ no Donkoyemu. Wɔfrɛɛ kuw a otsia ebiasa no Tumbo rusu. Ɔno na woetwuw afa do araa ma ndɛ abɛdan Tumus no. Ibohu Tumus kuw no bi wɔ Takoradze. +Afe 1933 mu no, A.K. Yamoah no nua A.W. Yamoah tui kɔr Abrasa, borɔn bi a ɔwɔ Simpa kɛtseew kuw fofor a ɔtɔ do anan. Kuw no ne dzin nye “Red Cross” anaadɛ Kuw a otsia anan. Nna ɔyɛ kuw a esikafo, tsitsir mpanyin nsɔwdo na esuapɔn mu skuulfo na hɔn a sika wɔ hɔn nsamu ankasa na nna wɔwɔ akwanya dɛ wɔdɔm kuw no. Ansaana ibenya akwanya adɔm kuw no mpo no, nna otwar dɛ itwa nwuramu nsɔhwɛ a ɔfa Borɔfo kasa na Amambra ho no. Nna kuwmba mpanyimfo no tua tow abosoom ewiei biara. Dɛm sika no bi na nna wɔdze kɔ aborɔkyir kɛfa ntar huhuihu a wɔdze dzi afahyɛ no ba no. Sɛ wɔba dɛm a, mbofra a hɔn mfe mmbor awɔtwe na onnyibifo a kuw no da hɔn akoma do no nya bi hyɛ na mbom, kuwmba na nna woyi ntar no bi ma hɔn ma wɔhyɛ. +Besi ndɛ, ekuwekuw anan yi araa na afe biara wɔgor gyegye nkorɔfo enyi wɔ Simpa a ɔnnyɛ asɛm kakraba. Ndɛ dze no mpo, ndwumakuw ahorow na Ghana aban dze hɔnho agye afahyɛ ne ndzii mu ma ɔyɛ fɛw dɛ. Afahyɛ no hyɛ ase Borɔnya da Mumu 25 kesi Sanda 1 afe biara. Afahyɛ no ne ndzii kɛse no kɔ do Sanda 1 afe biara. Hɔ no, kuw ahorow no nyinara hyia mu wɔ Nkwantanan wɔ Simpa ewimbir ndɔnnum na wɔgor gyegye nkorɔfo enyi ber a hɔn nyinara etwa Simpa kurom no. Ɔwɔ mu dɛ Takoradzefo dɛ hɔn sakrabudu afahyɛ no agye abɔ do dze, naaso Simpafo kyerɛ a, “Abɔdwesɛ bɔtoo enyintɔnhwi”. +",4990,Latn,Fanti,fat +akannews,"ASAFO EKUW AHOROW +Asafo kuw gu mu ahorow ebiasa; +1. Akɔmfodze (Kuw a asafo kuw nyina fir mu bae.) +2. Dentsefo (Adɔntsefo) +3. Etsitwafo (Nkumfo/Twafo) +Asafo ekuw no bi so nye; Wombir, Piankɔ, Annkɔbea, Werɛmpe, Apɛsɛmaka, Twafo, Nsamfo, Akyemfo, Nkodwofo, Abesefo, Aratabanfo, Enyampafo, Anomansafo, Borɔfomba, Mbrawurafo, Akrampafo, Ntsɛtsɛ, Asonkofo, Apagyafo +ASAFO NDZƐMBA ETSITSIR +1. Dawur +2. Anserwa +3. Kon-kon, tuntum(ngyegyeho) +4. Ɔpentsen/ampaa +5. Epusuw +6. Asafokyen +Dawur +Abaa na wɔdze bɔ dawur no. Wɔbɔ no kwan a wɔpɛ dɛ wɔbɔ asafo no wɔ mu no do. +Ansɛrwa +Mbaa ntseatseaba ebien na wɔdze bɔ ansɛrwa. Ɔyɛ kyen ketseaba koraa wɔ asafo kyen nyinara mu. Ansɛrwa nye ndze a odzi kan wɔ ndwom mu a borɔfo mu wɔfrɛ no trɛbor no. +Kon-kon +Ngyegyeho yi, abaa tseatsea kor na wɔdze bɔ. Ɔso kyen ansɛrwa no kakra. Dɛm kyen yi so ne ndze nye ndwontow mu ndze a otsia ebien a ɔdze alto wɔ borɔfo mu no. +Ɔpentsen/Ampaa +Ɔyɛ asafo kyen a wɔmmfa abaa mmbɔ na mbom nsa gyan na wɔdze bɔ. Wɔdze nsa ebien nyina bɔ. No so ne ndze nye ndze a ɔtɔ do ebiasa wɔ ndwontow mu a borɔfo mu a wɔfrɛ no tɛna no. Kyen yi so kyen akyen ebien a wodzi n’enyim no wɔ kɛse na ndze mu. +Epusuw +Mpanyinfo se “ipusuw nunum a nna etse ne kankan”. Sɛ akyen ebiasa no rekasa na epusuw yi mbaa mu a ɔtse dɛ nsa si hɔ na wɔnnomee. Epusuw tse dɛ ɔpentsen no ara wɔ no mbɔe mu; wɔmmfa abaa mmbɔ dɛ nsa nkotsee na wɔdze birim. Ɔno kista ndze a otsia anan wɔ ndwontow mu a wɔfrɛ no Baas no. +Asafokyen (Kyen Kofi) +Dzin a wɔdze ma Asafokyen nye da a ɔyɛ asafo no hɔn da bi wɔ tsetseber do a hɔn mpanyimfo bi dzii ako kɛse bi mu nyim, bi a Benada anaa Fida. Ɔno nye kyeb a ɔso wɔ asafo kyen nyina mu. Wɔdze nkɔtɔkorba ebien na wɔdze bɔ. Odu beebi so a wɔdze nsa gyan so bɔ. +Ndzɛmba bi so nye; ɔkakradaa, Pataku, Ekuma, Ogyabaa, Adɔmba, sakrabudu, ɔdabaa, abɔmu, nkɔdwe, Frankaa, posuban, Aban. +Posuban +Posuban wɔ kurow biara mu kyerɛ kurow n’asafo esiwdo. Hɔ na ɔmamba no kɔ kehyia mu nya tum bi dze yɛ amandze anaaso dze kɔ sa. Ɔyɛ bea a asafo bosom tse. Hɔ na wɔkɛkaa no na wɔgye no hɔ nhyira dze kɛyɛ biribi. Ɔman robotu kwan a wɔhyɛ ase fi posuban ho na wɔdze bowie hɔ ara so. Posuban yɛ damba bi a asafomba dze ndua tse dɛ nkampor, adaadze, mpapa bobɔ ho twetweetwe twa ngyedua bi a wɔ pɛ dɛ wɔdze n’ase yɛ hɔn esiwdo no ho hyia si no dɛ pia ara pɛr. +Frankaa +Asafo biara wɔ frankaa a wɔdze hu hɔn. Ɔyɛ asɛnkyerɛdze a ɔda kuw bi nsew ntsi sɛ ihu ara a nna ehu dza ɔrohwehwɛ akyerɛ. Ɔka nsɛm pii. Frankaa biara wɔ abakɔsɛm. + +Ɔyɛ konyimdzi asɛnkyerɛdze a sɛ wɔdze kɔ ko na dɔm hyew dɛnara mpo na atamfo no enntum anngye emmfi hɔn nsamu a nna woenntum endzi hɔn do nyim. Asafo kuw biara wɔ frankaa ɔda hɔn edzi. Hɔn frankaa ahosu na odur mber bi a wɔdze hyɛ hɔn nsew. +",2725,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mpanyimfo a wɔdeda skuul ahorow a wɔtsetse esuafo dɛ akyerɛyerɛfo ano no hɔn kuw (PRINCOFF) akyerɛw krataa bi dze akɛma asoɛe a wɔhwɛ nwomasua do wɔ ɔman Ghana mu dɛ, wɔserɛ, wɔma esuafo noara ntɔ hɔn edziban ndzi osaindɛ mpɛmpɛmdo yi, edziban nnyi hɔ a wɔdze bɔhwɛ hɔn. Hɔn asɛm nye dɛ, dɛ mbrɛ asetsena mu ayɛ dzen na ndzɛmba so no bo akɔ sor wɔ ɔman Ghana mu no, wonnkotum ayɛ edziban ama esuafo mpɛn abiasa da kor dze agye sidi esia na ekyir pɔw eduonum (GH$ 6.50) ntsi dza a wɔbɛyɛ ara nye dɛ, wɔbɛma esuafo noara atɔ hɔn edziban edzi osaindɛ mpanyimfo nnyi hwee a wɔbɛyɛ afa dɛm tsebea yi ho. +Nsɛm a wɔnam krataa yi do dze too gua no nye dɛ, siesie dze, wonnkotum efir edziban bio dze asom esuafo osaindɛ wɔdze nkorɔfo a wɔdze edziban brɛ hɔn no kaw. Nsɛm a wotsintsimii gu krataa do dze kɛmaa asoɛe a wɔhwɛ nwomasua do wɔ ɔnam no mu a hɔn kyerɛkyerɛwfo panyin okunyin Harriet Naki Amui ne nsa hyɛ ase nye dɛ; +“PRINCOFF robɔ hɔnho mbɔdzen ara yie dɛ wɔbɔsom esuafo a wɔregye ntsetsee dɛ akyerɛkyerɛfo dɛ wɔbɛma hɔn edziban edzi mpɛmpɛmdo yi. Edziban no bo akɔ sor, nkorɔfo a wɔdze edziban brɛ hɛn no so egyae dɛ wɔdze edziban ba ɔnam kaw a kɔlegyefo dze hɔn no ntsi. Afie, adzeserɛ a yɛdze akɔ dɛ wɔnhwɛ nsesa ndzɛmba mfa edzidzi nsɛm ho so no, mpanyimfo nngyee nnto mu na iyi ama ndzɛmba abɛyɛ dzen ara yie ama mpanyimfo a wɔda skuul a wɔhwɛ tsetse akyerɛkyerɛfo no ano”. +“Dza yeedzikan aka no nyinara no, ɔyɛ hɔn adzeserɛ dɛ asoɛe a wɔhwɛ nwomasua do no bɛma hɛn kwan ma yeetum aka akyerɛ esuafo ma wɔahyɛ ase atɔ hɔnankasa hɔn edziban ahwɛ hɔn ho. Iyi bɔboa ma adzesua afe a yɛahyɛ ase dada no nnkɛyɛ basabasa”. +Mpanyimfo serɛɛ dɛ, asoɛe a wɔhwɛ nwomasua do no ngye ntomu na wɔma hɔn akwangya no ma ofi Dwoda Ɔbrɛfɛw 7, 2022, rokɔ no, wontum mbuei kwan ma esuafo noara nhyɛ ase nhwɛ hɔn ho. +",1800,Latn,Fanti,fat +akannews,"Bɛyɛ adapɛn ebien a etwa mu yi na Aisha Huang, Chinanyi basia a dodowara frɛ no Galamsey Hembaa no, ho nsɛnsɛm bɛdaa gua dɛ ɔasan ebopuee ɔman Ghana um bio. Wɔbɔɔ ewuraba yi n’ananadze tur wɔ afe 2018 mu ber a aban nsa kaa no dɛ odzi famugudzi no ntui a ɔmfa mbra mu a dodowara frɛ no GALAMSEY no ho dwuma. Ɔsanee bopuee ɔman yi mu no, aporisifo kɔsoaa no ma Nkran Asɛndzibea kor hyɛɛ dɛ wɔmfa hɔn nkɔtwer aban no koko mu kakra ntweɔn dɛ nhwehwɛmu na asɛndzi no nyinara bɔkɔ ewiei. +Iyi ho nsɛnsɛm na akɔ araa ekodu dɛ Ghana mampanyin, Nana Akufo Addo, dze n’anodzisɛm roto gua wɔ Ghana Mbranyimfo Ehyiadzi ase ber o okopuee hɔ wɔ n’aporɔw a ɔrobɔ wɔ Firaw Mantɔw mu no mu no dɛ ɔtaa ɔman no n’asɛndzi mu ananmusinyi (AG) nye Ɔsoɛfo a ɔhwɛ Bambɔ ho nsɛm (MoS), Godfred Yeboah Dame, ekyir dzendzenndzen dɛ ɔnye Aisha Huang mfa mbra kwan mu. Ɔmampanyin n’asɛm nye yi: +“…Enuanom, hom mma me nkyerɛ hom dɛ metaa Ɔman n’Ananmusinyi wɔ Asɛndzi mu no ekyir dzendzenndzen dɛ Ɔnye Aisha Huang na n’aboafo a woesi hɔn adwen pi dɛ wɔbɔkɔ do araa ebu hɛn mbra a otsia GALAMSEY no do no. Mohwɛ enyim dɛ sɛ ɔkɛba no dɛ wodzi fɔ a, asɛndzibea ahorow no nyinara dze mbra fofor a wɔdze tsea hɔn a wɔto mbra no (Act 995) no mu ntsea no mu no ayɛ dzen no n’ahoɔdzen nyinara bɛyɛ edwuma…” +",1268,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ngyiresi Bɔɔlbɔ Mpanyimfo etu dapɛn ewiei Ngyiresi bɔɔlbɔ no ahyɛ da ɔnam Ɔhembaa Elizabeth II no wu no ntsi. +Ndeda na awerɛhosɛm a ɔfa Ɔhembaa Elizabeth II ho bɔtɔɔ gua. Asɛm yi annka UK amamfo nkotsee, na mbom wiadze n’afɛndzanan nyinara ɔnam Ɔhembaa Elizabeth II no nsunsuando na no tum a nna ɔwɔ wiadze n’afɛndzanan nyinara mu no. +Asɛm yi sii ndeda no, bɔɔlbɔfo na bɔɔlbɔ kuw akɛse a wɔwɔ UK na hɔn a wonnyi UK nyinara dze hɔn awerɛkyekyer na hɔn dzenhyɛ nsɛm maa UK man no ne tsitsir Ɔhembaa Elizabeth II n’ebusuafo nyinara. +Asɛm no sii no, no ho mpopowee baa dɛ annhwɛ a Ngyiresi Bɔɔlbɔ Mpanyimfo botu dapɛn n’ewiei bɔɔlbɔ a nkyɛ ɔbɔkɔ do wɔ UK ɔkyena Memenda, Kwesida na Dwowda no ahyɛ da. Nokwar, Fida anapa ndɔndu mber mu na Ngyiresi Bɔɔlbɔ Mpanyimfo nam hɔn Twitter dwumadzinyi do dze bɔtoo gua dɛ woetu dapɛn ewiei bɔɔlbɔ akansi no ahyɛ da na ɔpanyin a ɔda ano a wɔfrɛ no Richard Masters n’anomu nsɛm nye yi: +“Hɛn na hɛn bɔɔlbɔ kuw ahorow no bɛpɛ dɛ yɛdze hɛn dzenhyɛ nsɛm dze ma hɛn Hembaa a oedzi hɛn do akyɛr wɔ no som pa a ɔdze asom hɛn man yi. Dɛ ɔno nye hɛn Hembaa a oedzi hɛn do akyɛr no, nna ɔyɛ nkuranhyɛ kɛse kɛse ma hɛn na oegya ɔbra pa ho susudua ato hɔ ama hɛn ber mpo a ɔdze n’abrabɔ nyinara dze too hɔ maa hɛn no. Iyi nnyɛ mber bɔn mma hɛn nko na mbom amanaman a woetwa hɛnho ehyia nyinara a nna wɔpɛ n’asɛm no na yɛnye hɔn nyinara bɔ mu gyam no no wu ekyir”. +Nsɛm biara a otwar dɛ wɔdze ma Ngyiresi bɔɔlbɔ adɔfo nyinara fa ber a wɔbɔbɔ bɔɔl no wɔ mber bɔn yi mu biara no, Ngyiresi Bɔɔlbɔ Mpanyimfo se wɔnnkɛfa akam hɛn. Kɔ do araa kenkan fi Akannews.com na dza obesi ekyir biara no, yɛbɛma w’aso atse. +",1629,Latn,Fanti,fat +akannews,"Kaar aketua kɔɔr sor ɔha nkyɛmu eduonu wɔ Esusuoaketseaba 9, 2022 mu. Dɛm aber no, nna desel na pɛtro no bo akegyina sidi akrɔ na ekyir pɔw eduanan-baako na ɔnye sidi du-baako na ekyir pɔw du-ebein. +Fangow no bo asan akɔ sor bio ma no dɛm ntsi mpanyimfo a wɔda GPRTU edwumakuw n’ano no akyerɛ dɛ, ɔnam fangow no bo a akɔ sor wɔ ɔnam Ghana mu no ntsi, ɔrennkyɛr biara wɔdze kaar akatua ntowmu fofor bɛba abɔto gua ma obiara atse. GPRTU kuw no asɛm nye dɛ, fangow no bo a aber biara ɔrokɔ sor no ko tsia adrɔbafo na hɔn wɔdze hɛn dzi dwuma daadaa. +Mpanyimfo kyerɛ mu dɛ, mpɛmpɛmdo yi dze, pɛtro lita kor no bo som sidi du-baako na desel so no bo som sidi du-anan wɔ bea a wobu fangow wɔ no. Panyin a ɔkasa ma GPRTU kuw no, Owura Abbas Moro, sii do dɛ, kuwba biara rehyɛ mu tsipia dɛ wɔnto kaar akatua mu. +Ne nsɛm a ɔdze too Citi news enyim nye dɛ ‘Yeedzikan aka akyerɛ ɔman mu no nyinara dɛ aber biara wɔbɔto fangow bo mu ma abor ɔha nkyɛmu du no, ɔsɛ dɛ hɛn so to kaar akatua mu. Ɔsanee kaa dɛ, ndzɛmba ahorow pii na ɔyɛ a wɔhwɛ ho a gyinabew a ɔman no wɔ mu wɔ sikasɛm ho no ka ho naaso mpɛmpɛmdo yi dze, wonnkotum ayɛ ho hwee. Ɔkyerɛɛ dɛ, ɔwɔ nyisom dɛ, sɛ hɔn mpanyimfo dzi ehyia a , biribi  papa befi mu epuei”. +",1215,Latn,Fanti,fat +akannews,"Twidan ebusua yɛ Mfantsefo hɔn ebusuakuw no mu kor. Wɔyɛ ebusua a wɔwɔ huandzin ahorow. Hɔn ahyɛnsɛw nye abowa Sebɔ. Wɔpaa ana wohuan dɛm ebusua yi Abirim Ɔworakɛse, twi nndzi twi, kuretwamansa-odziamon nye no. Kuretwamansa a ɔnam ne sika aborɔbɛ ntsi ɔkɔm nnkɛdze no da. Sɛ mbowa nyiaa ahyɛ mbra dɛ mma twi nndzi twi a ɔno ber a ne nsa dze bi mu no dze, wɔma ondzi nwie ana, na ofi hɔ no oedzi hɔn mbra no do. Twidanfo hɔn asɛnkyerɛdze nye asɛsɛgua a nkomfowa ebein twertwer ho na sebɔnyin gyina asɛsɛgua no ne bankum na ne nyimfa. Binom so tum fa aborɔbɛ si esɛsɛgua no ne bankum. +Abakɔsɛm kyerj hɛn dɛ. Twi anaa Sebɔ bi nenam ara na ɔkɔtoo dɛ aborɔbɛ aberber gɔngɔnn dɛ sika sesan siw bi do. Abowa yi kotoow mborɔbɛ yi ase araa wɔenee ma sɛ abowa bi dur hɔ na sɛ ɔyɛ n’adwen dɛ obedzi bi ara a nna ɔaakyer no awe. Iyi na ɔnam do dze bɛ a wobu no dɛ, Kuretwamansa a ɔnan no sika aborɛbɛ ntsi kɔm nnkɛdze no da bae.Da kor bi a egya twi wɔ no nwɔenee mu ara na ɔbɔmbɔfo bi kɔtoo dɛ ɔakyer mbowa ebein ma ɔrowe.Abowa no hun ɔbɔfo no ara na osii ne tsir adze na ɔtwee abowa no kor kosumaa beebi kɔwee. Ɔbɔmbɔfo no so hun dɛm no, no so bɔɔ pinii kɛfaa abowa kor no dze no kɔr fie kɔwee. +Ɔsebɔ no soom ɔbɔfo no mber pii. Afei, ɔbɔmbɔfo no bɔɔ n’aberwa a ɔwɔ fie no amandzɛɛ, mbrɛ Egya Twi yɛ som no. +Iyi ntsi, aberwa no hyɛɛ no dɛ mma onnku abowa sebɔ dabiara da osiandɛ ɔabɛyɛ hɔn boafo na hɔn nua prɛko pɛr. Ofi dɛm da no, ɔbɔfo no na ne fie frɛɛ hɔn ho nkorɔfo a wɔdan Twi, a ɔno nye ebusua Twidan yi. Besi ndɛ yi, Twidanfo nnku abowa sebɔ osiandɛ, ɔyɛ ekyiwadze ma hɔn. Sɛ obi ennhu anaa ɔannhyɛda na oku Sebɔ a, wosie no dɛ ma worisie busuanyi ara pɛr.- Wɔpam adaka, tu no ho nsa bɔ ngua nkra na wokesie no. +",1709,Latn,Fanti,fat +akannews,"NDC mbrahyɛbaguanyi dze ma Bolgatanga Finimfin abatow mpesua do, Isaac Adongo ada no edzi akyerɛ soɛfo a ɔhwɛ ɔman no ne sikasɛm do, Ken Ofori Atta dɛ ɔnoara ankasa ngyaa no dwumadzi mu nto hɔ ma obi a okitsa nyimdzee fofor ndzi dwuma no. Ber a anokɔnkɔn rokɔdo fa “ad-hoc” abaguakuw no hɔn nsɛm a wɔdze to gua fa Ken Ofori Atta ho a ɔkyerɛ nsɛm pii a wɔaka afa no ho no, Isaac Adongo dze to gua dɛ Ghanafo dodowara mmpɛ Ken Ofori Atta dɛ ɔbɔtoa do edzi no dwuma dɛ soɛfo a ɔhwɛ ɔman no ne sikasɛm do. +Ɔkyerɛ dɛ mbrahyɛbaguafo nhwɛ dɛ wobotu Ken Ofori Atta efi adze do. NDC mbrahyɛbaguanyi dze ma Bolgatanga Finimfin abatow mpesua, Isaac Adongo ka asɛm yi to gua wɔ Yawda, Mumu 8,2022 wɔ mbrahyɛbagufie kyerɛ dɛ, “Hɛn na yɛtow aba ma wo na afei yɛse yɛmmpɛ wo bio, aso ɔyɛ nhyɛ dɛ ibɔkɔdo asom hɛn! Kɔ kɛkɛ!”. Ɔdze toa do bio dɛ, nsɛm a abaguakuw no hunii faa Ken Ofori Atta ho no hia dɛ mbrahyɛbaguafo yi no fi hɔ dɛ soɛfo a ɔhwɛ ɔman no ne sikasɛm do. +Panyin a ɔda “ad-hoc” abaguakuw no ano, Okunyin Ayine da nsɛm bi edzi dze tsia Ken Ofori Atta wɔ ne ndzeyɛɛ bi ɔada no edzi ho. Ber a ɔdze ne nsɛm roto gua wɔ mbrahyɛbaguafie, Yawda, Mumu 8,2022 no, mbrahyɛbaguanyi dze ma Bolgatanga Epue abatow mpesua do ka dɛ wɔntow aba wɔ kokuamu nhu soɛfo a ɔhwɛ sikasɛm do ne gyinabew. Ne nsɛm mu no, ɔkyerɛ dɛ, ɔwɔ mu dɛ nsɛm pii na wɔaka afa Ken Ofori Atta ho na siesiera dze, nsɛm a wɔretse efi “ad-hoc” abaguakuw yi hɔ no yie ma hɔn dɛ wobegyina do etu soɛfo a ɔhwɛ siksɛm do no efi adze do. Guamutsenanyi a ɔka ho, K.T Hammond bɔ dza no nkorɔfo reka no gui dɛ nhwehwɛmu biara nnyi hɔ a wɔayɛ etsia soɛfo a ɔhwɛ sikasɛm do. +",1620,Latn,Fanti,fat +akannews,"Tsie dɛm asɛm yi: +https://akannews.com/fante/storage/2022/10/akan-news-williams-enuanom-nom.mp3 +Ghana na Athletic Bilbao bɔɔlbɔnyi Iñaki Williams na n’ekyir ba Nico Williams a ɔno so yɛ Spain na Athletic Bilbao bɔɔlbɔnyi hɔn agordzi repɛ nhwɛ. +Akansi a hɔn bɔɔlbɔ kuw Athletic Bilbao nye Almeria sii no Fankwa 30, 22 ber a nna abɔ ewimber ndɔnsuon wɔ Spainfo hɔn bɔɔlbɔ baatan La Liga mu no kɔr do wɔ San Mamés Agoprama do wɔ Bilbao, Spain aborɔkyir man mu. Akansi no kɔr n’ewiei no, konyim kɔr maa Iñaki Williams na no nua Nico Williams ber a hɔn bɔɔlbɔ kuw no toow atsena anan a Almeriafo enntum anntsew mu kor mpo. +Sema du na Nico Williams toow bɔɔl no wɔ Almeriafo hɔn nyimfa afamu maa Iñaki ma ɔdze ne tsir pemee toow Athletic Bilbao hɔn atsena a odzi kan. Sema esuon ekyir na bɔɔlbɔnyi Sancet dze kor pee Almeriafo do. Wosii akan no sema eduonu no, Iñaki Williams sanee toow atsena a ɔtɔ do ebiasa maa Athletic Bilbao naaso ber no, santsenhwɛdonyi maa rɛfiri no kɔhwɛɛ ne VAR tɛlɛbihyen no ma wobuae dɛ nna Iñaki Williams da mu ansaana ɔrotow atsena no ntsi atsena no enntum enngyina. +Sema eduosia ebien ntamu na Iñaki Williams boaa no nua Nico Williams ma ɔno so toow n’atsena. Aberantsɛ Vesga naam atoprɛko do toow Athletic Bilbao hɔn atsena a ɔtɔ do anan. Iñaki na Nico Williams nyinara sii akan no kɔr n’ewiei. +Iñaki Williams n’akansi a osii tsiaa Almeria no tɔwbɔ na ɔwɔ ase ha yi: +• Mber dodow a osii akan – eduokron [90] +• Mpɛn dodow a ne nan kaa bɔɔl – eduasa akron [39] +• Otumii bɔɔ bɔɔl no eduonu enum na no mu eduonu na otumii kɔr ne nyɛnko hɔ [20/25] +• Mpɛn dodow a ɔbɔɔ bɔɔl no maa ne nyɛnko a nna ɔyɛ hu – 2 +• Ohyiaa bɔɔl no wɔ wimu kortsee na otumii pemee +• Atsena akwanya – kor [1] +• Atsena – kor [1] +• Atsena mboae – kor [1] +Afe yi Spain bɔɔlbɔ baatan La Liga mu no, Iñaki Williams atow atsena ebiasa asan aboa atsenatow kor. Nico Williams so atow atsena ebiasa asan aboa atsenatow ebien. Athletic Bilbaofo esi akan esuon a wokitsa mba eduosia. Wɔtɔ do anan wɔ pon no do. +Fankwa 23, 2022 na Iñaki Williams sii n’akan a odzi kan dze maa ɔman Ghana a otumii sii akan no eduanan enum ber a Brazil hyɛɛ Ghana kaw ebiasa a Ghana enntum anntsew mu kor mpo. N’adzekyee Fankwa 24, 2022 na Nico Williams so sii n’akan a odzi kan maa Spain man no ber a Spain hyɛɛ Portugal kaw kortsee a woenntum anntsew. +Iñaki na Nico Williams hɔn awofo a wɔyɛ Ghanafo enyi da kwan dɛ hɔn mba beenu yi benya akwanya esi wiadze bɔɔlbɔ akan kɛse a ɔbɔkɔ do wɔ ɔman Qatar mu Ɔberɛfɛw bosoom no dze kesi Mumu bosoom no wɔ afe 2022 mu no ama hɔn man ebien a wɔdɔm no. +",2561,Latn,Fanti,fat +akannews,"Dawadawa yɛ eduaba kor a no ho mfasodze yɛ pii. Mantɔw ahorow a ɔwɔ ɔman Ghana mu nyinara dzi bi. Sɛ ekɔ Etsifi Mantɔw mu a, no dua nnyɛ na wɔ hɔ. Sɛ ereyɛ edziban mpo na nam nnyi mu a, itum dze toto mu ma ɔyɛ dɛ nam Wotum dze yɛ frɔwee, nkwan na edziban ahorow pii. Binom mpo yam we no dɛmara ɔnam mfasodze a ɔdze a ma hɛn apɔwmudzen ntsi. Dzin a wɔdze frɛ no wɔ brofo mu nye “African Locust bean”. Obiara a obedzi bi no boa ne nyimpadua no ma onya ahoɔdzen soronko ɔnam edzibandur ahorow pii ahyɛ mu ntsi. Nnyɛ edzibandur nko na dawadawa dze ma mbom ɔsan boa nyimpadua no ma ɔko yarba ahorow pii. + +Dawadawa ho mfasodze a ɔdze ma nyimpadua no mu bi na odzidzi do yi: +Ɔboa ma nyimpa n’enyi hu adze yie. Ɔnam edzibandur a ahyɛ mu no ntsi, ɔma ɔyɛ edurpɔn ma nyimpa no na ɔboa bɔ enyi ho ban fi yarba bi ho tse dɛ tɛ, enyi nkusuwsuw na ɔma enyi no hu adze yie. +Otsia bio, dawadawa boa ko tsia ndwedwee yarba. Ndwedwee yarba yi ba ber a mbɔgya nntum nndzi afrowsian wɔ nyimpa n’adwen mu yie. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ, sɛ obi dzi dawadawa pii a ɔboa ma mbɔgya tum dzi afrowsian wɔ adwen no mu yie a ɔmma haw biara mmba. +Dawadawa boa ma angoa pii nntum nngyina nyimpadua no mu. Sɛ angoa pii gyina nyimpadua no mu a, osiw mbɔgya no kwan ma onntum mmfow nnkɔ akoma no ho yie na iyi tum dze akoma yarba ba. Dawadawa ne ndzii pii tum nan angoa wɔ nyimpadua no mu ma nyimpa nya apɔwmudzen pa. +Ɔtafa bi, kur ba nyimpadua no mu a dza ɔdze ba yɛ pii. Kur no bi tɔ yafun mu a ɔma nyimpa berɛ yie aber biara a edziban bɔtɔ mu. Sɛ etaa dzi dawadawa pii a, otum kum kur biara a ɔba nyimpadua no mu no ntsɛntsɛm. Yetum yam n’ahaban no dze sa honam enyi kur biara. +Nkorɔfo pii na wɔdze dawadawa tu bun yarba fi nyimpadua no mu. Sɛ ekɔ hɛn nkurase nkurase mu nkankanara nye Etsifi Mantɔw no mu, nkorɔfo pii na wɔda ho ara dze dawadawa sa bun yarba osiandɛ dɛ wɔtaa dze dzi dwuma na wonyim dwumason a otum dzi dze boa hɔn ntsi. +Nhwehwɛmu akyerɛ dɛ yetum dze dawadawa boa ma esikyire no dodow gyina mbrɛ ɔsɛ dɛ ogyina wɔ nyimpadua no mu. +Ɔwɔ mu dɛ esikyire ye ma nyimpadua no nanso ɔtɔfa bi a nna ehuruw akɔ sor a ɔdze nsunsuando bɔn ba nyimpa do mbom sɛ yedzi dawadawa pii a ɔmma esikyire no dodow no nnyɛ nnyɛ kɛse pii eso ɔnnkɔ famu koraa. +Iyi dze apɔwmudzen mapa brɛ nyimpadua no mapa. +Pii na dawadawa dze boa nyimpadua no a ɔsɛ dɛ obiara pɛ bi dzi. +",2326,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana Asɔɛ a wɔhwɛ nkanee nsɛmsɛm do nam nhwehwɛmu do dze ato Ghana fo enyim dɛ, mbaa a hɔn mfe hyɛ ase fi du-ebien (12) dze kesi du-esoun (17) a hɔn dodow bɛ 79,733 wɔ ɔman Ghana mu na wɔawar anaa wɔnye mbanyin tse. Edwumkuw no kɔr do yɛɛ nhwehwɛmu yi dze hun dɛ dɛm mbaa yi mu 25,999 na hɔn mfe yɛ du-ebien (12) dze kesi du-anan (14). +Edwumakuw yi yɛɛ nhwehwɛmu yi dze hun Mantɔw biara na ne ɔha-nkyɛmu a wɔwɔ. Wohun dɛ, Etsifi Boka Mantɔw no mu na wokitsa ɔha-nkyɛmu a ɔdɔɔso kyɛn Mantɔw nkaa no nyinara a ɔyɛ ɔha-nkyɛmu du-ebiasa (13%). Mantɔw a ɔtɔ do ebien nye Savannah Mantɔw a hɔn so kitsa ɔha-nkyɛmu du na ekyir pɔw akron (10.9%) na afei Etsifi Mantɔw mu a hɔn so dze yɛ ɔha-nkyɛmu du na ekyir pɔw esia (10.6%). +Edwumakuw no sanee dze too gua dɛ, nhyehyɛɛ a ɔboa ma mbofra tum kɔ skuul a wonntua hwee a ɔmanpanyin dze abano n’ekyir nyinara no, ɔpepepeepe mu nkyɛmu anan na wɔyɛ mbaa a hɔn mfe yɛ esia dze kesi du-anan na wɔnnkɔ skuul da anaa wonnsii edzesuadan mu da. +Wɔkyerɛ dɛ, sɛ woyi mbaa du a, hɔn mu ebiasa na wofi Etsifi a hɔn so na hɔn dodow dɔɔso ara yie . Mantɔw ebiasa a odzidzi do yi na wokitsa amba a ɔdɔɔso ara yie. Nkyekyɛmu ma Mantɔw ahorow ebiasa yi na odzidzi do yi; North (73,516) Savannah (27,930) na Etsfi Boka (22,857). +Mantɔw ebiasa yi ara so na wokitsa mbofra dowdow a mpɛmpɛmdo yi wɔnnkɔ skuul anaa wɔakɔ skuul naaso wɔnndaho kɔ bio. Hɔn ɔha-nkyɛmu na odzidzi do yi; Savannah Mantɔw no na wodzi kan a hɔn dodow yɛ ɔha-nkyɛmu eduanan na ekyir pɔw ebien (40.2%), Etsifi Boka so yɛ ɔha-nkyɛmu eduonu akron na ekyir pɔw ebiasa (29.3%) na afei Etsifi Mantɔw no so kitsa eduonu awɔtwe na ekyir pɔw enum (28.5%). +Edwumakuw no maa yehu dɛ, mbaa no hɔn dodow no nyinaa yɛ 285,271 a hɔn mfe no yɛ esia dze kesi du-anan (2-14). Iyi gyina hɔ ma ɔha-nkyɛmu esoun na ekyir pɔw awɔtwe (7.8%). +Iyi ekyir no, mbaa a hɔn dodow yɛ 99,150 a woeedzi mfe du-enum (15) na wɔdze hɔn ho akɛhyɛ eguadzi mu na hɔn mu faa ara so egyaa skuu kɔ. Wɔkyerɛ mu dɛ, hɔn mu 22,467 a ogyina hɔ ma ɔha-nkyɛmu (49.9% ) na wofi Etsifi Mantɔw no mu, 17,694 na wofi Oti Mantɔw no mu na 9,153 so na na wofi North East. +Mpanyimfo yɛ iyi dɛ wɔdze roboa ada ndzɛmba ahorow a ɔmmboa ma mbaa nndu hɔn botae ho a bi tse dɛ awar ntsɛm, dɛ wonnya akwangya wɔ edzesua ho na akwangya ahorow a ɔwɔ hɔ dze ma mbaa. +",2294,Latn,Fanti,fat +akannews,"Aban dze kookoo bo fofor a wɔdze bɔtɔ kookoo wɔ haban mu hɔ ara ato gua. +Kookoo yɛ eduadzewa kor a ɔdze sika brɛ ɔman Ghan. Iyi ama dowdowara dze hɔn ho ahyɛ kookoo dwumayɛ mu. Dɛ yɛbɔtɔn kookoo wɔ ɔman Ghana mu no, aban nko na ɔwɔ tum dɛ ɔkyerɛ bo a wɔmfa ntɔ kookoo no osaindɛ, obiara nnkotum dze noara no bo a ɔpɛ atɔ kookoo wɔ ekuafo nkyɛn. Iyi nam do ma aban no dze bo fofor a wɔmfa ntɔ kookoo wɔ ekuafo nkyɛn wɔ haban mu hɔ ara. Mpɛmpɛndo yi dze, aban apagaw bo no ekegyina Ghana sidi no ɔpepe ɔha-awɔtwe (800gh) ma baage kor biara. Iyi kyerɛ dɛ, ɔato kookoo tɔɔn (tonne ) kor biara mu ɔha nkyɛmu eduonu na kor (21%). Ɔda gua dɛ dɛm bo fofor yi bɛhyɛ ase edzi edwuma wɔ Fida, Ɔbrɛfɛw 14, 2022 dze kesi 2023. +Nna nkyɛ kookoo baage a no mu dur yɛ 64 kilos a nna no bo som Ghana sidi ɔpepe esia na eduosia (660gh) no no bo apagya akodu ɔpepe aha-awɔtwe (800gh) siesie. Ɔsoafo a ɔhwɛ edziban na kuayɛ nsɛm do, Okunyin Owusu Afriyie Akoto na ɔdze nsɛm yi too gua ber a nhyiamu tsiawa bi kɔr do wɔ Nkran, Ɔbrɛfɛw 5, 2022. +Ne nsɛm a ɔdze too gua no nye dɛ “ntomu ɔha nkyɛmu eduonu na kor (21%) yi bɔboa ma ekuafo etum enya mfaso a ɔsɔ enyi na ama kookoo edwumayɛ no ayɛ ahomka. Bio, aban bɔkɔdo ara dze nhyehyɛɛ ahorow ato gua dze aboa dodowara wɔdze hɔn ho ahyɛ kookoo edwumayɛ no mu na aboa ma hɔn nkorow so etu mpɔn” +. +",1321,Latn,Fanti,fat +akannews,"Burkina Faso, Ebibir Atɔree afamu ɔman a asaase etwa no ehyia kɛse no nyaa ne fahodzi fii French nhyɛdo amambu ase wɔ Dzifuu 5, 1960 mu. Dza odzi akotsen wɔ ɔman no ne fahodzi aperdzi mu nye ɔpɛ dzendzen a nna wɔwɔ dɛ hɔnara wobedzi hɔn amambu; amanyɛsɛm mu ahokeka na panyin a odzi hɔn enyim no n’enyidoadzehu. +Thomas Sankara, ahopɔwnyi baanodzinyi a ɔpɛ nsesa na odzii Burkina Faso a nkyɛ wɔfrɛ no Upper Volta no ne fahodzi aperdzi no enyim. Ekyir no, ɔbɛyɛɛ ɔman no ne mampanyin a wɔ afe 1983 mu. Mbom no, wɔdze hɔn fahodzi no ho nhyehyɛɛ guu akwan mu ansaana mfe bi ekyir ansaana Sankara ribedzi mampanyin. +Burkina Faso ne fahodzi aperdzi no yɛɛ dza nna no wɔ amanyɛsɛm mu mboaboano, etuatsew ahorow na dɛ nna wɔreper dɛ French nhyɛdo amambu no bɔkɔ n’ewiei. Burkinafo amandɔfo gyinaa nhyɛdo amambu no ntui a nna ɔrokɔ do wɔ Ebibirmu no do peree hwehwɛɛ dɛ hɔn man no bɛdze noho edzi noho do na oenya fahodzi man. +Afe 1958 mu no, Upper Voltafo nam Maurice Yameogo ne baanodzi do toow amba tsiaa dɛ wɔbɔdɔm French aman nkabɔmu kuw no. Maurice Yameogo yi na ɔbɛyɛɛ ɔman no ne mampanyin a odzi kan. Yameogo amambu ase no, Burkinafo no ennya ntsemu wɔ amanyɛsɛm no mu osiandɛ nna wohu dɛ amanyɛsɛm no nnyɛ dza ɔdze nsɔwano a wohia brɛ hɔn. +Afe 1983 mu no, nsordaanyi panyin Thomas Sankara dzii kuw bi enyim ma wotuu aban no na obedzii do. Nna Sankara n’enyidoadzehu a ɔwɔ ma Burkina Faso man no  e fapem Ebibirmu amandɔfo nkabɔmu nkitahodzi, na tu a nna oetu noho esi hɔ ama amanfo no hɔn fahodzi na hɔn yiedzi no do. +Burkina Faso man no hun nsesa kɛsenara wɔ Sankara ne mpanyindzi ase. Aban no dze nhyehyɛɛ guu akwan mu a nna ɔhwɛ dɛ ehiafo benya tum,  bɔbeasu mu pɛrpɛryɛ bɔkɔ kan, na prɔweeyɛ abrɛ adze. Sankara sanee dze dwumason ahorow bɔbɔɔ adze wɔ nwomasua mu, apɔwmudzenhwɛ mu na ekuadwuma mu. Dɛm nkankɔ yi maa amanaman enyi baa Burkina Faso man no do. +Awerɛhosɛm a ɔwɔ mu nye dɛ, Sankara n’amambu no enndzi tsena. Wotwaa n’amambu no do ber a wokum no wɔ abantu dwumadzi mu wɔ afe 1987 mu. Ɔmmfa ho dɛ ne ber annso na wokum no no, no ndwuma dɛ baanodzinyi a ɔwɔ enyidoadzehu na dɛ ɔyɛ okunyin wɔ pɛrpɛryɛ nkitahodzi mu no da tse ase. +Ofi ber a Burkina Faso nyaa e fahodzi no, ɔman no afa ɔhaw pii mu a bi nye amanyɛsɛm mu basabasayɛ, sikasɛm mu aperdzi, bambɔ mu ehunahuna. Ɔman da ho a per n’akwan wɔ amambu, amanyɛ na mpontu mu akɔnaaba mu. Ɔper dɛ obedzi akwansidze do, na oesi daakye pa ama ne manfoe. +Burkina Faso man no ne fahodzi akwantu no na n’ekyir abakɔsem no yɛ Ebibirmu aman dodowara hɔn pɛ na aperdzi ho nhwɛdo. Ɔbɔ hɛn nkaa wɔ hia a enyidoadzehufo mpanyindzi, amamboano na nketsesi ɔpɛ a nkorɔfo wɔ dɛ wɔbɛdandan hɔn daakye no hia ho. +Tɔfabɔ mu no, Burkina Faso ne fahodzi wɔ Dzifuu 5, 1960 mu no yɛɛ ngyinadobo a ohia paa wɔ ɔman no abakɔsɛm mu. Hɔn fahodzi ne per a ankorankor bi tse Thomas Sankara dzii enyim no toow fapem maa Burkina Faso man ne nketsesi, no mpontu na nyimpa asetsena mu mpontu no nhwehwɛɛ ho anamɔntu. Ne haw nyinara ekyir no, Burkina Faso man no kɔ do gyina pintsinn, na ne manfoe kɔ do per yiedzi na daakye pa. +",3059,Latn,Fanti,fat +akannews,"Martin King Arthur Jnr a no ndwontowdzin nye Kofi Kinaata yɛ ndwontownyi a ɔagye abawdobɔdze ahorow wɔ Ghana, Ebibir na aborokyir. No mbɔdzembɔ wɔ no ndwontow abrabɔ mu ntsi, dodowara na wɔpɛ n’asɛm na wɔnntotow no ndwom biara adze. +Ɔwɔ ndwontow dwumadzi bi a afe biara no odzi a ɔtow nsa frɛ ndwontowfo ekukudam ma wɔdze hɔn enyimnyam bɛtaa ekyir. Ndwontowfo binom tse dɛ Sarkodie, Shatta Wale, Obrafuor, Keche, Pappy Kojo, Fameye, Edem, Nero X, Adina, Sefa, Stonebwoy, E.L., Sista Afya, Yaw Lucaz, Nemesis Loso, Lasmid na hɔn a wɔkeka ho nyinara dze hɔn enyimnyam abɛtaa dwumadzi no ekyir da. Dwumadzi ne dzin nye #MadeInTaadi. Dwumadzi no hyɛɛ ase afe 2016. Dɛ mbrɛ dwumadzi ne dzin tse no, ɔkɔ do wɔ Takoradze afe biara. Dwumadzi no hyɛɛ ase 2016 dze bɛpem 2020 no, ɔkɔr do wɔ Takoradze Afedzi Agoprama do na mbom 2021 dze no kɔr do wɔ Takoradze Nsaanondwuma Ntsetsee Suapɔn hɔn agoprama do ɔnam guamufo a wɔagye Afedzi Agoprama no abɔ do no ntsi. +Afe 2022 dze no, nna nkorɔfo enyi da kwan dɛ dwumadzi no bɛba do dɛ mbrɛ afe biara ɔba do no naaso Kofi Kinaata na n’apamfo nam abaɛfor sohyial midia Twitter do dze abɔto gua dɛ, #MadeInTaadi 2022 dwumadzi no remmba do ɔnam siantsir bi a ɔmmbor hɔn ahoɔdzen do no ntsi. Ɔnam dwumadzi no ntsi, dwumadzi ahorow wɔ hɔ a nna ɔkɔ do so. Iyi bi nye mbabun kasakyerɛ dwumadzi a Kofi Kinaata tow nsa frɛ mpanyimfo a suahu ahyɛ hɔn ma ma wɔnye Takoradze mbabun bɛkasa. Adzetɔn dwumadzi ahorow so ka dwumadzi ahorow a Kofi Kinaata dze ka no dwumadzi no ho afe biara wɔ Takoradze. Afe 2021 #MadeInTaadi dwumadzi no mpo, Kofi Kinaata dzii bi so wɔ Nkran a ɔyɛɛ krabɔhwɛ. +Ɔwɔ mu dɛ Kofi Kinaata ne #MadeInTaadi2022 dwumadzi no remmba do dze, naaso ɔdze ato n’ekyirtaafo enyim dɛ ɔwɔ amamfo hɔn dwumadzi ahorow do a obedzi agor ma wɔahwɛ no abɔ agye no do dɛ mbrɛ daa daa wɔbɔ gye no do no. Ɔsan so kaa dɛ, dwumadzi no remmba do dze, naaso otwar dɛ Ghanafo nyinara dze hɔn enyimnyam bɛtaa Takoradzefo hɔn afrenhyia sakramodu anaadɛ ankɔs afahyɛ no ekyir ma biribiara wie pɛyɛ. Ewiei no, ɔseraa n’ekyirtaafo nyinara dɛ esian biara a nkaabɔ a ɔtse dɛm no dze aba no, wɔmfa no bɔn nkyɛ no. +",2125,Latn,Fanti,fat +akannews,"Asona ebusua yɛ Mfantsefo hɔn ebusuakuw no mu kor. Wohuan hɔn “wɔmmperkwa, Ɔdodow a wɔako asa”. Hɔn ahyɛnsew nye Akonkoran, asɛsɛgua a akomfoowa ebien twetwer enyim na nkonkoran ebein gyinagyina do. Kor gyina benkum na kor so gyina nyimfa. Nkonkoran beenu yi hwɛ biara n’enyim. Afei aberwatsia kotow ahyera a sikamfutuw wɔ mu na aboatsena bebar ho, na aboa ɔsɔ so gyina dɛm ndzɛmba yi ho. +Abakɔsɛm kyerɛ hɛn dɛ tsetseberdo no, ɔbɔmbɔfo bi tsena ase. Aber biara sɛ ɔbɔmbɔfo yi rokɔ ha a, nonko, na sɛ ɔreba so a, nonko. Da kor bi a ɔnenam haban mu reyɛ ha no na ɔnye ɔbɔmbɔfo bi a ne dzin dze Ɔdomankoma hyiae. Nna onyim no ntsi ɔfrɛɛ no. Ɔdomankoma bɔmbɔfo yi bisaa no dɛ, “Awɛ, na ɔyɛ dɛn na aber biara a mubohu wo na wo nkotsee yi? Ɔbɔfo no yii no ano dɛ “Meyɛ ankonam ntsi na etɔ dɛ ihu monko no, na sɛ ibotum aboa me a,”. Hɔ ara na bɔmbɔfo Ɔdomankoma dze ne nsa hyɛɛ no bɔha no mu yii ahatadur a ɔaposa dze maa no kyerɛɛ no dɛ, ber a ɔnam rokɔ yi, sɛ ohu abowa biara a, mma onnku no mbom onkyi nsɔ no do na ɔbɛdan nyimpa na ma ɔdze no akɔ fie akɛyɛ no boafo. +Ɔbɔmbɔfo na daa no ase na ɔkraa no nye no dzii mpaapaamu. Afei, ɔbɔfo no ne dze n’egyen menaba no hyɛɛ no bɔha no mu dɛ afei ɔrohwehwɛ onua sen dɛ oboku abowa. Oenndu beebiara na ɔnye abowa wi hyiae. Ɔdze edur no sosɔɔ no do nanso ɔanndan nyimpa. Nna no wi noara na ɔdze gyina hɔ. Ɔkɔr do dze sosɔɔ mbowa ahorow pii do na oennya boafo biara. Afei nna afon no ara yie. Dza a ɔkae ara nye dɛ, “Sɛ nnyɛ boafo na morohwehwɛ a nkyɛ mbowa a m’egyaa hɔn ma wɔkɔ no nyinara yɛ nam ma no”. Nna n’enyidado asa. Ɔnam dɛ Ɔdomankoma ɔbɔfo no hyɛɛ no dɛ mma onnku abowa no ansaana ɔdze edur no asosɔɔ no do no ntsi, oenntum ennku abowa biara. +Afei nna ɔmaanam dze ne no ho reka ha ntsi ɔdwen dɛ ɔbɔkɔ fie akɛgye n’ahom. Dɛm ber no na n’enyidado asa. Dza ɔkae nye dɛ, ao! ɔbaako yɛ yaw. Onnyi obi a sɛ biribi tɔ n’enyiwa mu a obohuw ama no. Awerɛfir mu ara na ɔnye ɔsɔ bi hyiae. Ɔbɔfo no yii ahatadur no bio, nna no mu nsu no mpo so oekyikyi ara ma asa. Ɔto n’enyi hwɛ ne nyimfa na ohun dɛ edukuramunsu na ɔtaa hɔ yi. Ɔdze kɔbɔɔ mu na ɔposae kyin no mu nsu no guu ɔsɔ no do. Ɔnkɔhwɛ a, akataasia ɔsɔɔnɔ bi na ogyina hɔ yi. Ɔbɔmbɔfo no nye akaatsia no kasae na ɔgyee too mu dɛ ɔnye no bɔkɔ fie akɛtsena. Ɔnye no kɔr fie nye no kɛtsenae nyaa mbaa. Ɔbɔmbɔfo no hun dɛ mbowa a odzikan hu hɔn mu biara anngye no amma no ɔbaa gyedɛ abowa ɔsɔ pɛ ntsi ofi hɔ no, ɔdze no yɛɛ no nua ama sɛ ohu bi a oennku no. Ɔnam dɛ nna ohu ɔsɔ a onnku no ntsi, nkorɔfo too ɔbɔmbɔfo no na ne yer na ne mba dɛ Nsɔ-nanafo. Ɔno nye ndɛ Nsɔnafo yi. +Da kor bi, nna Nsɔnafo yi rutu kwan. Ber a wɔnam rokɔ no, Aberwatsia no yɛɛ no dɛ orugu nsu aba. No dɛm ntsi, ɔbɔmbɔfo na na ebusua no faa kwan dɛ worututu do. Owiei no, ɔfaa no kun na ne mba no. Aka kakra ma ɔabɛn hɔn no, ohun dɛ n’ebusuafo yi egyina atwe hɔn kɔn rohwɛ biribi wɔ haban no mu. Aberwatsia no enndu hɔ mpo na ɔtwee no kɔn dɛ ɔrohwɛ dza oesi wɔ hɔ no. Obisaa hɔn dza a oesi na woennyi no ano mpo na ɔtwee no kɔn hun dza osi hɔ no. Ohun dɛ, ahyera kɛse bi na sikamfutuw ayɛ mu ma ma ɔwɔ bi a no ho ayeyɛ nsensanee nsesanee hyehyɛn bebar ho yi. +Aberwa no tsiaa mu dɛ,” Na iyi na hom egyina ho yi! na sɛ obi bɛfa kɔ ɛ? Ɔkasae ara wiei no na ɔbɔɔ wurudu tamee suoo ahyera no mu. Hɔ ara na ɔwɔ na baae dɛ ɔrobɔsɔw aberwa no. Nkonkoran ebein bi a nna wogyinagyina onyankyenan bi a nna ɔbɛn Nsɔnafo yi no hun dɛ, Aberwa yi reyɛ edzi emia ntsi wotuu faa dze hɔn ntabam kɔhwee ɔwɔ no bram! dɛ nkyɛ ɔbaa no dze sikamfutuw no befi ɔwɔ no nsa akɔ fie. Ahohim ntsi, ɔbaa no no ho annyɛ har ma ɔwɔ no sɔɔw no pam! Iyi nyinara mu no na ɔbɔmbɔfo no na ne mba no gyina hɔ rohwɛ ɔbaa no ne nkongyaa a oriyi no. Ɔbɔmbɔfo no hun dɛ ne yer no nntum mma ahyera a sikamfutuw ayɛ mu ma no do ntsi, ɔkɔboaa no ma wɔdze kɔr fie. Ɔwɔ no bɔr no tum aberwatsia no ma owui. +Nsɔnafo no hun dɛ, sɛ hɔn na wui mpo a, Ɔammper kwa; ɔdze biribi aba fie. Iyi ntsi na wɔpaa hɔn Nsɔnafo “Wɔmmperkwa” no. Afei so wohun dɛ nkonkoran ebien no pɛɛ dɛ nkyɛ wɔgye hɔn na nkwa na biribi a owu dze mu no, ne gye yɛ gye na ntsi a. Nnoma ebien hɔn ndzeyɛɛ gyee Nsɔnafo no ma wɔdze hɔn yɛɛ hɔn nuanom. Iyi ntsi sɛ Nsɔnafo hu nkonkoran a, nna oehu hɔn nuanom. Ɔsɔ nso dɛmara. Iyi ntsi, ɔyɛ ekyiwadze ma Nsɔnanyi biara dɛ oboku abowa ɔsɔ na akonkoran. +",4283,Latn,Fanti,fat +akannews,"Soɛfo a ɔhwɛ mpɔwmudze nsɛm do, Owura Agyeman Manu ada no edzi dɛ asoɛe no dze anɛɛsefo robɔkɔ UK. Iyi yɛ nhyehyɛɛ a Ghana aban nye UK aban reyɛ a ɔbɔboa ma aban no enya sikasɛm ho mboa. Ber a wɔreyɛ sikasɛm ho nhyehyɛɛ a soɛfo a ɔhwɛ sikasɛm do dze too gua no no ho anokɔnkɔn na mbrahyɛbeguanyi a ��hwɛ Dormaa finimfin abatow mpesua do a noara so yɛ soɛfo a ɔhwɛ apɔwmudzen nsɛm do, Owura Agyeman Manu dze nsɛm yi too gua wɔ Mumu 5, 2022. +Ɔreda ne nsɛm edzi no, ɔkyerɛɛ nsɛm mu dɛ, dɛm nhyehyɛɛ yi nye dza yeedzikan nye Barbados ayɛ no yɛ pɛr a Ghana anɛɛsefo enya mu mfaso. Barbados manpanyin baa nserahwɛ wɔ Ghana na wɔ ne nserahwɛ no mu no na ɔnye Ghana aban yɛ nhyehyɛɛ dze hɔn nsa hyɛɛ nkrataa ase ma wotumii faa anɛɛsefo a wɔbor ɔha kɔr Barbardos +Owura Agyeman Manu dɛ, “Yegudo ara nye UK aban reyɛ nhyehyɛɛ a sɛ mpanyimfo (cabinet) gye to mu a, yɛdze hɛn nsa bɛhyɛ nkrataa ase a ɔbɔboa ma yeetum ahyɛ ase dze anɛɛsefo akɔ UK ma wɔkɔyɛ edwuma na wɔasan agye ntsetsee na mfe ebiasa ekyir no, wɔasan aba”. +Ɔkyerɛ mu bio dɛ, “Ghana aban benya biribi kakra efi sika a UK aban dze bɛba no mu. Sɛ nhyehyɛɛ no kɔ do wiei ma yɛhyɛase a, aban benya UK sika ɔpepe (1000 pounds) efi nɛɛsenyi kor biara a ɔbɔkɔ no ho na iyi bɛba abɔboa apɔwmudzen nhyehyɛɛ wɔ ɔman Ghana mu”. +Ebɔw bosoom wɔ afe 2022 mu na Barbados ɔman nyaa anɛɛsefo a wofi Ghana a hɔn dodow yɛ ahaebien ma wɔroboa hɔn amanaman a nsu etwa hɔn ho ehyia (island countries) no. Manpanyin a ɔwɔ Barbados,Mia Motley, wɔ ne kasaa mu daa n’enyisɔ edzi kyerɛɛ Ghana aban dɛ ɔaboa dze mboa a ɔfa apɔwmudzen ho akɛma amanaman ahorow. Iyi mu no so, binom so akyerɛ hɔn adwen dɛ nkyɛ ɔman no botum afa dɛm anɛɛsefo yi wɔ apɔwmudzen edwuma no mu wɔ Ghana ha yi ara. +",1713,Latn,Fanti,fat +akannews,"Kristiansom agye mbew wɔ ɔman Ghana ndɛ sen ɔsom ahorow no nyinara. Ɔman no no nyimpa na egyapadze nkanee a ɔkɔ do mfe du mfe du ntamu no da no edzi dɛ kristianfo wɔwɔ ɔman no dodow bor ɔman no mu nyimpa no mu ɔha mu eduasa. Yeyi Kristian nsɔr ahorow a wodzi kan bɔbɔɔ adze bi tse dɛ Katoleke, Angelekan, Mɛtɔdese na hɔn a wɔkeka ho gu nkyɛn a, ndɛ yi, nsɔr mpempem na wɔkan ma ɔnam do Kristiansom enya no dɔm a ɔwɔ wɔ Ghanaman yi mu no. +Mfeha duakron no mu a Kristiansom bodur ɔman Ghana, dɛm ber no Sika Mpoano, no ara na nsesa kɛse bi baa ɔman no no som na n’amambra abakɔsɛm mu. Ansaana Kristiansom n’akyerɛkyerɛfo bɛba ha no, nna Ebibisom na odzi hen wɔ mbew no do a nna wodzi hɔn ewuakɔr gyedzi na ntɔyɛɛ ekyir. +Kristiansom asomafo a nna tsitsir no ara fi Yiropo na Amɛrika Etsifi bodur ɔman Ghana mu wɔ mfeha duakron no mu a hɔn nye dɛ wɔrobɔ Kristiansom ho dawur, atserɛw mu na wɔatsetsew nsɔr wɔ mbew no do. Wohyiaa haw ahorow a bi nye dɛ tsemanmufo wɔbɔtoo hɔn no anngye annto mu, na nna wonntum so nye kuromfo no nndzi nkitaho wɔ hɔn kasaa mu. +Ɔhaw no nyinara ekyir no, asomafo no daa hɔnho edzi dzedzenndzen na wodzi dwumason wɔ Kristiansom no ne ntserɛw mu wɔ ɔman yi mu. +Wosisii skuul na ayarsabea a otuu Ghanafo no pii hɔn asetsena mpon. Wodzii dwumason so wɔ nwomasua hwɛɛ dɛ nkorɔfo tum kenkan na wɔkyerɛw, na wɔnam do dze mpontu baa Ghanafo no asetsena na sikasɛm mu. +Kristian asomafo no mbae ho aba nsɛnsɛm pii a binom kyerɛ dɛ hɔn mbae no bɔhohoor Ebibirmu gyedzisom na amambra a nna ɔwɔ hɔ no. Binom so kyerɛ dɛ nna hɔn mbae no ka Aborɔfo hɔ nhyɛdo amambu na hɔn nwiae nhyehyɛɛ no ho. +Botae ahorow yinom na ɔdze Kristian asomafo no bodur mbew no do na yɛhwɛ mbrɛ ndɛ Kristiansom agye dzin yi a, obi nnkɛka ɛ dza osi hɔn enyiwa do a wɔdze baa ha no wiee pɛyɛ. Iyi nye kwan a Kristiansom bodur ɔman Ghana mu a ndɛ yɛkan Ghanafo ɔpepe ɔpepe dɛ wɔyɛ Kristianfo no. Ndɛ yi, yehu Kristian asomafo no ndwuma a wobedzi no bi dɛ ogu do rokɔ do wɔ nsɔr nsɔr mpempem a ahyɛ ɔman no mu ma no mu. Yehu nsɔr ahorow a woretsetsew skuul na ayarsabea ahorow: binom yɛ dze ma ɔman no anaa aban no, na binom so wosi dɛ asɔr no n’egyapadze. +",2145,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nyimpa n’asetsena mu nsɛm yɛ dza Bɔadze noara nam ne nyimdzee do ahyehyɛ ama nyimpa. No mu biara nnyi hɔ a iyi fi mu a ɔbɛyie. Sɛ ikotsi no mu kor a, ɔdze no ho nsunsuando nam. Abɔdze mu no, Nyankopɔn yɛ no dɛ,odu ber bi wɔ nyimpa n’abrabɔ mu a, otwar dɛ ɔgye n’ahom. + +Nda yɛ kwan kor a Nyankopɔn yɛɛ a ɔboa ma nyimpa gye n’ahom na onya ahoɔdzen dze dzi ne daadaa dwuma. Nyimpa asetsena mu no, ndzɛmba ahorow pii na osiw dodow kwan ma wonntum innya nda a ɔsɛ dɛ wonya. Binom tum tsena kɛtɛ do araa ma adze kye ansaana enyikom aba na bi so mpo dze koraa. Ɔtɔfa bi a, itum hyia obi na ɔnam so ɔreda. Aso iyi nnyɛ haw a? Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ nyimpa dodow bɛyɛ ɔha nkyɛmu anan na wɔwɔ nda ho haw wɔ wiadze. Mpɛn pii no, nkorɔfo berɛ wɔ nda ho araa yie na iyi na brofo kasa mu no wɔfrɛ no “nsomnia”. Ɔyɛ tsebea a sɛ obi kɔ mu ɔmma nyimpa no nda yie anaa onyia no berɛ nda ho, dɛ anapa, ewiaber na nkankanara ewimber anaa anafua. +Apɔwmudzen edwumayɛfo kyerɛ dɛ dɛm tsebea yi yɛ yarba a ɔhaw nkorɔfo pii. Aso ɛbenadze na ɔdze dɛm nda ho yarba yi ba? +Odzi kan nye ɔberɛ a nkorɔfo kɔ mu wɔ hɔn daadaa dwumadzi bi tse dɛ edwumayɛ, skuulkɔ, na mpo hɛn daadaa nkitsahodzi mu. Ɔtɔfa bi a, abrabɔ mu adwendwen mpo dze berɛ kɛse ba nyimpa do a ɔmma onyia no nntum nnda yie. Tsebea anaa ɔberɛ a nyimpadua no kɔ mu mpo tum dze dɛm yarba yi ba. Dɛ nyimpa noara mpo nntum nda noara so mpo dze berɛ ba hɛn do na sɛ ɔba no dɛm a nna biribiara agye nsamu koraaa. +Dza ɔtɔ do bio a ɔmmboa ma nyimpa nntum nnda yie yɛ mber a yɛnnhyehyɛ no yie fa hɛn nda ho. Nyimpadua wɔ ne mber a ɔsɛ dɛ ɔda a nkyɛ ɔsɛ dɛ obiara hu na ɔhyɛ no nsew. Sɛ nyimpa enntum enndzi dɛm mber yi ma nsesa ba mu ara pɛr nna nyimpadua no ahyɛase rennya haw wɔ nda ho. Edwumayɛ anaa tsebea bi ntsi, ɔtɔfa bi, yetum twe mber a yɛdze da kɔ enyim anaa dɛ ekyir fi dza nyimpadua no nyim dadaw no ho. Dɛm tsebea yi na ɔma yetum ma yenya nda no. +Bio,kwan a yɛfa do bɔ hɛn bra so tum ma yenya nda ho haw. Hɛn dadaa dwumadzi, edzibandzi, nsunom na pii a ɔkeka ho so tum dze ɔhaw yi ba. Sɛ yɛhwɛ a, dodwara na wonndzidzi ntsɛm, wɔdze hɔn mber a wɔdze da no yɛ edwuma anafua na ɔnam dɛm ntsi wɔnnda ntsɛm, Dɛm abrabɔ yi dze nsesa ba mber a nyimpadua no nyim dadaw no na ɔdze hɛn kɔ tsebea a ɔtse dɛm mu. Obi mpo tum ka dɛ medze me mber a medze da no reyɛ edwuma na ekyir yi maada ahyɛm u. Iyi mmboa nyimpadua no na bowie ekyir na yewura dɛm tsebea yi mu .Nsanom, anadwe edzidzi na kɔfe no nnome so tum gyina nyimpadua no mu kyɛr a otum ma nyimpadua no hyia nda ho haw. +Adwen mu ndzeyɛɛ bi tse dɛ baepolar, nyimpadua akwaa ho yaw, suro na pii a ɔkeka ho no yɛ kwan kor so a ɔma nyimpa hyia nda ho haw. Nhwehwemu kyerɛ dɛ nyimpa dɔm bɛyɛ ɔha nkyɛmu eduanan a wɔwɔ nda ho yarba na wɔwɔ adwen mu haw. Dɛm tsebea no mpo ma adwendwen mbordo ma nyimpa ne nda ho haw no gye nsamu koraa. +Kwan kor so a yetum nya nda ho yarba yɛ ndur a yɛfa kɔ nyimpadua no mu no no ho nsunsuando. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ, ndur a wɔdze ko ɔberɛ, esikyire yarba, ntsehyeewa na mbogya mbordo no ho nsunsuando tum ma nyimpadua no nya nda ho. +Dza otwa tun wɔ akyerɛw yi mu a ɔdze nda ho haw ba nye hɛn apɔwmudzen ho nsɛm a ɔnnkɔ yie. Yarba ahorow pii na sɛ ɔba nyimpa do a ɔgye ne nda fi ne nsamu prɛko pɛr. Esikyire yarba, yarba a ɔma nyimpadua no wosow, kokoram, wɔwbɔ na akoma ho yarba nyinara yɛ dza ɔma nyimpa tum kɔ dɛm tsebea no mu. Nkorɔfo a wɔwɔ dɛm yarba yi mu pii na wonntum nnda yie koraa a ɔnnyɛ hɔn mfomdo. +Sɛ epɛ dɛ itum da yie dɛ mbrɛ nyimpadua no hia a, ohia ma dɛ yɛbɛhyehyɛ hɛn mber a yɛdze da no yie na yɛbɛda ntsɛm ewimber biara amma berɛ ammbɔtɔ nyimpadua no do. +Bio, ho behia dɛ yɛbɔhwɛ hɛn edzibandzi yie; dɛ nnkedzidzi pii wɔ ber a aka mber kumaa bi ma ada. Afei otwar dɛ yeyi nsanom akwa fi hɛn abra mu na yɛtsew Kafeein no dodow a ɔkɔ nyimpadua no mu no do. Dza ohia kɛse so nye dɛ yebesiesie bea a yɛda no ma hɔ ayɛ ahomka ama nda. + +Nda ho haw anaa yarba tum ma nsunsuando pii ba nyimpa n’abrabɔ mu a ɔsɛ dɛ yɛhwɛ yi no akwa fi hɛn daadaa atsena mu. +",3975,Latn,Fanti,fat +akannews,"Abaɛfor mfir a wodzi dwuma dɛ nyimpa adwen yɛ adze bi a abɛgye hɛn wiadze yi abɔ do. Abaɛfor mfir a wodzi dwuma dɛ nyimpa adwen yi, wotwa no sin frɛ no “AI” wɔ Borɔfo kasa mu. AI yɛ abaɛfor mfir a wɔakeka abobɔ mu a ɔma mfir kwan ma wotum hwɛ nyimpa adwen no dwumadzi binom ho dzi bi. Binom so kyerɛkyerɛ mu dɛ, ɔyɛ abaeɛfor mfir a wɔakeka abobɔ mu a ɔma kwan ma mfir no tum dzi dwuma binom a nyimpa dasanyi n’adwen dzi no pɛpɛɛpɛr. +Ɔyɛ adze bi a ɔbɔbɔɔ adze afe 1950 na 1960 mu na mbom dɛm mber no, nna wiadze nnhyɛɛ da ara mmbuei ntsi, nna nyimpa dodowara nnhyɛ da ara nnyim ho hwee. Ndɛ mber yi dze, AI no kookootsew ber edu. Atsew egu gya mu repaapaa tseta tseta. Iyi ama beebiara a ebɛfa no, etse ho asɛm. +Fitsi ber a AI gyee dzin wɔ Ghana no, ɔnam anwanwandwuma a otum dzi no ber tsiaba bi mu no ntsi, Ghana akyerɛkyerɛfo na enyimdzefo dodowara na wɔkasa tsia dɛ ɔrebɛma Ghana esuafo abɛyɛ akwadwefo. Binom mpo kyerɛ a, AI rommboa esuafo ma wɔnndwen nnkɔ ekyir. Binom so kyerɛ dɛ ɔyɛ adze bi a ɔrebɛma nkorɔfo edwuma abɔ hɔn. Hɔn a wonyim dwuma a AI tum dzi wɔ nwomasua mu no dze, wonndzi ho agor koraa. +Dɛm nkorɔfo a wonndzi AI ho agor wɔ nwomasua mu no, kor nye Ɔbemfo Douglas Adjei. Ɔbemfo Douglas Adjei nye Suapɔn panyin ma Nwomasua bea a wɔhwɛ Abɔdzenyansapɛ na Abaɛfor mfir do wɔ Oguaa Suapɔn (UCC). Ɔdze asɛm bi too gua wɔ Anamoah-Mensah nhyiamubea a ɔwɔ Simpa Suapɔn mu Yawda Dzifuu10, 2023 ber a nna esuafo a wɔabɔ hɔn abɔdzin a odzi kan no ridzi hɔn nhyiamu a wɔyɛ no afe biara no. Nhyiamu no ne mpɛn a ɔtɔ do esuon ase no na Ɔbemfo dze asɛm yi too gua na dza ɔkae no bi na ɔka do yi: +“AI mfir yɛ adze bi a abɔsɔɛ hɛn a yennkotum eyi no akwa. Amanaman ahorow na wɔagye ato mu wɔ hɔn nwomasua mu. Dɛm aman no bi nye China, Japan, Amereka, Turkey, Ngyiresi Aborɔfo, Germany, Frɛnkye, Canada, Finland, India, Denmark, Switzerland na dza ɔkeka ho. Menngye nnto mu dɛ nkorɔfo keka dɛ ɔma esuafo yɛ akwadwer wɔ adzesua mu. Me haw kor a mowɔ no wɔ ho nye dɛ ɔnnda pɛrpɛryɛ edzi osiandɛ hɔn a wonyim n’adzeban no dze dzi dwuma a, ɔkɔ tsia hɔn a wonnyim no. Ɔyɛ adze bi a otwar dɛ hɛn a yɛyɛ suapɔn akyerɛkyerɛfo no mpo yɛgye to mu ma esuafo dze dzi dwuma”. +Nhyiamu no ase no, etsitsir ahorow na wɔtoo nsa frɛɛ hɔn ma wɔbɛkyɛɛ hɔn nyimdzee. Hɔn nye Ɔbemfo Mawutor Avoke a ɔda Simpa Suapɔn no ano, Germanyman no n’anamusinyi ma Ghana Daniel Krull, Ɔbemfo Awaisu Imurana Briamah, Ɔbemfo Edward Appiah, Ɔbemfo S.K. Asiedu-Addo na Ɔbemfo Okunyin Telse Iwers. Dwumadzi no yɛ nda ebien dwumadzi a wodzi no afe biara. Afe 2023 dze no nye mpɛn esuon a dwumadzi no akɔ do. +",2571,Latn,Fanti,fat +akannews,"Aburi yɛ Akwapim nkurow no no mu kor. Sɛ ifi Nkran rokɔ hɔ a, ɔnnkyɛr koraa na edu hɔ. Aburi na sɛ ekɔ a ibohu bea bi a ɔahyɛda ayɛ turo bi wɔ a wɔtaa frɛ hɔ “Aburi Botanical Garden” no. Ɔyɛ asaase yantamm a ne kɛse yɛ ekɛse ɔhaeduosia na wɔayɛ dɛm ture yi wɔ do. Sɛ yɛhwɛ turo no ne kɛse a, no mu ekɛse ebiasa pɛr na wɔdze ayɛ turo no. Dza aka no nyinara da hɔ a wɔdze ayɛ kwaa a no so odzi dwuma pii. +Abakɔsɛm a ɔtaa ture yi ekyir. +Ber a nkyiresi aborɔfo a wobedzii ɔman Ghana do bae no, wɔtahyee ɔman Ghana mu nyinara yɛɛ ndzɛmba ahorow pii. Wɔyɛɛ skuul, nsɔrnsɔr, ayarsabea na pii a ɔkeka ho. Aburi ture so yɛ bea kor a wɔyɛɛ no wɔ Aburi wɔ Epue Mantɔw mu. +Afe 1842 mu no, aborɔfo yi dzii kan yɛɛ adwen dɛ wɔbɛyɛ turo no wɔ bipɔ no do nanso dɛm nsusui no enntum ammba mu. Nna mpanyimfo a wɔwɔ aban mu no nnhu mfaso biara a ɔwɔ ho dɛ wɔbɔbɔ kaw dze ayɛ turo no na iyi ma hɔn mpɛn ebien a ɔtɔ do no so ammba mu. +Ebɔw bosoom wɔ afe 1890 mu mbom na abrewa yi poka kwan mu ma wotumii yɛɛ ture no. Panyin a ɔgyee too mu hwɛɛ ma wɔyɛɛ nye Germany Basel ɔsomfo panyin, W. Brandford Griffith. Mpanyimfo hyɛase yɛɛ ture no na nyia wodzii kan faa no dɛ ɔhwɛfo a odzi kan nye owura William Crowther. Nna owura yi wɔ nyimdzee soronko wɔ ture ne nyɛe mu. +Ɔnam nyimdzee a nna Owura yi wɔ no wɔ mbrɛ wosi twitwa akwan toto asaase mu siesie mu dɛ turo no boaa no ma odzii dwumason ma ture no yɛɛ kra bɔhwɛ. +Ɔhyɛase duaduaa ndua na nhyiren pii wɔ ture no mu wɔ asaase yantamm a ne kɛse yɛ ekɛse esia na ekyir pɔw awɔtwe. +Dwuma a wodzii dze yɛɛ ture yi annyɛ gyan na ɔno nye ndɛ Aburi turo yi a abɔdze ahorow pii ahyɛ mu ma no. Hɔ yɛ bea a sɛ ekɔ hɔ a, ibohu ndua ahorow; akɛse na nkakramba a hɔn edzin a wɔdze frɛ hɔn wɔ abɔdzenyansapɛ adzesua mu no bɔbɔ ho. Nyimpa pii na wɔbɔ anan fi mbeambea kɔ hɔ kɔbɔ hɔn enyi ɔkɔhoma na wɔgye hɔn enyi. +Sɛ ekɔ ture no mu a, haban a wɔdze ayɛ dan, ɔbotan a wɔdze ayɛ ture, wimuhɛn dadaw na ndua ahorow pii na ibohu wɔ hɔ. +Mpanyimfo annyɛ ture no kwaa mbom hɔn nsusui no na ama ndɛ yi ɔman no tum nya sika fi dze yɛ ɔman no no mu edwuma. +Nnyɛ sika nko na ɔma yenya mbom nkorɔfo pii so na woenya edwuma reyɛ wɔ mu dze rohwɛ hɔn ebusua. +",2158,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mpanyimfo se, “Mma mmpɛ ntsɛm mmbua atsɛn” dze, eso akɛba no dɛ amamfo binom ebu hɔn enyi egu mpanyimfo asɛm yi do. Ɔno nye dɛn? Atsɛn a amamfo bua no ntsɛmpa do reyɛ agye hɛn man yi abɔ do. Sɛ yɛka atsɛn a amamfo bua no ntsɛmpa do a, ɔyɛ ber a obi a amamfo susu dɛ ɔyɛ ewi no, wɔdze akodze ahorow tse dɛ ndua, mbobaa, sekan, adar anaa adze biara a hɔn nsa bɛka no pira no, bor no anaa woku no. +Ɔtɔ fa bi a, wotum dze nkorɔfo a wɔtsetse dɛm no fa atseetsee ahorow mu. Binom mpo tum sa onyia wosusu dɛ ɔyɛ ewi no asede, kootar anaa edubɔn ma owu. Binom so tum dze sekan anaa adar twitwa hɔn a wɔtse dɛm no dɛ nantwi nam. Binom so tum siw hɔn a wɔtsetse dɛm no abo bor hɔn ndua ma wɔyɛ mberɛw anaa wowu. Binom dze, wɔabor hɔn ma wɔagogow no, wɔdze kresin anaa fangoo gu hɔn do pa gya to mu hyew hɔn dwɛɛ a ɔyɛ awerɛhowsɛm a otwar dɛ aban hwɛ dze ne nan si famu siw ano kwan. +Mpanyimfo dɛ, “Sɛ papa da hɔ na biribiara annka a, ɔnnkɛyɛ kyerɛdɛ”. Amamfo a wɔdze hɔnho gye ndzeyɛɛ bɔn a ɔtse dɛm mu no kyerɛ a, wɔwɔ hɔn siantsir. Siantsir bɛn? Hɔn siantsir nye dɛ, hɔn a wɔtse dɛm yi, mekyerɛ hɔn a wosusu dɛ wɔyɛ ewifo yi haw hɔn adwen yie. Ber a amamfo yi berɛ tsew hɔn enyim fifir yɛ edwuma nya sika yɛ hɔn egyapadze no, na hɔn a wosusu dɛ wɔyɛ ewifo yi dze sema kakra bi ebowia kɔ. Dza otwa hɔn nson mu no nye dɛ, sɛ wonya kwan wia ndzɛmba no dɛm a, wɔtɔn no adefoode dze sika no kɔnom ndubabɔn. +Bio, amamfo kyerɛ a, hɔn a wosusu dɛ wɔyɛ ewifo anaa ewuradan yi yɛ hɔn a hɔnho yɛ hu kɛpem dɛ, ber a worukowia adze no, wɔboa hɔnho. Ebɛn ahoboa a? Wɔdze akodze ahorow tse dɛ sekan, ekuma nkakramba na adze biara a n’ano yɛ ndam hyɛ hɔnho. Ɔtɔ fa bi mpo a, binom tum siesie hɔnho araa kɛpem dɛ, ber a wɔdze ndzɛmba a ɔtse dɛm ahyɛ hɔnho no, wɔsan so dze itur ka ho ntsi sɛ ɔkɛba no dɛ aperaper ba mu a, na wɔdze epira anaa wɔdze eku onyia wɔnye no bɛper no. Ɔtɔ fa bi mpo a, wotum to mbɔndar. Iyi si ber a onyia woruwia no no yɛ ɔbaa na ɔmmpɛ dɛ ɔma noho kwan no. Iyi ma amamfo hu hɔn dɛ wɔyɛ nyimpabɔmfo a hɔn saso bi mmbaa da ntsi sɛ hɔn nsa suo hɔn mu a, wɔmmfa hɔnho nnkyɛ hɔn korakoraa. +Dza otwa amamfo nson mu kɛse kɛse wɔ hɔn a wosusu dɛ wɔyɛ ewifo no ho no nye dɛ, ber a wɔakyer hɔn no a wɔannyɛ hɔn hwee na wɔdze hɔn kɛma aporisifo no, aporisifo yi nnyɛɛ hɔn hwee; wɔdze hɔn to fiadze mber kakra na wogyaa hɔn ma wɔsan bɔtoa hɔn ndzebɔn do bio. Dɛm ntsi, amamfo nngye aporisifo nndzi bio ntsi wonnhu mfasodze a ɔwɔ do dɛ sɛ wɔkyer hɔn a wosusu dɛ wɔyɛ ewifo yi a, wɔdze hɔn kɛma hɔn tse dɛ mbrɛ Ghana mbra tse no. Iyinom na siantsir ahorow a ɔka ho ntsi na amamfo dze mbra hyɛ hɔn nsamu yɛ dza wɔpɛ ber a wɔkyer hɔn a wosusu dɛ wɔyɛ ewifo no. +Ndzeyɛɛ a ɔtse dɛm no, ebɛn asɛm na Ghana amanbra no ka fa ho? Atsɛn a amamfo bua no ntsɛmpa do no yɛ bɔn kɛse kɛse wɔ hɛn mbra baatan no mu. Woetsintsim no wɔ “Act 29” a ɔwɔ ɔman no ne “Criminal Code” a ɔbɔbɔɔ adze afe 1960 mu no. Mbra no mu no, Ɔfa 46 kyerɛ a, “Obiara a ɔtwe sekan no wu wɔ sekan ano”. Nna tserɛ, obiara a obedzi ewu no, ɔman no bobua ma woekum no bi. Ɔfa 47 so kyerɛ a, “Obiara a ɔbɛfa kwan bɔn do ahyɛ da ara eku obi no, odzi fɔ wɔ owu enyim”. Ɔfa 48 so kyerɛ a, “Obiara a ɔbɔbɔ ne tsir mu pɔw dɛ obedzi ewu no, obu ewudzi mbra a ano yɛ dzen a odzi kan no do na iyi ma odzi fɔ wɔ mbra no enyim”. Bio, Ɔfa 48 so kyerɛ a, “Obiara a ɔfa kwan bɔn do anaa ɔhyɛ da ara pira obi fofor no, obu ewudzi mbra a n’ano yɛ dzen a otsia ebien no do na iyi ma odzi fɔ wɔ mbra no enyim. +Mbra ahorow a ɔbata ndzeyɛɛ a ɔtse dɛm ho no mu bi nye nye. Dɛm ntsi, otwar dɛ sɛ amamfo nsa suo hɔn a wosusu dɛ wɔyɛ ewifo mu a, wɔdze hɔn kɔ poristeehyen kɛma aporisifo. Otwar dɛ sɛ amamfo kyer hɔn a wɔtsetse dɛm na wɔdze hɔn kɔ poristeehyen a, aporisifo no dze hɔn fa mbra kwan do. Sɛ obiara yɛ n’afa mu dze a, ndzeyɛɛ a ɔtse dɛm yi ase botu wɔ hɛn man yi mu. Yɛmma Ghana ndzi kan wɔ hɛn adze nyinara mu. +",3845,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ebibiman yɛ ɔman a Nyame ehyira papaapa. Ɔba no Ɔdomankodze ahorow a, Ebibiman wɔ ne nyinara bi. Dɛ ɔyɛ sɔɔfee, nkyen, sikakɔkɔɔ, dɛnkyɛmbo, fangoo, atɔsodze ahorow, eduaba, dɛtse na adze na adze dze, Ebibirman wɔ ne nyinara bi. Ɔtɔ fa bi a, dza aborofo na hɔn a woetwa Ebibiman ho ehyia hu bibinyi anaa ebibifo dɛ yɛyɛ nkorɔfo binom a hɛn adwen wɔ famu nkankan sɛ ɔba no abɔdzenyansapɛ, nkontaabu na abaɛfor mfirdwuma ho a, naaso ɔnntse dɛm bi. +Ndzɛmba ahorow a ebibifo ayɛ na wogu do reyɛ no bor ntsease do. Ndwumakuw akɛse na nyimpa etsitsir na wofi Ebibir afamu a wɔrobɔ hɔnho mbɔdzen araa yie a wɔsɛ abawdobɔdze. Ekunyin binom tse dɛ Alatanyi Dangote robɔ no ho mbɔdzen papaapa. Hɛn wura Kwadwo Sarfo Kantanka so robɔ no ho mbɔdzen yie. Ɔnnyɛ nwanwa dɛ, wiadze n’afɛndzanan nyinarafo enyi ahyɛ ase rokɔ Ebibiman ho. +Asɛm pa bi fi Alataman mu aba. Ebɛn asɛm a? Alata edwumakuw a wɔfrɛ hɔn Uniccon ayɛ abaɛfor ohonyi nyimpa a ɔka kasahorow nkorkor akron. Wɔfrɛ abaɛfor ohonyi nyimpa yi Omiefe. Omiefe abɛyɛ abaɛfor ohonyi nyimpa a odzi kan wɔ Ebibiman mu. Kasahorow a ɔka nye Borɔfo kasa, Frɛnkye, Arabeke, Kiswahili, Pigyin, Hawosa, Yoruba, Igbo na Afrikanse. +Wɔayɛ abaɛfor ohonyi nyimpa yi Igbonyi. Ne tsentsen yɛ abasa nsia (6ft) na ɔyɛ ɔbaasima mapa a oribedzi dwuma aboa Ebibiman. Yɛma Uniccon edwumakuw no ayekoo na yɛsan ma ɔbaa pa Omiefe so abayie. +",1360,Latn,Fanti,fat +akannews,"Agodzi kyakya yɛ adze bi a agye dzin wɔ hɛn man yi mu a nkorɔfo pii dze hɔnho agye mu; mbaa, mbanyin, mpanyin na mbofra nyinara tow kyakya yi bi. Ɔyɛ kyakya bi a ɔma nkorɔfo kwan ma wɔdze sika to agodzi ekuwekuw ahorow ekyir na sɛ biribiara kɔ yie ma hɔn a, wonya n’ekyir sika pii. Agodzi ekuwekuw a nkorɔfo dze hɔn sika to hɔn ekyir no bi nye bɔɔlbɔ, mbirikatu, kutukubɔ, kɛntsɛn bɔɔlbɔ, mpɔnkɔ na mbɔdɔm mbirikatu, ludu na agodzi ahorow binom a wɔkeka ho. Dza ɔbɛkaa ho nnkyɛree nye wimuhɛn dze no. Wɔfrɛ no Borɔfokasa mu “Aviator”. +Agodzi ndwumakuw a wɔwɔ Ghanaman yi mu no bor eduonum (50). No mu binom na wɔka do yi: Bet9ja, BetBonanza, Betfred, Blackbet, BoyleSports, Coral, Paddy Power, Unibet, William Hill, 888sport, Betbiga, Surebet247, Fortunebetng, Interbet, Nairabet, Betnaija, 1960bet, Betfair, Ladbrokes, Sportingbet, Supabets, Betmaster, Fortunebet, Betyetu, SafariBet, 22Bet, Betfair, Mozzart Bet, Betlion, Betway, Betpawa, 1xbet, Premier Bet, Soccabet, Mybet, BetPlanet, Betfair, Bet365, Melbet na pii a wɔkeka ho. +Dza otwar dɛ ihu nye tow a Ghana aban dze ato agodzi kyakya ahorow no do na nsunsuando a ɔdze brɛ hɔn a wɔtow kyakya no na ndwumakuw a kyakya no yɛ hɔn dze no. Tow a Ghana aban dze ato agodzi kyakya do no, wɔfrɛ no Agodzi Tow. Ghana aban no dze ato agodzi ahorow nyinara a ɔwɔ ɔman no mu no do. Asoɛe a Wɔgyegye Ghana tow na wɔbɛgyegye tow yi. Dɛ mbrɛ aban biara dze tow yɛ no, wɔbɛgyegye tow yi dze ayɛ mpontudwuma na aban n’enyidoadzehu ahorow binom ma ɔman no etu mpon. +Tow no ne ɔha nkyemu a aban no dze aba no yɛ du (10%). Iyi kyerɛ dɛ, sika biara a agodzi kyakyawuranom benya no wɔ agodzi kyakya mu no, aban ne dze ɔha nkyemu du (10%) na ɔwɔ mu. Iyi kyerɛ dɛ, sɛ agodzi kyakyawuranom nya sidi du (¢10) a, aban ne dze sidi kor (¢1) na ɔwɔ mu. Hɔn a wɔtow kyakya no so, sika biara a wobedzi biara no, aban ne dze ɔha nkyemu du (10%) na ɔwɔ mu dɛmara. +Ohia dɛ ibohu dɛ Ghana aban n’agodzi tow no yɛ nhyɛ ketsee ma agodzi kyakyawuranom na hɔn a wɔtow no. Sɛ kyakyawuranom bi anaa kyakyanyi bi enndzi do a, aban no wɔ ho kwan biara dɛ ɔdze no fa mbra kwan do anaa ɔbɔ wo kaw. +Dɛ mbrɛ tow no yɛ kaw fofor a aban no ebu egu kyakyafo do no, ɔyɛ tow a ohia a ɔbɔboa aban no ma oeenya sika dze ahwɛ ma mpontundwuma akɔ do wɔ hɛn man yi mu. Ɔyɛ nhyɛ ketsee dɛ kyakyawuranom na kyakyafo nyinara hwɛ dzi do. Mbom asɛmbisa a ɔwɔ ho nye dɛ, aso oye dɛ aban dze tow a ɔtse dɛm ato agodzi kyakya do? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn sohyial midia mprama ahorow no nyinara do. +",2486,Latn,Fanti,fat +akannews,"Saglemi Aban adan no yɛ adan dwumadzi bi a nkyɛ aban hyehyɛe dɛ ɔmbɔboa ntsew ɔhaw a Ghanafo wɔ no wɔ adan nsɛnsɛm ho no do. Seseiara dze, aban biara a ɔbɛba do no yi enyi ma enyidoadzehu kɛse a ɔtse dɛm no ma aka nwuramu. Wonoaa no dɛn na ammben? +Afe 2012 na Ghana mampanyin dadaw John Dramani Mahama dze asɔw bɔɔ famu wɔ dwumadzi no ho. Adan yi wɔ Saglemi a ɔbɛn Tsopoli wɔ Ningo – Prampram Mansin no mu. Mfe dubiako nye yi (2012-2023), adan no nnyɛɛ krado a Ghanafo benya kwan akɛtsena mu ɔnam siantsir ahorow a merebɛda no edzi wɔ akyerɛw no mu ntsi. +Siantsir tsitsir a adan yi nnyɛɛ krado nye dɛ, aban ahorow a aba fitsi afe 2012 eyi hɔn enyi ama enyidoadzehu no. Mampanyin dadaw John Dramani Mahama, ɔnoara a ɔdze enyidoadzehu no bae no enntum ennwie na n’aban fii do. Ofi hɔ no na mampanyin Nana Addo Danquah Akuffo Addo n’aban so baa do. Bɛpem ndɛ, adan a dodowara ayɛ krado no aka nwuramu a amamfo so kɔ do ara berɛ wɔ adan nsɛnsɛm ho. +Siantsir kor so a adan no aka nwuramu no nye pɛrpɛryɛ ho nsɛnsɛm. Nokwar pɔkyee biara mmfii mu mmbae dze, eso nkorɔfo kyerɛ dɛ sika a wɔdze ahyɛ adan no mu no so. Ɔnam do ma mpanyimfo a wɔda dwumadzi no ano no resɛɛ sika a nkyɛ onnyi dɛ wɔsɛɛ wɔ ho a ɔmmboa ma adan no ne nsii nnkɔ do. +Saglemi Adan a aban eyi enyi ama no yi yɛ adze bi a orinya nsunsuando bɔn wɔ ebusuafo na amamfo a wɔayɛ krado dɛ wɔpɛ dan no mu atsena no bi no do. Iyi kyerɛ bɔhyɛ a Ghana aban adadaw na afofor nyinara nntum nndzi do no. Iyi san tserɛw gyedzi a Ghanafo nnyi wɔ aban biara a ɔbɛba mu no so. +Dɛ mbrɛ aban da ho ara eyi enyi ama adan no, asɛmbisa a ɔwɔ ho no nye dɛ: “Aso aban no bɛba mu abatoa adan no do? Sɛ ɔbɛba mu a, ber bɛn?” Mber nko na ɔbɛkyerɛ. Dza miribisa nye dɛ, “Aso Ghanafo dodowara bɔkɔ do adeda nkorɔfo hɔn fiadze enyim ekesi da bɛn? Aso nkorɔfo bɛka adan a no bo ayɛ dzen ho nsɛnsɛm ekesi da bɛn? Aso wɔnoaa no dɛn na ammben?” Nna aso. +",1881,Latn,Fanti,fat +akannews,"Aston Villa bɔɔlbɔkuw apam hɔn kookyi a wɔfrɛ no Stephen Gerrard ber a ndzɛmba nnkɔ yie mma hɔn no. Ɔnnkyɛree biara na nsɛnkyerɛwfo bisaa Stephen Gerrard faa ne dzibew dɛ Aston Villa kookyi ho ber a nna bɔɔlbɔkuw no gye no ho a ɔnngye wɔ afe yi Ngyiresi Bɔɔlbɔkuw Bɔɔlbɔ Baatan Akansi (EPL) mu. Nyiano a Gerrard dze maa hɔn no nye dɛ, ɔno ɔyɛ ɔkofo a onnsuro hwee ntsi dza ɔtse biara no, ɔmmpaa abaw. Ɔbɔbɔ no ho mbɔdzen na mbrɛ ɔtse biara oetum asesa ndzɛmba ama bɔɔlbɔkuw no. Nsɛm a Owura Stephen Gerrard, Liverpool bɔɔlbɔkuw no hɔn nkan no somfo a odzii akotsen yie maa hɔn no kae yi nyinara no, ne tɛkyerɛma annkyɛr wɔ bɔɔlbɔkuw no mu ma Yawda ewimber Ɔbɛsɛ 20, 2022, Aston Villa bɔɔlbɔkuw no dze abɔ to gua dɛ, Owura Stephen Gerrard dze ne ndzɛmba egu famu bɔkɔɔ dɛ Aston Villa bɔɔlbɔkuw no no kookyi. +Aston Villa bɔɔlbɔkuw no anntweɔn ma Stephen Gerrard nye bɔɔlbɔkuw no enndu fie mpo; wɔtse hɔn bɔɔso mu a ɔnye bɔɔlbɔkuw no reba fie fi London ber a wɔnye Fulham bɔɔlbɔkuw no ekesi akan no na wɔdze bɔtoo gua wɔ sohyial midia Toweta na hɔn intanɛtse adze do dɛ, “Aston Villa Bɔɔlbɔkuw no botum aka esi do tadua dɛ kookyi panyin Stephen Gerrard egya ne dzibew ato hɔ ber yi”. Asɛm a bɔɔlbɔkuw no ne kasamafo so dze pee do no nye iyi, “Yɛpɛ dɛ yɛda Owura Stephen Gerrard ase wɔ n’edwumadzen na n’ahofama na yɛma tsirnkwa wɔ dza ɔbɛyɛ no daakye no nyinara mu”. +Stephen Gerrard efi bɔɔlbɔkuw no mu ber a ndzɛmba nnkɔ yie mma hɔn no. Afe yi Ngyiresi Bɔɔlbɔkuw Bɔɔlbɔ Baatan Akansi (EPL) mu no, Aston Villa esi akan dubiako (11) na woedzi konyim ebien (2) pɛr. Aston Villa bɔɔlbɔkuw no kitsa amba akron (9) a wɔdze da duesuon (17th) bea hɔ a wɔdze atsena kaw akron (-9). Yawda ewimber Ɔbɛsɛ 20, 2022 a Stephen Gerrard dze ne dzibew too ho dɛ Aston Villa kookyi no, Aston Villa bɔɔlbɔkuw no tuu kwan kɔr Fulham bɔɔlbɔkuw hɔn fie Craven Cottage kɛgyee kaw pɔrpɔr ebiasa hyɛɛ hɔnho a woenntum anntsew mu kor mpo. Nokwar, ndzɛmba mu ayɛ dzen ama Owura Stephen Gerrard na Aston Villa bɔɔlbɔkuw no. Nyame nka hɔn nyinara ho. +",2019,Latn,Fanti,fat +akannews,"Wɔwoo Ama Ata Aidoo Ebɔw 23, 1942 wɔ Abeadze Kyiakor a ɔbɛn Akyemfo wɔ ndɛ Ghana, nkan no “Gold Coast” anaa Sika Mpoano. Ɔyɛ Ghananyi kodzikyerɛwfo na kasadwin mu kunyin a ɔnam n’akyerɛw do abɔsom Ghanaman, Ebibiman na wiadze n’afɛndzanan nyinara. Ɔyɛ Mfantsenyi na Finimfin Mantɔw mu dehye mapa a wɔtseetsee no wɔ Mfantse amambra mu. Ɔyɛ obi a ɔnam n’akyerɛw do enya nsunsuando wɔ dodowara hɔn abrabɔ do. +Ne kasadwin akwantu mu no, ɔdze akokodur kyerɛwee faa nsɛntsitsir a ɔfa mbaa ho, amambra na Aborɔfo hɔn nhyɛ aban no ho. Ɔkyerɛɛw akyerɛwtsen bi a ɔgyee dzin na ogu do ara gye dzin. Iyi nye n’akyerɛwtsen a odzi kan. Dɛm akyerɛwtsen no ne dzin nye “Our Sister Killjoy” a ɔkyerɛɛw no afe 1977 mu. Kasadwin yi kasa Aborɔfo amambra, tsitsir mbaa na mbaa, mbanyin na mbanyin na nyimpa na abɔdze nkaa hɔn awar ho na nsunsuando bɔn a onya wɔ Ebibirman do. N’akyerɛw mu no, ɔdze Ebibir mu kusum akyerɛw kɛkyɛ ahorow no dze foraa ndɛmbadze. Iyi ma n’akyerɛw biara yɛ soronko fi afofor dze ho korakoraa. +Sɛ edze n’akyerɛwtsen a nna ɔpɛ no kyerɛw papaapa no to nkyɛn a, Ɔbemfo Ama n’ahwɛgor ahorow nyinara no yɛ adze a ɔkyee bɔhwɛadzefo ankasa. Mfatoho nye n’ahwɛgor “Anowa” a ɔkyerɛɛw no afe 1970 mu no. Ahwɛgor no fa obi n’apɛdze ho na dza n’apaamufo anaa ne mamfoe rohwehwɛ dɛ ɔnyɛ ho. Kor so nye “The Dilemma of a Ghost” a ɔkyerɛɛw no afe 1964 mu no. Ahwɛgor no so kasa fa suahu a Ebibiman esuafo a wɔkɔ aborɔkyir kosua adze no nya ber a wɔdze hɔn adzesua ba ewiei na wɔba fie no ho. Asɛntsitsir a ɔwɔ mu nye amambra, tsitsir nye mbrɛ nkorɔfo fa do da hɔn amambra edzi na mbrɛ nkorɔfo hɔn amambra do huan ɔnam amambra fofor a ɔnye no nya nkitaho no ntsi. +Ɔyɛ obi a nna onndzi mbaa na mbanyin pɛrpɛryɛ ho nsɛnsɛm ho agor. Dɛm ntsi n’akyerɛw dodowara no, nna ɔkyerɛw fa atseetsee na yaw a mbaa fa mu ho. Nna ɔsan so kyerɛw fa mbaa hɔn enyidoadzehu na hɔn yieyɛ so ho. N’akyerɛwtsen “Changes: A Love Story” a ɔkyerɛɛw no afe 1992 mu no, ɔdze gyee ‘Commonwealth Writers’ abawdobɔdze a wɔdze bɔ akyerɛwfo a hɔn akyerɛw bi sɔ enyi ankasaankasa afe pɔkyee bi mu no. Iyi kyerɛɛ no mbɔdzembɔ wɔ Ebibir mu kasadwin mu. +Ne kasadwin mu konyim nyinara no, Ɔbemfo Ama yɛ obi a nna okitsa abɔdzin ahorow wɔ nwomasua mu. Nna okitsa nwomasua abɔdzin ahorow na nwomasua mu dzibew ahorow so. Afe 1982 mu no, ber a nna mampanyin dadaw J.J. Rawlings ridzi adze wɔ PNDC aban aber do no, nna ɔno nye Ghana Nwomasua mu Kyerɛkyerɛwfo. Ɔyɛ obi a ɔayɛ bi papaapa ama Ebibir kasadwin na nwomasua. Bɛpem ndɛ, ne kasadwin akwantu da ho ara hyɛ nnyɛ Ghanafo na Ebibifo nko, mbom wiadze n’afɛndzanan mu kasadwinfo nyinara nkuran. Iyi ama Ebibir mu na wiadze n’afɛndzanan abawdobɔdze ahorow nyinara no, ɔagye bi da ma ne dzin atahye wiadze n’afɛndzeanan nyinara mu. +Ber a nananom ato nsa afrɛ Ɔbemfo Ama Ata Aidoo no, Ghanafo, Ebibifo na wiadze n’afɛndzeanan nyinara mu nkorɔfo nson gu gya mu. Ɔbemfo Ama dɛ, “Dɛw biara nnyi wiadze yi mu ha” ntsi oedzi kan. Nyame mfa ne kra nsie yie. +",2951,Latn,Fanti,fat +akannews,"Tsetse ber do no, nna hɛn afadze dɛ Akanfo no nnyɛ adze a ɔyɛ kyenkyenn na afei so ɔnnyɛ dza ɔdze kwabɔ anaa dza ɔmmfa ahokyer biara mmbrɛ hɛn. Nna obiara fi noara ne pɛ mu fa dza ɔwɔ noara dze yɛ no ho kɔ guabɔ ase a obiara nnse no hwee. Iyi ntsi, nna basabasayɛ biara nnyi hɔ na ɔma hɛn amambra so tu mpɔn dɛ mbrɛ hɛn mpanyimfo ahyehyɛ ato hɔ no. Sɛ yɛdze tsetse ber do afadze toto ndɛ ber yi hɛn afadze ho a, ɔwɔ mu dɛ oye; ɔma hɛn +ahosiehsie kɔ yie, ɔma afofor edwuma na ɔsan kyerɛ mpontu a aba hɛn adzepam edwuma no mu, naaso no fa bi no dze nsunsuando bɔn abotɔ ndɛ ber yi mbabun do. Aso dɛm nsunsuando bɔn yi yɛ dɛn ba? Akyerɛw yi bɛpɛnsapɛnsa bi mu. +Odzi kan, nsesa a ndɛ yi aba hɛn afadze mu no so ama yɛahwer hɛn amambra no faa ara. Nka no nna dwumadze biara na ho afadze. Ndɛ dze, mbabun tɔ dɛ wɔhyɛ afadze biara dze kopue beebiara a wɔpɛ a ɔmmfa hɔn ho koraa. Nkaa no, nna hɛn amambra na ɔkyerɛ bea obi fi na ndɛ dze, yɛdze no nyinara efuntuw mu koraa ma mpɛm pii no ɔyɛ dzen dɛ ibegyina dza obi hyɛ do dze akyerɛ bea ofi. +Ɔtɔ do bio, nsesa a aba hɛn afadze mu no dze edwamanbɔ ba. Edwamanbɔ pii a aba no pii gyina dza mbabun nya pɛ dɛ wɔbɛhyɛ eso wonnyin ho sika a wɔdze bɔtɔ. Mpɛm pii sɛ wɔkɔ sohyia midia no do a, ntar ahorow pii na wɔbɔ no enyikam dɛ ɔyɛfɛw na kwan biara do no, wɔbɛpɛ bi dze ayɛ hɔn ho. Dɛm afadze no faa ara yɛ dza no bo yɛ dzen papaapa. Sɛ ɔba do d��m onyia no nnyi sika a ɔdze bɔtɔ a, nna afei ato no mbanyinsɛm ne nyɛe ama oeetum enya sika dze akɔtɔ ayɛ no ho. Aso iyi rennkɛma edwuamanbɔ nnkɔkɔ sor a? Iyi ama mbabun pii ahwer dza ɔda hɛn edzi dɛ Akanfo anaa mpo dɛ Ghananyi. +Otsia bio nye ewisɛm. Ne nyinara gyina mbabun pii hɔn pɛ dɛ wobenya dɛm afadze a no bo yɛ dzen eso ɔyɛ hɔn fɛw yi bi ahyɛ. Binom mpo tum kɔ hɔn anyɛnkofo hɔn adan mu kɛfa dza ɔnnyɛ hɔn dze dze kɛyɛ hɔn ho. Nnyɛ iyi nko, binom so tum kɔ efiadze kowia dɛ sika anaa dɛm afadze a ɔrohwehwɛ no bi hyɛ. Yetum hu dɛ, nsesa no yie dze na ne fa bi no mmboa. +Nsakyer a aba hɛn afadze mu so ama ɔman no ne eguadzi na sikasɛm ho nsɛm ayɛ nsɛm pii. Nkaa no a nkyɛ dza yɛwɔ no wɔ hɛn man mu ara na yɛdzɛ yɛ hɛn ho na ɔmma yɛmmbɔ kaw pii nnkɛfa afadze mmfi ɔman fofor mu?mmba. Nna iyi ma sika no dodowara ka ɔman yi mu. Ndɛ dze, ebɛnadze na yehu? +Iyi ne farba nyinara gyina dɛ ndzɛmba anaa afadze a yɛkra ba ɔman yi mu no dɔɔso kyɛn dza yɛyɛ dze kɔ amanaman do kɔtɔn. Iyi ma yɛhwer sika pii dɛ ɔman. +Esikan na ntokwa pii a aba mbabun ntamu wɔ sohyia midia do ne faa ara gyina nsesa a aba hɛn afadze mu. Obi mpo kakyerɛ obi dɛ onnyi no ho?ndzɛmba ɔnam dɛ nyimpa no nnyi afadze a aba do no bi ntsi. Mbabun pii noara na wosi akan wɔ ntarhyɛ mu a ɔnnyɛ adze a ɔwɔ hɔ anaa ɔka hɛn amambra ho. +Otwa tun no, nsesa a aba hɛn afadze mu no ama nkorɔfo pii a ahwer gyedzi a wɔwɔ hɔn mu dɛ mbabun. Akɛyɛ dɛ sɛ adze ba na wɔrehyɛ na annhyɛ bi anaa wɔrokɔ na annkɔ bi nna nnka ho. Dɛm tsebea yi dze nkyɛmu abɔ to mbabun ntamu dɛ hɔn a wotum tɔ afadze apapa dze yɛ hɔn ho na hɔn a wonntum nntɔ. Iyi ama mbabun piinara ahwer gyedzi na akokodur a wɔwɔ na ama sɛ wɔhwɛ na wonnkotum afa hɔn ho dɛ mbrɛ nkorɔfo rohwehwɛ a, wonntum nnyi hɔn ho mmpue nndzi dwuma a wɔwɔ ho nyimdzee a nnkyɛ ɔsɛ dɛ wodzi dze boa ɔman no. +Iyi ma yehu dɛ nsesa aba hɛn afadze mu no yie naaso no fa bi no yɛ dza ɔnnyɛ ahomka koraa. +",3288,Latn,Fanti,fat +akannews,"Albert Apoozore a dodowara frɛ no King Ayisoba yɛ Ghana dehye na ɔdwontonyi a no ndwontow yɛ dansewa fi Ghana adwontowfo nkaa no ho . Sɛ nkorɔfo bohu no ma ne dzin atahye a, nna ogyina mbrɛ ɔtow no ndwom ntsi. No ndwontow yɛ dza ɔtaa dze da no kurow mu amandze na amambra edzi a n’afadze na mfir a ɔdze dzi no dwuma nyinara kyerɛ pefee. +Wɔwoo ɔdwontonyi King Ayisoba wɔ afe 1974 mu wɔ kurow bi a ne dzin dze Kalaga a ɔwɔ Etsifi-Epuei Mantɔw mu. Mprempren yi dze, Owura Ayisoba awar wɔ mba beenu. +Dɛ mbrɛ tsetse no, nna yesua adze fi hɛn mpanyimfo hɔ no, King Ayisoba suaa mbrɛ wɔdze kologo yɛ ndwom fii ne nana banyin hɔ. Nna ne nana yɛ nyimpa a ɔwɔ fie sa yar. Ndwontow bɛyɛɛ adze a n’enyi gyee ho papaapa. Ɔnam do ma ɔhyɛɛ ase dze dzii dwuma. Bea a nna ɔtaa tow ndwom yɛ bea a nkorɔfo taa hyia nom pito na afahyɛ ase. Iyi maa ne dzin tahyee wɔ Mantɔw no mu nyinara. No dwumadzi wɔ ndwontow mu no kɔ nkan ara yie na iyi ma ɔtserɛɛw ne hye mu kopuee Nkran Kurowpɔn Mantɔw mu. +No Dwumadzi mu wɔ Nkran no, odzii kan nye ɔdwontonyi a oenya ne beebi kɔ a wɔfrɛ no Terry Bon Chaka yɛɛ ndwom a ɔbɛgyee dzin papaapa wɔ ɔman Ghana mu. Hɔn dwumadzi mu no ara na Terry Bon Chaka nyaa ne beebi kɔree ma King Ayisoba yɛɛ n’adwen dɛ ɔbɛdan n’enyi ahwɛ no kurow mu wɔ Bolgatanga. Ɔnam dɛ kwan a ɔfa do tow ndwom no yɛ dɛw yɛ enyika ntsi, owura BB Mensah na Owura Prime (I) nnye no annyɛ adwen dɛ ɔbɛsan akɔ. Dɛm ntsi, ɔsesaa n’adwen tsenaa Nkran hɔ ara. Hɔ no, ɔnye adwontowfo binom tse dɛ Samina, Sydney, Kontihene, kwabena Kwabena, Kweku T , Kwaw kɛse, Becca , Shegee na dodowara a hɔn enyi gye kwan a ɔfa do yɛ no ndwon ho no yɛɛ ndwom pii. +King Ayisoba daa kwan ahorow a ɔfa do yɛ ndwom ahorow pii dze kyerɛɛ adasa. Mbrɛ no ndwontow tse no ma ɔyɛ dansewa fi ndwontowfo nkaa no ho. +King Ayisoba dze Frafra kasa na ɔdze hyɛɛ no ndwontow ase, mbom odur beebi no, nna otum dze Twi kasa na Borɔfo kasa nyinara tow ndwom. No ndwom a ɔdze gyee dzin wɔ ɔman Ghana mu nye “I want to see you my father”. Nna ndwom no yɛ enyika ara yie ɔnam nsɛm na kasa a ɔdze yɛɛ no tsi. No ndwom ahorow a ɔayɛ no bi edzin nye: “Wicked leaders”, “Fa me sika ma me”, “Oko agye me”, “My friend” +(Kwadwom a ɔyɛɛ dze maa ne panyin Terry Bon Chaka ber a onyaa ne beebi kɔree), Don’t do the bad thing” na pii a ɔkeka ho. +Ɔnam no ndwontow ntsi, abawdobɔdze pii na oenya; Ghana ɔdwontonyi a no ndwom yɛ dɛw na Kusum ndwom a ɔyɛ dɛw wɔ afe 2007 mu. Ɔwɔ mu dɛ King Ayisoba yɛ ɔdwontonyi a ofi ɔman Ghana mu dze, nanso no dwumadzi faara ekegyina aborɔkyirman mu. +Kwan a ɔfa do dze n’efir kologo hyehyɛ ndwom no yɛ dza aborɔfo no enyi gye ho papaapa na iyi ama daa wɔroto nsa frɛ no araa nye iyi. +King Ayisoba gu do ara ridzi no dwuma dɛ ɔdwontonyi dze reda no kurow mu amamdze na amambra edzi kyerɛ afofor. +",2760,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nigeria aban no agye ato mu dɛ wɔdze honankasa hɔn kasaa bɛkyerɛ adze fitsi mangow kor dze kesi mangow nsia. Hɔn kasaa no bɛyɛ kasa a akyerɛkyerɛfo dze bɛkyerɛkyerɛ nsɛm mu akyerɛ esuafo ɔmmfa ho nwomasua pɔkyee a wobosua. Nigeria aban no gyee kasa mbra a ɔtse dɛm yi too mu ber a hɔn manpayin Muhammadu Buhari nye n’apamfo yɛɛ abankɛse nhyiamu a ɔkɔr do wɔ n’asoɛe a ɔwɔ Abuja Wukuda Ɔberɛfɛw 30, 2022. +Kasa mbra a aban no agye ato mu no bɛma honankasa hɔn kasaa no ayɛ nhyɛ ketsee a akyerɛkyerɛfo dze bɛkyerɛkyerɛ nsɛm mu akyerɛ esuafo a wɔwɔ mangow kor kesi mangow nsia. Hɔn soɛefo a ɔhwɛ nwomasua nsɛnsɛm do a wɔfrɛ no Adamu Adamu na ɔdze asɛm yi too nsɛnkyerɛwfo enyim. Asɛm a Adamu Adamu dze too nsɛnkyerɛwfo enyim no nye dɛ, ɔwɔ mu dɛ mbra a ɔtse dɛm yi bɛyɛ dzen dze, naaso aban no ahyɛ dɛ mangow kor kesi mangow nsia nko na akyerɛkyerɛfo dze honankasa hɔn kasaa no bɛyɛ nkyerɛkyerɛmu kasa wɔ hɔn skuul ahorow nyinara mu. Ɔwɔɔw do kyerɛkyerɛɛ mu dɛ, sɛ esuafo du mbofra nsɔwdo skuul (JHS) dze a, wɔdze Borofo kasa no bɔfora hɔn dze no na wɔdze ayɛ nkyerɛkyerɛmu kasa ama hɔn amma Borɔfo kasa no annyew korakoraa. Owura Adamu san so kyerɛɛ mu dɛ, kasa a borɔn biara ka no na wɔdze bɛyɛ nkyerɛkyerɛmu kasa akyerɛ adze wɔ skuul. Ɔkyerɛɛ mu bio dɛ, ɔwɔ mu dɛ kasa mbra a ɔtse dɛm yi ahyɛ ase ridzi dwuma dze, naaso ber a aban no dze akyerɛkyerɛfo a woenya ntsetsee mapa na nwomasuadze a ɔfata bɛba no na mbra no bedzi mu papaapa wɔ hɔn skuul ahorow mu. +Nnyɛ nsɛm yi nko na Adamu Adamu dze too gua. Ɔwɔɔw do kaa iyi so dze sɔɔw do: “Yɛahwer ndzɛmba pii ɔnam hɛn kasaa a ɔrehera no ntsi. Aban no ahyɛ dɛ ɔbɔhwɛ ma hɛn amambra no akɔ do araa awɔ hɔ”. Ɔkyerɛɛ mu bio dɛ Nigeria kasa nyinara yɛ kor na wɔdze enyidze bɛma no mu biara dɛ mbrɛ ɔsɛ. +Nigeria man no wɔ kasahorow nkorkor aha nsia na eduonu enum (625). Ɔyɛ aban n’enyidoadzehu dɛ ɔbɔhwɛ ma obiara n’amambra etu mpon na sɛ amambra botu mpon a, ne tsitsir gyina hɔn kasaa do no ntsi na aban no dze kasa mbra a ɔtse dɛm yi abɔbɔ adze no. Amadu Amadu ne nsɛm nyinara mu no, dza ɔkaa no kɛse kɛse araa nye dɛ mbra no bɛyɛ dzen ahyɛse no na mbom mber rokɔ enyim no, ɔwɔ awerɛhyɛmu dɛ biribiara bɔkɔ yie. +",2157,Latn,Fanti,fat +akannews,"Alatanyi ababaawa bi a wɔfrɛ Hilda Bassey Effiong esi nketse edzi dwumason ama ne man ara yie. Asɛm yi yɛ dza ɔyɛ dɛw a ɔgye adwendwen na ɔdze enyigye na enyimnyamhyɛ abrɛ Alataman no na Ebibiman nyinara. Ababaawa yi edzi mfe eduonu esoun. Ofi Akwa Ibom, kurow bi a ɔwɔ Alataman mu. Ne maame ne dzin dze Owurayer Lynda Brown. +Hilda Bassey ebue edzidzibea a wɔfrɛ no “My Food” a agye dzin papaapa wɔ Alataman mu. Ababaawa yi yɛ obi a ɔwɔ nyimdzee wɔ edzibannoa mu araa yie. Dɛm ntsi ɔyɛɛ n’adwen dɛ ɔbɔkɔ ekesi akan dze etu nyia ɔtse do dɛ nyimpa a otumii dze dɔnhwer eduakron noaa edziban ahorow pii dze soom nyimpa dodow pii no. +Nyia ɔtse egua do dada no yɛ Indianyi Ewuraba bi a wɔfrɛ Lata Tondon. Indianyi ababaawa yi ekyir no, obiara nntumii nnyɛɛ dza ɔkyɛn dza ɔayɛ no na iyi na Hilda yɛɛ n’adwen dɛ ɔbɔkɔ akɛyɛ dza ɔkyɛn dɛm koraa ama ne dzin aakɔ “Guinness” nwoma mu dɛ nyia ɔgye dɔnhwer dodow anoa edziban asom nkorɔfo. + +Ansaana Hilda Bassey botum etu nyia ɔtse egua do no, mbra no kyerɛ dɛ gyedɛ otum dze dɔnhwer eduakron noa edziban ahorow pii a bi yɛ edziban a amanaman pii dzi na ɔdze dɔnhwer akron pɛr bɛgye n’ahom dɛ mbrɛ nyia odzii kan no yɛe no ara pɛr. Akansi yi yɛ nda anan dwumadzi. Akansi no kɔr do wɔ Alataman mu, beebi a wɔfrɛ hɔ Amore Gardens a ɔwɔ Lekki. +Ababaawa yi dze mber na ɔdze noa edziban biara. Akansi no yɛ akansi a ɔyɛ dzen araa yie naaso ababawaa Hilda sii n’adwen pi gyee pen na afei osii nketse dɛ ɔbɔkɔ ekesi akan no. Iyi kyerɛ akokodur a ɔbabaawa yi wɔ dɛ basia. Akansi yi ne dzin dze “Guiness World Record Maraton Cooking”. Akansi no hyɛɛ ase Yawda Esusow Aketseaba 11, dze kesi Dwowda, Esusow Aketseaba 15, 2023. +Mpanyimfo a wɔhyehyɛɛ dwumadzi yi dze mbra pii too ho a sɛ otum dzi do na otum gyina kesi ewiei a, nna ɔkyerɛ dɛ Hilda edzi konyim. Akansi no ho mbra no bi nye dɛ: +1. Ababaawa yi bɔnoa edziban nda anan a ɔnnda anaa ɔnnkɛgye n’ahom mbom mbra no ma no kwan ma ɔhom sema enum pɛr dɔnhwer kor biara ntamu. +2. Ɔsɛ dɛ ogyina hɔ noa edziban no a onnyi ho kwan dɛ ɔtsena ase +3. Onnyi ho kwan dɛ ɔbɔnom nsu anaa nsa biara a ɔbɛma no ahoɔdzen ma oeetum egyina ayɛ edziban no. +Dwumadzi no ase no, mpanyimfo tsena ase a, dza wɔyɛ nye dɛ wɔbɔhwɛ akyerɛw edziban a ɔbɔnoa na ɔaakyɛ ama nkorɔfo biara. Akansi no mu mbra no kyerɛ dɛ, ɔsɛ dɛ ɔkyɛ edziban a ɔbɔnoa biara ma nyimpa dɔm a wobehyia hɔ no ma wodzi a ɔnngye sika mmfi obiara hɔ. Afei, mbra no ma no ho kwan ma otum noa edziban biara a noara pɛ mbom dza wohia ara nye dɛ ogu do ronoa edziban no. +Mpanyimfo na adwontofo bi tse dɛ Yemi Osinbajo, ɔdwontonyi, Tiwa Savage, Charlce Okocha, Davido,Debola Williams na pii na wɔkɔr hɔ kɛtaa n’ekyir. Alataman no mu mba; mpanyin na mbofra na wɔbɔɔ dɔmpem kɛtaa ababaawa Hilda n’ekyir. +Odur beebi no, nna ababaawa yi ayɛ mberɛw naaso ɔammpa abaw. Ne nyinara mu no, nna ne maame wɔ hɔ rema no nkuranhyɛsɛm. Agodzi ahorow pii na ɔkɔr do wɔ hɔ a nna ne nyinara yɛ nkuranhyɛ ma Hilda. +Nda anan no baa ewiei no, ampa nna ababaawa Hilda Bassey Effiong etum edzi mbra no do edzi dwuma biara a ɔsɛdɛ odzi. +Afei, mpanyimfo abɔ no abɔtsir dɛ ampa ababaawa yi etum etu nyia nkyɛ nna ɔtse egua no. Ndɛ yi, Hilda Bassey ne dzin aba “Guiness”nwoma no mu dɛ otumii gyina ne nan do dɔnhwer pɔrpɔr ɔha (100) noaa edziban na iyi nam do ma Alata manpanyin abɔ n’abaw do wɔ konyim oedzi ama ne man no mpo ɔnye Afrika nyinara. +",3343,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔdwontonyi Daddy Lumba dze n’apɔwmudzen ho nsɛm a nna ɔnnkɔ yie ato gua ber a oridzi ne 58 awoda no. +Ghana highlife ndwontonyi a ɔagye dzin, Charlce Kwadwo Fosu a dodowara frɛ no Daddy Lumba dze n’apɔwmudzen ho nsɛm a nna ɔnnkɔ yie ho ato gua ber nna oridzi ne 58 awoda no. Ne ndwom a ɔdze ato gua no bi nye; Yɛ ne wo sere kwa, Yenntsie obiaa, Adaka tsea, Obi ate me so buo, Ankwanoma na pii a ɔkeka ho. Ɔdwontonyi Daddy Lumba dze ato gua dɛ ɔayar bɛyɛ mfe enum nye yi. Ɔkyerɛ dɛ, dɛm tsebea yi ama oeesua nyansa wɔ abrabɔ mu ara yie. Fankwa 29, 2022 ber a oridzi n’awoda no na ɔnye kasafir bi nyaa nkɔmbɔtwetwe na ɔdze nsɛm a ɔfaa dza ɔrokɔ do wɔ n’abraɔbɔ no mu no too gua. Ɔkaa dɛ, ɔbɛpɛ dɛ ɔbɛsan nye n’ekyirdzifo eenya nkitaho pii siesie. +Ɔdwontonyi Daddy Lumba kaa dɛ, sɛ obu nkɔmpɔ hwɛ n’abrabɔ mu, na ɔdwendwen ber a anyɛnkofo a hyɛɛ no bɔ dɛ wɔbɔwɔ hɔ ama no aber biara na wotumii gyaa no hɔ ber a ɔyaree no a nna ɔdwen ho a, ɔnnte ase. +Ne nsɛm mu no, dza a ɔkae nye dɛ “Ber a me maame wui no na yar no kaa me na maayar mfe enum nye yi. Meyaree daa mpamu no, ɔyɛɛ me nwanwan dɛ, nkorɔfo a wɔdɔ me no nyinara gyaa mo hɔ wɔ dɛm tsebea no mu. Ɔaka emi nkotsee na mibisaa mo ho dɛ ebɛnadze ntsi na aba no dɛm? +Ɔka bio dɛ, “Ibotum enya nyɛnkofo wɔ wo nkyɛn na mpo ebusuafo na ɔbɛyɛ wo nwanwna dɛ sɛ ɔba no dɛ ibɛda yar mpa do mfe du mpo a, ibohun dɛ dza maaka afa tsebea a mokɔr mu ber a meyaree no yɛ nokwar. Maakɔ iyi mu pɛn ntsi sɛ mereka a, ɔwɔ dɛ igyedzi me dzi. +Ɔdwontonyi Daddy Lumba dzi too gua dɛ, “dɛ ibɛgye dzin na ibenya sika no twetwe nyimpa dodow ba wo nkyɛn na mbom ber a ɔyaree ma ɔka monko no, muhun dɛ nnyɛ obiara na ɔdɔ no. +",1647,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana manpanyin Nana Addo Dankwa Akuffo dze ato gua dɛ ɔno nye manpanyin a ɔayɛ nhyehyɛɛ mapa wɔ keteke akwan ne nyɛe mu kyɛn aban biara a ɔaba ofi ber a Ghana nya ne fahodzi. +Mfe enum a etwamu kɔr wɔ m’amambu mu no, dwumadzi pii na akɔdo wɔ keteke akwan ne nyeɛ mu ofitsi ber a Ghana nya fahodzi kyɛn aban biara a ɔaba. Yɛatow fapem a ɔyɛ dzen na ɔbɔboa ma yɛayɛ ndzɛmba akɛse ansana medze m’amambu bɛba ewei. +Ɔdze nsɛm yi too gua ber orubue nsamdo a wɔayɛ no wɔ sor na keteke kwan da ase na ne tsentsen yɛ ɔhakrɔn (900-meter) wɔ Afienya, Mumu 6, 2022 a ɔyɛ Benada. Wɔhyɛɛ dwumadzi yi ase wɔ bosoom Ayɛwoho, afe 2018 mu na wowie December 2022. Wɔyɛɛ dɛ nkyɛ wobowie wɔ afe 2021 mu na ɔnam yarba Covid-19 ntsi oenntum ennwie. +Wɔyɛɛ Tema-Mpakadanfo keteke kwan no dɛ dzaa ɔbɛma yenya akwan ohorow pii a ɔbɔboa hɛn ma yeetum dze ndzɛmba efi Tema nsu hɛn gyinabea (Habour) dze akɔ Etsifi Mantɔw mu. Ɔyɛ ɔfa a odzikan wɔ keteke kwan a wɔreyɛ dze aka Ghana keteke kwan na Burkna Faso keteke kwan no abɔmu. Iyi bɛma yenya keteke kwan a ofi Tema nsu hɛn gyinabea (Habour) wɔ Ghana dze kesi Ouagadougou, Burkina Faso kurow no ne tsir ne keteke kwan ano. +Iyi ka aban no ne nhyehyɛɛ dɛ ɔbɛyɛ ma nkorɔfo etum dze ndzɛmba efi Tema nsu hɛn gyinabea (harbour) dze akɔ Etsifi Mantɔw mu. Siantsir yi ntsi, aban ahyɛ bɔ dɛ ɔbɔbɔ mbɔdzen ebue keteke kwan a ɔda Tema-Mpakadanfo ano wɔ bosoom anan a odzikan wɔ afe fofor, 2023a yɛrebesi mu no. Manpanyin dze too gua bio dɛ, keteke akwan ne nyɛe no bɔboa ma ɛkɔnɔme no akɔ yie. Afei, ɔ man no rohwɛ dɛ ɔbɛyɛ keteke akwan a ne tsentsen yɛ 4,500 (4500-meter) wɔ mbeambea pii wɔ ɔman Ghana mu. +",1620,Latn,Fanti,fat +akannews,"Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi Baatan no dze nhyehyɛɛ fofor koraa a ɔbɛma kwan ma Ebibiman ahorow no enya kwan ekesi akan no bi aba. FIFA 2026 akansi no bɔkɔ do wɔ amanaman ebiasa do. Amanaman yi nye Amereka, Kanada na Mɛsiko a hɔn nyinara wɔ Amereka Etsifi afamu. Ɔyɛ akansi a ne saso mmbaa da kɛpem dɛ, fitsi ber a wiadze bɔɔlbɔ akansi no hyɛɛ ase no, amanaman ebiasa nndzii ho kyeame da. +Ebibiman ka asaasepɔn ahorow no a mfe anan biara no onya kwan kesi akan no bi. Bɔɔlbɔ akansi no n’abakɔsɛm mu no, Ebibiman edzi akansi no ho kyeame kortsee; South Africa 2010. Sɛ ɔba no mbɔdzembɔ a, Ebibiman nntumii nngyee akansi no bi dze, eso dza ndaansa yi ɔkɔr do wɔ Qatar wɔ afe 2022 mu no, Morokoman no tseew Ebibiman enyim ber a wotumii tɔɔ do anan wɔ amanaman eduasa ebien akansi no mu no. +Nkan no, nna ɔsor mbrɛ Ebibiman ahorow no nya kwan si akan no bi. Seseiara dze, Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi Baatan no dze nhyehyɛɛ fofor aba a ɔnnkaa nsu da. Seseiara dze, amanaman a wobotum enya kwan esi akan no bi no yɛ eduanan esia (48). Nna tserɛ, amanaman duesia (16) na FIFA dze rebɛka akansi no ho atserɛw mu. +Ebibiman afamu no, ekuwekuw akron na wobesi akan a ɔma ho kwan ma ɔman bi tum nya kwan si akan no bi no. Dɛm ekuwekuw akron no, ɔman a obedzi kan wɔ ekuwekuw ahorow no mu no na obenya kwan ekesi akan no bi. Bio, ekuwekuw akron no, amanaman anan a wɔbɔtɔ do ebien ebien a hɔn mbɔdzembɔ bɔsɔ enyi papaapa no, wobesi hɔn akan soronko bi. Dɛm akansi no, ɔman a obedzi kan no behyia ɔman fofor a ofi Amereka afamu hɔ. Ɔman a obedzi nyim no benya kwan egyina ama Ebibiman anaa Amereka afamu. Nna tserɛ, Ebibiman wɔ akwanya dɛ ɔdze amanaman akron anaa du kɔ wiadze bɔɔlbɔ akansi kɛse no ase. +Afe 2026 Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi Kɛse no bɛyɛ mpɛn eduanu ebiasa (23) a akan no ne nsii bɔkɔ do. Akansi no bɔkɔ do Obiradzi bosoom no mu dze kesi Ayɛwoho bosoom no mu wɔ afe 2026 mu. Da pɔkyee a ɔbɛhyɛ ase no mmbae na da pɔkyee so a akansi no bɔkɔ n’ewiei no so mmbae. Nkuropɔn nkorkor duesia na wɔbɛka abɔmu edzi akansi no ho kyeame. Argentinaman no na seseiara akansi no si hɔn nan do. +",2059,Latn,Fanti,fat +akannews,"TV3 Ghana Guadzi nsɛnkyerɛw panyin Paa Kwesi Asare agye afe 2023 Komla Dumor abawdobɔdze a BBCfo dze bɔ Ebibir mu nsɛnkyerɛwnyi a ɔbɔ noho mbɔdzen afe pɔkyee bi mu no. Abawdobɔdze no yɛ nsɛnkyerɛw mu abawdobɔdze a ɔsom bo no mu kor, na ɔyɛ abawdobɔdze bi a BBCfo ahyehyɛ a wɔdze bɔ Ebibir nsɛnkyerɛwnyi a no mbɔdzen sɔ enyi no abaw do afe biara. Dɛ mbrɛ abawdobɔdze no ne dzin tse no, wɔdze hyɛ Ghana nsɛnkyerɛwnyi kɛse a nna ɔnye BBC yɛ edwuma a oenya ne beebi kɔ a wɔfrɛ no Komla Dumor no enyinmyam. +Abawdobɔdze no nnyɛ abawdobɔdze biara kwa; ɔsom bo ara yie. Nkyɛ Ghana hɛn enyigye a ɔwɔ ho no nye dɛn? Ɔwɔ mu dɛ Ghananyi na ne dzin da do dze, eso fitsi ber a BBCfo dze bɔbɔɔ adze no, ne mpɛn awɔtwe nye iyi, afei na Ghananyi bi etum agye bi. Afe 2015 dze no a odzi kan no, Nancy Kacungira a ofi Uganda na ɔgyee. 2016 dze no, Didi Akinyelure a ofi Nigeria na ɔgyee. 2017 dze no kɔree maa Amina Yuguda a ofi Nigeria. 2018 dze no so kɔree maa Waihiga Mwaura a ofi Kenya. Ugandanyi a wɔfrɛ no Solomon Serwanjja so gyee afe 2019 dze no. Victoria Rubadiri a ɔno so fi Kenya gyee afe 2020 dze no. Afe 2021 dze, ɔnam COVID-19 ntsi, abawdobɔdze no annkɔ amma obiara. Afe 2022 na Dingindaba Jonah Buyoya ɔno so fi Zambia gyee sii ne nan do. +Sɛ eresese hɔn a woetum agye abawdobɔdze no bi no a, Kenyaman no agye ebien; Nigeria ebien; Uganda ebien, Zambia kor. Paa Kwesi Asare na oedzi kan agye abawdobɔdze no bi ama ɔman Ghana. Iyi ama enyigye na ahosɛpɛw ahyɛ Ghana nsɛnkyerɛwfo ma. Nyɛ Ghanafo nko, Ebibiman na wiadze nsɛnkyerɛwfo nyinara enyi agye ama Paa Kwesi Asare. +Abawdobɔdze a akɔ ama Paa Kwesi no kyerɛ no mbɔdzembɔ wɔ nsɛnkyerɛw edwuma no mu. Mfe esuon nye iyi a Paa Kwesi Asare a oedzi mfe eduasa esia (36) hyɛɛ n’edwuma ase wɔ TV3 Ghana a wɔhyɛ ‘Media General’ ase no, ɔabɔ noho mbɔdzen asom yie. Ɔnam do ma mprempren yi dze, ɔno na ɔda TV3 Ghanafo hɔn guadzi kaseebɔ no ano a ɔhwɛ ma biribiara kɔ yie. Ɔhwɛ nsɛm mu fekɔfekɔ dɔ mu esukɔ hu mo nokwar ansaana ɔdze ato gua. Afei, onndzi n’edwuma ho agor koraa. Ɔnam do ma BBC mpanyimfo ahyɛ no enyimnyam a ɔtse dɛm no. +Ber a wɔbɔɔ ne dzi dɛ ɔno na abawdobɔdze no kɔ ma no no, nsɛm a ɔdze too gua no bi nye iyi: +“Emi dze, muhu abawdobɔdze yi dɛ ɔyɛ adze bi a ɔdze nsesa kɛse reba m’edwumayɛ mu na medze me nsa ebien nyinara esuo akwanya a ɔtse dɛm no mu. Ɔyɛ me ahohoahoa kɛse dɛ metum agye BBC Komla Dumor abawdobɔdze no esi me nan do. Ekyingye biara nnyi ho dɛ abawdobɔdze yi nye nsɛnkyerɛw mu abawdobɔdze a ɔsom bo ma Ebibir mu nsɛnkyerɛwfo. Komla n’adom akyɛdze no yɛ dza m’enyi gye ho ankasankasa na m’enyi agye dɛ ndɛ emi so merenantsew ne mpabowa mu”. +Ber a BBCfo abɔ Paa Kwesi Asare n’abaw do yi, ɔnye hɔn bɛyɛ edwuma abosoom ebiasa wɔ London. Obedzi dwuma wɔ BBC tɛlɛbihyɛn do, kasafir na ntanɛtse do nyinara. Ɔbɛsan so enya ntsetsee efi BBC edwumayɛfo mpanyimfo hɔ na wɔbɛfa no dɛ hɔn dze ebuebue nsɛnkyerɛw edwuma no enyi do yie akyerɛ no. Ɔbɛsan so etu kwan akɔ Ebibiman bi mu na ɔakɛyɛ kasee bi a wɔdze bɔto gua wɔ BBC do no so aka ho. +Paa Kwesi Asare atsew Ghana nsɛnkyerɛwfo enyim papaapa a otwar dɛ yɛkɔ do ara bɔ n’abaw do. Ɔnnyɛ nwanwa dɛ Ghana mampanyin n’abedzi ekyir Okunyin Mahamudu Bawumia abɔ n’abawdo wɔ Sohyial midia do. ‘Media General’ a ɔyɛ edwuma ma hɔn no so abɔ n’abaw do Amereka sika no ɔpepem du ($10,000). Bolingo edwumayɛfo nyinara bɔ Paa Kwesi n’abaw do wɔ konyim kɛse a oedzi no ho. Ɔkwabran twa par a, wɔma no mbo. +",3406,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ogyahyehyew yɛ adze bi a abɛgye ehin wɔ ɔman Ghana na wiadze n’afɛnandze nyinara mu. Ɔtaa si ber to ber. Ɔnam iyi do ma yetum hwer nyimpa, sika na egyapadze pii wɔ afe biara mu. Da kor, ndaawɔtwe anaa bosoom biara nnyi hɔ a yɛnntse gyahyehyew ho asɛm. Sɛ yɛhwɛ dza osisi ber nyinara a, yetum hu dɛ kɔ ara na gyahyehyew ho nsɛm gu do rokɔ sor na aso yebisa hɛnho dɛ, “Ebɛnadze ntsi na ɔnam do ma iyi si?” +Ogya hyehyew a ɔtaa si ber to ber no dze hu na suro ahyɛ faara hɔn daa daa asetsena mu. Dɛm nsɛm yi a merekyerɛw yi bɛkasa afa ho na kwan ahorow a ɔnam do ma ɔba. +Obi bebisa dɛ, “Ebɛnadze mpo nye gyahyehyew?” Sɛ yɛka gyahyehyew a, dza yɛrekyerɛ araa nye dɛ gya a ano yɛdzen a ɔtɔ beebi tse dɛ fie, edwuma mu, skuul, guadzibea, haban mu na mbeambea ahorow pii a ɔkeka ho a ɔnam do ma yetum hwer tsitsir nyimpa na egyapadze ahorow pii. Sɛ iyi si a, ɔdze ɔhaw na kɛdaannda na ɔdze brɛ ankorankor na ɔman. Dɛm siantsir yi ntsi, onnyi dɛ yɛdze gyahyehyew ho nsɛm dzi agor. Sɛ yɛhwɛ kwan a gyahyehyew nam do ba a, yetum gyina do do nya ne nkyekyɛmu. Bi nye efiefie mu dze, dza osi ndwumakuw ahorow mu, dza ɔnam hɛn anaa kaar do ba, dza enyinamkandzea dze ba, dza osi wɔ haban mu na pii a ɔkeka ho. Mpanyimfo na wobu hɔn bɛ bi dɛ, “Wisiw biara nnyi hɔ a orupun a ogya biara nnhyɛ ase” na dɛm ara so na “Sɛ biribi annkaka mpapa a, nkyɛ mpapa nnkɛyɛ kyerɛdɛdɛɛdɛ”. Iyi da no edzi pefee dɛ biribiara nnsi kwa. Ansaana gyahyehyew besi no, na ɔnam siantsir bi do. Dza odzidzi do a merebɛkasa afa ho yi yɛ akwan horow a ɔnam do ma gyahyehyew tum ba no mu bi. +Dza odzikan a mpɛn pii no ɔdze gyahyehyew ba nye enyinam kandzea. Enyinamkandzea na ɔtaa dze gyahyehyew ba papaapa na kwan ahorow pii do na ɔfa do si. Dumsɔ dumsɔ pii dze ogyahyehyew ba. Sɛ hɔn a wɔma hɛn enyinamkandzea nya ɔhaw wɔ hɔn dwumadzi mu anaa mpo hɔn mfir ho na sɛ wɔreyɛ a, mpɛn pii no, wɔmmbɔ nkaa biara ma nkorɔfo nnda hɔnho do nndundum hɔn mfir. Wogu do reyɛ nsiesie no, kandzea no tum dum sɔ. Sɛ iyi kɔ do kyɛr a, gya tum fa ahoma no mu kopue sɔkɛtse no mu ma gya tɔ mu. Aso bisa woho dɛ sɛ nyimpa no nnyi fie a, na ɔkyerɛ dɛ gya no araa na ɔbɔtɔ fie hɔ anaa edwuma mu hɔ asɛɛ ndzɛmba a yɛapɛ no mber pii egu hɔ. +Bio, Ghanafo nntaa nsiesie ahoma a yɛdze twe enyinamkandzea dze kɔ mbeambea ahorow pii yie. Ɔtɔ fa bi a, ɔno so tum dze gyahyehyew ba. Ɔnam dɛ ahoma no egu do akyɛr na n’ahoɔdzen akɔ famu ntsi, sɛ ɔwɔ mu araa, otum pepa gya na sɛ fie bi bɛn dɛm enyinamkandzea dua no ase a, gya no bi tum tɔ hɔ ma ɔhyew. +Ɔnnso hɔ ara, ahoma a yɛdze twe enyinamkandzea dze kɔ hɛn efiefie mu, ndwuma mu, guadzibea, skuul na mbeambea ahorow pii noara so yɛ adze a no ho hia araa yie. Yɛwɔ ahoma ahorow pii na biara kitsa enyinamkandzea ahoɔdzen dodow a otum fa. Bi tum fa dza ɔwɔ sor na bi so fa dza ɔwɔ famu. Mpɛn pii no, nkorɔfo pii nnhwɛ ɔnam no bo no ntsi. Ne dze ara nye dɛ woenya kandzea wɔ ne fie ntsi wotum tɔ no mu biara dze yɛ hɔn edwuma. Ɔnam dɛ dɛm ahoma pɔtsee no nntum mmfa enyinamkandzea n’ahoɔdzen a ɔfa mu no ntsi, otum dɔ bor do ma gya tum tɔ mu. Iyi tum dze gyahyeyew a ano yɛdzen ba. +Ɔtɔ do bio nye nhwɛhann a yɛyɛ no wɔ hɛn efiefie mu na ndwuma ahorow mu. LPG so yɛ adze kor a otum dze ogya hyehyew ba. Hɛn nyinara nyim dɛ LPG na gya yɛ adze a wɔnnka koraa. Sɛ yenya haw wɔ adakaba kyɛnse a yɛtɔ gaase gu mu no a, yɛnnsiesie anaa yɛnnsesa .Gaase no tum fa ho hyee nkakrankakra na sɛ hɛn tsir annyɛ yie na sɛ obi a onnyim dze gya bɛn ho a, otum tɔ mu ma fie hɔ na mpo nyimpa a wɔwɔ hɔ hyew pirapira ma binom so wu. Mpɛn pii no, sɛ nkorɔfo ronoa edziban a, wotum gya hɔ kɔhwɛ tɛlɛbihyɛn na binom so mpo hɔn werɛ fir ma wotum fa mu da. Edziban no tum hyew ma gya tɔ mu. Sɛ gya no tɔ mu a, otum suo biribi mu wɔ gyaadze hɔ ma ɔhyew araa ma gya no yɛ kɛse. Gya no tum hyew kɔ beebiara wɔ fie hɔ. Aso bisa wo ho dɛ sɛ iyi si anafua a obiara adeda na wusiw agye beebiara abɔdo a, ebɛn asɛm na obesi? Yɛtaa tse dɛm nsɛm yi pii a ɔnnyɛ asɛm pa. +Bio, dza otum dze gya hyehyew ba nye sigaratse no nnomee. Sigaratse no nnomee abɛgye ehin wɔ ɔman Ghana mu na no ho nsunsuando do so remen hɛn. Gyahyehyew yɛ no ho nsunsuando no mu kor. Sɛ Obi nom sigaratse na no werɛ fir na oenndum no na ɔtow kyen a, otum suo biribi mu mu ma ɔhyɛ ase hyew. Sɛ ɔhyɛ ase dɛ ɔrehyew na enyi annkɔ ho anaa obi enndum n’ano gya no a, gya no tum sɔ tserɛw hyew ndzɛmba dze gyahyehyew ba. Bi mpo tum hyew kɛka obi ne fie anaa obi n’edwuma bi a ɔbɛn hɔ mu. +Hɛn anaa kaar a mfomdo ba ho a wonnsiesie so yɛ kwan kor a gyahyehyew nam do ba. Ɔnam dɛ hɛn no yɛ efir ntsi, ɔhaw tum ba ho ber a hɛn enyi nnda. Ahoma a ɔwɔ kaar no ho no bi tum ba haw, bea a wɔdze nsu gu anaa bea a wɔdze fangoo gu no so ho tum tɔ kyew naaso yebu hɛn enyi gu do. Hɛn no no bi mpo tum dɔ bor do ber a ogu do nam kwan do na sɛ ɔba dɛm na hɛnkanyi no enngyina ammfa yie annto yie a, opun wusiw araa ma gya tum tɔ mu hyew. +Dza otwa tun a ɔdze gyahyehyew ba nye haban anaa efuw ne nhyewee. Kwan kor a ekuafo fa do siesie hɔn haban dze tweɔn adɔw ber nye dɛ wɔbɛhyew hɔn haban. Yɛwɔ kwan ahorow a yetum fa do hyew haban a ɔnnkɛfa ɔhaw anaa gyahyehyew biara mmba. Mbom sɛ yɛammfa dɛm kwan pa no do na sɛ yɛyɛ no biarabiara a, gya no tum dzɛw dzendzendzen ma ɔtɔ obi ne haban anaa fie bi a ɔbɛn hɔ no mu ma no so hyew. +Iyi na pii a ɔkeka ho na otum ma gyahyehyew ba na sɛ yɛhyɛ dɛm ndzeyɛɛ yi nsew na yetutu hɛn anamɔn yie a, gya hyehyew no do bɛtsew. +",5361,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mfantsefo yɛ nyimpakuw a wɔka Mfantse kasa. Wɔyɛ nkorɔfo bi a Ghana ha no, mantɔw a wɔwɔ mu no nye Finimfin na Anee Mantɔw mu. Mantɔw ebien yi, Mfantseman ne mantɔwpɔn nye Finimfin Mantɔw mu. Tse dɛ Ghana nyimpakuw nkaa no, Mfantsefo binom so wɔ tsitsir Tɛma wɔ Nkran Kurowpɔn Mantɔw mu na Ghanaman ne mantɔw ahorow no mu. Ghana ha no, ndzɛmba ahorow binom wɔ hɔ a ɔda Mfantsefo nsew fi nyimpakuw ahorow no nyinara ho. Dɛm ndzɛmba ahorow no, dɛm akyerɛw yi rebɛda no mu enum edzi. +Dza odzi kan nye Mfantse kasa no. Mfantse kasa no ka Akan kasa ebusuakuw no ho. Wɔyɛ Akan kasa a hɔn dodow tɔ do ebien, nna tserɛ, Esuantse Twi nye Akanfo a wɔdɔɔ so kyɛn Mfantsefo. Mbrɛ kasa no etu mpon no ntsi, wɔhyɛɛ ase suaa no wɔ skuul nnyɛ ndɛ. Abakɔsɛm kyerɛ dɛ, Mfantse kasa no nye Ghana kasa a wodzii kan kyerɛwee. Iyi tse dɛm ɔnam Aborɔfo a wɔnye Mfantsefo nyaa nkitahodzi mber tsentsenntsen bi a abɛsen kɔ no. Mfantse kasa no yɛ kasa bi a ɔyɛ dɛw ankasa so. Dɛm ntsi dodowara na wɔkyerɛ dɛ ɔno nye Ghana kasa a ɔyɛ dɛw papaapa. Iyi ma dodowara per dɛ wobosua kasa no. +Dza otsia ebien nye Mfantsefo edziban. Mfantsefo wɔ edziban dɛdɛɛdɛw akɔndɔakɔndɔ a ɔda hɔn nsew wɔ Ghana man yi mu. Odzi kan nye Mfantse dɔkon. Ɔwo tsie ne dzin. Dɔkon yi ka dɔkon a agye dzin papaapa wɔ hɛn man yi mu no ho. Hɔn a wɔwɔ Anee Mantɔw mu taa frɛ dɔkon yi ‘ntsɛw dɔkon’ ɔnam eburow ntsɛw a wɔnyam fora eburow no dze yɛ dɔkon no ntsi. Sɛ inya wo muoko na kyenam a, ɔwo na erokɔ no. Sɛ inya Mfantse dɔkon na preko nkwan a, ɔno hwehwɛ atser. +Edziban kor so a ɔda Mfantse nsew nye etsew na Mfantse Mfantse frɔwee. Dɛm frɔwee yi yɛ frɔwee bi a wɔdze nammon yɛ. Ɔnam dɛ po nnyɛ na wɔ Mfantseman mu ntsi, Mfantsefo nndzi dɛm frɔwee yi ho agor korakoraa. Inya wo mbɔr anaa etsew na edze bɔ Mfantse Mfamtse frɔwee do a nna wo tsir mu ayɛ wo dɔkɔdɔkɔdɔkɔ. Edziban kor so a ɔda Mfantsefo nsew nye aprɛprɛnsa. Aprɛprɛnsa yɛ edziban bi a wɔdze eburowsiam yɛ. Wɔka no dɛ etsew wɔ frɔwee anaa abɛnkwan mu na wotsitsi gu adze mu dzi. Ber a w’aprɛprɛnsa ayɛ krado no, hwehwɛ wo kɔtɔ pa na eduwa nkwan anaa frɔwee bi gu do na dzidzi ma wo kra nka no ho. Mfantsefo san so wɔ edziban bi a wɔfrɛ no ‘peewa’ a wɔdze eburow yɛ. Edziban ahorow a Mfantsefo dzidzi wie a wɔdze prapra hɔn anomu no bi so nye kraakye aweesu na polo. +Dza otsia ebiasa a ɔda Mfantsefo nsew wɔ Ghana nye Mfantsefo afahyɛ ahorow. Mfantsefo wɔ afahyɛ ahorow. Dɛm afahyɛ ahorow no nyinara agye dzin papaapa wɔ Ghana. Sɛ yɛhyɛ ase fi Dena a, yɛwɔ Dena Bakatue afahyɛ. Yedu Oguaa a, yɛwɔ Oguaa Fetu afahyɛ. Ɔwɔ mu dɛ hɔn a wodzi Abowakyer afahyɛ no yɛ Efutufo dze, eso wɔwɔ Mfantseman mu yi ara dze, mennka dɛ ɔyɛ Mfantsefo afahyɛ na mbom dza mereka nye dɛ ɔyɛ Mfantseman mu afahyɛ. Sɛ biribiara nnkyerɛ mpo a, ne dzin ‘Abowakyer’ da no edzi kyerɛ hɛn. Sɛ yesian ba Mfantsefo a wɔwɔ kwaa mu no so a, yɛwɔ Akwambɔ afahyɛ a ɔno so agye dzin ara yie. Apaafo, Mankɛsemfo, Agonafo, Gomuafo na Edwumakofo a wɔbɔ kwan mfrɛ yie ɛ. +Dza otsia anan a ɔda Mfantsefo nsew wɔ Ghana no nye nserahwɛmbea ahorow. Mfantseman yɛ ɔman bi a nserahwɛmbea ayɛ mu ma. Ghana ha no, mantɔw biara nnyi hɔ a nserahwɛmbea wɔ mu kyɛn Finimfin Mantɔw mu. Sɛ nserahwɛmbea ma ɔman no sika papaapa a, Mfantseman dze no dzi mu akotsen. Nserahwɛmbea no bi nye Oguaa Abankɛse, Kakum Wimu Ahoma Kwan, Hans Cottage, Dena Abankɛse, Abankakraba Amsterdam a ɔwɔ Abandze, Pusuban ahorow, Assin Manso Ndɔnkɔ Esutsen Prama, Mpoano afɛɛfɛw, Kɔmɛnda Botan na dodowara a ɔkeka ho. Ɔnnyɛ nwanwa dɛ Ebibifo a wɔwɔ aborɔkyir no ba a, dodowara bɛsera Mfantseman. +Dza otwa tun a ɔda Mfantsefo nsew wɔ Ghana nye nwomasua. Mfantseman no nwomasua hyɛ yie papaapa. Abakɔsɛm ma yɛtse ase dɛ, Ghana no nwomasua hyɛɛ ase wɔ Mfantseman mu ber a Aborɔfo hyɛɛ nwomasua ase wɔ abankɛse ahorow no mu no. Ɔnam do ma Mfantseman no nwomasua wɔ sor kyɛn Ghanaman ne mantɔw nkaa no. Skuul akɛse nyinara a ɔwɔ Ghana no, dodowara wɔ Mfantseman mu. Mpanyin nsɔwdo afamu no, Mfantseman wɔ Adisadel Skuul, Mfantseman Mbanyin Skuul, Mfantsepem Mbasiafo Skuul, Wesley Mbasiafo Skuul, Aggrey Memorial, Apaa Mpanyin Nsɔwdo Skuul na mpanyimfo nsɔwdo skuul ahorow a ɔkeka ho. Suapɔn afamu no, Mfantseman wɔ Simpa Suapɔn, Oguaa Suapɔn, Kɔmɛnda Nwomasua Suapɔn, OLA Nwomasua Suapɔn, Fosu Nwomasua Suapɔn na Anɛɛsefo Ntsetsee Skuul ahorow. +Ndzɛmba ahorow a mabobɔ do yi nyinara yɛ dza ɔda Mfantseman nsew no mu bi wɔ Ghana. Dodowara na aka ekyir a menntum ammbobɔ do mpo. Nokwasɛm dɛ, Nyame ehyira Mfantseman. Mfantseman wɔ adze a oye. Mfantseman mfrɛ yie! +",4492,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nyimpa bae ɔaakɔ, wiadze kaa hɛn daa, +Abɔdze nkaa n’ nyina hyɛ iyi mã +Bosoom na wi mpo wopue a, wɔtɔ, +Nyimpa mmfi widze, nyimpa bae ɔaakɔ. +Sɛ wi kɔtɔ anee ma sum hyɛ a, +Otwar dɛ dwumayɛfo pon edwuma +Otwar dɛ ogya n’edwumadze hɔ +Kɔhom wɔ fie, na nyimpa bae ɔaakɔ. +Dɔfo pa etwa esu no ewie, +Kwantunyi fonafo no edufie, +Ɔkɔ beebi a edzikamfo wo; +Osiandɛ wiadze dze nyimpa bae ɔaakɔ. +Enyigye mbordo, ahomka bɛn a! +Wiadze yaw rennhaw no dabiarada +Ɔdomankoma dɔ mu na ɔwɔ, +Hɔ na yɛr’ kɔ, na nyimpa bae ɔaakɔ. +",503,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mber kakra ara nye yi, Ghanaman no ehu adze fofor bi: edutɔnfo a wonnkitsa edutɔn tum nkrataa eso wɔtɔn edur wɔ kaar a ɔkɔ kwan tsentsen mu. Nsunsuando bɔn a ndzeyɛɛ a ɔtse dɛm no botum dze aba no yɛ hu na otwar dɛ mefa akyerɛw yi do bɔ ho dawur ma odu aban n’asomu. +Edutɔnfo a wonnkitsa edutɔn tum nkrataa na wɔtɔn ndur wɔ kaar mu no abɛgye abɔ do wɔ Ghanaman ne mantɔw ahorow nyinara mu. Mpɛn pii no, dɛm nkorɔfo yinom tontɔn hɔn ndur wɔ kwankyɛn kwankyɛn kaar mu na wɔpɛ yar a oridzi amamfo nya ankasankasa na wɔdze anodɛw tontɔn ndur no ma hɔn ber a obi nnyim bea pɔkyee a wonya hɔn ndur no fi na asoɛe pɔkyee a ɔma hɔn tum nkrataa dɛ wɔmfa ntɔn ndur no. Sɛ efow kaar a, wɔhyɛ ase dɛ asɔfo dze wo hyɛ Ewuradze nsa wɔ mpaabɔ mu na wowie a wɔdze hɔn ndur no ntɔnee ahyehyɛ do. Sɛ wodu beebi na wohu dɛ wɔatontɔn hɔn ndur no kakra araa yie a, wosian pɛ kaar fofor fow san hɔn ekyir kɛhyɛ edwuma ase bio. +Nsunsuando bɔn ahorow na nkorɔfo a wɔtsetse dɛm no dze ba nkorɔfo hɔn apɔwmudzen do. Mpɛn pii no, ndur binom a wɔtontɔn no asɛɛsɛɛ anaa etwa mu, eso ɔnam dɛ edutɔfo no nnhyɛ da ara nnyim ho nyimdzee biara no ntsi, wɔtɔ fa anaa dze yɛ hɔnho edur a obotum dze ɔhaw abrɛ hɔn apɔwmudzen. Ɔtɔ fa bi so a, ɔnam dɛ hɔn a wɔtontɔn ndur no nnyɛ apɔwmudzen edwumayɛfo ntsi, wɔnnkyerɛ mbrɛ otwar dɛ edutɔfo no fa ndur no yie. Ɔba no dɛm a, otum haw hɔn apɔwmudzen. +Bio, hɔn a wɔtsetse dɛm no binom wɔ hɔ a hɔn ndur a wɔtontɔn no yɛ edwuma dze, eso dodowara botum dze ndubabɔn afora atɔn ama amamfo a obotum dze ɔhaw abrɛ hɔn apɔwmudzen. Obotum so aba dɛ, edutɔnfo no nnyɛ nyimpa apapa; wɔyɛ ewifo anaa amambɔefo binom a wotum nye hɛnkanyi no hyehyɛ gyegye nkorɔfo hɔnho ndzɛmba ber a woedu akwantsifi anaa nwura bi mu. Binom wɔ hɔ a hɔn kasaa mu no, wotutu ntafi gugu amamfo do basabasa a ɔnnkyɛrɛ apɔwmudzen pa. Binom mpo ma kaar no bɔ pee do a ɔmma nkorɔfo ho nntɔ hɔn wɔ kaar no mu. +Aso Asoɛe a Wɔhwɛ Apɔwmudzen ho Nsɛnsɛm do asodzi nye dɛn wɔ ɔhaw yi ho? Ebɛnadze na wɔreyɛ afa ho? Aso nkorɔfo bɔkɔ do ara atontɔn ndur ama nkorɔfo wɔ kaar mu ber a wonnyi tum nkrataa biara? Aso ebɛnadze na Ghana Mpanyimfo a Wɔhwɛ Kaar Nsɛnsɛm do reyɛ afa asɛm yi ho? Aso wɔdɛ itur pii yi hɔn aso nntse a, hɔn enyi so nnhu? +Nnyɛ hɔn a wɔka bi a ɔwɔ mu nko na wɔwɔ biribi yɛ fa ɔhaw yi ho. Onnyi dɛ amamfo sosɔw hɔn a wɔtontɔn ndur wɔ kaar mu no do. Otwar dɛ amamfo nya akokodur bisa hɔn tum nkrataa pɔkyee a wɔdze dzi dwuma a ɔtse dɛm no ne farbaa. Otwar dɛ amamfo gyaa dɛ wɔfofow kaar wɔ nkwankyɛn nkwankyɛn no na mbom wɔkɔ hɛngyinabea a aban no ama ho kwan no na wɔkɔfow hɔn ahɛn. +Edutɔnfo a wonnkitsa edutɔn tum nkrataa na wɔtɔn ndur wɔ kaar mu no yɛ ɔhaw bi a onnyi dɛ yɛma ho kwan wɔ hɛn man yi mu. Ɔhaw a ɔdze nam no dɔɔ so ntsi onnyi dɛ yɛma ho kwan korakoraa. Ber aso dɛ ɔman no fa ndzɛmba binom enyiber do siw ano wɔ hɛn man yi mu. Kaar mu nnyɛ edutɔnbea. +",2846,Latn,Fanti,fat +akannews,"Batatu yɛ adze a yɛyɛ ebibifo, tsitsir Ghanafo yi, ɔda dodowara akoma do. Dɛ Ghananyi ntu bata nkɔ aborokyir nkɔbɔ bra dze, sɛ edze ɔha si hɔ a, no mu nkyɛmu bɛyɛ eduakron (90%) bɛper dɛ wobotu bata akɔbɔ hɔn bra wɔ aborɔkyir. Tsitsir nye mbabun; minngye nndzi dɛ Ghana ɔbabun bi benya akwanya dɛ ɔnkɔ aborɔkyir a ɔbɔpopow ne tsir dɛ ɔnnkɔkɔ. +Nkorɔfo dze batatu si hɔn enyi do hɔn nkwanda nyinara a ɔmmfa ho kwan a wɔbɛfa do akɔ; dɛ ɔyɛ ‘slow way’ o, dɛ ɔbɛfa nsuhɛn anaa wimuhɛn akɔ o, ɔmmfa hɔnho. Binom mpo per per per araa kehyia hɔn wu ɔnam batatu a osi hɔn enyi do no ntsi. Sɛ yɛka ‘slow way’ a, ɔyɛ Borɔfo kasa ‘stowaway’ na Mfantsefo etwuw afa do araa ma abɛdan ‘slow way’ no. N’asekyerɛ nye obi a osuma noho wɔ nsuhɛn mu, keteke mu, wimuhɛn anaa mpo kaar mu guan kɔ beebi a onntua ho hwee. Ndɛ mber yi mpo no, binom tum nantsew Sahara anhweatow a ɔwɔ Lybia no do fa Mediterranean Bosompo kɛse no do guan kɔ borɔ ekyir kɔbɔ bra a osi hɔn enyi do no. Ansaana obi bodu Lybia afa anhweatow no do ekopue Mediterranean Bosompo no do no, atseetsee a onyia no fa mu no, kaansa ɔtsena no kurom bɔ bra mpo a, nkyɛ oye. Nsɛm bɔn a ɔkɔ do wɔ hɔ no dze, mber pa mu no, medze bɔto gua. Yɛnhwɛ aborɔkyir ndzɛmba a wɔdze ba hɛn man yi mu no ho asɛm ansa. +Ber a Ghananyi anaa bibinyi bi fa kwan pa anaa kwan bɔn do kodu aborokyir no, ɔbɔ ne bra araa yie hwehwɛ sika nya no ho pɔgɔɔ dze bi mona ebusuafo na adɔfo. Akwantunyi yɛ mbɔbɔr dze; amandzehu a wɔfa mu ansaana woenya hɔnho no, obi nnyim. Wonya hɔnho wie a, wɔbɔ mbɔdzen totɔ aborɔkyir ndzɛmba a ɔnnsɛɛe naaso wɔmmfa nndzi dwuma bio no mona fa nsuhɛn anaa wimuhɛn do bodu Ghana. Dɛm ndzɛmba ahorow yinom bi nye freegye, bɔmframa, hɛn, adzeto daadze, kɔmpiwta, kandzea, emonoa efir na abaɛfor mfir ahorow a ɔkeka ho. Wonya ber bɔ nkorɔfo paa wɔ aborɔkyir hɔ tɔ daadze ndaka akakraka ahorow hyehyɛ ndzɛmba yinom wɔ mu dzendzenndzen dɛ kyɛnse mu nam na wɔdze fa nsu anaa wimu bodu Ghana. +Wɔdze ndzɛmba no ba dɛm a, wɔma onyia wɔdze besi no do wɔ Ghana no keyi wɔ nsuhɛn anaa wimuhɛn gyinabea. Woyi ba fie dɛm a, binom tum bue hɔn daadze ndaka no fiadze na wɔtɔn ndzɛmba no ma nkorɔfo. Binom mpo dze, wɔma atikuleta, trela, KIA anaa tipa kaar kɔtwe ndzɛmba no na wɔtɔn daadze ndaka no wɔ wimuhɛn anaa nsuhɛn gyinabea hɔ. Ɔwo a ennya sika annkɛfa wo ndzɛmba no, pɔɔto mpanyimfo bɔ no donkomi ma nkorɔfo bɔtɔ no adofode. Binom so tum bue fiadze dze ma aborɔkyir ndzɛmba no na wɔtɔn ndzɛmba no ma nkorɔfo. Ɔnam dɛ ndzɛmba no yɛ ndzɛmba a wɔdze edzi dwuma pɛn na mbom ɔnnsɛɛe no ntsi, mpɛn pii no, bo no wɔ famu kyɛn ndzɛmba a ɔyɛ amon koraa no. Nkorɔfo wɔ gyedzi bi wɔ ho dɛ, ndzɛmba a wɔtse dɛm no kyɛr osiandɛ ofi aborɔkyir mbeambea a wɔyɛ ndzɛmba apapa. Dzin a nkorɔfo taa dze frɛ ndzɛmba yinom nye ‘Home Use’, ‘As it is’, ‘Bɔla Goods’ na dza ɔkeka ho. +Ndzɛmba a wɔtse dɛm yi, ɔnam dɛ wɔdze edzi dwuma pɛn no ntsi, enyinam ahoɔdzen a ɔtwe ber a wɔdze ridzi dwuma no wɔ sor papaapa. Edze ɔno to nkyɛn a, ɔsan so wɔ nsunsuando wɔ hɛn wimu mframa n’atsenae no do. Dɛm ntsi, Ghana aban mmpɛ dɛ ne mamfoe dze bedzi dwuma wɔ ne man mu. Iyi ama aban dze mbra aba dɛ mma amamfo nnkra bi mmba hɛn man yi mu bio. Afe 2013 mu no, aban dze ne nsa too freegye na mfir a wɔdze moto dzi dwuma a ɔmamfo kra ba Ghana no do. Annso hɔ ara, Sanda 31, 2023 mu no, Ghana Asoɛe a wɔhwɛ Enyinam Ahoɔdzen Nsɛnsɛm do dze abɔto gua dɛ, ɔdze mbra ato ndzɛmba a wɔdze edzi dwuma pɛn a wɔkra fi aborɔkyir ba ɔman Ghana mu no do. Dɛm ndzɛmba yinom bi na wɔka do yi: +1. Bɔmframa ahorow +2. Kɔmpiwta ahorow +3. Transfɔma +4. Adzeto daadze +5. Nsuhyew kɔɔpow +6. Kandzea ahorow +7. Efir a wɔdze ka edziban hyew +9. Emonoa efir +10. Tɛlɛbihyɛn +11. Adzehor efir +Asɛm yi bae no, nkorɔfo pii na wɔakasa estia. Tsitsir a ɔwɔ mu nye Yapei-Kusawgu hɔn Mbrahyɛbaguanyi a wɔfrɛ no John Abdulai Jinapor. Ɔkyerɛ mu a, nhyehyɛɛ a ɔtse dɛm no bɛma hɔn a wodzi gua a ɔtse dɛm no hɔn edwuma asɛɛ na afei so, ɔbɛma ndzɛmba mu ayɛ dzen wɔ hɛn man yi mu. Dza ɔdze sɔɔw do no bi nye yi: +“Aban ne nhyehyɛɛ a ɔdze faa Asoɛe a Wɔhwɛ Enyinam Ahoɔdzen Nsɛnsɛm do dɛ ɔdze ne nsa ato ndzɛmba a wɔdze edzi dwuma pɛn a wɔkra ba hɛn man mu no yɛ dzen na otwar dɛ aban san hwɛ mu bio. Dza ɔhaw adwen wɔ ho kɛse kɛse no nye ber a wɔammfa amma hɔn ansaana ɔdze mbra yi rebɛyɛ edwuma no. Mbra a ɔtse dɛm a no ho nsunsuando yɛ kɛse no, obeye dɛ aban bɛma eguadzifo mber kakra ma hɔnho agye mbra no mu ansa, nkankan ber a ndzɛmba mu ayɛ dzen no”. +Obiara rekyerɛ n’adwen wɔ asɛm yi ho. Ana otwar dɛ aban kɔ do ara dze mbra yi dzi dwuma? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn sohyial midia prama ahorow no do. +",4558,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nnyɛ mbofra no a ɔda yafun no mu no nko na nyinsen ber mu esikyire yarba nya nsunsuando wɔ hɔn do. Baatan noara so fa ɔhaw pii mu wɔ ne nyinsenber na n’awoo ber mu. + +Ɔhaw a odzikan a maame no fa mu nye dɛ, otum nya mbɔgyaa mbordo. Mbɔgyaa mbordo yi tum haw pemfo no na abofra no hɔn apɔwmudzen. Mfatoho nye dɛ, awoo no mu ɔbrɛ ntsi, wɔdze sekan bɛka maame no. +Ɔtɔ do bio, sɛ ɔbaa bi fa yafun na onya esikyire yarba a, nhwehwɛmu ada no edzi dɛ dɛm nyimpa no botum asan enya no bio wɔ ne nyinsen a ɔtɔ do bio no do. Nnyɛ iyi nko, dɛ onyia no benya esikyire yarba n’ahorow a ɔtɔ do ebien wɔ ne mpanyin mfe do no wɔ sor papaapa. +Kwan a apemfo bɛfa do abɔ hɔn ho ban efi ho. +Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ sɛ ɔba no dɛ ɔpemfo bi enya esikyire yarba a, edur pɔtsee biara nnyi hɔ a wotum dze sa no yar mbom, wɔboa no ma ɔhwɛ n’edzidzi mu nsɛm yie dze boa tsew esikyire no dodow no do. Sɛ apemfo ma hɔn enyi kɔ hɔn edzidzi ho yie na wokyir dza ɔnnsɛ dɛ wodzi no nyinsen ber mu a, ɔnnkɛma woeenya esikyire yarba wɔ hɔn nyinsen mu na wonnkenya esikyire yarba n’ahorow a ɔtɔ do ebien no bi. Dza odzidzi do yi yɛ dza ɔboa apemfo bɔ hɔnho ban fi esikyire yarba ho. +Odzi kan nye edziban a ɔma ahoɔdzen ne ndzii. Ɔsɛ dɛ apemfo dzi edziban a faeba ahyɛ mu ma na angoa so nnyi mu. Ɔsɛ dɛ apemfo taa dzi edziban bi tse dɛ karɔto, kabegye, kɔkumba na pii a ɔkeka ho. +Dza ɔtɔ do bio nye dɛ, wɔbɛtsentsen hɔn mpɔwmu ber to ber. Nhwehwɛmu dze ato gua dɛ sɛ apemfo tsentsen hɔn mpɔwmu sema eduasa dabiara a, ɔboa hɔn ma hɔn esikyire no dodow no nnkɔ sor pii. +Dza otwa tun nye dɛ sɛ obi fa yafun a, nyimpadua no mu nsesa no ma ɔyɛ kɛse a ne fa bi no, ɔtɔ aso mu. Dɛm ntsi sɛ basia biara a ɔayɛ adwen dɛ ɔbɛfa yafun no nhwɛ n’edzidzi mu yie amma ɔaannyɛ kɛse ammbor do anntwetwe esikyire yarba ammbrɛ no. +Iyi ntsi otwar dɛ mbaa dzi nhabanhaban na edziban a oye ma hɔn amma aantwetwe ndzɛmba a ɔmmboa nyinsen ammba hɔn do daakye bi. +",1895,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔsoɛfo a ɔhwɛ Ekuayɛ do, Okunyin Owusu Akoto Afriyie, dze too gua wɔ ne kasaa mu wɔ Sefwi Wiaso dɛ n’asoɛe no reyɛ nhyehyɛɛ dɛ wɔbɔtɔn ekuadze wɔ hɔn atsenae wɔ Nkran. Wɔbɛfa ekuadze no anaa edziban no efi ekuafo no ankasa hɔn nsamu na wɔdze akɔ akɔtɔn ama bo a adzetɔnfo no dze gu ndzɛmba no do no akɔ famu. +Okunyin Owusu Akoto Afriyie a ɔyɛ Soɛfo ma Edziban na Ekuayɛ Asoɛe no n’asɛm nye dɛ, “Yɛnye ekuafo no ribenya nkitahodzi a ɔbɛma yetum ayɛ nhyehyɛɛ a ɔbɔhwɛ dɛ yebesi fiadze wɔ hɛn Asoɛe no ne paado ama edziban a ofi ha (Sefwi Wiaso) mpo tsitsir, na yɛabɔ ho dawur beberee akyerɛ amansuon.”. +Ɔsoɛfo no n’asɛm nye dɛ edziban bo a akɔ sor no nnyɛ edziban a no ho ayɛ na bi, mbom adzetɔnfo no na wɔasoasoa no bo, ɔnye ndzɛmba binom a ɔkeka ho na wɔama aba no dɛm. Ɔkyerɛɛ mu dɛm dɛ sɛ asoɛe tum yɛ no dɛm a, bo a adzetɔnfo no dze soa ndzɛmba no bɔkɔ famu ma edziban no bo so aakɔ famu wɔ Nkran hɔ. Ɔsaa nsɛm yi edzi wɔ n’aprɔbɔ mu wɔ Atɔree Etsifi Mantɔw mu wɔ Ɔberɛfɛw 3, 2022 mu. +",988,Latn,Fanti,fat +akannews,"Dɔmkumaa wɔwɔ mbrahyɛbaguafie agye akwantsempɔn do tuol ne ngyegyee a aban resan dze aba wɔ afe 2023 mu no ato mu. Afe 2022 mu na aban nam asoɛe a wɔhwɛ ɔman no ne sikasɛm do a Owura Ofori Atta da hɔn ano no dze too gua dɛ, tuol a wɔgye wɔ hɛn akwantsempɔn do no, wontwa mu na no dɛm ntsi, wogyaa tuol yi gyegye. Afe 2023 sikasɛm ho nhyehyɛɛ a soɛfo a ɔhwɛ sikasɛm do dze too gua wɔ mbrahyɛbeguafie no kyerɛɛ dɛ, aban resan dze akwantsempɔn do tuol ngyegyee no aba bio. Iyi na dɔmkumaa wɔwɔ mbrahyɛbaguafie akyerɛ dɛ, wɔgye tum paa dɛ aban resan dze tuol a nna wɔgyegye no wɔ akwantsempɔn do no resan aba bio. +Owura Ofori Atta dze too gua dɛ, akwantsempɔn do tuol a wɔdze resan aba bio no ka akwan horow a aban no botum afa do dze enya sika. Ber a anokɔnkɔn gudo rokɔ do Wukuda, Ɔbrɛfɛw 30, 2022 mu wɔ mbrahyɛbaguafie fa bɔgɛtse a Ofori Atta dze too gua no ho no, ɔkasamaafo dze ma dɔmkumaa wɔ akwantsempɔn nsɛm do, Governs Kwame Agbodza, kasaa faa mpontu a ɔtse dɛm yi ho na ɔkaa dɛ ɔmanpanyim tsie dɔm kumaa bi kyɛn dodow na ɔmaa wotwaa tuol ne ngyegye no mu. Ne nsɛm nye dɛ,”Yɛgye egyinasi a soɛefo a ɔhwɛ akwantsempɔm nsɛm do dze ato gua dɛ ɔresan dze tuol ngyegyee no aba bio no to mu. Yɛmmfa nhoɔhoa hɛn ho dɛ yɛbɛka dɛ yedzikan kae”. Mbrahyɛbaguafie kasamaafo, nna nkyɛ ho nnhia dɛ dɔmkɛse mu mba bɛtseatsea mu dɛ wɔbɛyɛ osiandɛ wɔdze e-levy aba….Ndɛ, wɔasan dze mbra aba dɛ, wɔreasn dze akwantsempɔm do toul ne ngyegyee no aba bio mbom wɔrobɔ hɔn nkaa dɛ, wɔmbɔ mbɔdzen mfa tuol sika no nkotsee nyɛ nsiesie wɔ akwan do na sɛ annyɛ dɛm a wɔrenntaa hɔn ekyir dɛ mbrɛ wɔaka no”. +Wɔkyerɛɛ dɛ, aber a wotwaa tuol ne ngyegyee mu no, dɔmkuma a wɔwɔ mbrahyɛbaguafie hun dɛ dɛm egyinasi yi yɛ ɔhaw kɛse ma ɔman no na ɔbɛma sikasɛm akɔ famu dze ama asoɛe a wɔhwɛ akwantsempɔn nsɛm do. Iyi mu no, Mubarak Mohammed, (Minority Chief Whip) kyerɛɛ dɛ, ɔman no bɔhwer ɔpepepe esia (6 million) ɔnam dɛm egyinasi yi ntsi. Annso hɔ ara, Lord Mensah a no so akwadar wɔ nkontaabu ho na ɔyɛ kyerɛkyerɛnyi wɔ esuapɔn a ɔwɔ Nkran Mantɔw (University of Ghana, Legon) no mu so kyerɛɛ dɛ, wɔmfa sombo mbɔ nyimpa a osi dɛm gyinae no osiandɛ iyi benya nsunsuando anaa ɔhaw wɔ Ghana hɛn sikasɛm do. +Ebɔw Bosoom wɔ afe 2022 mu ber a soɛfo a ɔhwɛ akwantsempɔn nsɛm do, Kwesi Amoako Ataa kopue mu wɔ mbrahyɛbaguafie no, ɔanngye annto mu dɛ ber a wogyaa akwantsempɔn do tuol gyegye no, asoɛ no enya sikasɛm ho haw anaa ɔahwer sika botsen biara. Soɛfo a ɔhwɛ sikasɛm do dze nsɛm ahorow pii na akɔto mbrahyɛbaguafie a ɔrotweɔn dɛ wɔbɛgye ato mu a akwantsempɔn do tuol ne ngyegyee a aban resan dze aba bio no ho nsɛm ka ho bi. +",2598,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nkrɔm yɛ adze bi a ɔwɔ nyimpa ho a ɔma ne menmu yɛ dede ber a ɔda. Ɔyɛ adze bi a ɔhaw adwen araa yie ber a ada osiandɛ ber a ada no, nkankan esuom, na osi. Na dɛm mber no a ɔwo ada ma iruhuam nkrɔm no, na wo dede no so rehaw afofor a wɔwɔ wo nkyɛn a wɔnndae no. Ɔyɛ adze bi a ɔyɛ enyimguase na ɔdze ekyingye so nam osiandɛ nyia ohuam nkrɔm no nntse anaa nnhu dɛ ohuam ntsi sɛ afofor a wɔwɔ ne nkyɛn hu ka kyerɛ no a, na adan ekyingye. Ɔyɛ adze bi a ne dede ntsi, ɔsɛɛ afofor nda ɔnam mbrɛ dede no n’ano tse na mbrɛ dede no si yɛ hu no ntsi. Ebɛnadze na ɔwɔ nyimpadua no mu a ɔdze nkrɔm ba? Dza ɔdze nkrɔm ba a merebɛka ho asɛm yi, datser panyin Elvis Simons (@_elvis_simons) na ɔdze too gua. +Odzi kan nye hwen a no mu esiw. Sɛ wo hwen mu siw a, mpɛn pii no, ɔyɛ dzen dɛ ebɛgye ahom afa mu. Dɛm ntsi, ahom no fa menmu wosow mu akwaa ahorow no mu pue anomu ma nkrɔm si. Siantsir a sɛ wo hwen mu siw a, ihuam nkrɔm no nye dɛ, ahom a nkyɛ ɔwɔ dɛ ɔfa hwen mu ma asomdwee ba no, ɔdze nhyɛ bi pue fa anomu. Ɔba no dɛm a, menmu akwaa no dwedwe hɔnho ma mframakwan no brɛ no ho ase anaa moa ma nkrɔm si. +Bio, mbrɛ obi si da so ma onyia no huam nkrɔm. Sɛ eda w’ekyir do a, otum ma ihuam nkrɔm. Kwan bɛn do? Sɛ eda w’ekyir do a, otum ma wo tɛkyerɛma na wo dadawmu bɛtɛɛ no twe kɔ bea a wo menmu wɔ no na ɔma ihuam nkrɔm. Sɛ esesa mbrɛ isi da no, anaa sɛ annda w’ekyir do a, irunnhuam nkrɔm. +Dza otsia ebiasa a ɔdze nkrɔm ba no nye kɛseyɛ mbordo. Sɛ wo mu yɛ dur bor do anaa eyɛ kɛse bor do a, otum ma ihuam nkrɔm. Sɛ eyɛ obi a wo mu yɛ dur anaa eso araa ma wo kɔn yɛ kɛse taataa do a, otum dze nhyɛ bi to wo mframakwan no do ma osiw kakra. Sɛ ɔba no dɛm a, mframa a nkyɛ ɔwɔ dɛ ɔfa wo hwen mu waa no bi fa wo menmu wosow menmu akwaa no ma nkrɔm si. Otwar dɛ eso a, ehwɛ w’edzidzi yie na etsentsen wo mpɔwmu amma wo kɛseyɛ no aammbor do pii ma ennhuam nkrɔm. +Dza otsia anan a ɔma obi tum huam nkrɔm nye wii, sigarɛtse anaa ndubabɔn no nnomee. Ndubabɔn no nnomee wɔ hɔ yi, sɛ iyi nkrɔm a ɔma obi huam no to nkyɛn a, no ho nsunsuando bɔn dɔɔ so naaso ɔwo nye woana na akɛka dɛ Kɔmfo Eku ne se kɔɔ? Ber a obi rotwe wii, sigarɛtse anaa ndubabɔn bi kɔ no mu nwii twe pue huhaa no, na nkrɔm na nyarbanyarba ahorow so tsɛw nkyɛn beebi reserew. Sɛ obi twe ndubabɔn a ɔtse dɛm no bi a, wusiw no fa ne menmu na ɔhaw mframakwan no na iyi tum siw mframakwan no nkakrankakra ma onyia no huam nkrɔm ber a ɔada. +Ɔdwontownyi bi na ɔbɔɔ no ndwom bi dɛ, “Gyaa hyew na nom akpetehyi na akpetehyi dze, ɔnnyɛ”. Eso ɔwo nye woana bio kɛka dɛ, … Ma muntwa do. Dza otsia enum a ɔma obi tum huam nkrɔm nye nsanom. Nsanom yɛ adze bi a sɛ edze woho hyɛ mu na iriyi woho efi mu a, ɔyɛ dzen araa yie. Nnyɛ nkrɔm nko na ɔma obi huam; nsanom ho wɔ nsunsuando bɔn beberee. Sɛ enom nsa a, obi bebisa dɛ, “Kwan bɛm do na ɔma obi huam nkrɔm”? “Obisafo nnto gonn”. Mpanyimfo na wɔkae. Nsanom brɛ menmu akwaa no adze ɔnam nsa ne hyew a ɔyɛ no ntsi. Sɛ nsa no fa menmu akwaa ahorow no mu fa mu fa mu a, ɔbrɛ menmu akwaa ahorow no adze gogow no na ɔma nkrɔm si. Nsanom so tum haw obi ne nda nhyehyɛɛ na ɔsan so kyekyɛ obi ne nda mu ma ohuam nkrɔm. +Dza ɔma obi huam nkrɔm kor so nye alɛgyisi. Alɛgyisi yɛ adze bi a, sɛ obi nye no nya nkitaho a, otum haw onyia no n’apɔwmudzen. Otum yɛ nhyiren, ngo, nsa, mbowa, eduhuam anaa adzehuam, ahataw bi, adze bi ne nka na dza ɔkeka ho. Alɛgyisi tum siw mframakwan no na ɔma obi huam nkrɔm. Alɛgyisi so tum ma obi no hwen mu siw na ɔma onyia no huam nkrɔm ber a ɔada. +Bio, dza ɔma obi tum huam nkrɔm nye mpanyinyɛ. Nyimpa ammbɛkye bo dze, naaso otwar dɛ onyin. Ber a nyimpa rinyin anaa ɔreyɛ panyin no, nsesa ahorow na ɔkɔ do wɔ ne nyimpadua mu. Dɛm nsesa yi bi nye mberɛwyɛ. Honam akwaa no yɛ mbrɛw na no dwumadzi do tsew anaa ohuam. Honam akwaa ahorow a ɔyɛ mberɛw no bi nye ne menmu. Sɛ ne menmu yɛ mberɛw a, mframa a ɔfa mu no wosow fa mu na ɔma ohuam nkrɔm ber a ɔada. +Dza otwa tun a ɔma obi huam nkrɔm nye menmu ndzɛmba akɛseakɛse. Ɔsor obiara na mbrɛ Nyankopɔn bɔɔ no. Dɛm ntsi, nyimpa biara yɛ soronko. Binom wɔ hɔ a, hɔn menmu ndzɛmba no yɛ akɛseakɛse. Ɔba no dɛm a, osiw mframakwan no kwan na mframa no hwehwɛ no kwan wɔ menmuwosow mu ma nyimpa no huam nkrɔm ber a ɔada. +Iyi nye akwan ahorow a nkrɔm fa do si. Oye dɛ sɛ ihuam nkrɔm a, ibohu wo datser. Ebia yarba bi na ɔrobɔ wo nkaa no. Asɛm pa yɛ tsia! +",4302,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana fotosamfo Owura Ken Ofori-Atta dze abɔto gua dɛ, aban dze tuol buutu sika ne ngyegyee reba bio. Tuol buutu yɛ bea pɔkyee bi a aban ayɛ wɔ hɛn kwantsempɔn ahorow do a wɔgyegye ahɛn ahorow a wɔnam kwantsempɔn no do no tow. Ɔyɛ sika bi a ne ngyegyee dze edwuma abrɛ ɔdodow dɛ mbrɛ sɛbew, hɔn a woedzi dzɛm na aban hyɛ da araa fa hɔn ma wɔyɛ edwuma a ɔtse dɛm no. Sɛ yeyi iyinom fi hɔ a, hɔn a wɔtɔn nsu, nsa dɔkɔdɔkɔ ahorow, atwembɔr, kraakye-awe-esu, borɛdze kyepese na adzetɔmfo ahorow a wɔkeka ho so tɔn adze nya sika dze hwɛ hɔnho na hɔn ebusua wɔ mbeambea ahorow a tuol buutu wɔ no. +Ɔberɛfɛw 21, 2022 na Ghana fotosamfo Owura Ken Ofori-Atta dze bɔtoo gua dɛ aban etwa sika a ɔtse dɛm no ne ngyegyee mu na ɔrebɛdan mbeambea a ɔtsetse dɛm a sika ne ngyegyee kɔ do wɔ hɔ no eguaree ama sɛ adrɔbafo na ahɛnfowfo du hɔ na sɛ wɔpɛdɛ wɔyɛ hɔnho yie a, woeenya beebi ayɛ. Asɛm yi bɛdaan tsirasɛm tsitsir wɔ ɔman yi mu ma nsɛnkyerɛwfo na hɔn a ɔman no da hɔn akoma do booboo ho araa nko. +Afe kortsee nye yi, Ghana fotosamfo Owura Ken Ofori-Atta dze abɔto gua dɛ, aban dze tuol buutu sika ne ngyegyee reba bio. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ, aban hweer Amereka dɔla no ɔpepem du ($10M) ber a otwaa tuol buutu sika ne ngyegyee mu no. Iyi ama aban ehu dɛ, tuol buutu sika ne ngyegyee no yɛ adze a ɔdze sika brɛ ɔman no papaapa na ɔma afofor nkankan dzɛmdzifo edwuma. Tuol buutu sika ne ngyegyee a wɔdze reba bio no yɛ towgyegye nhyehyɛɛ a aban dze egu akwan mu wɔ afe 2023 Ghana akɔnwoma kɛse no mu a Fotosamfo Owura Ken Ofori-Atta dze kɔtoo mbrahyɛbaguafo enyim Yawda Ɔberɛfɛw 24, 2022. Sika no ne ngyegyee bɛhyɛ ase Sanda bosoom wɔ afe 2023 mu. Asɛm yi yɛ enyigyesɛm a ɔmamfo enyi da kwan dɛ aban bɛyɛ no dɛ mbrɛ ɔaka no pɛpɛɛpɛr dɛ mbrɛ sika no ne ngyegyee dze edwuma brɛ ɔmamfo no. +Oye dɛ aban asan dze tuol buutu sika ne ngyegyee reba bio anaa edwen dɛ onnyi dɛ aban san dze ba bio? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn sohyial midia prama ahorow no do. +",1928,Latn,Fanti,fat +akannews,"Esu do akwanhyia abɛyɛ ɔhaw a ɔremen Ghanaman no ankasa. Ɔyɛ akwanhyia bi a hɛmba na esu do ahɛn ahorow dze ba. Osi wɔ esu ahorow tse dɛ esutsen, nsutae, po na dza ɔkeka ho do. Osi dɛm a, mpɛn pii no, nyimpa dodowara na wɔhwer hɔn nkwa. Afe yi dze yi dze, akyerɛkyerɛfo na esuafo a wɔfa nsu do kɔ skuul no na woruwuwu a ɔyɛ awerɛhowsɛm. Dɛm awerɛhowsɛm yi na abɔsoɛ Ghanaman no ma nkorɔfo aban mu mpanyimfo na amamfo rekyerɛ hɔn adwen wɔ ho no. +Esutsen do akwanhyia nkaabɔ ahorow na abɛka nsa afe 2023 nko mu. Afe n’ahyɛse ara na esuafo awɔtwe a wɔrokɔ skuul no, hɔn hɛmba butuwii ma wowuwui. +Ebɔw bosoom wɔ afe 2023 mu ara no, nkaabɔ bi bɛkaa nsa dɛ, eyifo a wofi Azizanya rokɔ eyi wɔ Azizakpa a ɔwɔ Firaw Mantɔw mu hɔn hɛmba butuwii ma okowiee ekyir no, nyimpa beenum na wɔhweer hɔn nkwa. Nkaabɔ no kyerɛ mu a, mframadzen bi na ɔbɔe wɔ esutsen no do ma akwanhyia a ɔtse dɛm yi sii. +Annso hɔ ara, Ebɔbira bosoom no mu wɔ afe no mu ara no, kyerɛkyerɛnyi fofor a ɔrosom aban so wui yayaayaw. Awerɛhowsɛm yi sii ber a kyerɛkyerɛnyi no apon skuul reba fie. Ne hɛmba a nna ɔtse mu reba fie no butuwii ma okowiee ekyir no, ɔhweer no nkwa yayaayaw. +Esusow Aketseaba bosoom no mu wɔ afe no mu ara no, esu do akwanhyia bi so sii. Nkorɔfo basaa bi so wuwui yayaayaw wɔ Firaw Nsutae kɛse a ɔda Firaw na Epuei Mantɔw mu no do. Nkaabɔ kyerɛ a, nyimpa baasa yi yɛ nkorɔfo bi a nna wofi Makango a ɔwɔ Safana Mantɔw mu a wɔrokɔfow nsuhɛn akɔ Yegyi no enntum annkyer hɔn hɛn no. Ɔnam do ma wɔkɛfaa hɛmba ma obutuwii ma wowuwui. +Esusow Aketseaba bosoom no mu ara no, mbofra akron na wowuwui wɔ Faanaan a ɔwɔ Nkran Kurowpɔn Mantɔw mu. Mbofra yinom yɛ skuul mbofra a nna wɔapon skuul reba fie na atoyerɛnkyɛm a ɔtse dɛm no too hɔn wɔ hɔn esu kwan do no. Nkaabɔ kyerɛ a, Nyame n’adom ara, esuafo baasa tumii boree gyee hɔn nkwa. +Dɛm akwanhyia ahorow yi da mbrɛ esu do akwantu si yɛ hu fa wɔ hɛn Ghanaman yi mu wɔ mbeambea a kye dɛ nkorɔfo tum twa nsu ansaana wɔakɔ skuul no. Mber aso dɛ aban no yɛ biribi dze siw ɔhaw yi ano. Otwar dɛ aban bɔ mbɔdzen yɛ ɔdzɛw ahorow a nkorɔfo botum afa do a ɔnnkɛfa esian a ɔtse dɛm aba bio. Bio, otwar dɛ aban ma hɔn a wotu esu do kwan no atar a wɔhyɛ bor a ɔbɔboa hɔn ma wɔabor kyerɛ kyerɛ sɛ esian bi si a. Esu do akwanhyia ase botum etu wɔ hɛn man yi mu. +",2273,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sɛ yɛka NATO a, n’asekyerɛ nye “North Atlantic Treaty Organization”. Ɔyɛ wiadze nkabɔmu kuw a wɔhwɛ hɔn mamfoe ho bambɔ nsɛnsɛm do no mu kor. Wɔtseew kuw no afe 1949 mu. Fitsi ber a kuw no bɔbɔɔ adze no, wɔabɔ hɔnho mbɔdzen ara yie wɔ hɔn mamfoe hɔn asomdwee, nkabɔmu na kankɔ mu. Dɛm mbɔdzembɔ yi tserɛw tahye wiadze n’afɛndzanan nyinara mu. +Amanaman eduasa (30) a wofi Amereka Etsifi Afamu na Iroopu na wɔdɔm kuw no. Iyinom nye Albania, Belgium, Bulgaria, Canada, Croatia, Czech Republic, Denmark, Estonia, Finland, France, Germany, Greece, Hungary, Iceland, Italy, Latvia, Lithuania, Luxembourg, Montenegro, Netherlands, Norway, Poland, Portugal, the Republic of Macedonia, Romania, Slovakia, Slovenia, Spain, Turkey, Ngyiresi na Amereka. Kuw no n’enyidoadzehu nye dɛ wɔbɔhwɛ ma kabi-ma-menka-bi, ankorankor fahodzi na amanbra etu mpon ekodu beebi a ɔkrɔn ankasankasa. Nkabɔmu kuw yi yɛ kuw bi a wɔdze hɔnho si hɔ ma amanyɛsɛm na bataboa na wɔper dɛ wobesiesie bambɔ ho nsɛnsɛm na adze biara a obotum ahaw hɔn mamfoe hɔn asomdwee. +Tse dɛ wiadze amanaman nkabɔmu kuw ahorow no, NATO hɔn botae tsitsir nye dɛ wɔbɛtsentsen hɔn mamfoe hɔn fahodzi na hɔn asomdwee wɔ hɔn bambɔ nhyehyɛɛ wɔ hɔn amanbra bi mu. Hɔn bambɔ nhyehyɛɛ mbra no yɛ mbra bi a woetsintsim no wɔ hɔn amanbra no n’atekel 5 mu. Dza mbra no ka nye dɛ, “Ɔman biara a ɔbɔko etsia ɔman biara a ɔhyɛ hɔn kuw no ase no ko tsia nnyɛ ɔman no nko, na mbom amanaman eduasa a wɔhyɛ NATO ase no nyinara”. Dɛm mbra yi kenyan amanaman no nyinara na ɔtsentsen hɔn san bɔ hɔnho ban fi atamfo ho. +Mfe beberee ekyir nye iyi, NATO wɔ nsordaafo a wɔbɔ hɔnho mbɔdzen ara yie. Ɔnam do ma woesiesie basabasayɛ ahorow a ɔkɔ do wɔ amanaman a wɔnnhyɛ hɔn ase mpo mu. Ber a ndzɛmba mu yɛ dzen no mpo no, wɔbɔ mbɔdzen tsen hɔn nsa ma ɔso amanaman afofor do. Iyi kyerɛ dwuma tsitsir a wodzi dze boa wiadze nkabɔmu na asomdwee. +Ɔnnyɛ asomdwee ho nsɛnsɛm nko na NATO dwen ho. Wɔsan yɛ asoɛe bi a bambɔ ho nhwehwɛmu ahorow kɔ do wɔ hɔ. Wɔbɔ mbɔdzen so kyerɛkyerɛ hɔn mamfoe fa abaɛfor mfir nsɛnsɛm na mpontu so ho. Iyi boa hɔn ma wɔtsetse hɔn mamfoe wɔ abaefor mfir ahorow ne nyɛe ho. +Mber kakra ekyir nye iyi, NATO nye amanaman ahorow na wiadze nkabɔmu kuw ahorow na enya anyɛnkofa. Wɔnam hɔn nhyehyɛɛ ahorow do ka amanaman na wiadze nkabɔmu kuw ahorow yi fua dɛ asoɛe kor na wɔhwɛ ma pɛrpɛryɛ na asomdwee kɔ do wɔ wiadze. Wɔnye dɛm wiadze nkabɔmu kuw ahorow yinom dwendwen wiadze n’asomdwee na ne kankɔ ho. +NATO yɛ wiadze asomdwee nkabɔmu na asomdwee fapem. Dɛ mbrɛ wogu do ara rodwen hɔn mamfoe ho no, wɔdwen amanaman ahorow so ho. Sɛ ndɛ asomdwee efura wiadze dɛ tam a, NATO dzi mu akotsen ankasankasa. +",2641,Latn,Fanti,fat +akannews,"Okunyin Kwabena Duffuor, panyin a nkaa no nna ɔda Ghana Sikakorabea ano no esi egyina dɛ sɛ ber so ma wobuei kwan to hɔ ma nkorɔfo a wɔpɛ dɛ wodzi NDC amanyɔkuw no enyim dɛ frankaatunyi a, no so bɔkɔ akɛper bi. Kwabena Duffour yɛ nyimpa ɔsomee wɔ ɔmanpanyin a oeenya ne beebi kɔr, John Evans Fiifi Atta Mills dɛ soafo a ɔhwɛ sikasɛm do wɔ ɔman Ghana mu wɔ afe 2009-2012. Okunyin Kwabena Duffour dze ne snɛm yi too gua ber a ɔfrɛɛ nsɛnkyerewfo nhyiamu, Yawda,Ɔbrɛfɛw 2022, wɔ NKran Mantɔw no mu +Ɔkyerɛ dɛ, ɔman no mu asetsena ho nsɛm ayɛ dzen na pɛ a ɔpɛ dɛ odzi ɔmanpanyin no ne nyinara gyina dɛ ɔbɔboa ma ɔnam Ghana mu asetsena mu nsɛm akɔ yie ama tsemanfo. Ne nsɛm a ɔdze too gya no nye; +“Ɔman no mu ayɛ basaa, mbabun nnya edwuma nnyɛ, hɔn enyi ayɛ krakra, Ghanafo nyinara rokɔ ahohiahia mu. Yennya ndzɛmba etsitsir a nnkyɛ ɔwɔ dɛ yenya no wɔ asetsena mu na iyi nnyɛ dza hɛn mpanyimfo peree pɛɛ dze gyaaw hɛn no. Yɛwɔ mber a ɔyɛ dzen mu na mepɛ dɛ mekakyerɛ hom dɛ, ber a yehia nsesa no aba na ɔno nye siesieara”. +“Iyi ntsi na meesi egyinae dɛ, ber biara a mpanyimfo bobue kwan ama nkorɔfo a wɔpɛ dɛ wotu frakaa ma NDC amanyɔkuw no a, mobɔkɔ bi na sɛ menya akwangya no dɛ manpanyin a, mobotu moho esi hɔ dze asom me man wɔ ahobradze na etuhoakyɛ mu.” +Kwabena Duffour ɔyɛ kɔfabae wɔ HODA edwumakuw no mu. Edwumakuw no yɛ dza ɔfa insurance ho,sikakorabea ho nsɛm, adansi ho nsɛm, famu egudzi no tu na nsɛnkyerɛw edwuma. Ɔnoara so na kɔfabae na kandzinyi a ɔda skuul a wɔfrɛ no Fiscal studies wɔ ɔman Ghana mu a wɔtsew no wɔ bosoom Ebɔw 2013. Ɔnoara so na ɔtsew sikakorabea a wɔfrɛ no uniBank a ɔnam Ghana sikakorabea mu nsiesie ntsi, woguu no wɔ afe 2018 mu. +Kwabena Duffour kɔr ne mpamyinfo nsɔwdo skuul wɔ Prempeh college wɔ Esuantse Mantɔw mu. Ɔsanee kɔsɔɔw no nwomasua do wɔ ɔman Ghana esuapɔn mu wɔ Nkran Mantɔw no mu na owiei afe 1960 mu nyaa abɔdzen krataa wɔ Economics mu. Annso hɔ ara, ɔkɔtoa no nwomasua do wɔ U.S.A esuapɔn a ne dzin dze “Syracuse, New York na hɔ no, ɔkɛgye ntsetsee faa sikasɛm ntotoe na sikakorabea nsɛm ho wɔ afe 1979. +Iyi na ɔboaa no maa otumii soom dɛ ɔsoafo a ɔhwɛ Ghana hɛn sikasɛm do na panyin ɔhwɛ Ghana ɔman mu no ne nyinara hɛn sikakorabea do wɔ ɔmanpanyin J.E.A Mills a oeenya ne beebi kɔr no n’aber do. +",2243,Latn,Fanti,fat +akannews,"Guinea a ɔwɔ anee nsu ano wɔ Ebibir Atɔree afamu mu no wɔ nsɛndahɔ mapa wɔ Ebibirmu fahodzi abakɔsɛm mu dɛ wɔka ebibirmu amanaman a wonyaa hɔn fahodzi ntsɛm no ho wɔ Ɔbɛsɛ 2, 1958 mu. Guinea nyaa ne fahodzi fii French nhyɛdo amambu ase, na ɔbɛyɛɛ fahodzi aperdzi no mu nhwɛdo kɛse na nkuranhyɛ maa Ebibiman nkaa no. +Guinea ne fahodzi ho aperdzi no Ahmed Sekou Toure, ɔkandzifo a ɔwɔ nkorɔfo do nsunsuando pa  na odzii enyim. Ɔkandzinyi a ɔda Democratic Party of Guinea (PDG) ano, Toure, dzii ɔko enyim maa fahodzi na nara n’enyidoadzehu. +Toure na n’amanyɛkuw no tsia France nhyɛdo nsa  a nna ɔdze ato Guinea do no dɛ ɔnye no dɔm poow adwempɔw nna France pɛ wɔtɔn ma hɔn dɛ nkyɛ wɔ dɔm French aman nkabɔmu. Toure na n’amanyɛkuw no anngye annto mu, mbom wɔpeer dɛ wobenya hɔn fahodzi wɔ no mudzi mu. Na wosii nketse dɛ wobobu hɔn man wɔ hɔn pɛ do. +Ɔnam mbuae a ɔfa ɔpoow a Guinea poow French aman nkabɔmu no ntsi, Francefo no twee hɔn amambu na hɔn mboae nyinara sensanee, iyi gyaa ɔman no ma wohyiaa ɔhaw pii. Guinea aban a Toure da ano no tɔɔ dɛ osisi ntsetseebea ahorow, ɔmaa sikasɛm gyinae, na ɔhwɛe nye amanaman nyaa ndwuma ho nkitahodzi. +Ɔmmfa ho ɔhaw a wohyiaa ahyɛse no, Guinea ne fahodzi no dze ahohoahoa na tum brɛ ne manfo. Ɔman no faa kwan ɔbɛma woegyina hɔn nan do na wɔada hɔnho edzi akyerɛ amanaman nyinara. +Wɔ Toure amambu mu no, Guinea wɔɔw do yɛ nhyehyɛɛ a ɔfa nkitahodzi pa na ɔnnyɛ dɛ wɔdze abɔ ɔfa bi wɔ  ɔko kɛse ber no mu. Ɔman no gyee koryɛ awaawaa etuu na wodzii dwumason wɔ Pan-Africa anamɔntu no mu boaa fahodzi ne per wɔ asaasepɔn no do +Guinea ne fahodzi no sanee nyaa nsunsuando pa wɔ Ebibirmu fahodzi anamɔntu mu. Ɔboae hyɛɛ Ebibiman ahorow nkaa no wɔ hɔn fahodzi aperper na hɔn tumgye no mu yɛ mbrɛw. +Guinea ne fahodzinya ntsɛm no yɛɛ nkɔdo na soronko dze, naaso ɔman no hyiaa hɔn haw. Amanyɛsɛm mu nsanekyir, sikasɛm mu ɔhaw, n na wɔnye amanaman ntamu nkitahodzi mu ntwesan haaw Toure n’amambu araa yie, na ɔmaa Guinea ne sikasɛm na nkitahodzi tsebea no kɔr famu. +Toure kɔr ne nsamankyir afe 1984 mu, na ber no hyiaa amanyɛsɛm mu nsakyer. Guinea kɔr do hun abaanodzifo mu nsesa araa kɛpem dɛ wonnya amanyɛkuw dodow ka-bi-ma-menka-bi. Ɔmmfa ho na ɔhaw a nna wɔrokɔ mu no, fahodzi sunsum na yiedzi enyidoadzehu a Guinea wɔ no gyinaa pintsinn. +Ewiei no, Guinea ne fahodzi ho dawurbɔ wɔ Ɔbɛsɛ 2, 1958 mu no yɛ nsɛndahɔ kɛse a ɔsom bo wɔ Ebibiman abakɔsɛm mu. Akokodur na nsiyɛ a ɔmanfo a Ahmed Sekou Toure da hɔn ano no daa edzi no buee kwan ma fahodzi ho aperper no bɛyɛɛ dza ɔnnyɛ dzen wɔ asaasepɔn no do. Guinea da ho ara yɛ ahyɛnsewdze a ɔsom bo wɔ Ebibiman ne fahodziper mu, na ɔsan yɛ nkaadze ma fahodzi no ho kankɔ na yiedzi. +",2659,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mpanyimfo dɛ, “Ansaana onyifuranyi bɔtow bobaa abɔ wo no na ne nan si biribi do”. Bio, menankɔnson besi ne tsir ase no na ɔwɔ dza asaase aka akyerɛ no. Ɔno nye dɛn? Ghana ndwontownyi Wiyaala a ofi Funsi wɔ Etsifi Epuei Mantɔw kyerɛ a, VGMA yɛ ndwontow abawdobɔdze wɔdze ma ndwontowfo a wodzi hɔn ndwontow dwuma ahorow wɔ Nkran nko. +VGMA yɛ ndwontow abawdobɔdze bi a n’asekyerɛ nye “Vodafone Ghana Music Awards”. Ɔyɛ ndwontow abawdobɔdze a afe 1999 na enyigyesɛm edwumakuw CharterHouse dze bɔbɔɔ adze. Ɔyɛ abawdobɔdze bi a afe biara wɔyɛ dze bɔ ndwontowfo a hɔn mbɔdzembɔ sɔ enyi papaapa abaw do wɔ hɔn ndwontow ahorow mu. +Ɔreyɛ ayɛ dɛ, Ghana ha no, sɛ eyɛ ndwontownyi na enntu emmfi bea a ewɔ no annkɛtse Nkran a, wɔnnkan wo nnka Ghana ndwontowfo ho. Iyi ama da baa ndwontowfo a afei na woribesi do no ho per hɔn dɛ wobotu akɛtsena Nkran kɛpem dɛ, Nkran nye Ghanaman no kurowpɔn a ahɔho bɔ pee do. Ɔreyɛ ayɛ dɛ sɛ Nkranfo tsie wo ndwom a, Ghanaman no nyinara na woetsie wo ndwom. Iyi ama Ghanafo ndwontowfo dodowara a wɔagye dzin no, Nkran na wotu kɛtsena. +Ehwɛ Wiyaala a, ɔyɛ ndwontownyi bi a ɔdze no kurom kasa Frafra tow ndwom. Ɔtɔ fa bi a, ɔdze Borɔfokasa dzi afora. Ɔyɛ ndwontownyi bi a ɔreyɛ ayɛ dɛ, dodowara a wɔnnyɛ Ghanafo mpo nyim no sen no kuromamfo ntsi, Ghana ndwontow abawdobɔdze biara no, mpanyimfo yi hɔn enyi ma no. Iyi na ɔdze akɔto nsɛnkyerɛwfo enyim dɛ Ghana ha ndwontow abawdobɔdze a dodowara frɛ no VGMA no yɛ abawdobɔdze bi a wɔdze ma ndwontowfo a wodzi hɔn dwuma dodowara wɔ Nkran no. +Dza Wiyaala aka no, binom nye no bɛyɛ adwen na binom so nye no nnkɛyɛ adwen. Hɔn a wɔnye no bɛyɛ adwen no botum dze hɔn a wɔagye VGMA no bi da ayɛ nhwɛdo. Ehwɛ VGMA a, hɔn a wɔgye no kɛse papaapa no, Nkran na wɔwɔ. Sɛ wɔnnyɛ Nkranfo anaa wɔnntse Nkran mpo a, wotu fi Ghana mbeambea ahorow bi tse dɛ Takoradze, Kumase, Oguaa, Mankɛsemu, Tamale, Tekyiman na mbeambea ahorow a ɔkeka ho kɛtse Nkran. Hɔn a wotum tsena hɔn kurom gye bi no yɛ kumaa bi. Iyi ama Wiyaala kyerɛ a, otwar dɛ CharterHousefo sesa mu na wɔma hɔn enyi kɔ ndwontowfo ahorow a wɔwɔ Ghana n’afɛndzanan nyinara mu kyɛn dɛ wɔbɛma hɔn enyi akɔ hɔn a wɔwɔ Nkran nko do. +Wiyaala n’adwenkyerɛ nye no. Wadwenkyerɛ wɔ asɛm yi ho nye dɛn? Da no edzi kyerɛ hɛn wɔ hɛn sohyial midia prama ahorow no do. +",2267,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ndɛ mber yi, Ghanafo dodowara frɛ semina pawda ahorow biara “Omo” anaa “So Klin”. +Sɛ yɛhwɛ hɛn man Ghana mu a, ɔyɛ dzen papaapa dɛ adze bi ne dzin botum aka adze fofor do ma ayɛ yie. Dɛm ntsi, sɛ edwumakuw bi hɔn adze bi ne dzin ka afofor do a, nna ɔkyerɛ dɛ adze kor no na odzii kan bɔbɔɔ adze. Ɔtɔ fa bi so a, mbrɛ adze kor ne papa tse no ntsi na otum huruw dzi kan wɔ binom dze do no. Ɔba no dɛm a, otum dze basabasayɛ to ndzɛmba wuranom ntamu a ɔnnyɛ adze papa mmfa mma hɛn guadzisɛm. +Mfatoho, sɛ yɛhwɛ guado adze bi tse dɛ “Pepsodent” a, ɔyɛ edur bi a yɛdze twutwuw se. Osiandɛ odzii kan bɔbɔɔ adze no ntsi, ne dzin ehuruw edzi kan wɔ sedur ahorow a yɛwɔ no bi tse dɛ “Close up”, “Colgate”, na dza ɔkeka ho do. Sɛ yɛhwɛ semina pawda a yɛdze hor adze so a, “Omo” na “So Klin” hɔn edzin edzi semina pawda ahorow a yɛwɔ no kan. Sɛ yɛhwɛ merekye pawda guado adze “Cowbell” a, hɔn dzin edzi kan wɔ merekye pawda ahorow a ɔwɔ hɛn man yi mu no do. +Sɛ yɛhwɛ “CocaCola” a wotwa no sin frɛ no “Coke” no a, hɔn dzin abɛda nsafenemfenem biara a wɔdze bese yɛ no do. “Fanta” na “Sprite” so dɛmara. Nsu afamu no, “Nsu” agye abɔ do. Dɛm ntsi nsu biara a obi bɛyɛ egu rɔba mu biara no, nkorɔfo frɛ no “Insu”. “Voltic” nsu edwumakuw no so dɛmara. Nsu biara a ɔwɔ rɔba bɔdambɔ mu no, Ghanafo dodowara frɛ no “Voltic”. +Abɔdomamba hɔn tun ntangow so dɛmara. Ɔno dze, “Pampas” edwumakuw no na woridzi do hen. Dɛm ntsi, abɔdomamba hɔn tun ntangow biara no, ɔmmfa ho edwumakuw a wɔyɛ; Ghanafo frɛ no “Pampas”. “Indomie” so ridzi hen dɛ. Taalea edziban biara no, Ghanafo frɛ no “Indomie”. “Super Glue” so dɛmara. “Super Glue” yɛ edwumakuw bi a wɔyɛ nsudur a ɔtar adze anaa ɔkye adze. Edwumakuw a wɔyɛɛ adze a ɔtse dɛm a ɔbɛgyee dzin no ne dzin nye no. Seseiara dze, edwumakuw biara a ɔbɛyɛ bi no, hɔn dzin aka do. Angoa “Frytol” so dɛmara. “Frytolfo” yɛ angoa na agye dzin araa yie. Dɛm ntsi angoa a ɔwɔ guaman do biara no, Ghanafo dodowara frɛ no “Frytol”. “Maggi” so ka ho. “Maggifo” yɛ nkyendur posaposa a wɔdze yɛ edziban. Seseiara, hɔn edzin abɛda nkyendur biara a wɔdze yɛ edziban no do. Obi mpo tum ka “Onga Maggi”. +Ɔyɛ adze bi a ɔyɛ enyika dze, naaso ɔhaw adwen araa yie. Otwar dɛ ndwumakuw ahorow bɔ mbɔdzen ko ma hɔn guado adze biara a wɔbɛyɛ aba no. Otwar dɛ wɔyɛ nkyerɛkyerɛ a ɔfa hɔn ndzɛmba no ho bɔ ho dawur. Otwar dɛ adzetɔfo ma hɔn adwen da hɔ fa ndzɛmba ahorow a wɔtɔ no ho na wɔhwɛ dze ne dzin ankasa frɛ no amma aammfa basabasayɛ annto hɔn a wɔyɛ ndzɛmba a ɔtse dɛm no ntamu +",2476,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghanaman yɛ ɔman bi a ka-bi-ma-menka-bi dzi akotsen wɔ mu papaapa. Sɛ yɛka ka-bi-ma-menka-bi a, Borɔfo kasa mu no, wɔfrɛ no “Democracy”. Sɛ yɛhwɛ ka-bi-ma-menka-bi no Borɔfokasa mu abɔse a, ofi Greek nkasafua “demos” a n’asekyerɛ nye ‘nkorɔfo’ na ‘kratos’ a ɔkyerɛ “tum” mu. Sɛ yɛka nkasafua ebien yinom bɔ mu a, yenya ka-bi-ma-menka-bi a, n’asekyerɛ nye “tum a ɔyɛ nkorɔfo anaa amamfo dze”. Nna tserɛ, ka-bi-ma-menka-bi yɛ aban a amambu no gyina ɔman bi ne mamfoe do. Yetum so ka dɛ ka-bi-ma-menka-bi yɛ aban a ɔma ne mamfoe kwan ma wɔkyerɛ hɔn adwen a obiara nntum nnsiw hɔn ho kwan. +Afe 1992 mu na Ghana daan n’aban fii nsordaafo aban baa ka-bi-ma-menka-bi aban a ndɛ yɛwɔ mu yi. Fitsi hɔ no, ɔman no abɔ no ho mbɔdzen wɔ ka-bi-ma-menka-bi mu araa yie kɛpem dɛ, Wiadze Kuw Baatan a wɔfrɛ hɔn “The Global Economy” kan Ghana ka aman a amanyɛsɛm asomdwee dze, wɔfa no kwan no ho. Wɔyɛɛ dɛm nhwehwɛmu yi afe 2021 mu na hɔn nhwehwɛmu no mu no, wiadze n’afɛndzeanan n’amanaman ɔha eduakron anan (194) no, Ghana tɔ do eduakron ebien (92). Ebibiman mu no so, amanaman eduonum ebiasa (53) no, Ghana tɔ do akron (9). Ebibir Atɔree afamu no so, Ghana tɔ do ebien (2) a ɔman Gambia na odzi kan. Iyi kyerɛ dɛ ka-bi-ma-menka-bi kɔ do wɔ hɛn man yi mu papaapa a ɔkyerɛ dɛ asomdwee dze, yɛfa no kwa. +Afe 1992 na Ghana naam ka-bi-ma-menka-bi aban do toow n’aba a odzi kan. Abatow no kɔr do Ɔberɛfɛw 1992 mu na JJ Rawlings a nna ɔyɛ nsordaafo panyin na odzii konyim maa NDC amanyɛkuw no. Odzii adze mfe awɔtwe (1992-2000). Mfe awɔtwe no durii no, mampanyin dadaw John Agyekum Kuffuor bɔtoaa do. Odzii adze wɔ NPP amanyɛkuw no ne dzin mu mfe awɔtwe (2000-2008). John Agyekum Kuffour fii do no, mampanyin dadaw a oenya ne beebi kɔ a wɔfrɛ no John Evans Fiifi Atta Mills so bedzii adze wɔ NDC amanyɛkuw no anan mu. Odzii adze mfe ebiasa na abosoom esuon (2008- Ayɛwoho 2012) na owui. N’abedziekyir John Dramani Mahama bɛhyɛɛ n’ananmu mu na odzii konyim afe 2012 abatow no mu. Odzii adze mfe anan dze kaa dza John Evans Fiifi Atta Mills dzii no ho ma ɔbɛyɛɛ mfe awɔtwe maa NDC amanyɛkuw no. Afe 2016 abatow no mu no, ɔmampanyin a ber yi ɔda ho ridzi adze a wɔfrɛ no Nana Addo Danquah Akuffo Addo bedzii adze wɔ NPP amanyɛkuw no ne dzin mu. Afe 2024 mu na ɔdze n’adzedzi bɛba ewiei. Iyi bɛma oedzi adze mfe awɔtwe ama NPP amanyɛkuw no. +Dza ɔgye adwen wɔ Ghanaman ne ka-bi-ma-menka-bi akwantu no mu no nye dɛ, fitsi nananom aber do a ka-bi-ma-menka-bi yi bɔbɔɔ adze wɔ ɔman no mu no, Ghana yɛ ɔman a n’amanbra ma kwan ma amanyɛkuw ebiasa na no mboree dzi mu akotsen dze, naaso no mu ebien pɛr (NDC na NPP) na no mu nkorɔfo etum afow Ghana egua kɛse no atsena do ebu ɔman no. Asɛmbisa nye dɛ, “Ebɛnadze na osiw amanyɛkuw nkaa no kwan ma wonntum nndzi adze no bi no?” Ne saso ntsi, medze Ghana hɛn amambu a adan ekedzi amanyɛkuw ebien yinom hɔn nsamu yi dze reyɛ ntotoho wɔ dza osii wɔ Nigeria hɔn 2023 abatow no mu. +Tse dɛ Ghana no, Nigeriaman no yɛ ɔman bi a hɔn amanbra no ma kwan ma amanyɛkuw ebiasa na no mboree dzi mu akotsen, naaso ebien pɛr na fitsi nananom aber do no, woedzi adze edzi edzi araa. Hɔn nye “All Progressive Party” a wotwa no sin frɛ hɔn “APC” na ” People’s Democratic Party” a wotwa no sin frɛ hɔn “PDP”. Osiandɛ dɛm amanyɛkuw ebien yinom mu nyimpa nko na woedzi adze edzi edzi araa ntsi no, hɔn afe 2023 abatow no mu no, Owura bi a ɔdɔm amanyɛkuw bi yii ne tsir. Owura bɛn na amanyɛkuw bɛn na nna ɔdɔm? Ɔno nye Peter Gregory Obi a dodowara nyim no Peter Obi a ɔdɔm Labour Amanyɛkuw no. Owura yi bɛdaa dodowara nkankan mbabun akoma do dɛ wɔbɔtow aba ama no ma oeetum ebedzi Nigeria mampanyin etu amanyɛkuw ebien a dabaa wodzi konyim wɔ Nigeriaman n’abatow mu no ase. Awerɛhowsɛm nye dɛ, abatow no kɔr n’ewiei no, Peter Obi enntum ammfa kɔtɔ annyɛ nkwan. “APC” amanyɛkuw a Owura Bola Ahmed Tinubu da ano na odzii konyim. Owura Atiku Abubakar a ɔdɔm “APC” amanyɛkuw no tɔɔ do ebien na Labour Amanyɛkuw a Owura Peter Obi daa ano no so tɔɔ do ebiasa. +Dza nna mbabun hɔn mu dodowara rohwehwɛ dɛ Owura Peter Obi bedzi konyim no ammba mu dze, naaso oegya anamɔn bi ato hɔ a Ghanafo, tsitsir mbabun a NPP na NDC amanyɛkuw no hɔnho afon hɔn no dɛ wɔnhwɛ do nnantsew do. Sɛ yɛhwɛ Ghanaman no n’abatow abakɔsɛm mu a, bi esi pɛn. Obi a ommfi NPP anaa NDC amanyɛkuw no mu ahyɛ da ara eyi ne tsir pɛn. Sɛ hɛn werɛ befir mpo a, hɛn werɛ nnkotum efir Hɛnwura Papa Kwesi Ndoum ma “CPP” afe 2008 na ma nankasa n’amanyɛkuw “PPP” afe 2012 na 2016 abatow no. Oenntum enngyina wɔ afe 2020 abatow no mu. Papa Kwesi Ndoum enntum enngyina wɔ afe 2020 Ghana abatow no mu no, “Ghana Union Movement” a ɔsɔfo a wɔfrɛ no Christian Kwabena Andrews a dodowara frɛ no “Ɔsɔfo Kyir Abosom” no gyinae naaso tse dɛ Papa Kwesi Ndoum dze no bi no, ennkesi aga. +Iyi na 2024 Ghana abatow a ɔreba yi, Ghanafo dodowara kyerɛ a, NDC na NPP amanyɛkuw no, hɔnho afon hɔn ntsi wɔpɛ nsesa. Sɛ Ghanafo dodowara pɛ nsesa dze a, nna ɔno woana na ɔreba abɛyɛ hɛn “Peter Obi” a ɔbɛba abɛgye tum efi NPP na NDC amanyɛkuw no nsamu? +",4978,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana Mampanyin, Nana Addo Dankwa Akufo Addo, apaw Okunyin Eric Nkansah dɛ Kwankyerɛfo Panyin ma Edwumakuw a wɔhwɛ Ghana Nwomasua do (GES). +Ɔbɛsɛ 17, 2022 mu na krataa a ofi Ɔmampanyin n’atsenae bɔtɔɔ gua dɛ Ghana Nwomasua Edwumakuw (GES) no no Kwankyerɛfo Panyin, Ɔbemfo Kwasi Opoku-Amankwa mfa n’edwuma no nto hɔ dɛ Kwankyerɛfo Panyin ma GES. Krataa yi mu nsɛm no, nwomasua mu edwumayɛfo na ankorankor binom dze nsɛm ahorow bɔtoo gua kyerɛɛ hɔn adwen wɔ dɛm nhyehyɛɛ yi ho a no mu tsitsir nye akyerɛkyerɛfo ekuw GNAT na NAGRAT. +Iyi ho nsunsuando na Ɔbɛsɛ 19, 2022 mu no, krataa fofor fi Ɔmampanyin n’atsenae hɔara bɔtɔɔ gua bio dɛ ɔmampanyin apaw Okunyin Eric Nkansah dɛ ɔnkɛhyɛ Ɔbemfo Opoku-Amankwa anan mu nsom dɛ Kwankyerɛfo Panyin mma Ghana Nwomasua Edwumakuw (GES). Na nyia ne dabaa tsintsim nkrataa ebien yi nyinara ase nye kyerɛkyerɛwfo a ɔwɔ Ɔmampanyin n’atsenae, Nana Bediatuo Asante. Nhyehyɛɛ kyerɛ dɛ Okunyin Eric Nkansah wɔ adapɛn ebien dɛ ɔdze ne nsɛm kɔ Ɔmampanyin n’atsenae dɛ ɔgye to mu anaa ɔnngye nnto mu dɛ ɔbɔsom dɛm dzibew no. +Ansaana Ɔmampanyin bɛpaw no dɛ kwankyerɛfo panyin no, nna ɔyɛ kyerɛkyerɛnyi panyin wɔ Kumase Technical University ne fa a wɔhwɛ sikakora ho adzesua do no mu. Na nna ɔyɛ Kwankyerɛfo ma Esuapɔn mu Nwomasua wɔ Nwomasua Asoɛe. Ɔasom dzibew ahorow bi Adzetɔn ho Ntotoefo, Esuapɔn mu kyerɛkyerɛnyi, nhwehwɛmufo, sikasɛm ho mpɛnsampɛnsamufo na adze. +Onyaa n’esuapɔn mu adzesua na abɔdzin krataa a odzi kan wɔ Oguaa Esuapɔn mu (B.A. Economics) wɔ mfe 2002 – 2006 mu. Mfe 2008 – 2010 mu na ɔtoaa n’adzesua do nya n’abɔdzindze a ɔtɔ ebien wɔ KNUST (MBA (Finance)). Na n’adzesua a ɔdze nyaa n’abɔdzin dɛ Okunyin no, okenyaa no wɔ Zululand Esuapɔn mu wɔ South Africa (PhD in Financial Economics) wɔ mfe 2015 – 2018 mu. +",1757,Latn,Fanti,fat +akannews,"Eduaba ahorow pii na Twerammpɔn bɔe maa adasa a mfaso pii ahyɛ mu ma. Nyame n’asɛm mpo ada no edzi dɛ yendzi eduaba no na yɛmfa n’ahaban no nsa yarba. Tum kɛse na Bɔadze dze ahyɛ eduaba na ɔnye ahaban mu. Sɛ yɛhwɛ eguaba a, ɔyɛ eduaba a no ho hia araa yie wɔ nyimpa n’apɔwmudzen mu ɔnam edzibandur a ahyɛ mu ma na dwumason a odzi no ntsi. Akyerɛw yi bɔhwɛ edzinbandur a ɔwɔ mu, dza ɔyɛ na no ho mfaso ma nyimpa. +Obi bebisa dɛ, “Na eguaba mpo yɛ ebɛn eduaba?” Eguaba yɛ eduaba a nhwehwɛmu kyerɛ dɛ odzii kan yii ne tsir wɔ Venezuela, Mexico na Colombia. Ndɛ dze, amanaman ahorow pii mu na ibohu dɛm eduaba yi bi a Ghana ka ho bi. Ɔyɛ eduaba a yetum we no dɛmara anaa yɛdze yɛ anondze. Yetum so dze n’ahaban sa yarba ahorow pii. Edzibandur a Nyame nam ne nyansaa mu dze hyɛɛ aguaba mu no bi nye edzibandur a yenya no wɔ nduaba mu no n’ahorow nkankan C, B5, B6, kasiɔm, kalɔrisi, kabɔhaederatse, faeba, Potaasiɔm, Manganisiɔm, Fɔsefɔrɔse, angoa, na pii a ɔkeka ho. +Bio, eguaba yɛ eduaba bi a ogu mu ahorow pii. Yɛwɔ dza ɔyɛ kɔkɔɔ na dza ɔyɛ fitaa na ankokɔangua. +Aso sɛ obi taa we eguaba anaa nom anondze a wɔdze eguaba ayɛ a , ebɛn mfaso na onyia no benya? +Mfasodze pii na eguaba dze ma nyimpa. Dza odzi kan nye dɛ, ɔboa ma nyimpadua no mu nkomboa no ma hɔnho yɛ dzen. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ edzibandur a ɔwɔ eduaba mu a ɔwɔ mu no dɔɔso kyɛn dza ɔwɔ mpuwa mu no mpɛn anan na iyi na ɔboa ma nkomboa no ho yɛ dzen ma wotum ko tsia nyarbanyarba biara a obowura nyimpadua no mu no. Ɔsan so boa bɔ nyimpa n’enyi ho nsɛnsɛm ho ban. +Ɔtɔ do bio, mpɛn pii no, yɛtɔ dɛ yenya kokoram a hɛn enyi nnda na nhwehwɛmu ada no edzi dɛ edzibandur ahorow pii na ahyɛ eguaba mu a ɔboa bɔ hɛn ho ban amma yeennya kokoram mboaba wɔ hɛn nyimpadua mu. Eguaba kitsa dɛm ahoɔdzen no a otum boa bɔ nyimpa ho ban fi kokoram n’ahorow nyinara ho. +Otsia bio, eguaba boa tu ayamutsim ase ɔnam faeba no dodow pii a ahyɛ mu ma ntsi. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ sɛ yɛdzɛ eguaba toto eduaba nkaa no ho a, faeba ɔwɔ eguaba mu no dɔɔso kyɛn ne nyinara. Sɛ yɛfa eguaba kor a , okitse faeba ɔha nkyɛmu du-ebien na ɔwɔ sor araa yie a ɔboa tu ayamutsim ase. Sɛ etaa dzi eguaba a, irinnya ayamutsim basabasa. +Eguaba san boa apemfo araa yie. Wɔkyerɛ dɛ fɔleke asede na nduaba edzibandur B9 ahyɛ mu tam na adatsefo kyerɛ dɛ oye ma apemfo. Ɔnam dɛ edzibandur a medzi kan abobɔ do do yi boa ma abofra no a ɔhyɛ yafun no mu no ma no ndompe na ndzɛmba a ɔwɔ ne nyimpadua mu nyin yie ntsi, oye dɛ apemfo bedzi bi aber nyinara. +Mfasodze a otwa tun wɔ akyerɛw yi mu a eguaba dze ma nyimpa nye dɛ, ɔboa mbasiafo a wɔwɔ mfikyirkɔ mu yar. Sɛ enoa n’ahaban no bi nom a , ɔboa tu dɛm yaw no ase fi hɔ. +Afei, sɛ eyɛ kɛse bor do na epɛ dɛ wo do tsew a, nna ɔno hwehwɛ eguaba yi bi we na hwehwɛ n’ahataw no bi noa nom na ɔbɔboa wo. +",2756,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ansaana ɔman bɛyɛ yie na etumpɔn no, nna ogyina ɔmanpanyin na no mpanyimfo hɔn mbɔdzenbɔ do. Dɛmara so na sɛ kurow bi bɛyɛ yie a nna ogyina nhyehyɛɛ a ɔhen na ne mpanyimfo dze bogu akwan do no do. Sɛ ekɔ kurow biara mu, nnyɛ ɔhen no nko na odzi baano mbom mpanyimfo anaa ahemfo nkakramba hyɛ n’ase a ɔapaw dwumadzi ama hɔn mu biara ma wodzi. Dɛm nkorɔfo yi na wɔfrɛ hɔn ahemfie edzibewdzifo. Dɛm nkorɔfo yi ara so na wɔnye ɔhen no bɔ mu dwendwen kurow no no mpontu ho nsɛm ho dze boa no mu mba. Ahemfie edzibewdzifo yinom nye Gyaasehen, a, Ɔbaahenmaa, Ankɔbeahen, Safohen, Ɔmankrado, ɔkyeame, Tufohen, na pii a ɔkɔka ho. Akyerɛw yi bɛda dɛm mpanyimfo yi mu biara no dwumadzi edzi. +Odzi kan nye Ɔbaahemaa. Ɔbaahemaa no dwuma a odzi so araa yie. Ɔbaahemaa na sɛ ɔhen bi ka nkyen gu anaa ɔda suban bɔn bi edzi ma wotu no adze do ma egua no tɔ mpan a, wɔdze dua no do ma wɔpaw ɔhen fofor. Afei, adziban biara a ɔhen no dze kɔ n’ano no, ɔbaahemaa no na ɔhwɛ ma wɔnoa . Ɔnoara so na ɔma ɔhen no hu mpanyinsɛm biara a ɔbata n’ahendzi no ho. Kurow no mu dze, ɔno na ɔhwɛ boaboa mbasiafo ano dze hɔn dzi dwuma. Bio, sɛ basia bi dur ne mpanyim mfe do ma wɔrobɔgor no bra a, ɔbaahemaa no na wodzi bɔ no amandzɛɛ ma ɔgye to mu ma hɔn ho kwan ma wɔgor basia no bra. Ɔbaahemaa no dwuma kor so a odzi nye dɛ otu ɔhen no fo na ɔhwɛ tsentsen no. +Ɔtɔ bio nye Gyaasehen. Gyaasehen na amambra mu no ɔhwɔ ahemfie hɔ nkongua nyinara do na siantsir yi ntsi, ɔno na sɛ egua bi tɔ mpan anaa asɛm bi kyer amamfo do a wɔda no edzi kyerɛ no ma no so kɔbɔ kuntuhen amandzɛɛ ma no so dze kɛdan ɔbaahemaa. Ɔno na sɛ ɔhen kɔ guabɔ ase a, ɔtsena n’ekyir pɛɛ na noara so na ɔtaa nye ɔhen no nantsew aber nyinaa. Iyi ntsi na yɛfrɛ no ɔhen ne yer. Ɔyɛ nyimpa a n’enyi wɔ ɔhen na ne mpnayimfo ho papaapa. Ɔnam no tum a okitsa no no ntsi, otum si hen tu hen . Ɔno na sɛ ɔhen bi da ndzeyɛɛ bɔn edzi a otum ma ɔhen no gye obi ne dzibwe fi ne nsamu. Iyi ntsi, yennkotum eyi no esi nkyɛn wɔ ahensɛm mu. +Obi bebisa dɛ, aso kuntuhen anaa Ɔmankrado no dwumadzi nye dɛn? Kuntuhen ho hia araa yie wɔ ahenfie papaapa osiandɛ sɛ ɔno na ɔhen no nnyi hɔ a, ɔhwɛ ekyir. Sɛ wɔdze ɔhen bi besi egua do, ɔyɛ kuntuhen na osuo ne nsa mu dze no tsena agua do mprɛnsa. Dɛmara so na sɛ worutu ɔhen bi adze do a, ohuan ɔhen no ne ase egua dze kyerɛ dɛ oetu no adze. kuntuhen kor yi ara so na sɛ egua bi tɔ mpan a, ɔkɔbɔ ɔbaahemaa no amandzɛɛ. +Safohen a mpɛn pii no dodowara frɛ Supi no so dzi dwumason papaapa. Sɛ yebesi kyen do wɔ kurow bi mu a, ogyina no do. Akanman mu no, kurow biara wɔ asafokuw na nyia ɔda hɔn ano no na wɔfrɛ no safohen no. N’adze a aber biara okitsa no ma ɔdze dzi no dwuma nye asafo abaa. Mpanyimsɛm kyerɛ dɛ sunsum wɔ dɛm abaa no mu. Ɔnam dɛ ɔyɛ asafomba hɔn panyin ntsi ɔnoara so na ɔdze asofo ndzɛmba no nyinara sie na ber so ma wɔdze rebedzi dwuma, oyi puei. +Dza ɔtɔ do bio nye kyeame. Ɔno nye ɔhen no ne kasamafo na no dtsi ɔyɛ obi a n’ano atsew araa yie. Iyi kyerɛ dɛ ɔno na aber biara no ɔdze ɔhen no n’anodzinsɛm to ɔmanfo enyim. Ɔnam dɛ obiara nnkotum asoɛr prɛkopɛr ntsi sɛ obi pɛdɛ ɔka biribi kyerɛ ɔhen no a, ɔno na ɔdze fa no do ma ɔto ɔhen no. Ɔkyeame no dwumadzi mu no, akyeampoma mmpa ne nsa mu ara da. Ɔno na aber biara okitsa ɔhen no ne poma wɔ beebiara a wɔbɔkɔ. Sɛ wodzi asɛm wɔ ahenfie wiei a, ɔno na ɔdzen no to gua dɛ; obi edzi bem anaa oedzi fɔ. +kenkan pii wɔ akannews.com +",3361,Latn,Fanti,fat +akannews,"Fankwa 12, 2022 na akannews.com dze too n’akenkanfo enyim dɛ Amereka enyigyesɛm abawdobɔdze a wɔdze bɔ ebibifo ndwontofo, senetwafo na bibinyi biara a ɔbɔ noho mbɔdzen wɔ enyigyesɛm mu a wɔwɔ Amereka na wiadze n’afɛndzanan nyinara a wɔfrɛ hɔn BET apaw Ghananyi ndwontonyi Black Sherif aka hɔn a wobotum agye abawdobɔdze no wɔ afe yi BET abawdobɔdze no mu. +Abawdobɔdze nkorbata a BET Hip Pop 2022 mpanyimfo yi too nsa frɛɛ Black Sherif wɔ ho nye ‘Best International Flow’. Hɔn a ɔnye hɔn gyinae nye Benjamin Epps (France) Central Cee (UK), Blxckie (South Africa), Haviah Mighty (Canada), Knucks (UK), Le Juiice (France), Nadia Nakai (Zimbabwe) na Tasha & Tracie (Brazil). +Nkaabɔ a abɛka akannews.com nsa nye dɛ, Frɛnkyenyi ndwontonyi Benjamin EPSS na mpanyinfo dze abawdobɔdze yi ahyɛ ne nsa. +Afe 2019 mu no na abawdobɔdze soronko yi bɔbɔɔ adze na Ghana ndwontonyi a ɔagye dzin araa yie a wɔfrɛ no Sarkodie nyaa akwanya gyinaa mu maa ɔman Ghana na ebibifo nyinara na otumii gyee sii ne nan do. +Black Sherif bɛpa no ndwom apaawa kɛse a wɔfrɛ no ‘The Villain I never was’ Obiradzi 5, 2022 ewimber. Ghanafo na wiadze n’afɛndzanan nyinara enyi da dɛm apaawa kɛse yi ho kwan. +Akannews.com edwumayɛfo nyinara ma Benjamin EPSS tsirnkwa. Yɛhyɛ Black Sherif so dzen dɛ ɔnkɔ do araa mbɔ ndwom pa na ommia noho nkɔ n’enyim. Kɛse wɔ kan. +",1325,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mbaa yɛ abɔdze nyinara kaekyir a wɔyɛ soronko koraa. Hɔn mbɔdzembɔ wɔ asetsena yi mu dze, wɔtow no abaw a onnhyia. Nkan no, nna mbaa hɔn egyapadze nyinara n’abɔse nye gyaadze. Dza nna nkorɔfo tɔ ka nye dɛ, “Mbaa dze nye gyaadze na mbanyin dze nye skuul”. Dɛm ntsi, nna mbaa nnya kwan nnkɔ skuul kantom wɔakɔ ekodu ekyir. Ndɛ mber yi dze, ndzɛmba asesa. Mbaa afa hɔn atam apapa efurafura ma dzibew biara no wotum dzi bi. Nna tserɛ, dza banyin tum yɛ no, ɔbaa tum yɛ yɛ no yie. Mbaa a wotum yɛ yɛ no yie no, bi nye Mfantsenyi ɔbaa a wɔfrɛ no Audrey Maame Esi Swatson a merebɛka no ho asɛm yi. +Wɔwoo Audrey Maame Esi Swatson Kwakwar 23, 1997 wɔ Akyemfo a ɔwɔ Finimfin Mantɔw mu. Ɔhyɛɛ no skuulkɔ ase wɔ Ghana Suapɔn Skuul wɔ Nkran na ɔtoaa do wɔ Ghana “Christian International” Mpanyin Nsɔwdo Skuul wɔ Dodowa. Nwoma a osuae wɔ Mpanyin Nsɔwdo Skuul nye Abɔdze Nyansapɛ. +Maame Esi wiee Mpanyin Nsɔwdo Skuul no, nna oedzi mfe duawɔtwe (18). Owiei no, nna n’enyidoadzehu araa nye dɛ obotu wimuhɛn. Nokwasɛm nye dɛ, ɔdze dɛm daaso yi sii n’enyi do ber a nna ɔyɛ abofra no. Nyame yɛɛ no adom ma onyaa kwan wɔ Mach1 Wimuhɛn no ntui ho Ntsetsee Skuul a ɔwɔ Johannesburg, South Africa na okosuaa mbrɛ wosi tu wimuhɛn. +Ber a nna ɔwɔ skuul no, onyaa kwan tuu no wimuhɛn a odzi kan. Otui maa no skuul no, mekyerɛ Mach1 Wimuhɛn no Ntui ho Ntsetsee Skuul Ebɔbira 4, 2016. Ber no, nna oedzi mfe duakron (19) pɛr. Iyi kyerɛe dɛ, daakye bɛyɛ enyigye ama no ampa. Mprenpren yi dze, Maame Esi kitsa wimuhɛn no ntui tum krataa a South Africa aban no gye to mu a ɔma no ho kwan ma otum tu wimuhɛn. Ber a nna ɔwɔ skuul, na ansaana ne nsa bɛka no tum nkrataa no, otumii tuu wimuhɛn dɔnhwer aha ebien na du. +Seseiara dze, Maame Esi kitsa nankasa no wimuhɛn edwumakuw a wɔfrɛ no Excel Aviation Edwumakuw. Afe 2019 besi ndɛ, ɔno nye sahen a odzi kan ma “Passion Air” wɔ Ghana a otu De Havilland Canada Dash 8 wimuhɛn no. +Iyi nye nkuranhyɛnsɛm a Maame Esi gu do nye afofor kyɛ: +“Mo wimuhɛn no ntui ntsetsee a minyae wɔ Mach1 Wimuhɛn no Ntui ho Ntsetsee Skuul no etu m’ahoɔdzen mpon a ɔboa me ma mutum yɛ edwuma wɔ edwumakuw a hɔn edwumayɛ kɔ kan na ɔyɛ ɔhyew do no mu. Iyi hyɛ me dzen ma misi egyinae a no mu da hɔ wɔ ber mpo a ɔtɔ fa bi a na adwen ayɛ ntanta no. Meyɛ no yie ma binom hwɛ m’anamɔn tu bi na meyɛ adze pa nya mu nsunsuando mapa a mfom kumaa bi na ɔwɔ ho”. +“Otwar dɛ obiara a ɔpɛ dɛ otu wimuhɛn anaa noho edwuma no dze botae pɔtsee bi si n’enyi do, dze da kor si hɔ yɛ no nkakrankakra ber kor a daakye enyidoadzehu na nhyehyɛɛ mapa si n’enyi do no. Kentsen woho si bea a ɔkrɔn, enye afofor mbɔ mu nyɛ edwuma na boa binom”. +Maame Esi agye abawdobɔdze pii, tsitsir nye Asoɛe a wɔhwɛ Ghana Wimuhɛn Nsɛnsɛm do dze no. Afe 2016 mu no, onyaa kwan kɔr Wimuhɛn Ho Nsɛnsɛm nhyiamu wɔ Amereka a oenntua ho hwee. Ɔkɔree wɔ “International Women In Aviation” hɔn Ebibir mu wimuhɛntunyi ɔbaa a odzi kan no dzin mu. Wɔdze no kaa “The Future Awards Africa Prize” hɔn abawdobɔdze a wɔdze maa hɔn a nna wɔwɔ akwanya dɛ wobenya abawdobɔdze dɛ Ghana ɔbabun a no mbɔdzembɔ sɔ enyi afe pɔkyee bi mu no ho. +Afe 2022 mu no, onyaa Akatasiaba a ɔbɔ noho mbɔdzen abawdobɔdze no wɔ “Exclusive Men of the Year Africa Awards” dwumadzi no ase. Nokwar, ɔkɔbran twa par a, wɔma no mbo. Nyame nhyira Maame Esi. +",3261,Latn,Fanti,fat +akannews,"Lionel Andrés Messi yɛ Argentina bɔɔlbɔnyi a wɔwoo no Obiradzi 24, 1987. Ɔyɛ bɔɔlbɔnyi a ɔno na Portugal bɔɔlbɔnyi Cristiano Ronaldo edzi bɔɔlbɔ do akyɛr yie papaapa. Wɔwoo Cristiano Ronaldo dos Santos Aveiro wɔ Portugal Kwakwar 5, 1985. Afe 2007 na wɔhyɛɛ ase dɛ woridzi bɔɔlbɔ do. Fitsi dɛm mber no, bɔɔlbɔfo yi hɔn dzin atahye wiadze n’afɛndzeanan nyinara ɔnam hɔn abawdobɔdze abakɔsɛm a wɔwɔ no ntsi. Hɔn dzin no nntahyee wiadze n’afɛndzeanan kwa; fitsi afe 2008 dze besi afe 2022, hɔn beenu no agye FIFA Wiadze bɔɔlbɔnyi a onyim bɔɔlbɔ afe pɔkyee bi mu abawdobɔdze a wɔfrɛ no ‘Ballon D’or’ no nkorkor duebien (12); Messi agye esuon (7) na Ronaldo so agye enum (5). Sɛ ɔba no bɔɔlbɔ abawdobɔdze etsitsir binom so a, bɔɔlbɔfo yi agye ne nyinara bi. Iyi ama da baa ekyingye a ɔba nye dɛ, “Woana nye bɔɔlbɔnyi a ne saso bi mmbaa da?” Borɔfo kasa mu no, woana nye ‘Greatest Of All Time’ a wotwa no sin dɛ ‘GOAT’ 🐐? +Bɔɔlbɔfo beenu yi nyinara ayɛ dza bɔɔlbɔnyi biara nnyɛɛ bi dɛ kɛpem dɛ, abakɔsɛm a woegya ato bɔɔlbɔ mu, na wogu do araa reyɛ afofor no, kaansa Diego Maradona, Pele, Johan Cruyff, Franz Beckenbauer na bɔɔlbɔfo kunyin binom abɛyɛ bi kɔ dze, naaso dza Lionel Messi na Cristiano Ronaldo dze mfe deunum abɛyɛ wɔ bɔɔlbɔ mu no kyɛn hɔn dze no nyinara. Aso ano nko na ndɛmbafo bɔɔlbɔ adɔfo dze rekeka dɛm nsɛm yi dɛ dza Lionel Messi na Cristiano Ronaldo ayɛ yi yɛ ‘edutwam’? Dza ɔwɔ asɛm yi mu no na ɔbɛkyerɛ. Pɛ nsunwin bi dwedwe w’akoma na to wo bo ase kenkan a. +Ma yɛnhyɛ ase wɔ Cristiano Ronaldo do. Cristiano Ronaldo hyɛɛ no bɔɔlbɔ ase afe 2002 wɔ no kurom Portugal bɔɔlbɔkuw Sporting Lisbon. Osii akan nkorkor eduonu enum (25) dze maa hɔn na ɔtoow ntsena ebiasa (3) pɛr. Fitsi hɔ no, ɔtoaa no bɔɔlbɔkuw abrabɔ do wɔ Ngyiresi bɔɔlbɔkuw Manchester United. Ɔsanee toaa do kɔr Real Madrid wɔ Spain kesii akan pii. Ofi hɔ no, ɔkɔr Italy kɔtoaa do wɔ Juventus. Ofi Juventus no na obuu ne kɛtɛ mu kɔr Manchester United bio. Ne nyinara mu no, oesi akan nkorkor apem kor ɔha na eduonum anan (1,154). Oetum atow atsena ahawɔtwe na eduonum ebiasa (853) – [Mumu 19, 2022. No bɔɔlbɔ akan biara a oesi wɔ bɔɔlbɔkuw akansi mu ka ho]. No bɔɔlbɔkuw akansi mu no, ɔagye kɔɔpow kor (1) pɛr ama Sporting Lisbon. Ɔasan so agye nkɔɔpow akron (9) ama Manchester United. Ɔagye nkɔɔpow duenum (15) ama Real Madrid. Ɔagye nkɔɔpow enum (5) so ama Juventus. Seseiara, onnsi akan mma bɔɔlbɔkuw biara [Mumu, 2022 mu]. No kɔɔpowgye mu no, Champions league na nkɔɔpow etsitsir nyinara wɔ mu bi. +Ne man Portugal no, osii n’akan a odzi kan maa hɔn afe 2003. Oesi akan nkorkor ɔha na eduakron esia (196) atow ntsena ɔha na eduawɔtwe (118) – [Da a otwa tun a ɔdze sii akan nye Mumu 10, 2022]. Ne nyinara mu no, ɔagye nkɔɔpow ebien- UEFA EURO (1), UEFA Nation’s League (1). Amanaman akansi afamu no, oesi akan (196) a ɔkyɛn obiara. Afei so, ɔato ntsena (118) a kyɛn obiara. Iyi ama ne dzin atahye wiadze n’afɛndzeanan nyinara dɛ ɔno nye bɔɔlbɔ mu okunyin mu okunyin no. +Lionel Messi hyɛɛ no bɔɔlbɔ ase afe 2005. Fitsi dɛm mber no, oesi akan pii. No bɔɔlbɔkuw akansi afamu no, oesi akan ama bɔɔlbɔkuw ebiasa – Newells Old Boys wɔ no kurom Argentina, Barcelona wɔ Spain na PSG wɔ France. Oesi akan ahawɔtwe na eduonum ebiasa (853). Ɔato ntsena nkorkor ahaesuon na kor (701). Osii akan ahawɔtwe (800) maa Barcelona na oesi akan eduonum ebiasa (53) so ama PSG. Ɔagye nkɔɔpow eduasa esia (36). Barcelona dze yɛ eduasa anan (34) na PSG dze yɛ ebien (2) – [besi Mumu 19, 2022]. Nkɔɔpow akɛse na etsitsir a ɔwɔ bɔɔlbɔkuw akansi mu a ɔwɔ Spain na France no, ɔagye ne nyinara bi]. +Sɛ ɔba no amanaman bɔɔlbɔ akansi a, afe 2005 na osii n’akan a odzi kan maa Argentina. Oesi akan nkorkor ɔha na eduosoun ebien (172) na ɔato ntsena nkorkor eduokron awɔtwe (98)- [Da a otwa tun a ɔdze sii akan nye Mumu 18, 2022]. Ɔagye nkɔɔpow ebiasa – Copa America kor (1), UEFA-COPA kɔɔpoow kor (1) na FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ akansi so kor (2022). – [U20 na Olympics bɔɔlbɔ kɔɔpow no nnka ho osiandɛ wɔnnkan nnka mpanyin bɔɔlbɔ ho]. Iyi ama ne dzin atahye wiadze n’afɛndzeanan nyinara tse dɛ Cristiano Ronaldo pɛpɛɛpɛr. +Asɛmbisa no nye dɛ, woana nye woana wɔ bɔɔlbɔ mu? Aso ɔyɛ Lionel Messi anaadɛ Cristiano Ronaldo anaa woana? Asɛm yi na ɔda bɔɔlbɔ adɔfo a wɔwɔ wiadze n’afɛndzeanan nyinara ano ma obiara retafer ho bi. Nna obiara rohwehwɛ dɛ bɔɔlbɔfo beenu yi mu kor  bɛgye 2022 Qatar FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi no dze eyi dɛm asɛm yi ano. Cristiano Ronaldo peree peree araa naaso Morocco yii hɔn fii mu wɔ kuw awɔtwe bea no wɔ akansi no mu a otumii toow atsena kortsee. Lionel Andrés Messi nye Argentina koe koe no, aberwa yii no poma kwan mu ma oetum agye Wiadze Bɔɔlbɔ akansi kɔɔpoow no. Iyi na dodowara (Ronaldo n’ekyirtaafo ka ho) rekyerɛ dɛ, seeseiara dze, esikyire enya egu anhwea mu ewie ntsi, Lionel Messi nye wiadze bɔɔlbɔnyi a ne saso bi mmbaa da. Kaansa dodowara reka dɛm mpo a, binom wɔ hɔ a wɔgye dzi dɛ Cristiano Ronaldo nye hɔn bɔɔlbɔ mu kunyin mapa. Ɔwo so w’adwen kyerɛ wo dɛn? +",4940,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ebibiman yɛ asaasepɔn a ɔwɔ abakɔsɛm a ɔtse apɔw na no mu yɛ dur, na mfeha eduonu no mu no, kwan a wɔfaa do peer hɔn fahodzi fii hɔn Aborɔfo nhyɛdofo ewuranom no hɔn tum ase no na ɔyɛ hɔn abakɔsɛm dodowara no bɔbew. Ebibirmu aman dodowara nyaa hɔn fahodzi wɔ afe apem ahaakron na aduonum kɛpem afe apem ahaakron na aduonson mfehorow no mu. Akokoeko, amanyɛsɛm mu basabasayɛ na asetsena mu kɛdaannda na wɔfaa mu dze peer hɔn ho fahodzi fii hɔn wuranom nsa mu. Ndɛ, Ebibirmu aman eduonum-anan no nyina dzi hɔnho do, na wodzi dwumason dze boa wiadzeman no. +Ebibirmu asaasepɔn no mu aman eduonum-anan no na da a wɔdze nyaa hɔn fahodzi no na odzidzi do yi +Sɛ ehwɛ dza ɔwɔ sor yi a, ibohu dɛ, Ebibifo fahodzi anamɔntu no dzii mber na mfe pii wɔ hɔn nwuranom nsa mu. Aman bi tse dɛ Liberia nyaa hɔn fahodzi wɔ mfeha duakron mu, dɛmara so na aman bi tse dɛ South Sudan so nyaa hɔn fahodzi mber tsia bi a etwa mu yi. Ebibiman do ndzii no ewiei mbae no bɛyɛ dwuma tsitsir wɔ Ebibir asaasepɔn no abakɔsɛm mu, na iyi buee kwan maa aman a woenya hɔn fahodzi no nye hɔn amambra na hɔn ahyɛnsewdze nyinara mpontu. +Ɔwɔ mu dɛ Ethiopia na Liberia kɔr aborɔkyirman binom nhyɛ ase wɔ mber bi mu dze, naaso Ebibir abakɔsɛm mu no, wɔkan hɔn dɛ hɔn nye Ebibirmu aman ebien a wɔannkɔ ɔman fofor nhyɛdo aban ase. Ɔnam mbrɛ hɔn abakɔsɛm na hɔn eguadzi abrabɔ tse na mbrɛ wɔdeda wɔ Ebibir asaasepɔn no do ntsi, Aborɔfo no ammper dɛ wobedzi hɔn do na wɔnye kɔr nhyehyɛɛ gyee too mu dɛ wɔndze hɔnho, ndzi hɔnho do. +",1486,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nwomasua ho wɔ mfasodze ma ɔman biara. Sɛ ɔman bɛyɛ yie a nna ogyina nyimdzee na suahu a no mamfoe wɔ. Dɛ yɛyɛ ankorankor yi, nwomasua yɛ agyapadze kɛse a obi nnokotum agye efi hɛn nsamu na ɔyɛ adze a odzi hɛn adandan wɔ hɛn daa daa asetsena mu. Nwomasua yɛ ber a regye ntsetsee dze enya nyimdzee wɔ adze bi ho ama aboa no ma eetum edzi dwuma bi. Nwomasua dze mpontu berɛ hɛn dɛ ankorankor ma bi so ɔman no do. +Nwomasua gu mu ahorow pii. Nwomasua ahorow yi da akwan a yɛfa nya nyimdzee edzi. Okunyin Goerge Washington Carver kaa asɛm bi dɛ, “Nwomasua yɛ saafee a otum bue hɛn fahodzi pon”.  Dɛmara so na Confucius kaa dɛ,” Nwomasua dze awerɛhyɛmu ba, awerɛhyɛmu so dze enyidado ba na enyidado so dze asomdwee ba. Dɛm nsɛm yi iyinara da no edzi dɛ, ɔman a no mu nyimpa innyi nwomasua pa no nnyi fahodzi na asomdwee. Iyi kyerɛ dɛ nwomasua ho hia araa yie ma ankorankor, ebuasua na ɔman. Akyerɛw yi bɛkasa afa hia ohia dɛ ebusua na ɔman bɛma no nkorɔfo nwomasua pa. +Odzi kan, mfaso a yenya wɔ nwomasua ho nye dɛ, ɔma ankorankor nyin bɛyɛ ekunyin na abemfo a nyimdzee, suahu na ndzepa ahyɛ hɔn mu ma. Adze kɛse a nwomasua yɛ dze ma ankronkor nye dɛ, ɔboa ma hɔn ma wotum kenkan,  kyerɛw , tsie afofor na ɔboa ankorankor wɔ hɔn nkitsahodzi mu. Dɛm ndzɛmba yi na ɔboa bue nyimpa n’dwen mu ma otum dwen kɔ ekyir hu abrabɔ mu esumasɛm na osua biribi fi mu dze bɔ bra.  Ɔma nyimpa yɛ tse dɛ dua a asow aba pii a binom mpo tum tsew bi dzi. Nwomasua ma nyimpa nya abrabɔ suahu na nyimdzee wɔ ndzɛmba ahorow pii ho a ɔdze mpontu berɛ ɔman no. Nwomasua ma nyimpa akwangya ma ohu dza ɔwɔ no mu anaa dza obotum ayɛ ama aboa no ma oenya gyedzi soronko bi wɔ mu. Iyi tum boa ma nyimpa kɔ nkan wɔ no dwumadzi biara mu. +Bio, nwomasua dze mpontu brɛ ɔman no. Ɔman biara botu mpon a nna ogyina dza no nkorɔfo tum yɛ dze boa no no do. Ndzɛmba pii a amanaman kra ba hɔn man mu gyina dɛ no nkorɔfo nnkotum ayɛ ntsi a. Iyi ko tsia ɔman no ne sikasɛm na no mpotu osiandɛ ndzɛmba a wɔkra pii no mma sika nntsena ɔman no mu.  Nwomasua boa ma yenya nkorɔfo a wɔakwadar wɔ ndzɛmba ahorow pii bi tse dɛ kaar, kuayɛ mbowayɛn, edwindze  na ndzɛmba ahorow pii a ɔkeka ho ne nyɛe mu. Sɛ yɛhwɛ ɔman Ghana mu a, yehu ekunyin pii a wɔnam suahu na hɔn nyimdzee do tum dze hɔn nsa yɛ kaar na abaefor mfir ahorow pii a ɔboa nyimpa wɔ no daadaa dwumadzi mu . Binom nam hɔn nyimdzee a woenya no wɔ nwomasua mu no tum boa toto ɔnam no sikasɛm, apɔwmudzen ho nsɛm, kuwayɛ ho nsɛm na dza a ɔkeka. Sɛ dɛm nyimpa no eenya nwomasua a, nkyɛ obesi dɛn ayɛ iyinom nyinara dze aboa ma ɔman no etu mpon. Siantsir yi ntsi na ohia dɛ ɔman no bɔbɔ mbɔdzen ama no nkorɔfo nwomasua. +Nkan no, nna nkyɛ mbayin nko na yɛse nwomasua yie ma hɔn na gyaadze yɛ basia ne tsenabea. No dɛm  ntsi, nna awofo pii mma hɔn mba mbaa nnkɔ skuul. Iyi maa mbanyin akwangya ma ber biara no mbanyin nko na wɔkasa na wosi egyinae wɔ dwuma biara a yebedzi mu. Nna ɔma mbanyin nya tum mbasiafo do aber biara wɔ beebiara. Ndɛ yi, yeehu dɛ, ndzɛmba nntse dɛm bio ɔnam nyimdzee a awofo binom enya no wɔ nwomasua ntsi. Awofo pii ehu dɛ sɛ banyin tum yɛ datser a, basia so botum ayɛ. Iyi ama pɛrpɛryɛ abɛda mbasiafo na mbanyin ntamu. Nwomasua eyi tsirmupɔw bi a nna nkyɛ nkorɔfo wɔ no wɔ mbasia ho no efi hɔ ma ndɛ yi, mbasiafo enya tum na ahotɔdo bi a ɔboa hɔn ma wotum dzi baano na wodzi dwumason bi wɔ ɔman no mu dɛ mbrɛ mbanyin yɛ no ara pɛr. Iyi kyerɛ dɛ nwomasua ho wɔ mfaso ara yie. +Nwomasua boa ma ɔman no ne sikasɛm na asetsena mu nsɛm kɔ yie. Nkorɔfo a wɔafa nwomasua mu ho hia ara yie wɔ ɔman no ne sikasɛm  na asetsena mu nsɛm ho papaapa. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ ɔman biara a okitsa nkorɔfo a wɔakwadar wɔ nwomasua mu no kɔ n’enyim ntsɛntsɛm wɔ sikasɛm na no nkorɔfo hɔn asetsena mu nsɛm mu.  Ɔman no nkankɔ  gyina no nkorɔfo do hɔn nkankɔ do a ne nyinara ne farbaa yɛ  nwomasua +Otwa tun, nwomasua dze pɛrpɛryɛ abɛda ankorankor ntamu. Nkan no nna nkyɛ yetum mpo gyina bea a obi fi, no som, ne kasaa, ne nyimdzee na mpo dɛ ɔyɛ banyin anaa basia do bu no enyimtsia. Nwomasua dze enyibue abrɛ nyimpa ntsi, nyimpa esua kwan pa a ɔbɛfa do agye afofor adwenkyerɛ ato mu na ɔdze obu  na enyidze ama obiara na ɔmmfa ho bea a ofi, no som anaa ne gyedzi. Iyi dze nkabɔmu na asomdwee ba na ɔma ɔda edzi dɛ nwomasua bue asomdwee no pon. +Dza ɔwɔ sor ha nyinara da no edzi pefee dɛ nwomasua yie na otwar dɛ  ɔman biara bɔ mbɔdzen ma no mamfoe nwomasua mapa ama ankorankor na  ɔmanmu no nyinara eetu mpon wɔ akwan horow nyinara mu. +",4437,Latn,Fanti,fat +akannews,"Kennnedy Ohene Agyapong a ɔyɛ mbrahyɛbaguanyi ma Assin Central dze abɔto gua dɛ, fitsi Ebɔw bosom no dze kesi Dzifuu bosoom wɔ afe 2022 mu no, ɔahwer sika $12 million ɔnam hɛn sika a akɔ famu no ntsi. Ɔkyerɛ mu , Ɔmanpanyin n’abedziekyir Dr Bawumia nnyi nsɛm papa biara ka kyerɛ Ghanafo. Ber a ɔno Dr Bawumia totoow bi monaa Ɔmanpanyin dadaw Mahamah dɛ “If the fundamentals are weak, the exchange rate will expose you” +Kennedy Agyapong Kyerɛ mu a, Dr Bawumia kaa dɛm nsɛm yi no, nna edze dɔla no toto Ghana sidi no ho a, nna ɔyɛ ₵ 4.20. Owura Agyapong kaa dɛm nsɛm yi wɔ ber a nna ɔnye NPP amanyɛkuw mba no bi ehyia . Ndɛ sɛ yɛdze dɔla no toto cidi no ho a, $1 yɛ ₵15 sidi. +Dɛm ndzɛmba yinom nyinara ka ho na Owura Kennedy akeka n’adwen akyerɛ Ɔmanpanyin n’abedziekyir wɔ sen a oridzi ehim wɔ abaɛfor ntentan do. +",813,Latn,Fanti,fat +akannews,"Galeke yɛ eduadzewa ahorow no mu kor a odzi dwumason dze boa nyimpadua no ara yie. Galeke kitsa mfasodze pii a ɔbor dza yenyim do. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ, galeke yɛ eduadzewa a yesusu dɛ yedzii kan puei  wɔ India na Egypt wɔ afe mpem enum a abɛsen kɔr no. Ndɛ yi dze, wiadze n’afɛndzeanan nyinara dze galeke dzi dwuma pii. Wotum dze yɛ edziban ahorow pii, wotum so we no dɛmara dze bi so fora edur nom. Binom mpo dze qaleke yɛ seradze dze siesie honam na dwumadzi pii a ɔkeka ho. Ɔnam no ho mfasodze ntsi, ndɛ yi nhwehwɛmu ada no edzi dɛ, galeke dodow a amanaman nyinara dze ma wiadze n’afɛndzeanan nyinara yɛ ɔpepe du. Sɛ efa galeke ntɔw kor a, edzibandur a inya fi mu na odzidzi do yi: +Kalorise: 4g +Protsin; 0.18g +Kabɔhaederatse: 0.93g +Angoa: 0.01g +Faeba: 0.06g +Esikyire: 0.03 +Kasiɔm: 5mg +Iron: 0.05mg +Magnisiɔm: 0.7mg +Potasiiɔm: 0.7mg +Vaetamin C: 0.9MG +Edzibandur a ɔwɔ galeke mu yi da no edzi pefee dɛ, ampa, galeke ho hia araa yie ma nyimpadua no. Galeke ye ma abofra, panyin, banyin anaa basia. Dwumason pii na galeke dzi wɔ nyimpadua no mu. +Odzi kan, galeke ne ndzii boa bɔ nyimpa ho ban fi ayamutsim ho. Nhwehwɛmu ada no edzi dɛ sɛ yedzi no ber to ber a, ɔboa ma hɛn nson mu da hɔ a biribiara nnyɛ akwansiwdze wɔ mu mmfa ahonhon mmba. Galeke tum ku nsunsuma na mboaba wɔ nyimpadua no ma hɛn nson tum dze no dwuma yie. +Bio, galeke boa hɛn ma nkomboa a wɔwɔ nyimpadua no mu no ho yɛ dzen. Sɛ nkomboa no nya ahoɔdzen a, ɔyɛ dzen dɛ nyarba botum atsena nyimpadua no mu osiandɛ nkomboa no yɛ aseraafo a wɔwɔ nyimpadua no mu na dza a wɔyɛ nye dɛ wɔko tsia yarba biara a ɔbɔbɔ ewura nyimpadua no mu etu ase. Bio, ɔsan ko tsia mboaba bi a wɔsɛɛ nyimpa ne DNA. Galeke ye ma nyimpa biara osiandɛ ɔboa kotsia mboaba a wɔko tsia nyimpa n’asowa na n’enyi. +Awanwandze kor so a galeke yɛ dze ma nyimpadua no nye dɛ ɔboa tu dwonsɔ mu nyarba ase. Galeke tum tu dwonsɔ mu yarba ase araa yie. Sɛ epotɔw galeke fora akekadaur na nsu nom a, ɔmma mboaba hɔn dzin dze “E Coli” a wɔdze dwonsɔ mu yarba no nnyɛ pii a ɔbɛma obi enya dwonsɔ mu yarba. Nnyɛ iyi no, galeke san bɔ nyimpa ho ban fi ɔsaa yarba ho. Dɛm siantsir yi ntsi oye dɛ yebedzi galeke dɛmara. +Galeke boa ma nyimpa a ɔayɛ kɛse abor do no no do tsew. Siantsir nye dɛ, galeke boa ma angoa nntum mmboa ano wɔ nyimpadua no mu. Sɛ angoa pii gyina nyimpadua no mu a, otum boa ano wɔ nyimpadua ne beebiara twetwe yarba ahorow pii ba nyimpadua no mu a ɔma nyimpadua no nntum nnya no ho nndzi no dwuma yie.. Galeke wura nyimpadua no mu aber biara, otum nan angoa a ɔwɔ nyimpadua no mu dodowara ma nyimpadua no dze no ho. +Galeke ye ma nyimpa n’akoma papaapa. Sɛ angoa kɛbata akoma no ho a ɔmma mbɔgya nntum nndzi afowsian yie na iyi tum twetwe akoma yarba berɛ nyimpadua no. Galeke mma kwan ma angoa nntsena akoma no ho na eso ɔmma mbɔgya so nnda wɔ akoma na ɔnam iyi do ntsi, akoma no nya kwan dzi no dwuma. Iyi nsti, galeke ye ma hɔn a wɔwɔ mbɔgya mbordo na akoma yarba. Edzibandur a wɔfrɛ no “Allicin” a ahyɛ galeke mu ma no na odzi dɛm dwumason no. +`Galeke tum tu wɔwbɔ ase. Sɛ obi bɔ wɔw a, dza ohia ara nye dɛ ɔbɛyɛnyam galeke afora nsu a no mu adɔ kakra na ɔanom ber to ber osiandɛ galeke kitsa edzibandur bi a otum boa tu wɔwbɔ ase ntsɛntsɛm. +",3185,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nkran, Ghanaman no no kurowpɔn yɛ kurow bi a nsu yir men no afe biara. Atoyerɛnkyɛm yi abɛyɛ nnyɛ Nkran Kurowpɔn no nko ne haw; Ghanaman no nyinara na otwar dɛ aban san yɛ biribi fa ho bio. Ber yi, nnyɛ kasa tsentsen nko na mbom nhyehyɛɛ mapa a obotum esiw ɔhaw no ano ankasa. Atoyerɛnkyɛm yi agye nsamu kɛpem dɛ, kye dɛ nsu ammpetse na Nkran Kurowpɔn no ne fa bi dze, adan bosoom po ma mu nyimpa na egyapadze ahorow adan po mu abɔdze ahorow no so. +Mfe dodow nye yi a nsu kɔ do ara yir Nkran Kurowpɔn no eso ɔreyɛ ayɛ dɛ afe fofor biara no, dza osi no kyɛn afe a abɛsen kɔ dze no. Nsuyirii a ano yɛ dzen bu fa kurow no no nsuka akɛse na nkakramba nyinara mu ma ba kaar akwan mu nyinara wurawura nkorɔfo hɔn fiadze na efiefi mu sɛɛ hɔn ndzɛmba kuku nyimpa so. +Amamfo kɔ do ara bɔ atseetsee a dɛm ɔhaw a afe biara wɔkɔ mu no ho dawur kyerɛ eso nyiano mapa biara mmpuei mu. Nsu a nkyɛ ɔtɔ ma nyimpa tum da ma noho baabaa no no, hɔn dze abɛdan kɛdɛannda ama hɔn afe biara. Dza otwa nson mu no nye kaar akwan ahorow a nsu tum petse kɛkɛ yir araa piapia do ahɛn nyinara kogu esutsen ahorow mu no. +Nkran Kurowpɔn nsuyirii yi a afe biara oyir kurow no yɛ adze a ɔkyerɛ dɛ otwar dɛ aban no na no mu mpanyimfo tum dze hɔn anan sisi famu hwɛ ma ohaw yi ase twa kyɛn dɛ afe biara aban no bɔsoma asoɛe a wɔhwɛ atoyerɛnkyɛm ho nsɛnsɛm do no nko. Nsuka ahorow a ɔnndɔɔ so, adan a amamfo si no wɔ nsu akwan mu, nwura a amamfo tutu gu nsuka mu na dza ɔkeka ho yɛ ndzeyɛɛ ahorow a ɔdze dɛm atoyerɛnkyɛm yi ba. Ɔnam dɛ Nkran yɛ kurowpɔn no ntsi, nkorɔfo tutu fi Ghana ne mbeambea ahorow kɔ hɔ kɔbɔ hɔn asese. Sɛ wɔkɔ dɛm a, kurow no bɔ pee do ma nkorɔfo sisi hɔn adan basabasa osiandɛ nyimpa pɛ beebi ada ntsi. Iyi tsitsir na ɔdze nsuyirii a afe biara ɔmen kurow no ba no. +Otwar dɛ aban no na ndwumakuw ahorow a wɔnnhyɛ aban ase ma hɔn enyi ku akwan ahorow a wobotum afa do esiw ɔhaw yi ano ho. Dɛm akwan no bi nye dɛ wɔbɔhwɛ ebubu adan na egyapadze ahorow a osisi nsu akwan mu no ama nsu tɔ a eenya kwan afa no kwan mu akɔ bea a otwar dɛ ɔkɔ. Otwar dɛ aban no sisi nsuka akɛse toto mbeambea pii a nsu botum afa mu asomdwee mu ekogu bea a otwar dɛ ɔkɔ kogu. Amambɔefo a hɔn dze, wɔayɛ hɔn adwen dɛ hɔn nwura dze, kaar akwan mu na bea a ɔnnsɛ nko na wobotu egu no, aban nsa suo hɔn mu a, otwar dɛ ɔdze hɔn fa mbra kwan do. Otwar dɛ aban no bɔ dawur fa adan apapa ne nsii ho na nsunsuando bɔn a sɛ obi ennsi dan wɔ asaase a ɔsɛ do a ɔdze ba no ho. Ber edu dɛ aban dze dɛm nhyehyɛɛ ahorow yi gu akwan mu yɛ biribi kyɛn dɛ ɔbɛka ho asɛm nko osiandɛ mpanyimfo se, “Kasa tsentsen nntɔ pɔnkɔ”. +Dɛ mbrɛ Nkran Kurowpɔn no kɔ do ara hu amamdze wɔ nsuyirii ho no, ohia papaapa dɛ mansin mpanyimfo na hɔn a wɔka bi a ɔwɔ mu ka bɔ mu ko tsia afrenhyia atoyerɛnkyɛm yi. Mber aso dɛ Nkran Kurowpɔn soɛr osiandɛ mpanyimfo se, “Sɛ itwa abowatsena ne tsir a, dza aka no yɛ ahoma nko”. Nkran Kurowpɔn a a ɔyɛ Ghanaman no no kurowpɔn no yir sɛɛ afe biara a, ɔman no n’enyidado nye dɛn? +",2947,Latn,Fanti,fat +akannews,"Egya reba o, egya reba o, egya enya ebodu. Qatar 2022 FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi a wiadze n’afɛndzanan nyinara atweɔn atweɔn araa no, ber no aso ma akansi a odzi kan no aba n’ewiei. Dɛ mbrɛ bɔɔlbɔ mbra tse no, otwar dɛ ɔman a odzi bɔɔlbɔ akansi bi ho kyeame no na odzi kan tsew ano ansa. Dɛmara na Qatar man no yɛe; wɔnye ɔman Ecuador na wɔtseew akansi no ano. +Dwumadzi a wɔyɛe dze buee akansi no n’ano no, nyimpa etsitsir na nna wɔwɔ ase. Dɛm nyimpa yi binom nye FIFA panyin Giani Infantino na FIFA mpanyimfo ahorow, Qatar manpayin, sentwanyi Morgan Freeman, Jung Kook na binom a wɔkeka ho. +Ber a wosii akan sima ebiasa [3′] no, Ecuador sahen Enner Valencia toow atsena a odzi kan. Ber a VAR baa mu no, nna Valencia da mu ntsi, atsena no enntum enngyina. Wosii akan no sima duanan [14′] no, Valencia sanee nyaa bɔɔl bi wɔ Qatarfo afamu a Qatar bɔɔlkyekyenyi Saad Alsheed dze no ho peem no ma rɛfiri no gyee atoprɛko maa Ecuador. Valencia amma no ho ammba asɛm koraa; ɔtoow atsena no fɛfɛɛfɛw. Wosii akan no sima eduasa anan [34′] no, Enner Valencia sanee yɛɛ n’adze no bio. Ber no, ɔpeem bɔɔl bi a nna ofi Qatarfo hɔn bankum afamu toow Ecuador hɔn atsena na nankasa n’atsena a ɔtɔ do ebien. Ɔfa a odzi kan no kɔr n’ewiei no, nna ɔyɛ Qatar 0-2 Ecuador. +Ɔfa a ɔtɔ do ebien hyɛɛ ase no, aman ebien yi bɔɔ hɔnho mbɔdzen biara dɛ nkyɛ hɔn mu bi mpo botum atow atsena no bi aka ho naaso obiara enntum ammfa kɔtɔ annyɛ nkwan. Sima eduowɔtwe enum [85′] mu no, Ghana-Qatarnyi aberantsɛ a osi n’akan ma Qatar a wɔfrɛ no Mohammed Muntari nyaa akwanya a ɔso kɛse kɛse papaapa wɔ ɔfa a ɔtɔ do ebien no mu. Ɔgyee bɔɔl bi wɔ wimu wɔ Ecuadorfo hɔn afamu na ɔamma bɔɔl no annka famu mpo na ɔbɔɔ mu kɛse kor dɛ ɔdze risi Ecuador bɔɔlkyekyenyi no n’ekyir naaso oenntum anntoow atsena no. Ber no soe no, rɛfiri no dze sima enum too do. Afaanu no peree peree naaso okowiee Qatar 0-2 Ecuador. +Dwowda, Ɔberɛfɛw 21, 2022 no, akansi ebiasa na ɔbɔkɔ do. Ber a ewiaber dɔnkor abɔ no, Kuw B hɔn akansi a odzi kan no bɔkɔ do. Ngyiresi na Iran na wobehyia. Wɔbɔ ndɔnnan so a, Kuw A hɔn akansi a aka ekyir no so bɔkɔ do. Ebibiman Senegal nye ɔman Nederlands na wobesi akan no. Akansi a otwa tun no bɔkɔ do ewimbir ndɔnsuon. Amereka na Wales man no na wobesi akan no. Kɔ do araa tsie na kenkan fi akannnews.com na dza obopue mu biara no, yɛbɛma atse ho asɛm. +",2327,Latn,Fanti,fat +akannews,"Yawda Ɔberɛfɛw 3, 2022 na UEFA Europa Conference League ekuwekuw akansi no kɔr n’ewiei. Akansi no kɔr n’ewiei no, UEFA Mpanyimfo dze bɔtoo gua dɛ Dwowda ewiaber ber a abɔ duebien pɛpɛɛpɛr na wɔdze R16 nhyehyɛɛ pon no bɔto gua. Nokwar, UEFA Europa Conference League mpanyimfo edzi hɔn bɔhyɛ do dze R16 nhyehyɛɛ pon no abɔto gua. +UEFA Europa League R16 no, wɔayɛ no dɛ, bɔɔlbɔkuw a osii akan wɔ UEFA Europa League mu a otumii tɔɔ do ebiasa wɔ no kuw mu no, ɔpan besi bi. Nna tserɛ, Bodo/Glimt, AEK Lanarka, Ludogorets, Braga na dza wɔkeka ho a wotumii tɔɔ do ebiasa wɔ hɔn ekuwekuw ahorow no mu wɔ UEFA Europa League ekuwekuw akansi no mu no ka UEFA Europa Conference League R16 nhyehyɛɛ pon yi ho. Bɔɔlbɔkuw ahorow a wɔka R16 nhyehyɛɛ pon yi ho nye dza wɔka do yi; Ludogorets, Braga, AEK Lanarka, CFR Cluj, Bodo/Glimt, Trabzonspor, Lazio, Sherrif Tiraspol, Fiorentina, Qarabag, FC Basel, RSC Anderlecht, Ludogorets, Partizan, Dnipro-1, KAA Gent na Lech Poznan +1. Qarabag 🇦🇿 na KAA Gent 🇧🇪 +2. Trabzonspor 🇹🇷 na FC Basel 🇨🇭 +3. Lazio 🇮🇹 na CFR Cluj 🇷🇴 +4. Bodo/Glimt 🇳🇴 na Lech Poznan 🇵🇱 +5. Braga 🇵🇹 na Fiorentina 🇮🇹 +6. AEK Lanarka 🇨🇾 na Dnipro-1🇺🇦 +7. Sherrif Tiraspol 🇲🇩 na Partizan 🇷🇸 +8. Ludogorets🇧🇬 na RSC Anderlecht 🇧🇪 +Hyɛ no nsew dɛ, hɔn a wodzii kan wɔ hɔn ekuwekuw akansi no mu no nnka ho. Hɔn dze, wɔkɔ hɔn enyim dadaw na mbom hɔn a wɔtɔɔ do ebien no na wobehyia hɔn a wɔtɔɔ do ebiasa wɔ UEFA Europa League League ekuwekuw no mu no. Dɛm ntsi, bɔɔlbɔkuw binom tse dɛ OGC Nice, Villarreal, West Ham na dza wɔkeka ho a wodzii kan wɔ hɔn ekuwekuw akansi no mu no kɔ hɔn enyim dadaw. +Da pɔkyee a akansi ahorow yi bɔkɔ do no mmbae na mbom afe 2023 na ɔbɔkɔ do. Sɛ da no ba a, akannews.com dze bɔtɔ gua. Afe 2021-2022 dze no, nna ɔyɛ dza odzi kan koraa. Italy bɔɔlbɔkuw AS Roma na wɔgyee kɔɔpoow no sii hɔn nan do. Woana na obotum agye afe yi dze no esi ne nan do? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn adwenkyerɛ adaka a ɔwɔ Facebook, Twitter na LinkedIn prama do no. +",1949,Latn,Fanti,fat +akannews,"Elon Musk, South Africanyi a ɔno nye Twitterwura dze nhyehyɛɛ fofor koraa abɔbɔ adze fa dwumadzi ahorow a ɔkɔ do wɔ Twitter no ma ayɛ kasa. Afe 2022 mu no na Owura Elon Musk dze ne nsa hyɛɛ nkrataa ase tɔɔ Twitter sohyial midia prama no. Ɔtɔɔ aapo no Amereka sika ɔpepem eduanan ($44B). Sɛ yɛka Twitter a, dodowara frɛ no “Anoma Aapo” kɛpem dɛ, n’asɛnkyerɛdze no yɛ anoma a ɔrobɔ n’atsaban mu. +Fitsi ber a ɔtɔɔ Twitter no, nhyehyɛɛ ahorow a ɔdze aba no dze, sɛ meka dɛ mereka ho asɛm a adze bɛsa me akye me. Dza ɔdze abɔbɔ adze wɔ Ayɛwoho, 2023 mu no na adan kɛdɛannda ama amamfo no. Nhyehyɛɛ bɛn? Nhyehyɛɛ no nye dɛ, sɛ etua dɛ Twitter mma wo baagye no bi a, dabiara no, ewɔ ho kwan dɛ ibohu nsɛm a amamfo aka wɔ Twitter do nkorkor mpem esia (6000). Sɛ innyi baagye no bi a, dabiara no, ewɔ ho kwan dɛ ibohu nsɛm a amamfo aka nkorkor ahaesia (600) pɛr. Hɔn a wobobue akawonto fofor no so no, wɔwɔ ho kwan dɛ wobohu nsɛm nkorkor ahaebiasa (300) a nkorɔfo aka. Ne siantsir tsitsir a ɔdze dɛm mbra yi abɔbɔ adze no nye dɛ, ɔdɛ, nkorɔfo bɔ kaw wɔ deta ho dodow ntsi nhyehyɛɛ fofor a ɔdze abɔbɔ adze no bɔboa atsew hɔn deta beberebe no dwumadzi do. +Dɛm nhyehyɛɛ ahorow a ɔdze abɔbɔ adze no na nkorɔfo akasa etsia araa na eso ɔayɛ noho dɛ ɔnntsee dza wɔreka no. Dɛm ntsi, Ghanafo dodowara a wodzi hɔn dwuma ahorow wɔ Twitter do no ebu hɔn kɛtɛ mu kɔ sohyial midia prama fofor do. Dɛm prama fofor yi ne dzin nye “Truth Social”. Ɔyɛ sohyial midia prama bi a no botae tsitsir nye dɛ ɔbɛsakyer mbrɛ nkorɔfo nye afofor ka bɔ mu wɔ sohyial midia do na wɔkyɛ nsɛm ahorow so. Edwumakuw a wɔdze aapo yi bɔbɔɔ adze nye “Trump Media & Technology Group”. Dodowara kyerɛ dɛ, nkan no Amereka Mampanyin Donald Trump ne prama a. Ɔyɛ aapo bi a ɔma kwan ma dwumadzifo da hɔn adwen anaa hɔn tsirmpɔw bi edzi a obiara nnyɛ hɔn hwee anaa wonnkosuro ho. Ɔsan yɛ aapo bi a pɛrpɛryɛ nye n’abɔtsir na ɔsan bɔ nkorɔfo nkaa fa dza ɔrokɔ do wɔ wiadze mu ho so. +“Truth Social” san wɔ nkɔmbɔtwetwe su bi a ɔma no dwumadzifo enyi gye ho ankasankasa. Ɔwɔ su bi a ɔma kwan ma no dwumadzifo tum hwɛ sen anaa dwumadzi fofor bi a ɔrokɔ do ber pɔkyee bi mu. Ɔsan wɔ ekuwekuw nkɔmbɔdzibea prama so. Ɔsan so wɔ bea a ɔma kwan ma etow obi nkra so. Ɔyɛ aapo bi a ɔdze nkitahodzi mapa to no dwumadzifo ntamu. Dɛ erohwehwɛ dɛ ibenya anyɛnkofo o, edze wo tsirmpɔw bi bɔto gua anaa ibosua adze fofor bi o, “Truth Social” wɔ hɔ ma wo. Ɔyɛ prama bi a ɔka wiadze mu nyimpa nyinara bɔ mu wɔ bea faakor. +“Truth Social” yɛ aapo fofor bi a odzi dwuma dɛ Twitter ara pɛr. Ɔno na Ghanafo dodowara ahyɛ ase rokɔ do dɛ mbrɛ Twitter do dwumadzi abɛyɛ dzen no. Aso ayɛ krado dɛ ibobue “Truth Social” akawonto? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn sohyial midia prama ahorow no do. +",2702,Latn,Fanti,fat +akannews,"Guinea Bissau, ɔman kakraba a ɔwɔ Ebibir Atɔree afamu mu, nyaa ne fahodzi fii nhyɛdofo amambu ase wɔ Fankwa 24,1973 mu, ber a nna wɔaper akyɛr wɔ Portugal nhyɛdo amanbu ase. Ɔkwan a ɔman yi nam do nyaa ne fahodzi yɛ ɔpɛdzen, amanyɛsɛm nkɔdo, na nsiyɛ ɔpɛ a nna amanfo wɔ. +Portugal nhyɛdofo amambu ase no, Guinea Bissau hyiaa nsisii, atseetsee, na amanyɛsɛm mu nhyɛdo. Naaso ɔpɛ a nna Guinea Bissau manfo wɔ dɛ wɔpɛɛ dɛ wodzi hɔnho do no nyinii kɔr enyim. +Fahodzi aperdzi no nyaa ahom wɔ 1950 na 1960 mfedu mfe no mu ber a amanyɛkuw ahorow na fahodzi anamɔntukuw ahorow maa hɔnho do. Kuw kor odzi mu akotsen paa nye African Party for the Independence of Guinea Cape Verde (PAIGC), a Amilcar Cabral tsewee wɔ afe 1956 mu. +PAIGC a Cabral da ano no yɛɛ nkutowii tum a nna ɔtaa Guinea Bissau fahodzi aperdzi no ekyir. Kuw no kasaa ma akodze aperper, ber a wɔhyehyɛɛ guerrilla akodzi tsiaa Portugal nsordaafo na wɔboaboa hɔn nkuraasee na hɔn nkurow akɛse mu dɔm ano. +Dza wɔdze peer hɔn fahodzi no nye akodze aperdzi a wɔnye Portugal nsordaafo no nyae, ɔserɛ nkɔmbɔtwetwe na wɔnye amanaman ntamu nkitahodzi. Iyinom gogoow Portugal nhyɛdo amambu no. PAIGC tsintsiim hɔn asoɛe wɔ nkuraase nkuraase nkakrankakra araa dze nyaa tum wɔ ɔman no ne fa kɛse do. +Fankwa 24, 1973 mu no, PAIGC paa mu daa Guinea Bissau ɔman no ne fahodzi edzi ber a wɔnye Portugal aban no ennya ntseasee anaa nhyehyɛɛ biara, na iyi maa ɔman no dzii ehurusi. Ɔman fofor a woenya hɔn fahodzi no hyiaa ɔhaw ahorow bi tse dɛ wobetsintsim amambu nhyehyɛɛ na dɛ wobenya aman fofor hɔ mboa. +Portuga nhyɛdofo mpanyimfo no anngye Guinea Bissau fahodzi no annto mu wɔ hɔara. Portugal nhyɛdo amambu no mu nsordaafo soɛree tsiaa ɔman mbrɛ ɔbɛyɛ a wɔbɛsan enya hɔn do tum. Akodzi yi kɔr do araa kɛpem Ebɔbira 24, 1974 mu, ber a nsordaafo tuu Portugal aban no wɔ Portugal man no mu ma nhyɛdo amambu no so gui no. +Guinea Bissau ne fahodzi no bedzii mu ma Portugalfo nye aman nkaa no gyee too mu. Iyi maa hɔn ahododzi no dzii mu. Ɔman no tuu anamɔn a ɔdze amansiesie na mpontu bɛba, ber wɔdze hɔn adwen tsiim nwomasua, apɔwmudzen, ndwuma ahorow na sikasɛm nkɔdo do. +Awerɛhowsɛm nye dɛ, Amilcar Cabral a nna ɔwɔ enyidoadzehu ma ɔman no ne daakye na odzii fahodziper no baano no atsena ase annkyɛr ennhu fahodzi no no mudzi. Wokum no afe 1973 mu. Dzin pa a oguaa no ekyir wɔ ndwuma mu no daho tse ase wɔ ɔman ne fahodzinya nsɛm mu. +Ofitsi fahodzi da no, Guinea Bissau ehyia ɔhaw pii a bi nye amanyɛsɛm mu basabasayɛ, prɔwee na sikasɛm mu nsɛnsɛm. Ɔman no afa amanyɛsɛm mu nsakyer na mber a no mu yɛ dzen ahorow pii mu a ɔhaw ɔman no mpontu na nkankɔ. +Ɔhaw no nyinara ekyir no, Guinea Bissau dahoara ko kɔ hɔn enyim dɛ wobenya mpontu. Ɔman no wɔ amambra ahorow no mu yɛ dur, ɔdomankoma egyapadze ahorow na dɔm a wɔwɔ nhomdo. Nhyehyɛɛ gugu akwan mu a ɔbɛma kabimamenkabi amanbu no egyina, amambu papa aba, ma sikasɛm mu mpontu so akɔ do. +Guinea Bissau ne fahodzi wɔ Fankwa 24, 1973 mu no yɛ nsɛndahɔ mapa wɔ ɔman no n’abakɔsɛm mu, ahoɔdzen soronko a PAIGC na Guinea Bissau manfo no hɔn nsiyɛ no na odzii ɔman no enyim ma wonyaa fahodzi yi fii Portugalfo nhyɛdo amambu ase. Ber a Guinea Bissaufo rifi ɔhaw mu ber a woenya hɔn fahodzi ewie no, fahodziper na nsiyɛ sunsum no kɔr do ara gyinae wɔ ɔman no ne ntotoe mu ber a orubue kwan ama daakye pa. +",3291,Latn,Fanti,fat +akannews,"Wii, ahataw a dodowara frɛ no ahaban tetekuaamoa, ahataw, ahaban, ntampe na edzin ahorow a ɔkeka ho yɛ dzin bi a ano bɔ do pɛr, nna adwen bi abataa ekyir. Hɔn a wɔdwen dɛm fa ahataw a ɔka ahataw a bɔadze abɔ dɛ yendzi bi na yɛmfa bi nsa yar no ho no, ehwehwɛmu kɔfee a, wɔwɔ hɔn siantsir. Dɛm siantsir no bi nye dɛ, Ghanaman na Ebibiman nkaa mu mbabun hyew ahataw yi no mbordo mu a, wɔdze yɛ dza ɔnnsɛ. Hɔn a wɔnndwen bɔn mmfa ahataw no ho no dze, wohu dɛ, ɔyɛ ahataw bi a ahoɔdzen, enyigye mbordo na dɛw ahyɛ mu. Dɛ Ghana mbrahyɛbagua ngye ahataw no nto mu anaa mma ɔnngye nnto mu yɛ anokɔnkɔ a atsena ɔman no kɔn do akyɛr yie papaapa. +Ayɛwoho, 2023 na Ghana mbrahyɛbagua gyee wii no nduae, no ntɔnee na n’apɔwmudzin na ndwumakuw ahorow dwumadzi too mu. Egyinae a Ghana mbrahyɛbagua esi yi kyerɛ mbrɛ Ghanaman no atwe mbra a nna ɔwɔ wii ho no asan. Mbrɛ ɔman no ne sikasɛm ntotoe ayɛ ma ndzɛmba ayɛ dzen no, aban ehu dɛ mfasodze a ɔwɔ ahataw no ho no, sɛ ɔdze enyi to do a, ɔbɔboa ɔman no. Seseiara dze, Ghana abɛka amanaman ahorow a wɔagye wii ato mu dɛ wɔmfa ndzi dwuma ahorow, tsitsir n’apɔwmdzen na no ndwumakuw dwumadzi no. +Ghana mbrahyɛbagua emmpetuw ara anngye ahaban no ne mbra no annto mu. Ɔnam nhwehwɛmu do, ebisaa na ngyinadodze bi a ɔda apɔwmudzen ho mfaso a ɔwɔ ahaban no do sii egyinae a ɔtse dɛm. Apɔwmudzen edwumayɛfo, nhwehwɛmuyɛfo na ndwumakuw ahorow a wɔnnhyɛ aban ase dze hɔnho gyee egyinaesi no mu bi. Apɔwmudzen edwumayɛfo tsitsir maa aban tsee ase dɛ, wotum dze ahataw no sa yarba ahorow bi tse dɛ kɔannkɔ etsipaa, ahohim, abofon a ano yɛ dzen na dza ɔkeka ho. Iyi yɛ asɛndɛw ma tsitsir ayarfo a wɔyar yarba ahorow a ɔtse dɛm no. +Mbra no ne dzin nye “Narcotics Control Commission Amendment Bill 2023”. Mbra no bɛma kwan ma Soɛfo a ɔhwɛ ɔman no mu nsɛnsɛm do kwan ma ɔaama amamfo tum nkrataa ma wɔdze edua ahaban no. Iyi bɔboa ma edwuma ahorow aba ɔman no mu ma ɔman ne sikasɛm etu mpon. Asaase Efuwa a Nyame dze akyɛ Ama Ghana no bɔboa ahataw no no nduae. Ahaban no bɛsan atwetwe aborɔkyir aman ahorow aba ɔman no mu ma wɔnye no ebedzi gua. Iyi bɛma hɔn sika a wɔdze bedzi gua no aka ɔman no mu na aaboa etu ɔman no ne sikasɛm mpon. +Wii mbra a Ghana mbrahyɛbagua agye ato mu no nnkyerɛ dɛ hɔn a wɔnom enya kwan dɛ wɔnnom no gyangyan dɛ mbrɛ wɔpɛ na bea a wɔpɛ. Aban no agye ato mu ama Apɔwmudzen asoɛe na ndwumakuw ahorow na hɔn a ɔbɛma hɔn ho tum nkrataa dɛ wondua no nko. Onnyi dɛ amamfo fa ho we nkokɔ dze yɛ dza ɔnnsɛ. Ghana aporisifo ayɛ krado dɛ wɔnye hɔn a wɔhyew ahataw no wɔ mbeambea a ɔnnsɛ no bedzi. Kaansa asɛm pa aba mpo a, otwar dɛ etse ase yie amma aammfa woho annkɔto ɔhaw mu. Aso ahaban tetekuaamoa a Ghana mbrahyɛbagua agye ato mu no, oye anaadɛ ɔnnyɛ? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn prama ahorow a ɔwɔ Sohyial midia no do. +",2756,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ber a yɛrebɛhyɛ afe n’ase no, nna pɛtro na desel no bo gyina sidi esia na ekyir pɔw akron(6.9) na sidi esoun (7.0) ma lita kor. Fankwa na da a odzikan no, wɔtoo pɛtro na desel mu ɔha nkyɛmu enum na ekyir pɔw anan (5.4%) a iyi ama siesieara pɛtro na desel no be akegyina sidi dubiako na ekyir pɔw eduonum enum (11.55) na ɔnye sidi du-anan na ekyir pɔw eduonum (14.50). +Ndaawɔtwe yi n’ahyɛase na GPRTU fo dzii kan dze nkaabɔ a ɔfa fangow no bo a akɔ sor no no ho bɔto gua a nna wɔrekyerɛ dɛ, Fankgow no bo a akɔ sor na iyi dze kaar akatua ntomu bɛba. Hɔn nsɛm a wɔdze abɔto gua bio, Fankwa 14, 2022 kyerɛ dɛ, woeenya dze akatua ntomu ɔha kyɛmu eduasa (30%) aba. Iyi gyina nkitsahodzi a ɔkɔɔr do wɔ hɔn na hɔn kuw no ne mpanyimfo, mekyerɛ GPRTU of TUC fo hɔn ntamu. +GPRTU kuw no kyerɛɛ mu wɔ hɔn nsɛm no mu dɛ, “ɔnam fangow no bo a akɔ sor no ntsi, enyinamkandzea no bo, nsu no bo, edziban no bo, kaar ho ndzɛmba no bo na pii a ɔkeka ho no no bo so akɔ sor na iyi ama wonntum mpo nnya sika a nkyɛ ɔwɔ dɛ wonya no nnhwɛ hɔn ebusua na nkɛmpɛsɛ woeenya bi etuatua hɔn ho akaw.’’ +GPRTU fo dze kɔkɔbɔ taa hɔn nsɛm no ekyir dɛ, mma drɔbanyi anaa metinyi biara nngye kaar akatua ntomu yi ma ɔmmbor ɔha nkyɛmu eduasa (30%) no a mpanyimfo agye ato mu ma wɔdze abɔto gua no. +",1262,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔbrɛfɛw ne da ɔtɔdo anan wɔ afe 2022 mu na akyerɛkyerɛfo nkabɔmukuw ebiasa a wɔwɔ ɔman Ghana mu dze too no nkorɔfo enyim dɛ, mma obiara nkɔ edwuma kɛpem ber a wɔbɛsan aka akyerɛ hɔn dɛ wɔnkɔ nkɔtoa hɔn edwumayɛ do. Siantsir no nyinara nye dɛ, aban apaw Owura bi a ne dzin dze Eric Nkansah dɛ ɔmbɛyɛ panyin a ɔbɔhwɛ Ghana nwomasua do ntoto ndzɛmba. +Iyi na mpanyimfo a wɔda akyerɛkyerɛfo nkabɔmukuw ahorow n’ano no tsee na wɔsɔree gyina dɛ oho, wɔnnkɛpem ara da na no dɛm ntsi aban nsesa no ntsɛmpa ara. Wɔkyerɛ dɛ, Owura Eric Nkasah yɛ nyimpa a ɔyɛ edwuma wɔ sikakorabea na wɔnnkɛpem ma nyimpa a ɔtse dɛm no edzi dzibew a ɔtse dɛm. Asoɛe a wɔhwɛ ndwuma nsɛnsɛm do dze asɛm yi kɛdan NLCfo osiandɛ nna akyerɛkyerɛfo nkabɔmukuw ebiasa no nngye ntomu dɛ wɔbɔtwe hɔn etuatsew no asan. +Nhyiamu kɔr do, Ɔbrɛfɛw 9,2022 wɔ akyerɛkyerɛfo nkabɔmukuw ebiasa na NLC hɔn ntamu. Nhyiamu no mu no, NLC kaa kyerɛɛ akyerɛkyerɛfo nkabɔmukuw ebiasa no dɛ wɔnsan akɛkyerɛ adze ber a nkitsahodzi gu do ara rokɔ do dze ayɛ hɔn apɛdze ama hɔn no. +Ber a ɔsoafo abedziekyir a ɔhwɛ edwumayɛ nsɛm do, okunyin Bright Wereko Brobbey rekasa kyerɛ nsɛnkyerewfo wɔ nyhiamu no ekyir no, ɔkaa dɛ, akyerɛkyerɛfo nkabɔmukuw ebiasa yi ammfa kwan pa a nkyɛ ɔsɛdɛ wɔfa do ansaana wɔatwe hɔn edwumayɛ asensan na no dɛm ntsi, wɔahyɛ hɔn dɛ wɔnsan nkɔ nkɔtoa hɔn edwumayɛ do ber a wɔnye aban gu do rekasa ma yie atɔ yie. +Akyerɛkyerɛfo nkabɔmukuw ebiasa no akyerɛ dɛ wɔmmpɛ Owura Eric Nkansah dj hɔn panyin nae so wonnkotum nye no ayɛ edwuma ntsi wɔserɛ dɛ aban nsesa no. +",1527,Latn,Fanti,fat +akannews,"Abaɛfor mfir a wodzi dwuma dɛ nyimpa adwen yɛ adze bi a abɛgye hɛn wiadze yi abɔ do, na mbom ebɛnadze na inyim fa ho? N’asekyerɛ koraa nye dɛn? Mebɛfrɛ Abaɛfor mfir a wodzi dwuma dɛ nyimpa adwen “AI” fi ha rokɔ dɛ mbrɛ wɔfrɛ no wɔ Borɔfo kasa mu no. Sɛ yɛka AI a, ɔyɛ abaɛfor mfir a wɔakeka abobɔ mu a ɔma mfir kwan ma wotum hwɛ nyimpa adwen no dwumadzi binom ho dzi bi. Binom so kyerɛkyerɛ mu dɛ, ɔyɛ abaeɛfor mfir a wɔakeka abobɔ mu a ɔma kwan ma mfir no tum dzi dwuma binom a nyimpa dasanyi n’adwen dzi no pɛpɛɛpɛr. +Ɔyɛ adze bi a ɔbɔbɔɔ adze afe 1950 na 1960 mu na mbom dɛm mber no, nna wiadze nnhyɛɛ da ara mmbuei ntsi, nna nyimpa dodowara nnhyɛ da ara nnyim ho hwee. Ndɛ mber yi dze, AI no kookootsew ber edu. Atsew egu gya mu repaapaa tseta tseta. Iyi ama beebiara a ebɛfa no, etse ho asɛm. +Nkorɔfo dze dzi hɔn ndwuma ahorow. Apɔwmudzen asoɛe, skuul ahorow mu, sikakorabea ahorow na ndwumakuw akɛse na nkakramba nyinara dze AI dzi hɔn dwuma. Sɛ ekɔ aborɔkyir na amanaman a mpontunsɛm kɔ kan wɔ hɔ papaapa a, wɔdze AI honyi dze yɛ opreehyɛn akɛse na nkakramba a ne yɛ mpo yɛ nyimpa dzen. Adzesuafo na akyerɛkyerɛfo so dze AI sua adze. Wɔdze yɛ hɔn nhwehwɛmu ahorow so. AI wɔ nkɔmbɔtwetwe adaka bi a sɛ ibisa no asɛm a, otum nye wo twetwe nkɔmbɔ dɛ nyimpa pɛpɛɛpɛr. Adzetɔmfo so dze dzi hɔn ndwuma ahorow. Wɔma AI nye hɔn adzetɔfo twetwe nkɔmbɔ dɛ hɔnankasa pɛpɛɛpɛr. Iyi ma wotum tontɔn hɔn ndzɛmba ntsɛntsɛm. +Dɛ mbrɛ medzi kan abɔ do dada no, nwomasua mu no, AI ama nhwehwɛmu ne nyɛe ayɛ fofoofo. AI adzesuadze no dɔɔ so papaapa. Bi nye ChatGPT, Consensus, OpenNMT, AllenNLP, Stanford CoreNLP, Scikit-learn, Weka, NLTK, Apache Mahout, Theano, Torch, Deeplearning4j, Hugging Face Transformers, IBM Watson Studio, Berkeley DeepDrive, MIT Caffe, UCL Machine Learning Platform na dodow a ɔkeka ho. Dza agye dzin papaapa nye “ChatGPT”. Mber pa mu no, mebɛkasa afa ho. +Dza ɔyɛ enyika wɔ AI ho kor so nye AI hɛn a aborɔfo dze aba no. Wɔhyɛ hɛn no na wɔkyerɛ no dza ɔnyɛ na hɛn no tum twuw noho dɛ mbrɛ nyimpa bi tse mu rutwuw ber a nyimpa biara runntwuw. Iyi boa tsew akwanhyia ahorow do na ɔsan so boa tsew ahɛn a wɔbɔ pee do wɔ trafeke mu no do. +Ɔwɔ mu dɛ AI roboa dze, naaso ɔdze ne haw nam. AI abɛgye nyimpa edwuma abɔ do na ama dodowara tsetse fie a wonnya edwuma biara nnyɛ kɛpem dɛ, edwuma a nkyɛ nyimpa dze da kor yɛ no, AI tum dze sema kortsee yɛ yɛ no yie so. Ɔba no dɛm a, ɔyɛ haw kɛse kɛse ma nyimpa. Iyi tum dze ahokyer brɛ nyimpa wɔ asetsena a ayɛ dzen dada no mu. +Bio, nkorɔfo botum dze AI ayɛ akodze a ano yɛ dzen a birbiara nnkotum esiw ano kwan. Iyi botum dze basabasayɛ na ɔhaw a yennkotum asɔw ano aba wiadze a basabasayɛ efura no tam dada no mu. Otwar dɛ hɔn a wɔka bi a ɔwɔ mu na amanyɛfo hwɛ ka ho asɛm amma ammba no dɛm. +AI yɛ adze bi a daa na daa nyinara no, nkorɔfo yɛ fofor ba. Ɔyɛ adze bi a orutu nyimpa n’abrabɔ mpon dɛ mbrɛ otum dze sema yɛ edwuma akɛse na nkakramba nyinara no. Ɔwɔ mu dɛ ɔwɔ sintɔ dze, naaso mpontu a ɔdze aba no yɛ adze a ɔbor ntsease nyinara do. Mema wo akɔaba ba AI wiadze. +",3024,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana nhwehwɛmu nsɛnkyerɛwnyi Anas Aremeyaw Anas a ɔyɛ edwuma ma nsɛnkyerɛwfie Tiger Eye Pi dze nhwehwɛmu sen fofor reba bɔwosow ɔman no. Anas no nhwehwɛmu sen yɛ dza ɔfa Galamsey ho. +Galamsey yɛ ndzebɔn bi a amambɔefo yɛ dze sɛɛ hɛn esutsen na nsaase ahorow a ɔwɔ hɛn man yi mu. Ɔyɛ adze bi a nkorɔfo a wɔtse dɛm yi yɛ dze tu famugudzi. Wotutu asaase mu amona donkodonko araa kopue egudzi no do na wɔhohor ho dɛtse potow hɛn esutsen ahorow a yɛwɔ no. Iyi ma hɛn nsu enyi sɛɛ na okunkum mbowa a wɔwɔ nsu na asaase mu nyinara ɔnam edurdzen mɛkuri na dza ɔkeka ho a wɔdze dzi hɔn dwuma no ntsi. Ɔnam nsunsuando bɔn a Galamsey dze ba no ntsi, aban, ankorankor na ndwumakuw ahorow a wɔnnhyɛ aban ase abɔ ho dawur ab�� abɔ abɔ araa naaso nyimpa a wɔtse dɛm yi nntsee dɛ dogo bi runu abɛ. Hɔn nsɛm a wɔka araa nye dɛ, wonnyi edwuma biara yɛ ntsi otwar dɛ wɔdze hɔnho hyɛ ndzebɔn a ɔtse dɛm mu nya sika hwɛ hɔn ebusuafo. Binom so kyerɛ a, aban no nnkasa hɔnho wɔ edwuma afamu ntsi otwar dɛ wɔyɛ nya mu sika hwɛ hɔnho hwɛ hɔn ebusuafo so. +Anas ato no nhwehwɛmu sen yi dzin “Galamsey Economy“. Sen yi ne nsɛntsitsir no bi nye dɛ obeyi aban mu mpanyimfo na ankorankor a wɔdze hɔnho gye/agye galamsey mu no akyerɛ egu hɔn enyim ase akyerɛ Ghanafo na wiadze n’afɛndzanan nyinara wɔ ndzebɔn a ɔtse dɛm a wɔdze hɔnho ahyɛ mu no. Sen yi ne nyii bɔkɔ do Ɔberɛfɛw 14 na 15, 2022 wɔ Accra  International Conference Center ber a abɔ ewimbir ndɔnnum na ndɔnwɔtwe pɛpɛɛpɛr. +",1452,Latn,Fanti,fat +akannews,"Yawda Ɔberɛfɛw 3, 2022 na UEFA Europa League ekuwekuw akansi no kɔr n’ewiei. Akansi no kɔr n’ewiei no, UEFA Mpanyimfo dze bɔtoo gua dɛ Dwowda ewiaber ber a abɔ duebien pɛpɛɛpɛr na wɔdze R16 nhyehyɛɛ pon no bɔto gua. Nokwar, UEFA Europa League mpanyimfo edzi hɔn bɔhyɛ do dze R16 nhyehyɛɛ pon no abɔto gua. +UEFA Europa League R16 no, wɔayɛ no dɛ, bɔɔlbɔkuw a osii akan wɔ UEFA Champions League mu a otumii tɔɔ do ebiasa wɔ no kuw mu no, ɔpan besi bi. Nna tserɛ, Barcelona, Juventus, Sporting CP, Ajax na dza wɔkeka ho a wotumii tɔɔ do ebiasa wɔ hɔn ekuwekuw ahorow no mu wɔ UEFA Champions League ekuwekuw akansi no mu no ka UEFA Europa League R16 nhyehyɛɛ pon yi ho. Bɔɔlbɔkuw ahorow a wɔka R16 nhyehyɛɛ pon yi ho nye dza wɔka do yi: Barcelona, Manchester United, Ajax Amsterdam, Sporting CP, Juventus, Union Berlin, Nantes, Bayern Leverkusen, Monaco, PSV,  AS Roma, Stade de Rennes, Shaktar Donetsk, Seville, RB Salzburg na FC Midtjylland +Nhyehyɛɛ pon no baa n’ewiei no, iyinom nye bɔɔlbɔkuw a wobehyia hɔnho: +1. Man United 🏴󠁧󠁢󠁥󠁮󠁧󠁿 na FC Barcelona 🇪🇸 +2. Juventus 🇮🇹 na Nantes 🇫🇷 +3. Sporting CP 🇵🇹 na FC Midtjylland 🇩🇰 +4. Shaktar Donetsk 🇺🇦 na Rennes 🇫🇷 +5. Ajax Amsterdam 🇳🇱 na Union Berlin🇩🇪 +6. Bayern Leverkusen 🇩🇪 na Monaco🇫🇷 +7. Sevilla 🇪🇸 na PSV 🇳🇱 +8. RB Salzburg 🇦🇹 na AS Roma 🇮🇹 +Akansi a bɔɔlbɔ adɔfo nyinara enyi bedzi ekyir papaapa nye Manchester United na Barcelona dze no na Seville na PSV dze no. Nkorɔfo enyi bɔkɔ Barcelona na Man United dze no ho ɔnam bɔɔlbɔfo ekukudam tse dɛ Cristiano Ronaldo, Robert Lewandowski, Dembele, Casemiro, De Gea na dza wɔkeka ho a wobehyia mu no ntsi. Seville na PSV dze no so bɛyɛ dɛw ɔnam Seville a ɔagye akansi no esi hɔn nan do mpɛn dodow (7) kyɛn obiara no. Hyɛ no nsew dɛ, hɔn a wodzii kan wɔ hɔn ekuwekuw akansi no mu no nnka ho. Hɔn dze, wɔkɔ hɔn enyim dadaw na mbom hɔn a wɔtɔɔ do ebien no na wobehyia hɔn a wɔtɔɔ do ebiasa wɔ UEFA Champions League ekuwekuw no mu no. Dɛm ntsi, bɔɔlbɔkuw binom tse dɛ Arsenal, Real Sociedad na dza wɔkeka ho no nnka nhyehyɛɛ pon yi ho. +Da pɔkyee a akansi ahorow yi bɔkɔ do no mmbae na mbom afe 2023 na ɔbɔkɔ do. Sɛ da no ba a, akannews.com dze bɔtɔ gua. Afe 2021-2022 dze no, Germany bɔɔlbɔkuw Frankfurt na wɔgyee kɔɔpoow no sii hɔn nan do. Woana na obotum agye afe yi dze no esi ne nan do? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn adwenkyerɛ adaka a ɔwɔ Facebook, Twitter na LinkedIn prama do no. +",2362,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana mbanyin mpanyin bɔɔlbɔ mberantsɛ a wɔfrɛ hɔn ‘Black Stars’ etum edzi ɔman Switzerland do konyim wɔ anyɛnkofo akansi a ɔkɔr do wɔ Al Nahyan Stadium a ɔwɔ Abu Dhabi, UAE Ɔberɛfɛw 17, 2022. Akansi no yɛ anyɛnkofo akansi a ɔman ebien no hyehyɛɛ dze yɛɛ ahoboa wɔ FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi a ɔbɔkɔ do wɔ ɔman Qatar mu Ɔberɛfɛw 20, 2022 a ɔman ebien no nyinara besi bi no. +Akansi no hyɛɛ ase no, aman ebien no nyinara kyerɛɛ hɔn bɔbew naaso ɔman Ghana na otumii bɔɔ bɔɔl no papaapa. Ɔfa a odzi kan mu no, Hearts of Oak na Ghana bɔɔlbɔnyi Daniel Afriyie Barnieh nyaa bɔɔl bi wɔ Switzerlanfo hɔn adaka mu dze ne nan faa do bɔɔ Switzerland bɔɔlbɔnyi bi abew ma Switzerlandnyi no dze ne nan tsiaa no a nkyɛ ɔwɔ dɛ rɛfiri no gye atoprɛko ma Ghana, naaso osiandɛ nna VAR nnyi hɔ no ntsi, rɛfiri no enntum annyɛ ho hwee. Ɔfa a odzi kan no kɔr n’ewiei no, obiara enntum anntoow atsena enntsia ne nyɛnko. Iyi kyerɛ mbrɛ nna akansi no no mu dzen tse. +Wɔhyɛɛ ɔfa a ɔtɔ do ebien ase no, sima eduonu enum ekyir, mekyerɛ dɔnhwer kor na sima du (70′) ekyir na Ghana bɔɔlbɔnyi a ɔyɛ ekyirbɔnyi Mohammed Salisu toow Ghana hɛn atsena a odzi kan. Bɔɔl bi a wɔpepeer ho wɔ Switzerlanfo hɔn adaka mu na ɔbɔtɔɔ ne tsir do ma ɔpemee hyɛɛ Yan Sommer ma Ghana toow atsena a odzi kan. Atsena no yɛ Southampton bɔɔlbɔnyi aberantsɛ Mohammed Salisu n’atsena a odzi kan ma Ghana wɔ n’akansi a ɔtɔ do ebien mu. +Mohammed Salisu toow Ghana n’atsena a odzi kan no, sima anan ekyir (74′) na Bristol City na Ghana bɔɔlbɔnyi aberantsɛ Antoine Semenyo so dze atsena kor pee Switzerlanfo do. Rennes bɔɔlbɔnyi aberantsɛ Kamaaldeen Sulemana nya bɔɔl bi a ɔdze mbirika tsɛntsɛn twetwee Switzerlanfo wɔ hɔn nyimfa afamu kɔr hɔn adaka no mu ma bɔɔl no kɔr sor ber a Switzerland bɔɔlkyekyenyi Yan Sommer dze no ho kae ma bɔɔl no bɔtɔɔ Antoine Semenyo ne nan do ma ɔtoow n’atsena a odzi kan ma Ghana na Ghana hɛn atsena a ɔtɔ do ebien wɔ akansi no mu. Atsena no yɛ Antoine Semenyo n’atsena a odzi kan ma Ghana wɔ akansi ebien mu. +Akansi no kɔr n’ewiei no, Ghana hyɛɛ ebien a Switzerlanfo enntum anntsew mu kor mpo. Switzerland wɔ Kuw F na Ghana wɔ Kuw G. Ghana nye ɔman Portugal bobue akansi no ano Yawda Ɔberɛfɛw 24, 2022 ewimber ndɔnnan pɛpɛɛpɛr. Yɛma Ghana ‘Black Stars’ tsirnkwa wɔ akansi no mu. +",2254,Latn,Fanti,fat +akannews,"Apokɔ yɛ edwuma kor a Mfantsefo nkankanara nye mbanyin a wɔwɔ mpoano enyi gye ho papaapa. Ɔnam afarfo do na yenya nam dzi. Nkorɔfo pii na woedzi akotsen wɔ apokɔ edwuma mu. +Ekunyin no mu dza ɔagye dzin papaapa wɔ mu nye ɔfarnyi kwegya. Ndɛ yi, ɔfarnyi kwegya nnyi hɔ bio naaso no ho nsɛm abɛka hɛn abakɔsɛm ho. Nna Ɔfarnyi Kwegya ka Asebu Amanfi ( nyimpa a nna no ho yɛ dzen wɔ tsetse ber mu) na nyimpakuw a wofii Egypt bodur ndɛ da yi Asebu kurow no mu wɔ Finimfin mantɔw mu wɔ Ghana mu no ho. +Anokasadwin kyerɛ dɛ, nna Asebu Amanfi na Ɔfarnyi Kwegya nyina yɛ ahoɔdzemfo mapa. Ber a Asebu Amanfi bodur no na ɔdze Asebu kurow no bɔbɔɔ adze. +Ɔfarnyi Kwegya yɛ farnyi a ɔtsenaa mpo wno ɔnam mɔrolɛ(stingray) dodow a wɔwɔ po ahorow no mu, iyi na ɔnam do ma dzin Mɔrolɛ baa Moree. Dzin fofor a yɛdze frɛ Moree nye Kwegyakrom. +Ɔnam n’ahoɔdzen na ne kɛseyɛ ntsi, nna otum kye nam pii. Ne far edwuma no dze ɔno na ne nkorɔfo no kyinkyiin nkurow pii do wɔ Finimfin Mantɔw mu. Ɔtsenaa Moree, Simpa nam poano nkurow ahorow mu ɔnam ne fardwuma no ntsi. +",1042,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔfa a odzi kan no ada ndzɛmba ahorow pii a ɔdze ndubabɔn no nnomee ba edzi. Hɔn bi nye awargyaa, anyɛnkosɛm, sohyia media no nsunsuando na pii a ɔkeka ho. Aso obi bebisa sɛ, Ana ndubabɔn no nnomee wɔ nsunsuando wɔ nkorɔfo do? No ho mbuae nye dɛ, nyew! Ndubabɔn no nnomee wɔ nsunsuando wɔ nkorɔfo do tsitsiriw nye mbabun no osiandɛ, nhwehwɛmu kyerɛ dɛ mbabun dodowara na wɔdze hɔn ho ahyɛ ndubabɔn no nnomee mu. Dɛm nsunsuando yi mu bi na akyerɛw yi bɛka ho asɛm. +Odzi kan nye adwen mu yarba ahorow a ɔtɔ dɛ ɔba mbabun do. Sɛ ndubabɔn no nnomee no yɛ kɛse wɔ nyimpadua no mu, otum bɔ fa nkorɔfo tsir mu ma ɔyɛ hɔn abɔdam. Apɔwmudzen edwumayɛfo nam nhwehwɛmu do kyerɛɛ dɛ, nyimpa pii a oeenya adwen mu yarba no hɔn mu pii noara ne farbaa gyina ndubabɔn no nnomee do. Binom mpo nom ma ɔbordo na sɛ ɔbɔ fa ne tsir mu a, otum fa sekan, dua anaa biribi bɔ obi pira no. Iyi yɛ nsunsuando a ano yɛ dzen a ɔsɛ dɛ mbabun no hwɛ na wɔtwe hɔn ho fii ndubabɔn no nnomee ho. +Nnyɛ adwen mu yarba nko na ndubabɔn no nnomee dze ba mbom ama ewisɛm so nyeɛ akɔ sor wɔ ɔman no mu. Ndubabɔn no nnomee yɛ adze a sɛ eyɛ dur mpɛmpɛndo bi a, ne ngyae nnyɛ adze a ɔda famu. Sɛ da kor mpo ennya bi annom a, nna biribi reyɛ wo. Nkorɔfo pii a wɔnom ndubabɔn no mu dodowara na wɔnnyɛ edwuma na bisa dɛ, aso dɛm nyimpa yi bɛyɛ dɛn enya sika atɔ wee, sigaratse, tramadɔl na dza ɔkeka ho no anom. Sɛ ɔba no dɛm a wia araa na ɔbɔkɔ akowia obi ne sika akɔtɔ ndubabɔn yi anom ma no ho atɔ no. Sɛ ɔkɔba no dɛ dɛm nyimpa no yɛ aban edwuma, otum mpo wia aban ne sika dze kɔtɔ ndubabɔn nom ber a no ho akyer no na onnyi sika a ɔdze bɔtɔ. Iyi yɛ nsunsuando kɛse dze ma ɔman no osiandɛ ɔko tsia ɔman no ne sikasɛm. +Ndubabɔn no nnomee tum ma nkitsaho a ɔda ebusua na ankorankor ntamu sɛɛ. Hwɛ dɛ w’awofo anaa nyia a ɔhwɛ wo enya gyedzi na enyidado bi wɔ mu na ɔaka ntam dɛ ɔbɛyɛ biribiara dze ahwɛ wo ma enya beebi egyina na nyimpa no bohu dɛ, nyia orohwɛ no no dze no ho ewura ndubabɔn no nnomee mu. Iyi bɛma n’abaw mu ebu na asɛɛ nkitsaho a ɔda dɛm ekuw ebien no ntamu no. +Ndubabɔn no nnomee tum ma ma nyimpa no nkankɔ ho nsɛm ka ekyir. Siantsir nye dɛ, sika biara a ɔbɛba abɔtɔ hɔn nsamu no, otwar dɛ wɔdze tɔ ndubabɔn nom Ossiandɛ sɛ oennya bi annom a, onnkotum atsena. Dza osi nye dɛ, sika a nkyɛ ɔsɛ dɛ wɔdze bɔ hɔnho bra nya egyapadze dze gyaa mba na n’ebusuafo no na wɔdze tɔ ndubabɔn no. Obi mpo tum dze no bosoom akatua nom ndubabɔn araa ma ber so dɛ ɔbɔkɔ ahomgye mu no na oenntum anntwa blɔge kor ma na nkɛmpɛsɛ oenya beebi ada. Binom so dze, ɔnam ndubabɔn ntsi, hɔn ahosiesie mpo nnkɔ yie ma no dɛm ntsi wonntum nnkɔ nyimpa mu. Ana nnyɛ hɔn nkankɔ ho nsɛm ara na ɔreka ekyir yi?Mpɛn pii no, ihu dɛ hɔn nkankɔ wɔ abrabɔ mu no ka ekyir ɔnam mbrɛ hɔn abrabɔ ayɛ ntsi. +Dza otwa tun wɔ akyerɛw yi ma a ɔyɛ ndubabɔn no nnomee ho nsunsuando nye owu. Ndubabɔn no nnomee sɛɛ nyimpadua n’ahoɔdzen. Obubu nkomboa a wɔboa nyimpadua no mu no ma wonntum nndzi hɔn dwuma yie. Sɛ nkoamboa no hɔn ahoɔdzen kɔ famu a, wonnkotum ako etsia yarba biara a ɔbɛba nyimpadua no mu na iyi ma yarba biara nya kwan bɛtsena nyimpadua no mu bubu nyimpadua no. Nyarba a otum ba no bi nye akoma yarba, horɔhorɔ mu yarba, mberɛbo ho yarba na pii a ɔkeka ho. Sɛ nyarba yi tsena nyimpadua no mu kyɛr na afei nyimpadua no nntum nnyɛ hwee bio a, afei owu na ɔba. Aso oye dɛm? +Ho behia dɛ mbabun na dodowara wɔdze hɔnho ewura ndubabɔn no nnomee mu bɔhwɛ yie na wɔatwe hɔnho efi ho ɔnam no ho nsunsuando bɔn ntsi. +",3445,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nwomasua mu wɔ dwumadzi etsitsir ebien: adzesua na adzekyerɛ. Mpɛn pii no, adzekyerɛ no yɛ dwuma tsitsir a mpɛn dodowara no akyerɛkyerɛfo na wodzi. Na adzesua no dze, akyerɛkyerɛfo na esuafo nyina fa mu bi. Esuafo fa adzesua no mu kɛsenara sen akyerɛkyerɛfo. Na nyimpa biara n’abrabɔ mu no, adzesua nnyɛ adze a otum yi no akwa ma ɔyɛ yie. Nhwehwɛmu da no edzi dɛ ofi nyimpa n’awoober mu kɛpem no wuber mu no, dza ɔto no wɔ ber no ntamu wɔ asaase yi do biara yɛ adzesua. +Akwan ahorow pii na nyimpa nam do sua adze wɔ abrabɔ mu. Yɛnam dza wɔahyɛ da akyerɛ hɛn do sua adze. Yɛnam setsie do so sua adze. Yɛnam ahwɛe do sua adze. Yesua adze ber a hɛn enyi da dza yɛreyɛ no ho na dɛmara so na yesua adze ber mpo a hɛn adwen nnda anaa yennyim dɛ dza ɔrokɔ nye no. Nokwar nye dɛ yɛnam kwan a odzi ewiei wɔ kakra a mabobɔ yi do sua adze pii a no mu dodowara tum sesa su ber hɛn adwen nnda. Iyi na ɔma modwen dɛ akyerɛkyerɛfo nam akwan bi do rekyerɛ esuafo prɔwee na kɛtɛasehyɛ. +Etoto wo nhyehyɛɛ dɛnara a, esuafo wie esuafo dɛ wobosua kwan fofor a wɔbɛfa do ewia wɔ nsɔhwɛber mu. Iyi yɛ adze a yɛtse no ber biara yɛtse bi wɔ Esuafo nsɔhwɛ ne kyerɛw mu: dɛ ɔyɛ BECE, WASSCE anaa nsɔhwɛ kɛse anaa kumaa biara a esuafo nya no ntsenamu kyerɛw. Wotum dze nkrataa a akyerɛw wowɔ mu kɔ nsɔhwɛ bea hɔ. Wotum so kyerɛkyerɛw hɔnara hɔnho ndzɛmba binom mu dze kɛkyerɛw hɔn nsɔhwɛ ahorow. Nsɔhwɛ mu adzewia na nsisi a ɔtse dɛm yi mu dza ɔyɛ nwanwa nye akyerɛkyerɛfo a wɔkyerɛkyerɛw nsɔhwɛ nsɛmbisa no nyiano kɛma esuafo no wɔ hɔn nsɔhwɛ dan mu no. +Akyerɛkyerɛfo ho ndzɛmba a esuafo sua no dɔɔ so sen dza wɔhyɛ da kyerɛ hɔn. Akyerɛkyerɛfo na skuul ahwɛdofo binom gyegye mbofra binom na hɔn awofo hɔ sika a binom mpo tum hyɛ esuafo no bɔ dɛ wɔbɔboa hɔn wɔ nsɔhwɛ no ne nkyerɛwee mu. Dɛm yi rokɔ do a, esuafo no hu na wosua fa no dɛ ebɛgye hɔ sika ansaana ayɛ biribi a ɔyɛ w’asɛdze na w’asodzii na wotua wo ho kaw dɛ yɛ no ama no nnyɛ adzebɔn. Na ɔwo so rutua biribi dze ahwehwɛ obi hɔ enyim pa ɔmmfa mbra mu a, no so nnyɛ adzebɔn. Mbofra yi nyinyin bɛyɛ mpanyimfo wɔ ndwumakuw na ɔman mu a, wonnhu ɔhaw a ɔwɔ iyinom ne yɛ ho osiandɛ akyerɛkyerɛfo wɔkyerɛ hɔn dɛ ɔnnyɛ no nam ndzeyɛɛ do kyerɛ hɔn dɛ oye. +Ɔwɔ mu dɛ kyerɛkyerɛnyi biara no botae nye dɛ n’esuafo bɛkyerɛw hɔn nsɔhwɛ na woetwa no yie. Na nnyɛ kwan a ɔwɔ dɛ wɔfa do nye no, akyerɛkyerɛfo binom akyerɛ adze ma hɔn esuafo etwa a wɔammfa dɛm krɔno kwan no do. Wɔhwɛe kyerɛɛ hɔn adze yie na wɔboaa esuafo ma wosuaa adze so yie. Na ɔnam dɛm kwan no do siesiee esuafo maa nsɔhwɛ no. Dɛm ntsi, wonnhia dɛ wosiesie nsɔhwɛ ma esuafo no. Akyerɛkyerɛfo nkaa nya dɛm nhwɛdo yi mu nhunii yie dze dzi dwuma na skuul mpanyimfo hwɛ adzesua na adzekyerɛ kɔ yie ma awofo so hwɛ dɛ hɔn mba sua adze mbrɛ ɔsɛ a, krɔnobɔ wɔ nsɔhwɛ mu no bɔkɔ famu. +Mfe kakra nye yi a wɔkyekyer akyerɛkyerɛfo a wohu hɔn dɛ woridzi dɛm dwuma. Dza yɛtse ara nye dɛ wɔakyer hɔn yennhu dza wɔdze yɛ hɔn ekyir no. Krɔnobɔ dɛm yi kɔ do na yennhu nsunsuando papa biara a ɔba hɔn a wodzi dwuma a ɔtse dɛm no do, afofor mmfa mu adzesua biara. Emi mususu dɛ nkyɛ kyerɛkyerɛnyi anaa nwomasuanyi biara a nsa bɛka no dɛm kwan no do biara nhwer n’edwuma na wɔma ɔnkɔtwer aban no kokomu kakra. Iyi bɛma akyerɛlyerɛfo nkaa wɔka ho no ada hɔnho do, na wɔatwe hɔnho efifi ho. +",3257,Latn,Fanti,fat +akannews,"Tsetse ber do no, nna nkyɛ edwuma a hɛn awofo yɛ na yɛhwɛ sua na yɛtoa do ber a woedu hɔn mpanyin mfe do. Nna sɛ obi to paanoo a, ne mba na mpo na ne nananom tum sua na hɔn so dze yɛ edwuma. Nsaanodwuma no hia araa yie wɔ nyimpa n’asetsena mu. Sɛ yɛhwɛ ndɛ ɔman Ghana mu a, hɔn a wokitsa nsaanodwuma bi tse dɛ dansi ho nyimdzee, adzepam, fitadwuma , kaar akɛse ne ka, na pii a ɔkeka ho na wɔwɔ sika. Dɛm nkorɔfo yi nndan aban ansaana hɔn nsa akɔ hɔn ano. Ɔnnkyɛree biara na asoɛe a wɔhwɛ ɔman no ne sikasɛm do dze bɔto gua dɛ ɔnam Ghana ne sikasɛm mbrɛ akɛyɛ ntsi wonnkotum afa nkorɔfo edwuma a ɔhyɛ ase wɔ afe 2023 dze rokɔ. Wɔkyerɛ mu dɛ edwuma nnyi hɔ a sɛ esuafo a wɔregye ntsetsee wɔ esuapɔn mu wie a, wɔbɛyɛ. Ebɛnadze ntsi na esuafo mfa nsaanodwuma no nsuae mbata hɔn adzesua ho na yɛnngyaa dɛ yɛbɛdan aban. Nsaanodwuma no nsuae dze mfasodze pii bɛbrɛ hɛn dɛ ankorankor na ɔman. +Otwar dɛ aban dze nhyehyɛɛ a ɔbɔboa mbabun ma woetum esua nsaanodwuma egu kwan do. Iyi bɔboa mbabun a wonnya edwuma nnyɛ no no dodow do atsew. Aber biara dza nkorɔfo ka ara nye dɛ yennya edwuma nnyɛ ntsi esetsena mu ayɛ dzen. Aso aban botum ayɛ ne nyinara? Oho! Ohia dɛ mbabun bosua nsaanodwuma ama hɔnankasa etum ebue hɔn edwuma ayɛ ma yeetum etu “mennyi edwuma yɛ” no ase wɔ ɔman Ghana mu. +Sɛ yesua nsaanodwuma a, ɔbɔboa ma dodow noara enya ahotɔ wɔ asetsena mu. Sɛ mbabun sua nsaanodwuma bi tse dɛ tsiryɛ, adzepam, edzibanoa, na pii a ɔkeka ho a, wobenya sika efi mu dze ahwɛ hɔn ho, hɔn ebusua na afofor na ama aban so enya hɔn ho mfaso wɔ tow afa mu dze ayɛ mpontu dwuma wɔ ɔman Ghana mu. +Bio, nsaanodwuma no nsuae bɔboa ma ma basabasayɛ a ɔkɔ do wɔ ɔman no mu no no do atsew. Ɔman a no mu mbabun nnyi edwuma yɛ no, basabasayɛ ahorow bi tse dɛ ewi, tuutuu anaa gyantra bɔ, epoobɔ na pii a ɔkɔka ho na ɔkɔ do. Ɔnam dɛ edwuma nnyi ɔman no mu a aban dze bɛma mbabun ma wɔayɛ ntsi, pii noara na wɔdze hɔn ho wura ndzeyɛɛ bɔn ahorow mu dɛ mbrɛ ɔbɛyɛ a hɔn nsa bɔkɔ hɔn ano. Aso ɔsɛ dɛ ɔba no dɛm? Sɛ mbabun sua nsaanodwuma a, ɔbɛma aber biara no ɔakɔ hɔn ndwuma do akɛpɛ dza wɔdze bɔhwɛ hɔn ebusua na dodow a wɔdan hɔn kyɛn dɛ wɔdze hɔn ho bowura ndzeyɛɛ a ɔnnsɛ mmfata nyimpa. +Ɔnam nkitsahodzi a ɔda amanaman ntamu ntsi, dodowara na ndɛ yi woya akwangya tu kwan kɔ amanaman ahorow do kɔyɛ edwuma ɔnam nsaanodwuma bi woesua ntsi. Aso iyi nnyɛ enyigye ? Iyi yɛ akwangya ma mbabun no dɛ wobosua nsaanodwuma ama sɛ akwangya bi yi ne tsir a, woetum dze hɔn ho ahyɛ mu enya edwuma ayɛ enya sika dze aboa ma asetsena mu nsɛm ho akɔ yie ama hɔn. + +Nsaanodwuma ahorow pii na ɔwɔ hɔ a mbabun no botum dze hɔn ho ahyɛ mu esua dze aboa hɔn ho na mpo ɔman Ghana. +",2635,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sɛ yɛka Ɔdomankomasɛm a, ɔyɛ kodzi anaa asɛm bi a ɔda abakɔsɛm a ɔnnyɛ nokwar edzi kyerɛ. Ɔyɛ nsɛm a ɔhyɛ kyerɛw kasadwin ne fibobow no ase. Nna tserɛ, ɔyɛ nsɛm bi a obi nnyim ne farbaa, ber pɔkyee a ɔbɔbɔɔ adze na ɔkyerɛwfo pɔkyee a ɔkyerɛwee. Sɛ ibisa dɛm nsɛm yi fa Ɔdomankomasɛm ho a, obiara nnyi hɔ a obotum aka akyerɛw dɛ onyim biribi fa su ahorow a mabobɔ do yi do. +Ghanaman, nkankan Akanfo wɔ Ɔdomankomasɛm mfatoho pii. Ana ekaa Ɔdomankomasɛm a ɔkasa fa siantsir a Nyankopɔn wɔ sorsor noho no? Ekaa siantsir a ewia wɔ sorsor noho no? Inyim mbrɛ ndzɛmba ahorow binom a yɛwɔ no bɔbɔɔ adze? Megye dzi dɛ atse biribi afa Aseebu Amemfi ho pɛn? Kɔmfo Anɔkye so ɛ? Mma nnhaw woho; minyim wo nyiano dada. Ɔdomankomasɛm mfatoho a mabobɔ do no nyinara kasa fa hɛn asetsena, esunsum, nyimpa etsitsir na hɛn atsenae ho. Afei, ma memfa wo mfa Ɔdomankomasɛm a odzi akotsen wɔ Ebibirman, nkankan Ghana hɛn bɔɔlbɔ agodzi mu kakra. +Ghana bɔɔlbɔ agodzi mu Ɔdomankomasɛm a mereka ho asɛm yi nye bɔɔlbɔ akansi a Ɔdomankomasɛm kyerɛ a, Indiaman no nye Ghanaman no sii. Akansi no kɔr n’ewiei no, Ghana dzii nyim na kaw a Ghana dzee no dze, meserɛ, pɛ nsu bi nom; India 99-1 Ghana. Aso iyi ara wɔdze kɔ po nya nam ba fie? Akansi no kɔr do wɔ bea a bɛpem ndɛ obiara nnyim ho hwee. Akansi no mu no, Ɔdomankomasɛm no kyerɛ a, nna Indiafo kitsa tum a ɔyɛ nwanwa a ɔboa hɔn ma wotum si akan no yie. Dɛm ntsi sɛ wɔbɔ bɔɔl no dɛ wɔrekɛhyɛ a, na adan gyatatsir anaa daadzesɛn a ogya etwa ho ehyia. +Agodzi no mu no, nna ndzɛmba nnkɔ yie mma Ghana. Dɛm ntsi Indiafo hun Ghana mbɔbɔr na wɔhyɛɛ mbra bi dɛ sɛ Ghana tum tow atsena kortsee mpo a, wɔdze kɔɔpow no bɛma hɔn. Akansi no rokɔ do no ara na Ghana nyaa atoprɛko. Atoprɛko no mu no, binom kyerɛ a, nkan no Ghana bɔɔlbɔnyi Shamo Quaye na ɔtoow prɛko toow atsena maa Ghana. Binom so kyerɛ a, Baba Yara a. Binom dze, aberantsɛ bi a no mfonyin da Milo konko ho no na ɔtoow prɛko toow atsena maa Ghana ma Ghana dzii konyim. +Ber a bɔɔlbɔfo yinom a Ɔdomankomasɛm kyerɛ a hɔn mu kor toow prɛko maa Ghana robɔtow no, Indiafo no dze gyatatsir, mɔtɔ na ndzɛmba a ɔyɛ hu hunahunaa no naaso onyia no ammpa abaw ber mpo a bɔɔl no daan gya daadzesɛn kakraka ma no. Onyia no toow prɛko no wiei araa na owui. Mbrɛ nna akansi no tse no, Ghana bɔɔlbɔfo dodowara wuwui ma akansi no n’ewie no, Ghanafo kɛpɛɛ hɔn korabea wɔ esiei. Dɛ mbrɛ nna Indiafo hɔn ahoɔdzen tse no, na wɔhyɛɛ mbra dɛ sɛ Ghana tow atsena kortsee mpo a wobedzi konyim no, atsenatownyi no toow atsena no pɛr na agodzi no baa n’ewie ma Ghana dzii konyim. Nna aso. +Nigeriaman no so wɔ Ɔdomankomasɛm yi bi pɛpɛɛpɛr. Dɛ mbrɛ ɔyɛ Ɔdomankomasɛm no, wonntsintsimii ntsi obiara ka no mbrɛ wɔatse da. Ebia ewɔ dza ɔnye dza maka yi bɔ ebira anaa Ibotum aka bi apee do. Ibotum akyerɛw wɔ hɛn adwenkyerɛ ndakaa ahorow a ɔwɔ hɛn sohyial midia mprama ahorow no mu ma hɛn nyinara dze akaakaa hɛnho hɛnho agye hɛn enyi. +",2881,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mpanyimfo dɛ, “Inyim amambra a, enns��ɛ amambra”. Asɛmbisa no nye dɛ, “Ebɛnadze nye amambra?” Amambra kyerɛ kwan a nyimpakuw bi fa do bɔ hɔn bra anaa wɔyɛ hɔn ndzɛmba. Ɔkyerɛ nyimpakuw pɔkyee bi hɔn gyedzi na mbrɛ wosi hu afofor binom fa. Amambra gu ahorow. Yɛwɔ dza yɛdze enyi hu na dza yɛmmfa enyi nnhu. Dza yɛdze enyi hu no bi nye edziban, afadze, ahyɛnsewdze ahorow na dza ɔkeka ho. Dza yɛmmfa enyi nnhu no bi nye ndwom, asaw, gyedzi na dza ɔkeka ho. +Sɛ yɛka afadze a, ɔka amambra fibobow ahorow no ho na odzi mu akotsen yie kɛpem dɛ, nyimpa nnkotum atsena ase ber a onnkesiesie no ho. Sɛbew, nyimpa nnkotum ada adagyaw. Afadze a mereka ho asɛm yi, ɔno nye ebɛn? Afadze nye adze biara a nyimpa dasanyi dze siesie noho ma ɔkata n’adagyaw do na ɔma no ho so yɛ fɛw. Nyimpakuw biara wɔ hɔn afadze a wɔdze yɛ hɔnho ma hɔnho yɛ fɛw. Mfantsefo, Esuantsefo, Ahantafo, Anwonafo, Sarmufo, Krɔbɔfo, Nkranfo na Ghana nyimpakuw na nyimpakuw ahorow a wɔwɔ ewiase n’afɛndzeanan nyinara mu no wɔ hɔn afadze a wɔdze yɛ hɔnho ma hɔnho yɛ fɛw na ɔkata hɔn adagyaw do so. Sɛ ehwɛ Akanfo a Mfantsefo dzi mu akotsen yi a, wɔwɔ hɔn afadze soronko a ɔma hɔnho yɛ fɛw. Dza ɔyɛ soronko wɔ afadze ho nye dɛ, mbofra, mpanyimfo, mbanyin na mbasiafo nyinara wɔ hɔn dze. Iyinom nyinara ekyir no, ahemfo, skuulfo, asɔfo, edwumayɛfo ahorow na nyimpa ahorow a wɔkeka ho nyinara wɔ hɔn afadze a wɔdze yɛ hɔnho ma hɔnho yɛ fɛw. Mfantsefo afadze no bi nye sleetse na kaba, dwokoto, gyampa, atam a wofura, nsokota, kɔnmuadze, asowamuadze, mpɛtsea, nsahyɛdze, ananhyɛdze, ahondze, kotodwehyɛdze, takuwa, duukuu, poma na dza ɔkeka ho. +Afadze ahorow nyinara no, sɛ Mfantsefo dze yɛ hɔnho a, ɔkata hɔn adagyaw do na ɔma hɔnho yɛ fɛw yie. Mbom kor a ɔka ho a Mfantsefo mbaa dze siesie hɔnho a ɔma wɔda nsew wɔ ahoɔfɛw mu nye takuwasi. Takuwa yɛ nhwikyɛw a ahyɛnsewdze ahorow wowɔ ho a Mfantsefo mbaa dze siesie hɔnho. Ɔyɛ adze bi a ɔtse dɛ kyɛw dze, naaso wɔnnhyɛ; wosi. Ndɛ mber yi, yetum dze weege a aba ma mbaa hyɛ no dze toto mbrɛ takuwa tse no ho. Yetum so dze kyɛw a atsɛmbuafo hyɛ wɔ asɛndzibea no so yɛ ntotoho. Nkan no, nna ɔnnyɛ ɔbaa biara na nna osi takuwa. Ahembaa, mbaampanyimfo, esikafo na mbaa a hɔn dzibew krɔn na nna wosi takuwa. Nna wosi no afahyɛ, awargye na eyi mber. Nhyiamu anaa eguabɔ ase no, nna wosi takuwa. Mma w’anomu nnto o; wosi fun so takuwa ber a ɔda ne dadzempa do a ne nsa mpo onntum mma do no. Mbom mbaa nko hɔn efun na nna wosi hɔn takuwa. Ɔno mpo no, nna ɔnnyɛ ɔbaa biara. +Ndɛ mber yi, ɔbaa biara tum si takuwa no bi, na mbom, afahyɛ ase na etaa hu dɛ mbaampanyimfo esi bi papaapa. Sɛ etue baka wɔ Dena da a, nkyɛ ibohu dɛ ɔnnyɛ na koraa. Nkorɔfo tum si takuwa dze twa mfonyin ara ndɛ mber yi so. Ɔtɔ fa bi a, Mfantsefo mbaa binom a Mfantse amambra na amandze da hɔn akoma do no hyɛ wɔ hɔn awar ase dze da Mfantsefo amambra edzi kyerɛ afofor. Takuwasi a mereka ho asɛm yi a ɔma Mfantsefo mbaa da nsew wɔ ahoɔfɛw mu no, awerɛhowsɛm nye dɛ, ɔreyɛ atɔ nsu mu. Kasa fofor mu no, mebɛka dɛ enntaa nnhu dɛ Mfantsefo mbaa esi takuwa ndɛ mber yi. Takuwasi so wɔhɔ yi so, abakɔsɛm soronko bi taa ekyir. Dzi m’ekyir brɛbrɛww ma menda dɛm abakɔsɛm yi edzi nkyerɛ wo. +Takuwasi yɛ mpoanofo hɔn afadze. Dɛm ntsi, eba Mfantseman mu a, mpoanofo tse dɛ Denafo, Apaafo, Oguaafo, Dagofo, Mankoadzefo, Abrekumfo, Dwamamfo (Mumford), Otuamfo, Nomabofo, Egyaafo, Abandzefo, na Mfantse mpoano nkurow ahorow a wɔkeka ho no nndzi ho agor. Ɔyɛ adze bi a, ɔyɛ Mfantsefo nkotoo hɔn afadze. Dɛm ntsi sɛ ihu dɛ obi esi takuwa a, mma w’adwen nnyɛ wo tanta o, osiandɛ akwanya a ɔkyerɛ dɛ onyia no botum ayɛ Mfantsenyi no wɔ sor kyɛn esuom nsoroma. Ekɔto Mfantsenyi bi a ɔwɔ kwa mu eso oesi bi a, mma ɔnnyɛ wo hu osiandɛ Kɔbena na Abena; hɔn maame ara nye Benada. Sɛ edze afadze a Mfantsefo dze takuwa siesie hɔnho no wɔ guabɔ, afahyɛ na mbeambea ahorow a wosi no to nkyɛn a, takuwasi wɔ amambra bi a wɔfrɛ no ayefor a mbaa yɛ dze kyerɛ hɔn ahonya anaa hɔn dzibew wɔ hɔn apaamu. Mber papa mu no, medze bɔto gua ma m’akenkamfo. Hom nnom nsu ntweɔn ɔpɛ. +Awerɛhowsɛm nye dɛ, ndɛ mber yi, takuwasi reyɛ atɔ nsu mu. Bɛka dɛ enya atɔ nsu mu ewie mpo. Innhu dɛ mbaa dze siesie hɔnho bio. Sɛ ibohu mpo a, afahyɛber nko na ihu bi. Ɔno mpo no, ɔdeda mu nkorkor. Megyee too moho do hyɛɛ da ara dze takuwasi ho nkɔmbɔ kɔbɔɔ mbaa bi bisaa hɔn siantsir a afadze a ɔtse dɛm no reyew wɔ hɛn Mfantseman mu no na iyi nye nyiano ahorow a minyae. Mamma woennhu dɛ morototo hɔn ano o, eso nkɔmbɔdzi mu ara no, minyaa hɔn anomunsɛm kakra. Midzii kan dze ho nkɔmbɔ bae pɛr na ɔbaa kor a siantsir bi ntsi monnkɔbɔ ne dzin wɔ asɛm yi mu tsewee fii m’ano: “Na ndɛ mber yi so ebɛn takuwasi a? Ndɛ mber yi a weege nnyɛ na yi so yebohu no na esi takuwa”. Kor so sɔɔw do dɛ: “Ɔbɛyɛ serew mpo dɛ. Dɛ ewiaber keteke na ɔbaa bi esi takuwa dze nenam mu. Ebɛn asɛm a?” Kor so dze serew kae: “Ɔyɛ adze a, nna wosi fun so bi o ntsi sɛ isi mpo a esɛ fun ankasa”. Kor a ɔno odzii ho dase hyɛɛ me bɔ dɛ onyim ho abakɔsɛm bi na ber no, nna ogu n’edwumayɛ do ntsi ɔsee me dɛ mber pa mu no, ɔbɛka akyerɛ me. Ɔdze bɔ me pɛr, memmfa nnkam m’akenkamfo. +Sɛ ehwɛ nyiano ahorow na paserew a mihyiae wɔ takuwasi ho yi a, asɛmbisa no nye dɛ, “Wɔyɛ no dɛn na hɛn afadze a ɔtse dɛm yi abɛyɛ aserewdze yi?” Enyibue beberebe yi fi hen bɛgyee hɛn mbaa bɔɔ do a dɛm ntsi ndɛ takuwasi abɛdan atwetwedze yi? Memmpɛ dɛ m’asɛm yɛ tsentsen. Mpanyimfo dɛ, “Sankɔfa wonnkyir.” Hom mma yɛnkaa hɛn nkyi na tsetse wɔ hɔ yi, mpanyimfo kor yi ara san dɛ, “Ɔwɔ bi kyerɛ wɔ bi ka”. Asɛm pa yɛ tsia. M’ano atɔ. +",5503,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana na Nigeria (Alata) yɛ aman bi a, ɔdɔ a ɔwɔ hɔn ntamu no, ɔbor ntsease nyinara do. Anyɛnkofa a ɔda aman ebien yinom ntamu no yɛ soronko na dza ɔma ɔyɛ soronko no nye dɛ, Ghana tra amanaman ebien a hɔn nye Togo na Benin ansaana oedu Nigeria. Dɛmara so na Nigeria so tra amanaman ebien a hɔn nye Benin na Togo ansaana oedu Ghana. Binom mpo kyerɛ a, mbrɛ Ghanaman no nye Nigeriaman no tse no, bɛka dɛ Togo na Benin nntwa hɔn ntamu. Ghana nye Ebibiman ebiasa na wɔbɔ hye. Iyinom nye Togo a ɔwɔ Ghana no Boka afamu, Ivory Coast a ɔwɔ Ghana n’atɔree afamu na Burkina Faso a ɔwɔ Ghana n’etsifi afamu. Anaafo afamu no, Ghana nye Bosompo Guinea na wɔbɔ hye. Nigeria anaa Alata nye amanaman ebiasa bɔ hye tse dɛ Ghana pɛpɛɛpɛr. Boka afamu no, wɔnye ɔman Cameroon na wɔbɔ hye, Atɔree afamu no so, wɔnye Benin na wɔbɔ hye na Estifi afamu no, Nigeriaman no nye Niger na wɔbɔ hye. Wɔnye Bosompo Guinea so bɔ hye wɔ Anaafo afamu tse dɛ Ghana ara. +Ɔmmfa ho mbrɛ anyɛnkofa a ɔda Ghana na Nigeriaman no ntamu no tse. Wɔwɔ abakɔsɛm soronko bi a wiadze n’afɛndzeanan nyinara nkankan Ebibirman enyi dzi ekyir. Ebɛn abakɔsɛm a? Ana atse ‘Ghana Must Go’ pɛn? Na Nigeria kurow a wɔfrɛ no Agege so ɛ? Atse da a, oye enntsee da so a, oye dɛmara. Akyerɛw yi bɛda abakɔsɛm soronko a ɔda Ebibiman ebien yi na Ebibiman nkaa binom ntamu edzi. Ayɛ krado? +Sanda 17, 1983 mu no, asɛnkɛse bi sii Nigeriaman nye Ebibiman nkaa binom ntamu. Dɛm Ebibiman a mereka hɔnho asɛm yi, hɔn mu dodowara no, nna wɔyɛ Ebibir Atɔree afamu amanaman. Binom nye Ghana, Ivory Coast, Togo, Benin na Ebibir Atɔree amanaman binom a wɔkeka ho. Dɛm Sanda bosoom a mereka ho asɛm yi, ber no Nigeria mampanyin Shehu Shagari dze mbra bi bae. Mbra bɛn? Mbra no nye dɛ, amamforanyi biara a onnkitsa Nigeriaman n’akwantu nkrataa a odzi mu no nnkotum atsena Nigeriaman no mu ntsi otwar dɛ otu kɔ ne man a ofi mu bae no mu. Mbra no wɔɔw do kyerɛɛ mu dɛ, ɔwo biara a w’akwantu nkrataa no nndzi mu na annkɔ wo kurom no, wɔbɛkyer wo akɔto fiadze ma akɛyɛ edwumadzen asom Nigeriaman no. Asɛm yi pusuuw Ebibiman ahorow mu nkorɔfo a nna ber no wɔwɔ Nigeriaman mu no. Ampaara ampaara, Nigeriaman no tuu nyimpa a hɔn dodow bor mpepem ebien (2 million +) a Ghanafo a wɔwɔ mu no bor ɔpepe (1 million +) fii hɔn man mo mu. +Ebɛnadze koraa na ɔdze Ebibiman ahorow yinom kopuee Nigeriaman no mu ber no? Ebibiman ahorow yinom kopuee Nigeria afe 1979 mu osiandɛ ber no, nna fangoo ama no mu do wɔ Nigeriaman no mu a, nna ɔnnyɛ bayer a aberwa dwow. Dza okenyaan Nigeriaman no ma wodzii dwuma a ɔtse dɛm no nye dɛ, afe 1980 mu, Nigeriaman no ne sikasɛm yɛɛ basaa a nna ɔman no nntum korakoraa. Dɛm ntsi, mampanyin Shehu Shagari nye n’apamfo yɛɛ nhwehwɛmu no, nsusui a ɔbaa mu kor no nye dɛ, wobotu amamforafo a wonnkitsa nkrataa a odzi mu no efi Nigeriaman no mu ama ɔman no ne sikasɛm eetum egyina ne nan do bio. Siantsir kor so nye dɛ, afe 1980 mu no, nna enyamesom ahorow hɔn dwumadzi ahorow agye Nigeria kurow Kano abɔ do ma dede a nna ɔkɔ do wɔ kurom no nnyɛ agor. Bio, ansaana Nigeriaman no risi egyinae a ɔtse dɛm no, nna Ebibir Atɔree amanaman binom edzi kan etu Nigeriafo dodowara efi hɔn man mu. Afe 1954 mu no a nna Ghanaman no rekeka kɔ ne fahodzi ne ngyee mu no, wotuu Nigeriafo dodowara ma wɔkɔr hɔn man mu. Bio, afe 1969 mu no so, Togofo so tuu Nigeriafo dodowara fii hɔn man mu dɛmara. Iyi piaa Nigeriaman no dɛ ɔnyɛ Ebibiman ahorow no bi dɛmara osiandɛ sɛ papa nnyɛ hwee a, bɔn so nnyɛ hwee. +Kwan a Ghanafo faa do puee Ghana nye dɛ, wɔfaa Benin bopuee Togo na wobopuee Ghana. Wɔammfa no tootooba do koraa. Ɔnam nsordaafo aban a awerefir mu ara na esi wɔ Togo no ntsi, ber no Ghana mampanyin J.J. Rawlings a oenya ne beebi kɔ no toow Ghana na Togo abow kɛse no mu. Togofo mmpɛ dɛ Ghanafo bu do wɔ hɔn man no mu ntsi, hɔn so wɔtoow hɔn abow kɛse a wɔnye Benin man no kyɛ no mu. Dɛm ntsi, Ghanafo yi kaa Benin dapɛn kor na no mboree. Afei dze, Ghanaman no buee n’abow kɛse a ɔnye Togoman no kyɛ no ma Togofo so yɛɛ dɛmara ma Ghanafo yi bopuee Ghana asomdwee mu. +Sɛ edze afe 2023 si hɔ a, mfe eduanan (40) nye yi a asɛnkɛse a ɔtse dɛm yi sii Nigeriaman no nye Ebibiman binom ntamu. Ndɛ mber yi, baage bi aba a binom frɛ no ‘Efiewura’. Ne dzin kor so nye ‘Ghana Must Go’ osiandɛ ɔno na Ghanafo twee hɔn ndzɛmba ahorow dze baa Ghana. Nigeriaman no dze, ber no, oennhu dɛ ɔyɛ mfom bi; hɔn dze, nna otwar dɛ ‘Ghana must Go’ ampa. +",4359,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mbrahyɛbaguafo dze dapɛn kor dzii anokɔnkɔ wɔ afe 2023 Sikasɛm Nhyehyɛɛ no ho yɛɛ mu mpɛnsampɛnsamu wiei no, wɔagye ato mu dɛ Asoɛe a ɔhwɛ Sikasɛm do no mfa no mu nhyehyɛɛ no ndzi dwuma wɔ afe 2023 a ɔreba no mu. Anokɔnkɔ no hyɛɛ ase ber a Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do, Onyimnyamfo Ken Ofori-Atta, dze Sikasɛm Nhyehyɛɛ no bɔtoo mbrahyɛbaguafo no enyim dɛ mbrɛ mbra kyerɛ no wɔ mbrahyɛbaguafie, ma n’ekyir no, wɔkɔr ho dwumadzi adzesua wɔ Firaw Mantɔw mu bae no. +Ɔwɔ mu dɛ da a Onyimnyamfo Ken Ofori-Atta dze Sikasɛm Nhyehyɛɛ no robɔto mbrahyɛbaguafo no enyim no abaguafo kɔr fie hɔ wɔ hɔn dodow mu dze, woketsiee no kommyɛ mu a dedeyɛ kɛse biara annkɔ do dɛ mbrɛ ɔtɔ kɔ do wɔ fie hɔ mfe a etwa mu no. Wɔhyɛɛ anokɔnkɔ no ase no, fie hɔ daa mpan wɔ dwumadzi no mu mpɛn dodowara. Ɔnam iyi do ma dɔmkumaa no dzii ho abooboo kyerɛɛ fie hɔ guamutsenanyi na Ɔkasafo no. +Iyinom nyinara ekyir no, da odzi ewiei wɔ anokɔnkɔ na  mpɛnsampɛnsamu no mu no, nyia owiee anokɔnkɔ no nye Soɛfo a ɔhwɛ Mbrahyɛbaguafie Dwumadzi do, Onyimnyamfo Osei Kyei-Mensah-Bonsu. Nyia ɔdze ne nsɛm too gua ana ɔno rubowie nye Dɔmkumaa no hɔn baanodzinyi, Onyimnyamfo Garuba Iddrisu. +Abaanodzifo beenu no dze hɔn kasaa gui no, Ɔkasafo na Guamutsenanyi ma mbrahyɛbaguafie no, Onyimnyamfo Pa Alban Kingsford Sulemana Bagbin, dze ne nkasaho too gua, na dɛ mbrɛ mbra kyerɛ no, ɔmaa ho kwan dɛ wɔntow do amba dɛ wɔgye to mu anaa wɔnngye nnto mu. +Ambatow no wiei no, dɔmkɛse no gyee too mu dɛ wɔmfa nhyehyɛɛ no nyɛ edwuma. Ɔwɔ mu dɛ dɔmkumaa kyerɛ dɛ nhyehyɛɛ no nnyɛ dza ɔdwen Ghanafo a wɔwɔ ahokyer mu seseiara ho dze, ambatow no nsunsuando no kyerɛ dɛ wotum dze nhyehyɛɛ no yɛ edwuma. +Dza aka ekyir nye dɛ ekuwekuw ahorow na Asoɛe ahorow hɔn kyɛfa wowɔ nhyehyɛɛ no mu no bedzi ehyia adwendwen mbrɛ hɔn so wɔdze nhyehyɛɛ no bedzi dwuma. +",1795,Latn,Fanti,fat +akannews,"Niger wɔ Ebibir Atɔree afamu, na onyaa ne fahodzi wɔ Dzifuu 3, 1960 mu ma ɔbɛyɛɛ nsɛndahɔ anaa ahyɛnsew kɛse wɔ ɔman no n’abakɔsɛm mu.  Kwan a wɔnam do nyaa hɔn fahodzi, amanyɛsɛm na nkitahodzi anaa asetsena mu nsesa no, nna ogyina nsiyɛ nye etuhoakyɛ a Niger akandzifo nye ɔmamba no wɔ do. +Niger a nna wɔfrɛ no French West Africa’s Territory of Niger no, hyɛɛ French nhyɛdofo ase wɔ mfe kakra araa yie. Naaso mframa ɔdze nsesa ba praa Ebibiman mu wɔ mfeha eduonu no ne finimfin, fahodzi ho ebisadze no hyɛɛ ase nyinii wɔ Niger so. +Otsitsir kor a odzii dwumason wɔ Niger fahodzi no n’aperper mu no nna ɔyɛ Hamani Diori. Ɔbɛyɛ okandzifo mapa na ɔdze Nigerien Progressive Party (PPN) bɔbɔɔ adze wɔ afe 1946 mu. Diori dzii anokɔnkɔ ma amanyɛsɛm mu ndzepa na ahododzi maa Niger mba. +1958 mu no, ambatow bi kɔr do wɔ French Ebibirmu Atɔree mantɔw mu a Niger ka ho, dɛ wɔbɔhwɛ ɔman no ne amanyɛsɛm daakye. Nigerfo ambatowfo dodowara gyee  too mu dɛ wobobu hɔn man wɔ French aman nkabɔmu no ho kyɛn dɛ wobenya hɔn fahodzi a odzi mu. Ne dɛm ntsi, Niger benya fahodzi wɔ French aman nkabɔmu no mu wɔ Mumu 18, 1958 mu. +Ɔperee ma fahodzi a odzi mu no toa do, na nkitahodzi kɔr do wɔ Niger akandzifo nye French mpanyinfo ntamu. Ewiei no,wɔ Dzifuu bosoom no ne da ɔtɔ do ebiasa, wɔ afe 1960 mu no, Niger nyaa hɔn fahodzi koraa fii Frenchfo nsamu, wɔbɛyɛ ɔman kɛse. Hamani Diori bɛyɛɛ ɔmampanyin a odzi kan wɔ Niger a odzii ɔman no enyim kɔr ne fahodzi mu. +Nigerfo a woenya fahodzi fofor no hyiaa ɔhaw pii a ɔmma ɔman no nnkɔ do, sikasɛm mu, mpontu,na amanyɛsɛm ne ngyinae ka ho. Ɔmampanyin Diori yɛɛ hyehyɛɛ a nna no botae nye dɛ ɔdze mpontu bɛba ɔman no no koryɛ na sikasɛm mu mpontu mu.  Ne nyinara mu no, n’aban no hyiaa nkasaho fa n’amambu nye sikasɛm mpontu ho. +Afe 1974 mu no, nsordaafo a Lieutenant Colonel Seyni Kountche dzi hɔn enyim dze ɔko tuu Diori Hamani n’amambu no fii do, Dɛm ber yi na nsordaafo amambu hyɛɛ ase wɔ Niger a, Kountche dzi enyim; na ekyir no, nsordaafo nkaa so bedzii adze mfe pii +Fitsi ber a wonyaa hɔn fahodzi no, Niger ehyia amanyɛsɛm mu Abansesa ahorow: nsordaafo aban/ amanbu na annto-nsordaafo amanbu. Ɔman no ehyia sikasɛm mu ɔhaw a no mu yɛ dzen, ɔkɔm, na edziban ho a ɔyɛ na. Ne nyinara mu no, Niger asan enya mpontu wɔ hɔn nwomasua mu, apɔwmudzen na edwumasɛm mu +Ndɛ Niger kɔ do ara dze nhyehyɛɛ gu akwan mu ama wɔnam mpontu mapa na amambu pa kwan do. Ɔman yi abɛyɛ ɔman a hɔn amambra da nsew, na wɔwɔ ɔdomankoma egyapadze a ɔsom bo bi tse dɛ uranium na famungo. +Yɛdze reba ewiei no, Niger ne fahodzi gyina nsiyɛ a ɔman no na Hamani Diori a nna ɔyɛ kandzinyi  no do. Ɔman no ne fahodzi wɔ Dzifuu 3, 1960 mu no gyina hɔ ma ahyɛnsewdze a ɔkyerɛ ngyinadobo wɔ Nigerman no abakɔsɛm mu a obue kwan ma ɔman no no mpontu ntaataado bae. +",2756,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nkunuma yɛ eduadzewa a no ho hia ara yie ma nyimpadua no. Obiara tum dzi; dɛ panyin anaa abofra gye dɛ nyimpa adatserfo aka dj mma wonndzi. Ne brofo dzin nye “Okro” anaa “Okra” Sɛ yedze nkunuma a, edzibandur ahorow pii na ɔdze ma nyimpadua no ma otum nya ahoɔdzen dzi no dwuma na ɔsan bɔ nyimpadua no ho ban fi yarba ho. Nkunuma dzi dwumason ma nyimpadua no; hɔn mu bi na odzidzi do yi. Yetum dze yɛ frɔwee, na binom so tum twitwa gu nsu mu nom ho nsu no. +Nkunuma kitsa edzibandur a ɔkotsia esikyire yarba na “kidney” yarba. Ɔnam faeba no dodow a ɔwɔ nkunuma mu ntsi, otum boa dandan esikyire no dodow a ɔwɔ nyimpadua no mu amma annyɛ kɛse. No dɛm ntsi, sɛ obi wɔ esikyire yarba mpo a, nkunuma yi tum boa no tsew esikyire no dodow a ɔkɔ hɛn nson no mu do. Sɛ obi nya esikyire yarba a, dɛ obenya kidney yarba no so wɔ sor mbom nkruma tum bɔ dɛm nyimpa no ho ban dɛ onnkenya “kidney” yarba ntsɛmtsɛm. +Adatserfo taa kamfo nkruma ma hɔn a wɔwɔ ntsehyeewa (asthma) dɛ oye dɛ wɔdze nkunuma bɛka hɔn edziban ho edzi no daadaa. Wɔkyerɛ dɛ nhwehwɛmu ada no edzi dɛ, nkruma kitsa edzibandur soronko a ɔkotsia ntsehyeewa nyarba. +Nkruma boa bɔ enyi ho ban. Nkunuma kitsa edzibandur bi tse dɛ, vaetamin A na “Anti-oxidants” a wɔkotsia ndzɛmba bi a ɔwɔ nyimpadua no mu a onndzi dwuma biara. Dɛm ndzɛmba yi ba nyimpadua no mu ɔnam dwumadzi a ɔkɔ do wɔ nyimpadua no mu a ɔkotsia sɛlls a ɔboa bɔ enyi ho ban naasa sɛ yedze nkunuma a, ɔboa bɔ enyi ho ban fi ndzɛmba a ɔkotsia no no ho tsitsiriw nye dza a ɔdze kataratse ba no ho. Edzibandur vaetamin, A, na C a ɔwɔ nkunuma mu no na odzi dɛm dwumason no boa enyi no. +Nkunuma boa ma nyimpa no honam yɛ fɛw. Vaetamin C a ɔwɔ nkruma mu no boa siesie dza ɔboa ma honam no yɛ fɛw yɛ dɛ abofra ne dze. Edzibandur a ɔwɔ nkunuma mu no boa honam no ma ɔnntwentwem na ama honam no enyin. Vaetamin ‘K’a ɔwɔ nkruma mu no san boa ma dompe a ɔwɔ nyimpadua no mu no yɛ dzen ara yie. +Bio, nkruma kitsa ‘’Anti-inflammatory’’ ahoɔdzen a a ɔboa ma honam akwaa no nya ahoɔdzen soronko. Ɔnnyɛ iyi nko, nkunuma tum tum sa menmu kur na ɔnsan so boa tu ayamutsim ase. +Dwuamason a nkunuma tum so dzi boa nyimpadua no nye dɛ, okitsa ahoɔdzen dur bi a otum sa yamu kur anaa kur a  ɔtɔ yafum no mu nkankanara nye “Peltic” yamu kur. +Nkunuma ye ma nyimpadua no ntsi oye dɛ nyimpa biara bedzi bi gye dɛ datser ahyɛ wo dɛ mma nndzi bi ɔnam apɔwmudzen nsɛm ho ntsi. +` +",2366,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mpanyimfo bu bɛ bi dɛ, “sɛ etumpan nntsee hwee a, ɔmma damirifa”. Fɔntɔmfrɔm yɛ Akanfo ayer a wɔyan dze huhor ɔhen bi anaa okunyin bi. Ɔyɛ adehye kyen a wɔbɔ wɔ ber a biribi rebesi anaa ber a biribi esi, anaa ber a dwumason bi rokɔ do. Akanfo nndzi frɔntɔnfrɔm ho agor koraa wɔ hɔn amandze na amambra mu osiandɛ okenya hɔn sunsum araa yie +Afei kenken akyen ahorow a wɔbɔ mu yɛ yɛ fɔntɔnfrɔm wɔ akannews.com +",407,Latn,Fanti,fat +akannews,"Amereka enyigyesɛm abawdobɔdze a wɔdze bɔ ebibifo ndwontofo, senetwafo na bibinyi biara a ɔbɔ noho mbɔdzen wɔ enyigyesɛm mu a wɔwɔ Amereka na wiadze n’afɛndzanan nyinara a wɔfrɛ hɔn BET akan Ghananyi ndwontonyi Black Sherif aka hɔn a wobotum enya abawdobɔdze no wɔ afe yi BET abawdobɔdze no mu. +Abawdobɔdze nkorbata a BET Hip Pop 2022 mpanyimfo yi ato nsa afrɛ Black Sherif wɔ ho nye ‘Best International Flow’. +Black Sherif nnyɛ Ghananyi a odzi kan a BET mpanyimfo ato nsa afrɛ no wɔ dɛm Abawdobɔdze yi ho. Afe 2019 mu no, Ghanan ndwontonyi a ɔagye dzin araa yie a wɔfrɛ no Sarkodie nyaa akwanya gyinaa mu maa ɔman Ghana na ebibifo nyinara na otumii gyee sii ne nan do. Annso hɔ ara, Amereka-Ghana ndwontonyi Stormzy sanee gyee afe 2020 dze no. Afe 2021 dze no, ndwontonyi Little Simz na ɔgyee sii ne nan do. +Afe yi BET abawdobɔdze yi bɔkɔ do Fida Fankwa 30, 22 wɔ Energy Performing Arts Center wɔ Atlanta a ɔwɔ Amereka aborɔkyir man mu. Akannews.com edwumayɛfo nyina ma ndwontonyi Black Sherif tsinkwa. +",1004,Latn,Fanti,fat +akannews,"Dɛ mbrɛ FIFA ne mbra tse no, otwar dɛ ɔman biara a ɔabɔ no ho mbɔdzen enya kwan rikesi akan no dze ne mberantsɛ eduonu nsia (26) ba ma mpanyimfo dze hɔn nsa hyɛ ase. Amanaman na hɔn mberantsɛ eduonu nsia no na akannews.com dze ato gua wɔ ase ha yi: +1. Qatar +2. Brazil +3. Cameroon +4. Wales +5. France +*Presnel Kimpembe efi mu (oepira) ma Axel Disasi abɛhyɛ mu +6. Croatia +7. USA +8. Denmark +9. Belgium +10. Germany +11. Morocco +12. Argentina +13. Senegal +14. Portugal +15. Poland +16. Uruguay +17. Netherlands +18. Spain +19. South Korea +20. Serbia +21. Ghana +22. Iran +23. Mexico +24. Costa Rica +25. Saudi Arabia +26. Australia +27. Tunisia +28. Canada +29. Japan +30. Switzerland +31. England +32. Ecuador +Ɔman Qatar a akansi no si hɔn nan do no bobue akansi no ano Ɔberɛfɛw 20, 2022. Wɔnye Ecuador na wobesi akan no ber a abɔ ewimbir ndɔnnan. +",824,Latn,Fanti,fat +akannews,"Akwanhyia ahorow pii na ɔtaa si hɛn asetsena mu daadaa. Otum yɛ dza osi wɔ fie; dɛ ogyahyehyew, nsuyir, kaar akwanhyia na pii a ɔkeka. Yetum frɛ iyinom atoyerɛnkyɛm. Akyerɛw yi bɛkasa afa kaar akwanhyia ho. Kaar akwanhyia yɛ akwanhyia ahorow no mu kor a ama Ghanaman ahwer dɔm na yegudo araa rohwer dɔm. Sɛ yɛhwɛ ɔman Ghana mu a, dza yehu nye dɛ, sɛ kaar akwanhyia no do tsew araa nna asan so ama no mu do do. Asoɛe a wɔhwɛ hɛn akwantsempɔn nsɛnsɛm do dze too gua afe 2022 u dɛ, Kaar akwanhyia a osii wɔ Nkran kropɔn Mantɔw mu nkotsee mu no dodow yɛ 3267 a ogyina hɔ ma ɔha nkyɛmu eduanan ebien na ekyir pɔw eduonum(62.25). Hɔn mu dodow  a ɔyɛ ɔha-ebien eduonum ebien 252 a no so gyina hɔ ma ɔha-nkyɛmu eduokron na ekyir pɔw eduasa awɔtwe. Sɛ iyi fi hɔ a, Epue Mantɔw mu na odzi ekyir. +MTTDfo dze bɔto gua dɛ, afe 2022, Sanda bosoom dze kesi Ayɛwoho bosoom no mu no, nyimpa 1443 na wonya kaar akwanhyia na hɔn mu 9,218 na  wɔhweer hɔn nkwa. Iyi yɛ ahobowsɛm dze ma hɛn dɛ ɔman. Obi bebisa dɛ, aso ebɛnadze mpo na ɔtwetwe kaar akwanhyia mpo ba. Ndzeyɛɛ ahorow pii na mpɛm pii no yebu hɛn enyi gu do na ɔtwetwe kaar akwanhyia brɛ hɛn papaapa. Ndzeyɛɛ anaa dza ɔtwetwe kaar akwanhyia ba no mu bi na odzidzi do yi: +Odzi kan yɛ mbirikatu a mpɛm pii no ahɛnkafo kɔ no wɔ hɛn akwantsempɔn no do dze akwanhyia ba. Kaar akwanhyia no dodow ara fir mbirika ntsɛntsɛm no kɔ. Ɔnam sikapɛ na enyiber bɔn a ɔwɔ ahɛnkafo binom ho ntsi, wotu mbirika mbrɛ ɔbɛyɛ a obi nnkɛsan noho nnkɛfa nkorɔfo a wɔwɔ kwan do. Iyi ntsi wotum kɔ mbirika araa ma obowie no na wɔdze kaar no akɛhyɛ beebi ekunkum nkrɔfo mba. Binom mpo to nkyea wɔ mbirika ho dze hwɛ obi a obotum edur bea a wɔrokɔ hɔ no ntsɛntsɛm. Dza eyɛ a ɔyɛ nwanwan wɔ mu mpo nye dɛ, sɛ obi wɔ dwuma bi dzi a, onyia no rinnsi mu ntsɛm da, mbom ɔtsena hɔ araa ma mber tsia no ansaana oesi mu dɛ ɔrokɔ. Sɛ ɔba no dɛm, mbirikatu araa na dɛm nyimpa no bɔkɔ mbrɛ ɔbɛyɛ a obodur ntsɛm. Sɛ dɛm nyimpa no ne tsir annyɛ yie a, mbirikakɔ no tum bor do ma kaar no tum bu fa do ma ɔhwer no nkwa dze fora afofor. +Ɔtɔ do bio, yɛ ɔbrɛ. Ɔbrɛ yɛ kwan kor so kaar akwanhyia tum fa do ba naaso ahɛnkafo pii bu hɔn enyi gu do. Ahɛnkafo yɛ edwuma ndaawɔtwe, abosoom na afe a wɔnngye hɔn ahom ɔnam sikapɛ ntsi. Brɛ tum ma nyimpa n’ahoɔdzen kɔ famu a ohia dɛ nyimpa bɛgye n’ahom. Ɔnam brɛ ntsi, ahɛnkafo binom mpo da ber a wɔreka hɛn no mpo a wonnyim mpo dɛ wɔreda. Sɛ nyimpa a ɔreka hɛn no da a, orunnhu kwan mu nnka kwan yie . Dɛm nyimpa no ka kaar no biarabiara na dza okeie ara nye dɛ ɔdze bɛpem kaar fofor anaa ɔdze bɔkɔ akɛhyɛ nwura bi mu ekunkum akra a wɔnnyɛɛ bɔn biara. +Dza otsia bio nye ahɛn a sɛ mfomdo ba ho a ahɛnkafo bu hɔn enyi gu do na wonnsiesie. Ɔnam dɛ hɛn yɛ efir a yimpa dasanyi dze ne nsa ayɛ ntsi, mfomdo nnkɛpa ho. Sɛ osi a, ɔnnyɛ bɔn mbom nsiesie na ɔsɛ dɛ yesiesie no ntsɛntsɛm. Mfomdo ahorow pii na otum ba ahɛn ho nanso  mpɛm pii no sɛ ahɛnkafo hu dɛ mfomdo aba hɔn ahɛn ho a, wobu hɔn enyi gu do a wonnsiesie no ntsɛntsɛm. Bi mpo tum dzi nda, abosoom na afe a mfomdo no da ho araa wɔ ho nae so wogu araa dze yɛ edwuma. Aso yemmbisa dɛ, sɛ mfomdo no gye nsamu a, asɛm bɛn na obesi? Sɛ mfomdo ba hɛn ho na sɛ yennsiesie a, otum gye nsamu wɔ kwan do dze akwanhyia ba. +Nsanom na ndubabɔn ne nnomee yɛ kwan kor a no so tum twetwe  kaar akwanhyia ba papaapa. Nsanom na ndubabɔn ne nnomee yɛ ndzeyɛɛ a onnyi dɛ ahɛnkafo dze hɔnho wura mu koraa. Ahɛnkafo edwuma no yɛ edwuma a aber biara no wɔdze dɔm nam no dɛm ntsi onnhia dɛ ahɛnkafo bɔnom nsa na wɔbɛfa ndubabɔn dze ayɛ edwuma.  Sɛ hɛnkanyi bi nom nsa anaa ɔfa ndubabɔn dze ka hɛn a, ɔbow na iyi bɛma onnkotum aka kaar no yie. Osiandɛ dɛm ndzeyɛɛ yi dze kaar akwanhyia ba ntsi, onnhia dɛ ahɛnkafo bɔnom nsa anaa wɔbɛfa ndubabɔn dze aka kaar. +Otwa tun no, nyimdzee a ahɛnkafo nnyi wɔ akwankyerɛdze a ɔwɔ hɛn akwantsempɔn do no so tum dze akwanhyia ba. Akwantsempɔn do akwankyerɛdze no boa kyerɛkyerɛ hɛn dza ɔsɛ sɛ yɛyɛ na dza onnyi dɛ yɛyɛ no kwan do. Bi kyerɛ hɛn dɛ onnyi dɛ yɛkɔ mbirika, bi so kyerɛ hɛn dɛ hɛn bi asɛɛ si hɛn enyim, bi mpo kyerɛ hɛn dɛ kwan mu nnyɛ na pii a ɔkeka ho. Nyimdzee a ahɛnkafo nnyi wɔ dɛm akwankyerɛdze a wɔwɔ hɛn akwantsempɔn do ntsi, mpɛn pii no wɔkɔtɔ ɔhaw mu a ɔdze kaar akwanhyia a no mu yɛ dzen ba. +Ho behia dɛ, ahɛnkafo bɛhyɛ dɛm ndzeyɛɛ yi nsew na wɔayɛ  ahwɛyie amma kaar akwanhyia ammba. +",4313,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sɛ yɛka asafo a nna ɔyɛ kuw a wodzi dwumason dze boa ɔman. hɔn dwumadzi wɔ ɔman no mu no man no mu no yɛ dzen araa yie. Hɔn na wodzi akonten mapa wɔ dwumadzi biara a ɔbɛkɔ do wɔ ɔman no mu. Wonyaa hɔn dzin no fii Asɛfo” mu a ɔkyerɛ nkorɔfo a wɔsaw. Binom so kyerɛ dɛ wɔyɛ nkorɔfo a wɔkɔ sa. Ansaana asafo begyina no, nna ogyina dwumason a no mu mba no dzi. Dɛm nkorɔfo yi na wɔfrɛ hɔn asafo mu edzibewdzifo. Hɔn na wɔapaw dwumadzi ama hɔn ma wodzi dze boa kurow no dɛm nkorɔfo yi wɔ dwuma a wodzi na iyi na na akyerɛw yi bɛpɛnsapɛnsar mu. +Odzi kan nye Safohen anaa asafoakyerɛ. Dɛm nkorɔfo yi na wodzi asafo mba no enyim wɔ dwumadzi biara mu. Sɛ banyin na odzi baano a, wɔfrɛ no asafohen na sɛ ɔyɛ ɔbaa so a, wɔfrɛ no asafoakyerɛ. Hɔn na wokitsa abaa a wɔfrɛ no asafombaa. +Dɛm abaa no dzi dwumason wɔ wɔ asafo mu. Abaa yi na asafohen na asafokayerɛ dze dze hwɛ asafomba no do. Abakɔsɛm kyerɛ dɛ sɛ dɛm abaa yi sɛn wo dan mu a, sunsum bɔn biara nntum mmba hɔ. Mpanyimfo yi na wodzi asafo enyim wɔ ɔkober mu. Asafoakyerɛ no dzi dwuma biara a safohen dzi mbom odu beebi a nna wɔama ɔatsena ase agye n’ahom ɔnam mbrɛ dwumadzi no tse ntsi. Sɛ ɔba no sika gyegye a, asafoakyerɛ na ɔhwɛ mbasiafodɔm no ma wotua hɔn afamu dze. + +Asafo Supi +Otsia bio nye Supi. Asafo biara wɔ Supi na ɔno na asafo ayerbɔ ndzɛmba bi tse dɛ mbobaa, etudur, frankaa, atwerɛbo, akyen, na asafo mu ndzɛmba nyinara hyɛ ne nsa. Supi na sɛɔ asafo ndzɛmba no bi sɛɛ a, ɔhwɛ yɛ no yie anaa wɔyɛ fofor. Sɛ asafomba rokɔ kwan a, Supi na ɔhwɛ kyɛ etudur. Sɛ asafomba pɛ dɛ wosi kyen do, no hɔ na wɔkɔ no dɛm ntsi, safohen nntum mma ɔkyerɛma nntow kyen do wɔ ber a Supi nnyim ho hwee. +Tufohen +Tufuhen na odzi hen wɔ asafo mu.Tufohen nye asafo mu panyin kor a sɛ ɔmanhen nnyi hɔ a, obiara nnyi n’ekyir bio. Tufohen na ɔyɛ ntamugyina a ogyina ɔhen na asafomba no ntamu. Sɛ ɔhen no pɛ dɛ ɔdze asɛm bi to asafomba no enyima, ɔno na ɔdze fa no do na dɛmara so na asafomba so pɛ dɛ wɔdze asɛm bi to ɔhen no enyim a, tufohen na wɔdze fa no do. Sɛ asɛm anaa basabasayɛ ba asafomba no ntamu a, ɔno na osiesie ma asomdwee ba. + +Ɔsahen +Odzi hɔ bio nye ɔsahen na ɔno na otua asafomaba no ano dze hɔ kɔ sa. Sɛ asafomba robɔkɔ ko anaa sa a, ɔno na odzi kan nye mpanyimfo dzi ehyia yɛ atɔrmuadze nyinara biara a ɔwɔ mu ansaana ɔdze dɔm no etu. + +Asafo baatan. +Dzibew kor so a ɔwɔ asafo mu nye asafo baatan. Dɛ mbrɛ dzin no ara tse no, ɔno nye asafomba no nyinara hɔn baatan. Sɛ yeyi tufohen si nkyɛn a, asafo baatan na ɔwɔ hɔ., Ko ber mu no, sɛ asafomba no mu pira a ɔno na ɔhwɛ yɛ no edur ma no ho tɔ no na dɛmara so na sɛ obi tɔ wɔ akono a, ogyina hwɛ ma wɔkora no. +Sɛ ɔba no dɛ kurowmba no pɛ dɛ wɔdze nsa ma asafomba no a, ɔno na wɔdze fa no do. Bio, sɛ asafomba nya ahɔho a, asafo baatan no na ɔhwɛ siesie hɔn asetsena mu. Dɛ mbrɛ ne dzin tse no, ɔyɛ baatan mapa. +",2811,Latn,Fanti,fat +akannews,"Onyimnyamfo Alban Bagbin, Mbrahyɛbaguafie mu Guamutsenanyi dze too gua wɔ mbrahyɛbaguafie ber a mbrahyɛbagua fii ahomgye mu bae ma wɔrohwɛ nkrataa na nhyehyɛɛ ahorow a wogyaa hɔ kɔr ahomgye mu no. Na Onyimnyamfo Osei Kyei-Mensah-Bonsu a ɔyɛ dɔmkumaa no hɔn panyin no nye no kyerɛ dɛ ɔwɔ dɛ kuw wɔrohwɛ banyin na banyin na basia na basia mpamu nkitahodzi na dza ɔkeka ho na Ghana Ebusua Nhyehyɛɛ pa ho asɛm yɛ no ntsɛm dze hɔn nhwehwɛmu amandzɛɛbɔ bɔto gua wɔ mbrahyɛbaguafie. +Iyi ka ho ma Onyimnyamfo Kingsford Alban Sulemana Bagbin, Mbrahyɛbaguafie mu Oguamutsenanyi no dze n’anomusɛm to abaguafo no enyim dɛ: +“Kuw no ahyɛ da ara na wɔrotwentweɔn asɛm a ɔda hɔn pon do no ho, na hɛn nyina yɛwɔ atweɔnenyim dɛ nsɛm a ɔfa Nyimpa ntamu Mpamu Nkitahodzi a Ɔfata na Ghana Ebusua Nhyehyɛɛ pa no ho nhwehwɛmu no ho nsunsuando anaa amandzɛɛbɔ bɛba abɔto hɛn enyim. Iyi akɛyɛ asɛm bi a wiadze nyinara enyi dzi ekyir, na ɔyɛ asɛm so no ho hia hɛn papaapa dɛ mbrɛ nsɛm afofor bi so tse no ara. Dɛm ntsi, Mbrahyɛbagua mu kuw woeyi hɔn ma wɔreyɛ nhwehwɛmu no nyɛ no ntsɛm mfa hɔn nhwehwɛmu no ho amandzɛɛbɔ mbɔto mbrahyɛbagua no enyim.”. +Dɛm kuw yi hyɛɛ hɔn nhwehwɛmu no ase no, bɛyɛ afe nye yi. +",1184,Latn,Fanti,fat +akannews,"Asoɛe a wɔhwɛ Adzekyerɛ Nsɛnsɛm do wɔ ɔman Ghana mu a wɔfrɛ hɔn NTC ebue hɔn nsɔhwɛ abow ama akyerɛkyerɛfo afoforfo dɛ wɔmfa hɔn edzin nkɔ ama ber no du a, woeetum akyerɛw akyerɛkyerɛfo nsɔhwɛ a wɔkyerɛw nya akyerɛkyerɛfo tum krataa no bi. +Asoɛe a wɔhwɛ Adzekyerɛ do wɔ Ghana yɛ asɔe a wɔhyɛ nwomasua mbra Act 2020 (ACT 1023) ase, na hɔn dwuma a wodzi nye dɛ, wɔhwɛ adzekyerɛ edwuma na ho nsɛnsɛm do wɔ ɔman Ghana. +Asoɛe yi no botae nye dɛ ɔbɛma akyerɛkyerɛfo afoforfo aboaboa hɔnho enya akyerɛkyerɛfo tum krataa no bi ama woeetum akyerɛ adze dɛ Ghana akyerɛkyerɛfo mapa a wokitsa nyimdzee, ntsetsee pa na suban pa a ɔboa akyerɛkyerɛfo ma wotum kyerɛ adze yie wɔ skuul mu. +Hɔn a wobotum akyerɛw nsɔhwɛ yi bi nye iyinom: +1. Hɔn a wokitsa Diploma in Basic Education (DBE), Bachelor of Education (B.Ed) anaa Post Graduate Diploma in Education (PGDE) na M.Ed abɔdzin no bi, na wɔwɔ pɛ dɛ wɔbɛyɛ akyerɛkyerɛfo. Ɔwɔ dɛ hɔn a wɔtse dɛm no nam intanɛtse do tsimtsim hɔn edzin wɔ exams.ntc.gov.gh ama woeenya akwanya akyerɛw nsɔhwɛ no bi. +2. Hɔn a wowiee suapɔn afe 2021 anaa wowiee suapɔn ansaana afe 2021 anaa afe 2021 ekyir no botum akyerɛw nsɔhwɛ no bi wɔ nsɔhwɛbea a hɔnankasa wɔpɛ. +3. Esuafo a wɔakyerɛw nsɔhwɛ no bi, na mbom woenntum enntwa nsɔhwɛ ebiasa ne nyinara no tum san tsintsim hɔn edzin kyerɛw no bio. +4. Sika a otwar dɛ itua ansaana etsintsim wo dzin no nye: +a. Hɔn a afei na wɔrebɛkyerɛw no botua ¢350.00. +b. Hɔn a wɔresan akyerɛw sɔhwɛ kortsee botua ¢150.00. +d. Hɔn a wɔresan akyerɛw nsɔhwɛ ebien botua ¢210.00. +e. Hɔn a wɔresan akyerɛw nsɔhwɛ ebiasa ne nyinara bio botua ¢350.00. +Ibotum etua wo sika wɔ Prudential Sikakorabea nkorbata biara a ɔwɔ ɔman n’afɛndzanan nyinara mu anaa ibotum anam muobal moni nɔmbɛse *772*51# wɔ ahomatromfo nyinara do etua wo sika no. +• Sɛ irukotua wo sika no wɔ sikakorabea a, otwar dɛ ebɔ sikagyenyi no amandzɛɛ dɛ eyɛ fofor a ansaana erebɛkyerɛw nsɔhwɛ no, eresan akyerɛw nsɔhwɛ no kor, ebien anaa ne nyinara bio. +• Sɛ itua wo sika no wie a, gye PIN na Siria nɔmbɛse fi Sikakorabea hɔ. +• Bue exams.ntc.gov.gh +• Bɔ wo PIN na Siria nɔmbɛse no hyɛ mu +• Dza otwar dɛ edze ma hɔn biara no, fa ma hɔn na kaa dɛ edze wo pasopɔɔto mfonyin bɔto intanɛtse adze no do. +Hyɛ no nsew: NTC nnkɛma wo kwan ma asesa mfonyin biara nsɔhwɛ no ekyir. +• Hwɛ wo nsɛm a edze bɛma hɔn no yie na afei, fa ma hɔn korakoraa. +• Wo nsɛm a edze bɛma hɔn no, nya no wɔ krataa do. +• Kenkan mbra a ɔbata nsɔhwɛ no ho no na twa adaka a woegya dɛ wontwa no ansaana edze wo ho nsɛm no akɔ. +5. Otwar dɛ edze wo PIN na Siria nɔmbɛse to wo tsir mu nsɔhwɛ ber no ekyir mpo. +Otwar dɛ mpanyimfo nsa ka wo ntsintsimii krataa a edze wo nsɛm ahyehyɛ mu ewie no ansaana Ɔberɛfɛw 18, 2022 edu. +Hyɛ no nsew: +i. Ɔberɛfɛw 18, 2022 ber no du a, mpanyimfo nnkobue mu ama obiara bio. +ii. Otwar dɛ w’ahosiesie yɛ dza kasa biara nnyi ho anaa dza wɔgye to mu ma ɔyɛ yie. Onnyi dɛ obiara hyɛ asopaatsee dze bɛkyerɛw nsɔhwɛ no. +iii. Onnyi dɛ obiara dze ba ba nsɔhwɛbea hɔ. +Ber a nsɔhwɛ no bɔkɔ do: +Mumu 15 na 16, 2022. +Ɔpanyin a ne nsa hyɛ nkaabɔ yi ase nye Ɔpanyin a ɔhwɛ sie asoɛe yi ne nsɛnsɛm ma hɔn no. +",3093,Latn,Fanti,fat +akannews,"Yarba ahorow esia na apɔwmudzen edwumayɛfo ada no edzi mber pii dɛ okum mbofra wɔ ɔman Ghana na ɔnye Ebibirmu nyinara. Dɛm yarba ahorow esia yi yɛ dza okum mbofra a wonya bi no mu faa ara ntsɛntsɛm. Ɔwɔ mu dɛ kwan wɔ hɔ a wotum bɔ mbofra ho ban fi dɛm yarba yi ho mbom abofra biara a wɔannwɔ no pandze a ɔboa bɔ hɔn ho ban no tum nya yarba yi ma brɛ fi ho no nsunsuando ho. Yarba esia iyinom nye tuberculosis, wɔwbɔ, diptheria, tetanɔse, ntoburo, na poliomyelites. Mbofra a wonya dɛm yarba yi no mu biara tum fa mu wu na binom so da yar mpa do mber pii. Hɔn mu piinara so na ɔma wodzi dzɛm. Akyerɛw yi bɛfa yarba esia yi nkorkor akyerɛkyerɛ mu ma afofor ehu na wɔayɛ dza wobotum biara dze abɔ hɔn mba ho ban. +Odzi kan nye tuberculosis. Iyi yɛ dza mbofra nya no mframa mu. Kwan kor a obi fa do nya nye dɛ ɔbɔnom nantwi a oeenya tuberclosis yarba yi bi n’enufu mu nsu. Iyi kyerɛ dɛ nnyɛ nyimpa nko na onya dɛm yarba yi mbom mbowa nyinara so tum nya bi. Tuberculosis yɛ yarba a yetum nya no mframa mu.no dɛm ntsi yetum so dze saa afofor a yenye hɔn dzi ehyia. Sɛ abofra bi nya tuberculosis na sɛ n’awofo enndzi ho dwuma ntsɛntsɛm a otum ma ɔyar dzendzenndzen ma otum fa mu hwer no nkwa. Iyi ntsi na aban dze nhyehyɛɛ egu kwan do ma sɛ wɔwo abofra araa pɛr na wɔawɔ no pandze a ɔbɔboa abɔ no ho ban efi tuberculosis ho. Boi nhwehwɛmu akyerɛ dɛ abofra biara a wɔawɔ dɛm pandze no nnyi dɛ onnya yarba no bi mbom abofra a ɔnnwɔ dɛm pandze no bi tum nya bi ntsɛntsɛm. +Ɔtɔ do boi nye wɔwbɔ. Iyi so yɛ yarba a ɔdze haw ba mbofra hɔn ahomgu mu. Ɔyɛ mboaba na wɔdze dɛm ɔhaw no ba. Dza ɔbɛma baatan bi ehu dɛ ne ba enya bi nye dɛ abofra no bɔbɔ wɔw ntoatoado wɔ mber pii mu. Abofra no san nya bun, ɔfefe na afei nsu sɔn fi no hwen mu ba. Sɛ ɔba no dɛm na wɔannsɔw ano ntsɛm a abofra no wu ɔnam dɛ ɔabɔ wɔw no akyɛr na onnya mframa a ɔdze bɔhom ntsi. Dɛ wɔbɔbɔ mbofra ho ban ntsi, aban nam apɔwmudzen edwumayfo do ayɛ nhyehyɛɛ ma wɔwo abofra no ma odzi ndaawɔtwe esia araa pɛr na wɔawɔ no pandze dze abɔ no ho ban amma oenya bi. Wɔdze fora diptheria na tetanɔse pandze dze wɔ hɔn mpɛn abiasa wɔ dapɛn anan biara ntamu. Iyi bɔ abofra no ho ban fi wɔwbɔ no ho. +Ɔtɔ do ebiasa nye diptheria. Dɛm yarba yi yɛ dza ɔnnta nnsi. Dodowara nya no bea nkorɔfo pii edzi ehyia anaa wɔtse. Sɛ abofra bi nya bi a, onya bun na afei so onya haw wɔ ne menba mu a ɔma wonya haw wɔ ahomgu mu. Binom mpo hɔn kɔn tum hon. +Otsia bio nye tetanɔse. Tenanɔse so yɛ yarba a okum mbofra araa yie. Sɛ abofra a wɔawo no fofor tu kur a, tetanɔse mboaba no tum wura mu Bio, tetanɔse mboaba yi tum fa abofra a ɔawo no fofor no ne mfunuma mu no oetwa no fofor no mu wura nyimpadua no mu. Iyi ma abofra no ne honam mu ntsin nyinara nya haw. Sɛ abofra bi nya tetanɔse a, ɔma ɔkyen na afei so onntum mmbue n’ano papa. Mbofra a wonya tetanɔse no hɔn mu dodowara hwer hɔn nkwan mpo ber a wɔama hɔn ayarhwɛ ekyir no. Dɛ yɛbɔbɔ mbofra ho ban efi tetanɔse ho ntsi, wodzi dapɛn esia ara pɛr a nna wɔawɔ no pandze a ɔbɔbɔ no ho ban. Wɔwɔ no mfe enum biara ntamu. Apɔwmudzen edwumayɛfo akyerɛ dɛ nkyɛ oye dɛ basia biara a oedzi mfe du esia dze kesi mfe eduanan akron bɔwɔ pandze yi bi abɔ hɔn ho ban na hɔn mba a wɔbɔwo wo hɔn daakye no ho ban. +Dza ɔtɔ do enum nye yarba a wɔfrɛ no ntoburo. Ntoburo rukum mbofra pii a ɔnnyɛ asɛm kakraba. Ɔyɛ yarba a ɔtaa ba mbofra do papaapa. Osuma abaatan pii ma wobuhu no na abofra no efi nsa ewiei. Ntoburo san yɛ nsaa yarba a mbofra nya no mframa mu ber a obi a ɔwɔ bi rohwentse, rekasa anaa ɔrobɔwɔw. Dza ɔbɛma ehu dɛ wo ba enya bi nye dɛ ɔhyɛase nya bun, honam enyi nsawansawa, hɔn enyi yɛ kɔkɔɔ na afei wɔwbɔ. Wɔwbɔ no yɛ dɛ mbrɛ bɔdɔm pow ara pɛr. Mbofra binom ho nsu wew ɔnam afefe na egyanan pii a ɔbɔkɔ no ntsi. Binom nya hɔn tsir dzidzi mu na binom so hwer hɔn nkwa. Sɛ wɔwo abofra fofor a, abosom akron ekyir na wɔwɔ no ntoburo ne pandze. Sɛ nhwehwɛmu kyerɛ dɛ mbofra pii wɔ ntoburo wɔ dɛm bea no a abofra ɔawo no fofor no wɔ no a, wɔwɔ no pandze no ntsɛntsɛm amma oennya bi. +Dza ɔtɔ do esia na otwa tun nye polio. Polio yɛ yarba kor so ɔyɛ hu araa yie a otum ma abofra bubu gu hɔ. Mboaba no a wɔdze ba no fa egyanan mu na sɛ nwansema kesi do a wotum dze ma obi fofor. Sɛ obi kɔ egyanan na ɔannhohor ne nsa no yie a, otum dze mboaba no ma afofor. Sɛ abofra bi nya polio na ɔannwu a onya mbubui a wɔnnantsew hɔn nkwa nda nyinara. Apɔwmudzen edwumayɛfo wɔ edur a wɔdze sɔ abofra no n’anomu dze bɔ no ho ban fi polio ho. Wɔyɛ iyi mpɛn anan wɔ bosoom kor biara ntamu. +Pii na akyerɛw yi ada no edzi na ohia dɛ abaatan enyi bɔkɔ hɔn mba ho ayɛ dza otwar dɛ wɔyɛ biara dze bɔ hɔn mba ho ban fi yarba esia a nhwehwɛmu akyerɛ dɛ okum mbofra a wɔawo hɔn fofor no amma ammfa ɔhaw biara ammba mbofra yi do. +",4683,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nam nye edziban tsitsir a Ghanafo nya ahoɔdzen fi mu. Nam yɛ edziban a edzibandur a wɔfrɛ no proten ahyɛ mu ma no dɛm ntsi oye dɛ nyimpa biara bedzi bi dze enya ahoɔdzen. Nam ahorow pii na sɛ eko mpoano ihu. Bi nye nkwaamokyi, salmɔn, iban, na pii a ɔkeka ho. Ɔtɔfa bi a, nam ba mpoano araa ma apofo tum san tow bi gu po mu. Sɛ ɔkyer do paa do a, dza wɔyɛ nye dɛ wɔdze bɛhyɛ frigye mu, wɔbɔhow, wɔbɛhyɛ no nkyen anaa dɛ wɔbɛhata. Iyinom nye kwan a afarfo na namtɔnfo fa do kora nam ho ma ɔnnsɛɛ. Dɛm akwan horow yi na yɛfa do kora nam ma otum dzi nda, bosoom na afe a kyema biara mmba ho. Dɛn akwan yi no ho nkyerɛkyerɛmu na odzidzi do yi. +Kwan kor a odzi kan a yebotum afa do akora nam a ɔnnsɛɛ nye dɛ yɛbɔhow. Wɔtaa frɛ dɛm nam a wɔahow no “namhowee”. Iyi yɛ dzin a nam no nya ɔnam kwan a wɔfa do kora no mbom nam noara wɔ ne dzin pɔtsee. Mbasiafo na wɔtaa how nam papaapa. Kwan a mbasiafo fa do how nam nye dɛ wɔdze ndua anaa dadzewa a wɔawen gu kuku do na wɔdze gya gu ase how wɔ do. Ndɛ dze, wɔfrɛ biribi “Chorkor Smoker” a ɔyɛ abaefor kwan a wɔdze how nam. Ɔtse dɛ dza mbasiafo no dze how nam no ara pɛ mbom soronko kakra wɔ mu. Wɔfrɛ no “Chorkor Smoker” osiandɛ Nkran brɔn a wɔfrɛ hɔ Chorkor na wɔhyɛɛ ase dze dzii dwuma wɔ. Wɔkyerɛ dɛ mbrɛ woesi ayɛ Chorkor Smoker no boa hɔn ma wotum how nam pii wɔ do wɔ mber tsiaba bi mu. Boi, ɔsan so boa ma nam no kyen yie ma ɔkyɛr sie. +Kwan a ɔtɔ do bio a yetum fa do kora nam ho odzi nda pii a ɔnnsɛɛ nye dɛ wɔbɛhyɛ no nkyen. Nam a wɔhyɛ no nkyen tum kyɛr a kyema biara mmba ho. Ɔyɛ nam a nkorɔfo taa tɔ papaapa osiandɛ sɛ ereyɛ edziban na edze bi bɔ ase anaa edze bi to mu a, ɔma ɔyɛ dɛw yie. Binom frɛ no mɔmɔɛn anaa ɔhyee. Ɔnam dɛ wɔdze nkyen gu ho si hɔ dze bɔ ho ban ntsi, ɔma ibɔtɔ no na ɔyɛ nkyen ara yie. Wotum hyɛ nam ahorow pii nkyen mbom nnyɛ nam nyinara na wotum hyɛ no nkyen. +Yetum so hata nam dze kora a ɔnnsɛɛ. Nam pii a wɔtɔn wɔ guamu no ne faa ara yɛ dza wɔahata. Wotum frɛ bi tatahwe, saasaa kwesi, kako, koobi na dza ɔkeka ho. Kwan a wɔfa do yɛ nye dɛ wɔdze nam no bogu apa do wɔ ewia mu nda kakra ma no mu nsu no nyinara atwe. Sɛ iyɛ no dɛm ma no mu nsu no twe a, otum mpo dzi afe na no mboree a ɔnnyɛ hwee anaa nka biara mmba mu. +Kwan a otwa tun wɔ akyerɛw yi mu a yetum fa do kora nam nye dɛ yɛdze bɛhyɛ frigye mu. Iyi yɛ kwan yɛdze kora nam no mu kor naaso onntum nnkyɛr tse dɛ wɔbɛhyɛ no nkyen, wɔbɛhata anaa dɛ wɔbɔhow. Siantsir nye dɛ sɛ enyinamkandzea tsew kɔ a, nam no tum sɛɛ ntsɛmtsɛm. +Ɔnam dɛ namtɔn yɛ edwuma tsitsiriw ma mbasiafo na nam no nnsa dabiara ntsi, dɛm akwan horow yi boa hɔn ma wɔkora hɔn nam a wɔdze kɔ gua do a ɔnnsa no amma annsɛɛ annyɛ hɔn kwaw. +",2642,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mali, ɔman a ɔwɔ Ebibir Atɔree afamu, nyaa ne fahodzi fii French nhyɛdo amambu ase wɔ Fankwa 22, 1960 mu, na ɔbɛyɛɛ ngyinadobo kɛse wɔ ɔman no abakɔsɛm mu. Dwumadzi ahorow a odzii akotsen wɔ hɔn fahodzi akwantu no nye amanyɛsɛm mu anamɔntu, amambra mu m’egya na Mali amandɔfo nketsesi a onnhihim. +Ber a Mali hyɛ French nhyɛdo amambu ase no, nna ɔman ɔman no ne dzin nye French Sudan. Nna Mali hyɛ nhyehyɛɛ a dwumadzi ahorow a hɔn nhyɛdofo mpanyimfo no nya hɔn do mfaso. Mbom no, woduaa hɔn fahodzi no ho aba ber a amanyɛ ekuwekuw puepuei na wokenyaan hɔn dɔ ma hɔn amambra no. +Amanyɛsɛm mu nkenyan wɔ Mali no kɔr so wɔ afe 1940 na 1950 mfehorow no mu ber a wɔtsetseew amanyɛkuw ahorow bi tse dɛ Sudanese Union-African Democratic Rally (US-RDA). Etsitsir bi tse dɛ Modibo Keïta dzii US-RDA kuw no baano ma ɔyɛɛ tum kɛse wɔ ɔman no ne fahodzi aperdzi no mu. +Amanyɛsɛm mu kyɛpɛn, asetsena mu pɛrpɛryɛ na amamba edzida nye ebisadze ahorow a odwiir Malifo no. Anamɔntu no benyaa nyaa ɔman no ekyitaa na odzii dwuma kɛse wɔ boaboaa dɔm no ano soɛree tsiaa nhyɛdo amambu. +Afe 1956 mu no, French Aban no maa Mali kwan dɛ wombu hɔnara hɔn man wɔ French aman nkabɔmu kuw kɛse no ase, iyi maa hɔn kwan dɛ wotum tsew hɔn Aban dze. Nhyehyɛɛ yi so buee kwan maa Malifo abaanodzifo ma wɔkasaa mu hwehwɛɛ hɔn fahodzi wɔ no mudzi mu na hɔnara hɔn mpontu nhyehyɛɛ. +Fankwa 22, 1960 mu no, Mali nyaa ne fahodzi fii France ase koraa a Modibo Keïta bɛyɛɛ ne Mampanyin a odzi kan. Ɔman no dzii ehurusi na Malifo no gyee hɔn akwando nyinara ma dze gyee hɔn enyi wɔ hɔn fahodzi na ahododzi aban fofor a hɔn nsa aka no. +Mali ne fahodzi no bɛyɛɛ ber a ɔhyɛɛ amansiesie ase, na ɔmaa hɔn kwan dɛ wɔper hɔnara hɔn abrabɔ na sikasɛm mu nkankɔ. Aban a Keita dzi no baano no dze nhyehyɛɛ guu akwan tuu nwomasua, apɔwmudzen, ekuayɛ na ndwuma ahorow mu pon. +Amansiesie mu haw no nyinara ekyir no, Mali hyiaa haw ahorow. Haw yinom bi nye amanyɛsɛm mu basabasayɛ, sikasɛm mu ahokyer na nyimpakuw ahorow mu nkyekyɛmu a ɔyɛɛ akwansiwdze maa ɔman no no ngyinae na no mpontu. +Afe 1968 mu no, Moussa Traoré dzii nsordaafo kuw bi baano ma wotuu Keita n’aban no, na ɔdze Maliman no kɔr nsordaafo aban mu. Abansesa no nyinara ekyir no, Mali kɔr do dze noho mae hwɛɛ dɛ ne fahodzi na amanyɛ sunsum no begyina dzen. +Iyi ekyir no, Mali akɔ do enya amanyɛsɛm mu nsesa pii a nsordaafo amambu na ka-bi-ma-menka-bi amambu nyinara ka  ho bi. Ɔman no kɔ do dzi aper wɔ ɔhaw ahorow bi tse ohia, bambɔ nsɛm na wimu nsakyer ho. +Mali agye dzin wɔ wiadze wɔ hɔn Kasadwin, edwindzi, na ndwom mu. Wokitsa amambra mu abakɔsɛm a no mu yɛ dur a yɛreka yennkotum eyi hɔn tsetse nkurow Timbuktu na Djenné efi mu. Maliman no ne fahodzi wɔ Fankwa 22, 1960 mu no kyerɛ nhomdo, nketsesi, na adze a ɔkekaa bɔɔ mu na wogu do kitsa mu dze reper ɔman ne nkankɔ. +",2788,Latn,Fanti,fat +akannews,"Amanyɛkuw yɛ nyimpakuw a wɔka hɔnho bɔ mu dɛ kuw dze hɔnho gye amanyɛsɛm mu. Ɔyɛ kuw bi a ɔnnyɛ kuw biara kɛkɛ ɔnam tum a wɔper nya, na wonya a wotum dze bu ɔman bi do no. Ogu ahorow ebiasa wɔ ɔman biara mu. Yɛwɔ amanaman binom wɔ hɔ a amanyɛkuw kortsee na ɔwɔ mu. Dɛm amanaman no mu bi nye China a amanyɛkuw a wɔfrɛ no CCP nko na odzi mu akotsen no. Binom so nye Vietnam, North Korea na Cuba. Yɛwɔ amanaman binom so wɔ hɔ a, amanyɛkuw ebien pɛr na wodzi mu akotsen. Iyinom mu bi nye Amereka a Democrat na Republican amanyɛkuw no dzi mu akotsen no, Canada, UK na Australia. Dza otwa tun no nye amanaman a amanyɛkuw ebiasa anaa no mboree dzi mu akotsen no. Iyinom mu bi nye Ghana, Nigeria, India, Germany, Italy, Israel na dza ɔkeka ho. +Amanaman a amanyɛkuw a ɔyɛ ebiasa na no mboree dzi akotsen wɔ mu no dɔɔ so kyɛn nkaa no nyinara. Mbom mpɛn pii no, amanaman a wɔtse dɛm no, ebien pɛr na woyi hɔn enyim dzi ɔman no do. Sɛ ndɛ ɔnnyɛ Kodwo Amanyɛkuw na oridzi adze a, ɔyɛ Kɔbena Amanyɛkuw a. Sɛ ɔba no dɛm a, ɔhaw amamfo na hɔnho so tum fon hɔn. Afei, amanyɛkuw fofor biara a obeyi ne tsir no, onntum nndzi konyim. Mfatoho nye Okunyin Papa Kwesi Ndoum ma CPP/PPP amanyɛkuw no wɔ Ghana na Peter Obi na Labour amanyɛkuw no wɔ Nigeria na binom a wɔkeka ho. Asɛmbisa nye dɛ, wɔyɛ no dɛn na amanaman a wɔtse dɛm yi nntwa amanyɛkuw nkaa no mu ma ɔnka ebien no nko dɛ mbrɛ aber biara hɔnara na wonya kwan dzi adze no? Asɛm sɛ bɛ. +Dɛ mbrɛ medzi kan abɔ do dada no, amanaman a dza ɔtse dɛm yi kɔ do wɔ mu no bi nye Ghana na Nigeria. Ma yɛnhwɛ Ghana dze no. Fitsi ber a Ghanaman no twaa Nsordaafo aban mu baa Ka-bi-ma-menka bi aban mu wɔ afe 1992 mu no, ɔwɔ mu dɛ 1992 Ghana amanbra no gye amanyɛkuw a ɔyɛ ebiasa na no mboree to mu dze, naaso amanyɛkuw ebien pɛr na wodzi mu akotsen. Dɛm amanyɛkuw ebien yi nye ‘New Patriotic Party’ a wotwa no sin frɛ hɔn ‘NPP’ na ‘National Democratic Congress’ a wotwa no sin frɛ hɔn ‘NDC’ no. Ansaana Ghana rebɛdan aban akɔ Ka-bi-ma-menka aban mu no, nsordaafo aban na nna wodzi akotsen. Dɛm ntsi dza Frɛnkye kasa mu no wɔfrɛ no ‘Coup d’état’ no, nna ɔmmpar Ghanaman ho da! ‘Coup d’état’ yɛ mpofirimu na basabasayɛ kwan a mpɛn pii no, nsordaafo mpanyimfo fa do gye tum fi aban a ɔtse do nsamu. Ɔyɛ aban bi a otsiatsia ka-bi-ma-menka-bi na aban ahorow do korakoraa na nkorɔfo kyerɛ a, ɔnnyɛ aban a ɔdze asomdwee nam. +Afe 1992 na Ghana naam ka-bi-ma-menka-bi aban do toow n’aba a odzi kan. Abatow no kɔr do Ɔberɛfɛw 1992 mu na JJ Rawlings a nna ɔyɛ nsordaafo panyin na odzii konyim maa NDC amanyɛkuw no. Odzii adze mfe awɔtwe (1992-2000). Mfe awɔtwe no durii no, mampanyin dadaw John Agyekum Kuffuor bɔtoaa do. Odzii adze wɔ NPP amanyɛkuw no ne dzin mu mfe awɔtwe (2000-2008). John Agyekum Kuffour fii do no, mampanyin dadaw a oenya ne beebi kɔ a wɔfrɛ no John Evans Fiifi Atta Mills so bedzii adze wɔ NDC amanyɛkuw no dzin mu. Odzii adze mfe ebiasa na abosoom esuon (2008- Ayɛwoho 2012) na owui. N’abedziekyir John Dramani Mahama bɛhyɛɛ n’ananmu na odzii konyim afe 2012 abatow no mu. Odzii adze mfe anan dze kaa dza John Evans Fiifi Atta Mills dzii no ho ma ɔbɛyɛɛ mfe awɔtwe ma NDC amanyɛkuw no. Afe 2016 abatow no mu no, ɔmampanyin a ber yi ɔda ho ridzi adze a wɔfrɛ no Nana Addo Danquah Akuffo Addo bedzii adze wɔ NPP amanyɛkuw no ne dzin mu. Afe 2024 mu na ɔdze n’adzedzi bɛba ewiei. Iyi bɛma oedzi adze mfe awɔtwe ama NPP amanyɛkuw no. +Dza ɔyɛ nwanwa wɔ Ghana ka-bi-ma-menka-bi abakɔsɛm ho no nye dɛ, dɛm amanyɛkuw ebien yi mu kor mpo nndzii adze mfe anan da! Dɛ mbrɛ ɔtse biara no, wodzi mfe awɔtwe wɔ aban mu ansaana fofor aba. Bio, amanyɛkuw yinom mu kor mpo nnyi hɔ a woetwa mfe awɔtwe na no mboree wɔ aban mu da! Dɛ mbrɛ ndzɛmba rotow kɔ yi a afe 2024 NPP amanyɛkuw no dze hɔn adzedzi bɛba ewiei no, yennhia Ɔsɔfopɔn Egya Ahɔr anaa Kɔmfo Eku ma wɔabɛhyɛ hɛn bɔ dɛ NDC amanyɛkuw no hɔn aban na ɔreba do osiandɛ birbiara da edzi pefee. Na mbom asɛmbisa no nye dɛ, “Aso da bi bɛba a Ghana benya mampanyin a ɔnndɔm NDC anaa NPP amanyɛkuw no mu?” Nna aso. +",3986,Latn,Fanti,fat +akannews,"Barcelonia bɔɔlbɔkuw ne kwankyerɛfo, Jordi Cruyff ada no edzi dɛ Calatan bɔɔlbɔkuw no dze n’enyi edzi Mohammed Kudus ekyir bɛyɛ afe kor na no mboree nye yi. Afei Barcelonia abɛka Liverpool na ɔnye bɔɔlbɔkuw akɛse a a wɔada hɔn pɛ edzi dɛ wɔpɛ dɛ wɔtɔ Mohammed Kudus ka hɔn bɔɔlbɔ kuw no mu no ho. +Nsɛm a Jordi Cruyff dze too Spanish dawurbɔ krataa (Spanish outlet RAC I) enyim nye dɛ, “Yɛdze hɛn enyi edzi Mohammed Kudus ekyir afe kor na no mboree nye yi. Yennkotum aka dɛ Barceloniafo pɛ Kudus mbom ɔyɛ dza obiara n’enyi gye no ho”.Aberantse Mohammed kudus a oedzi mfa eduonu-ebein (22) yɛ nyimpa a ɔabɔ bɔɔl ara yie wɔ nɔmba akrɔn a wɔdze no ato ma ɔrobɔ no kyɛn ɔnoara ankasa no nɔmba du (10) a ɔbɔ no dada wɔ dɛm bɔɔlbɔ akansi ne fa (season) yi mu no. +Cruyff sanee dze toaa do bio dɛ, ɔdze n’enyi edzi nkɔmbɔdzi a ɔrokɔ do wɔ Netherland dze fa nɔmba pɔtsee a ɔsɛ dɛ “Right to Dream Academy” nyimdzeefo bɔ. Ɔdze ne nsɛm reba ewie no, ɔkyerɛ dɛ, “Nsɛm pii na wɔaka afa no ho na nyew, menyim no yie. Mohammed Kudus yɛ nyimpa ɔatow atsena pii wɔ Holland”. +Momammed Kudus abɔ no ho mbɔdzen ara yie ama “Dutch Gaint” ofitsi ber a ɔhyɛase bɔɔ nɔmba akron a nnyɛ ɔno mpo na ɔbɔ no na iyi mu mpo no, oetum atow atsena du (10) wɔ akansi eduonu-baako (21) mu. Dɛm ara so na Mohammed Kudus nam akansi a Ghana nye Portugal na Korea sii no do no ada ne mbɔdzembɔ a ɔyɛ nwanwa no edzi dze rehyerɛn wɔ 2022 wiase nyinaa bɔɔlbɔ akansi no mu. +Mohammed Kudus bɔkɔ do ayɛ nyimpa a ɔsombo ama ɔman Ghana sɛ wotum nya amba kyɛn South Americans na wotum kɔ hɔn enyim wɔ akansi ne ɔfa a ɔtɔ duesia (round 16) wɔ 2022 wiase bɔɔlbɔ akansi nu mu. +",1624,Latn,Fanti,fat +akannews,"Cameroon a ɔwɔ Ebibir Atɔree na Finimfin afamu no nyaa ne fahodzi fii nhyɛdo amambu ase wɔ Sanda 1, 1960 mu, na obuee kwan maa ɔman a amambra ahyɛ no ma n’awoo. +Cameroon ne fahodzi ho abakɔsɛm no yɛ kuntann kakra, ɔnam dɛ nna wɔakyɛ asaase no mu a nna ɔsor nhyɛdo aban anaa ɔman a ɔhwɛ no biara do. Afa a nna wɔfrɛ hɔn French Cameroon na Bristish Cameroon no faa akwan soronko do nyaa fahodzi. +French Cameroon mu no, Union of the Peoples of Cameroon ( UPC), amandɔfo anamɔntukuw a wɔtseew no 1948 mu, na wodzii fahodzi ho aperdzi no enyim. UPC a akandzifo bi tse dɛ Ruben Um Nyobe na Ahmadou Ahidjo da ano no, frɛɛ dɛ nhyɛdo amambu no bɔbɔ adze na woenya Cameroon ne fahodzi. +France anngye annto mu dɛ ɔdze fahodzi a odzi mu bɛma Ebibiman ahorow ahorow nna wɔhyɛ n’ase no, na ɔmaa hɔn kwan dɛ wonyi dɛ wɔbɛdze hɔnho prɛkopɛr anaa wobobu hɔn man wɔ Ebibirmu-Frenchfo nkabɔmukuw ase. Sanda 1, 1960 mu no, France Cameroonfo yii dɛ wɔbɛyɛ fahodzi man na na wɔnye Francefo nhyɛdo amambu no paa nkwanta. Ahmadou Ahidjo a ɔtseew noho fii UPC ho kɛtseew Cameroon Union (UC) no bɛyɛɛ ��man no ne mampanyin a odzi kan. +British Cameroon nyaa nhyɛdo amambu abakɔsɛm soronko. Nna ɔyɛ wiadze aman akɛse nkabɔmu kuw, League of Nations na ekyir yi United Nations, mbew a nna Britian hwɛ do. Afe 1961 mu no, Bristish Cameroon hyiaa egyinasi dɛ wonyi dɛ wɔbɛka Nigeria ho anaa wɔkɛka Cameroon man a woenya hɔn fahodzi fofor no ho. +Ɔbɛsɛ 1, 1961 mu, ber a United Nation hyehyɛɛ egyinasi ambatow no wie no, British Cameroon Etsifi toow dɛ wɔbɛka Nigeria ho, na British Cameroon Anaafo so toow dɛ wɔnye Cameroonman a wɔadze noho no bɛyɛ kor atsew Federal Republic of Cameroon. Ekyir no wɔpoow fideral structure no faa unitary States wɔ afe 1972 mu. +Cameroon ne fahodzi no yɛ da kɛse soronko bi edzi wɔ ɔman no abakɔsɛm mu, na ɔman no tuu amansiesie anamɔn, na wɔhwehwɛɛ dɛ koryɛ bɛba kasahorow na nyimpahorow no nyinara ntamu. +Ne nyinaa mu no, Cameroon akɔ ɔhaw pii mu wɔ ne fahodzinya no ekyir dɛ mbrɛ aman dodowara kɔr mu wɔ hɔn fahodzi ekyir no: amanyɛsɛm mu basaasayɛ, sikasɛm mu nsɛnsɛm, na dza ɔkɔ tsia amambu na nyimpa kyɛfa ho fahodzi. Iyinom nyinara ekyir no, Cameroon daho ara yɛ ɔman a ɔwɔ daakye pa. Ɔwɔ ɔdomankoma egyapadze bi tse dɛ fangow, gyamframa, famu egudze na ekuadze ahorow. Ɔman no n’amambra ahorow no so boa ma osi pi da nsewi. +Ewiei no, Cameroon ne fahodzi wɔ Sanda 1, 1960 mu, na ekyir no ɔnye Bristish Cameroon nkabɔmu wɔ Ɔbɛsɛ 1, 1961 mu no yɛ berhia soronko wɔ hɔn abakɔsɛm mu. Ber a Cameroon gu do resiesie no mpontu kwan no, koryɛ sunsum, na ahokeka a wɔwɔ dɛ wobesiesie ɔhaw ahorow na wɔahwɛ dɛ obiara no ho bɛba mu bi no bɔboa adandan ɔman no ne daakye, no nkɔdo na ne yiedzi. +",2688,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghanaman n’edzibansɛm redzɛw ma adagyer biara nnyi po do korakoraa. Aso ebɛn edziban na ɔredzɛw wɔ Ghanaman mu a odumgyafo nntum nndum no yi? Kyirefuwa na muoko a. Kyirefuwa na muoko abɛgye abɔ do ma anomudɛwfo so gu do ara robɔ ho kaw. Nnyɛ hɔn bi a. Ber a iruguan kyirefuwa na muoko no, nna ne dɛw so rotwe wo gyina ho. Sɛ Nyame ammba mu amma wo dze a, w’enyi bɛba woho do no, nna abɔ kaw buboroo. +Dza odzi akotsen wɔ anomudɛwfo hɔn mberɛwyɛ yi mu no nye kyirefuwa ahobrɛasefo a wɔanoa ma noho agow no. Mbrɛ kyirefuwa n’edziban fufuw tse no, na mbrɛ ne finimfin edziban no so tse no, obiara ne dɛw nko na ber a wɔapaa mu dze muoko no egu mu ma n’ano rikyi nsu no, mma ɔnnsosɔw pii; ma ɔnkɔ w’anomu na tɔ bo ara bobɔ mu tse dɛw ebien no nyinara bɔ mu. +Muoko a wɔdze ka kyirefuwa ho dzi no gu mu ahorow. Yɛwɔ dza wɔdze muoko pawda dze yɛ. Dɛm muoko no, wɔdze akadze dɛɛdɛw a wɔdze yɛ edziban tse dɛ magi na dza ɔkeka ho fora ma muoko no ano nnyɛ hyew pii. Muoko a ɔtɔ do ebien no nye muoko a wɔdze tomantsese, muoko na anwew adwow no. Muoko a wɔadwow no, wotwitwa anwew gu mu na wobue kyirefuwa n’anomu dze hyɛ mu ka tow mu na wɔtɔ bo ara bobɔ mu nkakrankakra. Muoko a otsia ebiasa no, ɔno tomantsese biara nnka ho. Wɔdwow muokobun na anwew na wɔdze hyɛ kyirefuwa no mu dzi. Binom mpo tum dze frɔwee anaa hyetɔ hyɛ mu dzi no akɔndɔakɔndɔ. +Kyirefuwa na muoko, tsitsir kyirefuwanoae yɛ edziban bi a ɔnye hɛn amambra wɔ twaka bi. Ber a wɔrogor ɔbaa bi bra no, Akanfo dze kyirefuwa ma brayɛnyi no ma ɔmen. Bio, wɔdze kyirefuwa to tɔ do dzi ber a wɔrogor bra. Ghana edziban ahorow na wɔdze kyirefuwa anoae so dze dzi ma ɔyɛ yie. Ɔnam dɛ kyirefuwa bo nnyɛ dzen no ntsi, nkorɔfo tɔ no kɛse dze dzidzi kyɛn nam biara. Mbrɛ Ghanafo pɛ kyirefuwa na muoko no ntsi, amanaman binom mpo, ɔtɔ fa bi a, ɔyɛ hɔn hu dɛ eziban biara Ghanafo tum dze dzi. Ɔnnyɛ nwanwa dɛ kyirefuwa na muoko ho kasee ekopue Amerekaman mu. ‘New York Times’ a wɔwɔ Amereka no akyerɛw afa ho dze ato ntanɛtse do. +Kyirefuwa na muoko a ɔhyɛɛ ase ahobrɛase mu dɛ paado edziban no, ndɛ mber yi, wɔapɛ kwan ewura mu wɔ hɔn a wɔyɛ edziban tɔn no akɛse mu hɔn gyaadze. Hɔn a wɔtɔn edziban ahyɛ ase dze bo fofor bi reka kyirefuwa na muoko ho. Ber a dodowara dze muoko hyɛ kyirefuwa mu dzi no, hɔn dze, wɔdze akadze ahorow bi tse dɛ salade, kɔmbifi, kyɛnse mu nam na edziban akadze ahorow ka ho tɔn no aboɔdzen. Hɔn a wɔtɔn waakye, emo na frɔwee/ nkwan na edziban ahorow wɔ kwan nkyɛn nyinara dze kyirerefuwa anaa kyirefuwa na muoko ka hɔn edziban ho tɔn. Iyi kyerɛ mpɛmpɛndo a edziban no agye dzin ekodu. +Ber a kyirefuwa na muoko gu do regye dzin no, onnkowie ne dzingye no seseiara. Ber a edziban yi enya kwan ekopue aborɔkyirman mu no, afei mpo na no gua robɔso twann. Afei na ahɔho a wɔatse edziban ne nka no so rebɛhyɛ ase edzi no yie. Ber a kyirefuwa na muoko gu do regye dzin no, adze kortsee na yɛserɛ; dɛ hɔn a wɔtɔn nnkɔtɔn no aboɔdzen mu. Nokwasɛm dɛ kyirefuwa na muoko abɛdan anomudɛwfo hɔn mberɛwyɛ a wɔyɛ ho hwee a ɔnnyɛ yie. +",2990,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔpanyin a ɔda dwumayɛfo a wodzi hɔn dwuma wɔ hɛn Mansin ahorow no mu ( head of local local government Service) ano no dze abɔto gua dɛ, edwumayɛfo binom botum ahwer hɔn edwuma wɔ mber kakra a ɔda hɛn enyim yi. Ne nsɛm mu no, ɔkyerɛ dɛ edwumayɛfo a wɔwɔ dɛm edwumakuw yi mu no abor do na iyi ama wonntum nndzi hɔn dwuma yie dɛ mbrɛ ɔsɛ wɔ Mansin ahorow no mu. +Ɔkyerɛ dɛ iyi yɛ ɔhaw kɛse ma no mpɛn pii osiandɛ bɔhwɛ no na wɔdze ɔfisɛs bɛyɛ du na no mboree akɔ faakor dɛ wɔnkɛyɛ edwuma wɔ Mansin kor pɛr mu. Obowie ase no na nyimpa no adɔɔso kyɛn edwuma a ɔwɔ hɔ dɛ wɔyɛ no. +Nhyiamu bi kɔr do dze maa edwumayɛfo yi a nna dzin a ɔda nhiamu yi do nye “the third National conference of Ghana National Association of local Government Service Adminstrators (GALGA), na hɔ na nyia ogyina mu maa Okunyin Nana Ato Arthur dze too gua wɔ Tamale. +GALGA fo hɔn kyerɛkyerɛwfo a oetwamu kɔr, Owura Andrews Asare Bediako dze ne nsɛm too gua faa dɛm nkaabɔ yi ho dɛ, kuw no bɛyɛ dza wobotum ayɛ biara dɛ wɔnnkɛgye dɛm asɛm yi ato mu dɛ wobeyi edwumayɛ binom edzi efi edwuma no mu. Dza ɔkae nye dɛ, mpanyimfo nnkotum dze mfomdo ama edwumayɛfo no mu biara osaindɛ nnyɛ hɔn mu biara na ɔfa nkorɔfo edwuma. +Owura Asare Bediako kyerɛ n’adwen dɛ mbom obosusu dɛ wɔbɛyɛ nhyehyɛɛ a wɔdze bɛtsetse edwumayɛfo berano berano ama woeetum edzi hɔn dwuma dze apagya edwuma no akɔ sor. +",1353,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mark Zuckerberg, ɔpanyin a ɔda Facebook ano na Facebookwura dze abɔto gua dɛ ɔdze WhatsApp reba abaɛfor watse do a ɔbɛma kwan ma WhatsApp ayɛ edwuma wɔ watse do tse dɛ mbrɛ odzi dwuma wɔ fuon do no pɛpɛɛpɛr. Ɔdze asɛm yi bɔtoo gua wɔ ne Facebook prama no do Esusow Aketseaba 10, 2023 mu. Ɔdze too gua dɛ nkorɔfo botum dze watse akɔ WhatsApp dze edzi dwuma dɛ mbrɛ wɔdze dzi dwuma wɔ fuon do no pɛpɛɛpɛr. +Afe 2023 yi ara na ɔpanyin yi kyerɛ a ɔbɛma ho kwan ma WhatsApp ayɛ edwuma wɔ watse do no, mbom nnyɛ watse biara. Obedzi dwuma wɔ “Wear OS” watse ahorow dom. Iyi bi nye “Fossil”, “Huawei” na “Mobvoi”. +WhatsApp a wɔdze reba watse do no kyerɛ kan a abaɛfor mfir rokɔ wɔ ndɛ wiadze yi mu. Applefo na wɔhyɛɛ ase dɛ wɔdze abaɛfor watse ahorow yi reba. Binom a woetum ayɛ watse a ɔyɛ fuon so wɔ hɔ. WhatsApp a Owura Zuckerberg dze reba watse do yi bɛyɛ dza odzi kan koraa. +Owura Zuckerberg dze asɛm yi too gua wɔ Google I/O nhyiamu a ɔkɔr do Esusow Aketseaba 10, 2023 no ase. Google I/O yɛ nhyiamu a Googlefo yɛe maa Google nkorbata ahorow no nyinara. WhatsApp a wɔdze reba watse do yi kyerɛ nkitaho mapa a ɔda Facebook na Google ntamu. +Asɛm yi yɛ asɛm a hɔn a wɔdze WhatsApp dzi hɔn dwuma ahorow enyi agye ho papaapa kɛpem dɛ, wobotum dze watse no dze ato obi nkra (akyerɛw na kasa mu), dze mfonyin na sen anaa ndze bi ato gua na wɔasan dze ayɛ ndze na sen mfrɛe nyinara. +",1371,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghanaman no yɛ ɔman bi a Ebibir mu ha no, ɔagye dzin wɔ bɔɔlbɔ akansi mu papaapa. Ɔmmfa ho nye mbrɛ ndaansa yi ɔman no no bɔɔɔlbɔ nsɛnsɛm ayɛ, sɛ erobobɔ Ebibiman a wɔbɔ hɔnho bɔdzen papaapa wɔ bɔɔlbɔ mu a, ɔman no dzi mu akotsen. Sɛ yɛba no Ebibiman no bɔɔlbɔ akansi a mfe ebien biara wosi no a, ɔman no etum agye esi ne nan do mpɛn anan (1963, 1965, 1978 na 1982). Fitsi dɛm aber no, ɔman no nntumii nngyee akansi no bi nnsii ne nan do bio. +Sɛ ɔba no dɛ ɔman bi nnya kwan nkesi FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ akan no bi a, Ghanaman no etum esi akan ne mpɛn anan do. Dza odzi kan nye afe 2006 dze no a ɔkɔr do wɔ Germany no no. Ne mfe anan ekyir no, Ghana nyaa kwan kesii afe 2010 South Africa dze no bi. Mfe anan ekyir pɛpɛɛpɛr wɔ afe 2014 mu no, Ghanaman no nyaa kwan kesi Brazil dze no bi. Russia dze no a wosii no afe 2018 no, ɔman no enntum ennya kwan ennkesi akan no bi. Nyame n’adom ara, Ghanaman no nyaa kwan kesii 2022 dze no a wosii wɔ Qatar no bi. +Mpɛn anan a ɔman no enya kwan ekesi akan no bi no, no mu ebien pɛr (2006 na 2010) na ndzɛmba kɔr yie maa ɔman no. 2006 dze no, Ghanaman no tumii fii hɔn kuw no mu kɛkaa amanaman duenum kuw ho ma wɔyɛɛ duesia wɔ akansi no mu. Brazilfo yii Ghana fii mu yayaayaw. Afe 2010 dze no nye Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi a Ebibiman, tsitsir Ghanaman no bɔɔ no ho mbɔdzen papaapa (bɛpem afe 2022 na Moroccoman no yɛɛ dza Ebibiman biara nnyɛɛ bi da). Ghanaman no koe kɔr amanaman awɔtwe akansi kuw no mu na Uruguay bɔɔlbɔnyi Luis Suarez bɛdaan Ebibiman nyinara atamfo. +Sɛ ɔba no dɛ Ghanaman no ndzi bɔɔlbɔ akansi ho kyeame wɔ mbanyin mpanyin bɔɔlbɔ afamu a, ɔman no abɔ no ho mbɔdzen papaapa. Tse dɛ mpɛn dodow a ɔman no agye akansi no, ɔman no etum edzi akansi no ho kyeame mpɛn anan (1963, 1978, 2000 – ɔnye Nigeria na 2008). Dza ɔman no dzii ho kyeame a ɔnnkyɛree no nye afe 2008 Ebibiman Bɔɔlbɔ Akansi no. Akansi no kɔr do wɔ Ghana no nkuruw akɛse anan mu; Nkran, Kumase, Tamale na Sekunde-Takoradze. Ɔnam do ma ɔman no tuu n’agoprama ahorow no mpon na osisii bi so kaa ho; Baba Yara wɔ Kumase, Ɔhene Djan wɔ Nkran, Aliu Mahama wɔ Tamale na Essipon wɔ Sekunde-Takoradze. Fitsi dɛm aber no, ɔman no nnyaa kwan nndzii mbanyin mpanyin bɔɔlbɔ akansi ho kyeame da. +Afe 2017 dze no kɔr do wɔ Gabon. Dza ɔkɔr do wɔ hɔ no, nna ɔman Morocco na nkyɛ ɔwɔ dɛ odzi ho kyeame, eso nsɛnsɛm bi ntsi, ɔman no enntum enndzi ho kyeame ma Ebibiman bɔɔlbɔ baatan no twee hɔn aso. Ɔman Ghana yɛe dɛ nkyɛ ɔbɛgye esi ne nan do eso ndzɛmba annkɔ yie. Ɔman no enya kwan edzi Ebibir mu bɔɔlbɔ akansi ho kyeame ahorow; mbanyin na mbaa mbofra afamu. Afe 2023 na ɔman no dzii WAFU U20 Mbaa bɔɔlbɔ akansi no ho kyeame na gyee kɔɔpow no. +Nkaabɔ a abɛka nsa kyerɛ a, Ghanaman no nya afe 2038 FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ akansi no a, obedzi ho kyeame. Ber a ɔnye “Good Evening Ghana” abaguafo rekasa wɔ Metro TV no, asɛm a Okunyin Thompson, Ghananyi bɔɔlbɔ panyin a nna ɔsan yɛ panyin wɔ Accra Heart of Oak dze asɛm yi too gua, “Ghana besi agoprama a ɔyɛ abaefor agoprama a ne nkyɛnse a wɔdze bokur do no mpo bɛyɛ dza ewia ahoɔdzen fa mu no bi”. Ehwɛ mbrɛ Ghanaman no mu ayɛ dzen fa, na hɛn agoprama na hɛn ahɔhodan ho nsɛnsɛm nnhyɛ da ara nntse apɔw no a, ɔwɔ mu dɛ afe 2038 wɔ ekyir kakra dze, eso innhia kɔnhyɛnyi bi anaa ɔkɔmfo bi ma wɔaka akyerɛ wo dɛ ndzɛmba mu bɛyɛ dzen ama ɔman no dɛ obotum edzi akansi no ho kyeame. +Ebibir mu no, South Africaman no nko na oetum edzi FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi no ho kyeame. Ebibir amanaman bi tse dɛ Morocco, Algeria na Egypt nya a wobedzi ho kyeame dze, eso Moroccoman no na n’enyi aber ho papaapa. Dza mpanyimfo dze ahyɛ Amereka, Mɛsiko na Kanada nsa wɔ afe 2026 mu mpo no, Morocco man no kɔr ho dɛ wɔpɛdɛ wɔnye Spainman si. Ebia obodu afe 2038 no nna ndzɛmba asesa ma Ghanaman no botum edzi ho kyeame dze eso mber na ɔbɛkyerɛ. Mbom asɛmbisa nye dɛ, “Aso Ghanaman no botum edzi 2038 FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi no ho kyeame?” Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn Sohyial midia mprama ahorow no do. +",3913,Latn,Fanti,fat +akannews,"Okunyin Kwegyir Aggrey dze asɛm yi too gua wɔ ne kasakyerɛ mu wɔ South Africa dɛ, “…Emma ɔbaa nwomasua a, nna edze ɔmanmu”. Iyi egyina dɛ okunyin yi ne kasaa anaa n’adwenkyerɛ bi kɛkɛ. Nwomasuafo, ndwumakuw na aman hyɛɛ ase dzii ho dwuma na wogu do so ridzi ho dwuma araa dɛ abasiaba no nnkɛtsena fie ber no nua abanyimbasiaba no rokɔ skuul dɛ mbrɛ nkyɛ nkan no ɔtse no. +Ebɛnadze akɛfa asɛm a hɛn nyinara yenyim dada yi aba bio? +Ahyɛse Skuul Abɔdzindze Nsɔhwɛ (BECE) a afe biara Mbofra Nsɔwdo Skuul esuafo a wɔwɔ mangow esia anaa gyinapɛn akron kyerɛw dze pon hɔnho wɔ dɛm nwomasua mu gyinabew no no mu dza wɔkyerɛw no afe 2023 mu na ɔdze nkɔmbɔdzi aba. Ne nyinara nye dɛ afe 2023 mu BECE no ne nkyerɛwee mu no, mbaa dɔɔ so wɔ esuafo no mu sen mbarimba. Afe 2023 mu, esuafo dodow a wɔrekyerɛw BEC nsɔhwɛ no nyina yɛ 600,714. Mbaa a wɔwɔ iyi mu yɛ 300,391, na mbarimba a wɔwɔ mu so yɛ 300,323. Nna tserɛ, mbaa no hɔn dodow bor mbarimba no dodow do 68. Iyi nntɔ dɛ osi. +Ampa, dodow a ɔbor do nnsɔ enyi wɔ enyiwa do dze, yɛwɔ kasa bi a yɛka dɛ ketsewa biara nnsuar. Yɛkɔ mu yie a, yebohu dɛ mpontu na nkankɔ beberee aba yie. Mfe kakra a abɛsen no, nna nkyɛ ɔyɛ dzen mpo dɛ yebenya mbanyin na mbaa hɔn dodow dɛ wogyina pɛr. Mpɛn pii no, dza yehu na yɛtse nye dɛ mbanyin no dodow dɔɔ so sen mbaa no. Afe 2022 mu mpo no, nna mbarimba a wɔwɔ esuafo no mu no hɔn dodow bor mbaa no 1,710. Yɛhwɛ no dɛm a, nna tserɛ nsesa aba mu araa yie. +Iyi so ma yehu dɛ mbasiaba nwomasua etu mpon araa yie. Nnyɛ dɛm nko mpo: mbaa dwumadzi na ahokeka wɔ nwomasua mu wɔ Ghana na wiadze nyinara no akɔ enyim araa yie. Ndɛ yi, yɛwɔ nwomasua mu esuafo dzibew tsitsir binom na skuul ahorow nhwɛdo dzibew etsitsir pii a mbaa na wɔdeda ano. Afe 2023 mu ambatow ɔkɔr do wɔ KNUST esuapɔn mu a wɔdze riyi esuafo no hɔn baanodzinyi no, ɔbaa na odzii konyim. Na ɔman no n’esuapɔn kɛse a dodowara nyim dzin a wɔdze frɛ no dɛ Legon, ɔbaa, Ɔbemfo Nana Aba Amfo, na ɔda ano dɛ esuapɔn no nohwɛdofo panyin a iyi nye ber a odzi kan a ɔbaa refa dɛm dzibew wɔ esuapɔn Legon mu. +Ɔwɔ mu dɛ nkankɔ aba anamɔntu no mu dze, beberee so na wobotum ayɛ aka dza yeruhu ho. Na mma ɔnnyɛ dɛ yerinya hɔn dodow no ara kɛkɛ, mbom no ɔwɔ dɛ yehu dɛ mpontu so aba hɔn adzesua nye nwomasua nankasa no mu. Ɔno na ɔbɛkyerɛ daakye yɛrohwɛ enyim kwan no ne gyinabew. +",2302,Latn,Fanti,fat +akannews,"Amereka ndwontonyi 50 Cent n’abakan a wɔfrɛ no Marquise Jackson kyerɛ a, sika a ɔyɛ Amereka dɔla $6,700 nnso ne beebiara. Marquise Jackson dze asɛm yi too gua wɔ nkɔmbɔtwetwe sen bi a ɔregye ehin wɔ sohyial midia do no. +50 Cent yɛ ndwontonyi na sentwafo so. Afe 1997 mu na ohyiaa ɔbaa sentwafo a wɔfrɛ no Shaniqua Tompkins. Wɔtwee mpona afe 1997 besi 2008. Hɔn abakan a opuei hɔn mponatwe no mu nye aberantsɛ Marquise Jackson. +Wɔwoo Marquise Jackson Ɔbɛsɛ 13, 1997. Nna tserɛ, Yawda Ɔbɛsɛ 13, 2022 na obedzi ne mfe eduonu enum (25). Ɔyɛ obi a, wɔkyerɛ a, ɔnam dɛ ne papa 50 Cent gyaa ne maame Shaniqua Tompkins ntsi, ɔnye ne ntamu nnyɛ fɛw. +Marquise Jackson hyɛɛ no ndwontow ase afe 2016 mu. Kaansa n’awofo na n’ebusuafo nyinara dze hɔnho ahyɛ ndwontonyi mu no ntsi, nna ɔnnyɛ hu dɛ ɔno so bɛfa ndwontonyi ahyɛ no dɛ atar. Ɔyɛ obi a ɔsan so si Amereka kɛntsɛn bɔɔl akan no bi na wɔkyerɛ a, aber biara a obesi akan no, odzi kan tsie ndwom araa ma no ho tɔ no ansaana oesiesie no ho esi. Marquise Jackson pɛ ndwom dze, naaso ɔannda anndwen dɛ ɔbɛyɛ ndwontonyi, nkankan kasahar ndwontonyi. No ndwom a odzi kan nye “Different”, ndwom a ɔtowee dze daa no kɔdaannda wɔ abrabɔ mu edzi. +Iyi na sen bi a ɔregye ehin wɔ sohyial midia do no, nkɔmbɔtwetwe a nna ɔrokɔ do no, asɛm a Marquise Jackson dze too ahwɛfo enyim nye dɛ, “Sɛ merehyɛ m’abrabɔ no mpontu ase a, sika $6,700 nnyɛ me sika biara. Onndu me beebiara wɔ New York Kurow Kɛse abrabɔ mu”. Asɛm yi na abɛdan akasakasa ma obiara rekyerɛ n’adwen wɔ ho no. +Sɛ esesa Amereka dɔla $6,700 ba Ghana sidi sika mu a, Obiradzi 7, 2022 mu no, ɔyɛ ¢70,711.3388. Nkan no sika ¢700, 000, 000 na no mboree. Afe biara no, 50 Cent tua n’abakan Marquise Jackson Amereka dɔla no $80, 400 ($80K+). Sika yi na Marquise Jackson kyerɛ a, ɔyɛ kooko sika ma no no. +Mpanyimfo dɛ, “Sɛ wɔwoo wo to kokow do a, ennkyɛr nyin”. Marquise Jackson kyerɛ a sika no nnso ne beebiara. Ɔwo so w’adwen kyerɛ wo dɛn wɔ asɛm yi ho? +",1940,Latn,Fanti,fat +akannews,"Benada, Ɔbɛsɛ 25, 2022 mu na dɔmkɛse a wɔwɔ mbrahyɛbagua mu no mu binom a Mbrahyɛbaguanyi, Owura Andy Kwame Appia-Kubi dzi hɔn enyim dɛ ɔkasafo dze too dawurbɔfo enyim wɔ mbrahyɛbaguafie no mbre do dɛ ɔwɔ dɛ Ɔmampanyin Nana Akufo Addo pam Owura Ken Ofori-Atta a ɔyɛ Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do no na Owura Charles Adu Boahene a ɔyɛ Ɔman no Soɛfo wɔ Sikasɛm Asoɛe hɔ no. +Ansaana dwumadzi yi bɔkɔ do no, nna mbrahyɛbagua mu dɔmkumaa no edzi kan aka dɛm asɛm kor yi ara dada. Dɔmkɛse no mu mba yinom dze too gua dɛ wɔnam hɔn mbrahyɛbagua mu mpanyimfo do dze dɛm asɛm edwir Ɔmampanyin enyim mpɛn dodowara a ne ɔmampanyin no ebubu ndua egu n’asomu wɔ ho. Na wɔdze kaa hɔn asɛm no ho dɛ, “Sɛ yeennya hɛn asɛm no ho mbuae a yɛpɛ enyimenyim yi ara a, ɔnnyɛ adze a yɛbɛba ebetsie 2023 Sikasɛm ho Nhyehyɛɛ no mpo na akantam yɛabɔboa ne mpɛnsɛmpɛnsɛmuyɛ. +Iyi ho nsunsuando na Ɔmampanyin, Nana Addo Dankwa Akufo Addo, nye no kuw mba a wɔrepɛ no Soɛfo, Ken Ofori-Atta, no ntui no dzii ehyia Benada no ara n’ewimbir nye hɔn nyaa hɔn asɛm a wɔdze too gua no ho nkitahodzi. Iyi mu na Ɔmampanyin totɔe serɛɛ NPP mbrahyɛbaguafo no dɛ wɔmma Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do mber kakra ma ɔnye IMF mpanyimfo no nwie nkitahodzi a wogu do no ana wobotu no a, wɔayɛ no dɛm. +Ɔkyerɛɛ mu kyerɛɛ dɔmkɛse no mu mba no dɛ mbrɛ Owura Ken Ofori-Atta edzi ɔman no ne Sikasɛm ho ntotoe kuw enyim nye IMF Sikafotow no edzi nkitaho ebodu no, sɛ ɔanntoa do nye hɔn ennwie na wɔgye dwumadzi no fi ne nsamu a, ɔbɔtow ɔman ne sikasɛm ho nhyehyɛɛ no egyaagyaamu basaa kora. Na iyi dze ɔhaw kɛse bɛbrɛ ɔman no ne sikasɛm. +Ɔnam iyi nyinara do serɛɛ hɔn dɛ wɔmma dapɛn kakra nka ho ɔmfa ɔman Ghana nye IMF Sikafotow no hɔn nkitahodzi no ngyina yie; na ɔba no dɛm a, dza ɔwɔ hɔ no, hɔn so wɔahwɛ ayɛ. +",1744,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔhaw pii na mbofra a wɔnenam kurow mu basabasa hyia wɔ hɔn asetsena mu. Ɔtɔfa bi a nna mbofra yi yɛ mbɔmbɔr. Sɛ yeyi dza wobedzi na mpo bea a wɔbɛda fi hɔ a, pii na wɔkɔ mu a obiara nnka bi mma hɔn. Ɔhaw a mbofra yi kɔ mu no bi na odzidzi do yi: +Odzi kan, mpɛn pii no mbofra yi taa kɔtɔ anyɛnko bɔn nsamu a wɔkyerɛ hɔn suban bi tse dɛ ewisɛm, nsanom, ndubabɔn no nnomee na pii a ɔkeka ho. +Otsia bio, mbofra yinom mu bi tum hyia nkwanhyia wɔ kurow mu wɔ hɔn daadaa dwumadzi mu aber biara. Edziban a wodzi no kurow mu no pii noara na ɔnnyɛ do dɛm ntsi ɔtwetwe yarba bi tse dɛ bun, ayamutue na afefe yarba na yarba ahorow pii. Binom mpo tum fa mu hwer hɔn nkwa ɔnam dɛ wonyi obiara a ɔhwɛ no ntsi. +Bio, mprewa nyinsen so yɛ nsunsuando kor a ɔba mbofra yi do tsitsiriw nye mbasiafo no. Ɔkɔm, yaw na suro a wɔfa mu wɔ paado no ma ɔyɛ a nna wɔdze hɔn werɛ akɛhyɛ mbanyimfo mu. Hɔn mu dodowara noara na mbanyimfo daadaa hɔn nye hɔn da ɔnam mboa a wɔdze bɔboa hɔn ntsi. Iyi bowie ekyir no na wɔahyɛ mbofra yi nyinsen dze asɛɛ hɔn daakye. +Mbofra yi mu faa noara hwer hɔn daakye wɔ dɛm tsebea yi mu. Binom yɛ mbofra a wonyim adze araa yie a nkyɛ daakye yi mbofra no botum ayɛ biribi papa bi dze ama ɔman no so hɔn tsebea no mma hɔn enyidoadzehu mmba mu. Iyi yɛ awerɛhowsɛm dze ma hɛn dɛ ɔman. +Kwan bɛn na yebotum afa do esiw dɛm ɔhaw yi ano +Mbofra a yehu dɛ wɔnenam basabasa wɔ kurow mu no yɛ adze onntwa yie na ɔyɛ haw a ɔrokotsia ɔman no ne daakye. Aban, ebusua na ankorankor nyinara wɔ ho asodzi dɛ wɔbɔboa ma yeetu dɛm ɔhaw yi ase ma mbofra etum enya daakye papa. +Odzi kan nye dɛ awofo bɔbɔ mbɔdzen ayɛ hɔn afamu dze dɛ awofo papa. Otwar dɛ awofo yi bɔhwɛ atsetse mbofra yi yie,a hwɛ hɔn edzidzisɛm na ntarhyɛ na mpo hɔn nwomasua ho nsɛm yie. Sɛ yeyi iyi fi hɔ a, otwar dɛ awofo kyerɛ hɔn mbofra ɔdɔ na tsema na wɔdze ntsetsee papa bɛka ho ama mbofra yi enya ahomka na pɛ bi dze atsena fie. Sɛ awofo yɛ dɛm ma hɔn mba a, yennkohu bio dɛ mbofra nenam basabasa wɔ kurow mu. +Sɛ yebotum eyi dɛm ɔhaw yi efi hɔ a, ohia dɛ akyerɛkyerɛfo, asɔr mpanyimfo , ahemfo na ankorankor edwumayɛfo dze hɔn bɛgye mu akyerɛkyerɛ mbofra ma wohu hia a ohia dɛ wɔbɔbɔ mbɔdzen akɔ skuul na wonnkedzi hɔn mfɛfo ekyir nnkɔnantsenantsew kurow mu basabasa. Otwar dɛ yɛkyerɛkyerɛ mbofra yi nwomasua ho mfaso na boa a ɔbɔboa hɔn daakye.Sɛ nkyerɛkyerɛ no kɔ hɔn mu yie a, wɔnnkɔkɔ akɛnantsewtsew basabasa. +Adze kor a no so bɔboa ma dɛm tsebea yi asesa wɔ ɔman Ghana mu nye dɛ aban bɔhwe dze ne nan esi famu dze nhyehyɛɛ egu kwan do etu mbofra a wogu kurow mu a wonndzi dwuma biara efi hɔ dze hɔn akɔ hɔn efiefie. Dza hɔn awofo efi mu so a wonnyi ɔhwɛfo no, aban botum ayɛ nhyehyɛɛ dze hɔn ekogu bea a aban no gye dɛ mbofra a wɔwɔ dɛm tsebea yi mu no bi wɔ na ɔahyɛ ama hɔn nwomasua a daakye ɔman no benya ho mfaso pa. Aban botum ahyehyɛ mbra ato hɔ a sɛ baatan bi gyaa ne ba ma wohu no kurow dɛ ɔnenam hɔ gyan a mbra no bɛma wo kwan ma ɔakyer no abɔ no kaw na ayɛ nhwɛdo na afotu ama abaatan binom so. Megyedzi dɛ iyi so bɔboa +Otwa tun, ɔsɛ dɛ ankorankor edwumayɛfo so boa ma aban ma woyi dɛm bofra yi yɛ hɔn mboa a daakye dɛm mbofra yi nnkɔtwe itur dze egyinagyina kwan do ahaw nkorɔfo dze suro abɛhyɛ nkorɔfo mu. +Sɛ yɛpɛ hɛn mbofra, hɛn nuanom, nananom na nwɔfasefo hɔn daakye a, nna ɔsɛ dɛ obiara dze no gye mu ma yɛbɔ mbofra yi hɔn daakye ho ban amma wɔansɛɛ daakye. +",3335,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana eguadzifo nkabɔmukuw a wotwa no tsia frɛ hɔn GUTA no ahyɛ nda esia atuatse ase. Iyi ama eguadzifo yi atotow hɔn fiadze (store) mu a ɔkyerɛ dɛ guadzi ronnkɔ do. Siantsir yi nam do ma Asɔɛ a wɔhwɛ guadzi na ndwuma ahorow nsɛnsɛm do dze adzeserɛdze ato eguadzifo no enyim dɛ, wɔnhwɛ mbuebue hɔn efiadze no. +Eguadzifo no hɔn nsɛm a wogyina do retsew dɛm etua yi nye dɛ, Ghana sika no no bo a ɔsom no akɔ famu na iyi aka hɔn dwuma a wodzi dɛ eguadzifo. Afei so, tow a wotua dɛ eguadzifo no akɔ sor ama hɔn dodow a ɔbor hɔn ahoɔdzen do. Eguadzifo yi retsew etua yi rekyerɛ dɛ Ghana aban no nhwɛ na ɔnyɛ biribi mfa dɛm tsebea a ɔama ndzɛmba ayɛ dzen wɔ ɔman no mu a ama ndwuma rugu no ho. +Ɔsoafo a ɔhwɛ guadzi na dwuma nsɛnsɛm do no n’abedziekyir Owura Micheal Okyere Baafi aka dɛ, ɔwɔ mu dɛ dza eguadzifo yi reka no wɔ mu dze naaso dɛ wɔbɔtotow hɔn fiadze mu no dze, ɔbɛserɛ dɛ nkyɛ eguadzifo no bokɔ okobuebue hɔn fiadze na wɔakɔ do edzi hɔn dwuma. Owura Micheal Okyere Baafi kɔr do kyerɛ dɛ, wɔbɔkɔdo nye eguadzfoi no enya nkitsahodzi ama woeetum ebuebuei hɔn fiadzi no ber a aban so gudo mpɛmpɛmdo yi reyɛ dza a obotum biara ayɛ dze asesa tsebea yi ma hɔn guadzi no akɔ do. +Owura Micheal Okyere Baafi ka wɔ ne nsɛm mu dɛ, nnyɛ hɔn gyinabew dɛ wobegyina aban n’ekyir anaa wɔbɛtaa aban n’ekyir na mbom wɔbɔkɔdo ara aserɛ nye eguadzifo yi enya nkitsaho kɛpem ber a wobegyina beebi a ɔbɔboa ma obiara enya no ho ntseasee ma yie atɔ yie. Ne tsiawa mu no, dza ɔreserɛ nye dɛ GUTA bɛtse hɔn ase na wɔaasan akɔtoa hɔn dwumadzi do. +Owura yi dze ne nsɛm reba ewiei no, ɔkyerɛ dɛ “council of state” kuwmba edzikan nye GUTA fo edzi ehyia mbrɛ ma ɔbɛyɛ a yie bɔtɔ yie +",1658,Latn,Fanti,fat +akannews,"UEFA mpanyimfo apaw Ghananyi bɔɔlbɔnyi aberantsɛ Mohammed Kudus dɛ ɔno na n’argodzi sɔɔ enyi ankasa wɔ UEFA Champions League akansi a no bɔɔlbɔ kuw Ajax Amsterdam a ɔwɔ Hɔlande nye Rangers a wofi Scɔtlande sii no mu. Mohammed Kudus dzii kan boaa Steven Berguise ma ɔtoo atsena a ɔtɔ do ebien maa Ajax mber eduasa ebien no mu. Sema kor ekyir na Kudus sanee toow nankasa n’atsena. Sema eduowɔtwe awɔtwe mu na Brian Brobbey bɛsesaa no fii akansi no mu. Akansi no kɔr n’ewiei no, Kudus Mohammed no bɔɔlbɔ kuw Ajax too atsena anan a Rangersfo enntum anntsew kaw no kor mpo. +Kudus Mohammed ka Ghanafo bɔɔlbɔfo baanan a afe yi UEFA Champions League yi worisi mu akan. Baasa no nye Denis Odoi na Kamal Sowah a wɔwɔ Belgium bɔɔlbɔ kuw Club Brugge na Lawrence Agyekum a osi n’akan ma Austria bɔɔlbɔ kuw Salzburg. +",803,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ngyiresi bɔɔlbɔ kuw Chelsea apaw nkan Brighton na Hove Albion hɔn kookyi a wɔfrɛ no Graham Potter dɛ hɔn kookyi. Chelsea paam hɔn Germany kookyi a ne dzin dze Owura Thomas Tuchel a ɔnye hɔn gyee nkɔɔpow etsitsir ebiasa ndeda a obiara anntse ase da. Dɛm nkɔɔpow yi nye UEFA Champions League,UEFA Super Cup na FIFA Club World Cup a nna Chelsea bɔɔlbɔ kuw no nngyee bi da no. +Ndeda anapa ndɔnwɔtwe mber mu na Chelsea bɔɔlbɔ kuw no wuranom Todd Boehly na Clearlake pamee Thomas Tuchel a dodowara frɛ no T.T. no ɔnam siantsir kor na ebien bi a tsitsir no bi nye dɛ, ɔammpen do amma bɔɔlbɔ kuw no ennya bɔɔlbɔnyi aberantsɛ a ɔagye dzin ankasa a ne dzin dze Cristiano Ronaldo a dodowara gye dzi dɛ fitsi ber a bɔɔlbɔ bɔbɔɔ adze no, ɔno na n’argodzi sɔ enyi papaapa no . Siantsir a Thomas Tuchel ammpen do no nye dɛ, aberantsɛ Cristiano Ronaldo nyim bɔɔl bɔ dze, naaso ɔnnyɛ adze a dza nna ɔpɛ dɛ ɔnye Chelsea bɔɔlbɔ kuw no yɛ no, ɔnye aberantsɛ yi yɛ a ɔbɛyɛ yie. Asɛm yi annyɛ mpanyimfo yi daw ma ntsi wɔpaam Thomas Tuchel ndeda anapa. +Ndeda araa so na nkaabɔ bae dɛ Chelsea bɔɔlbɔ kuw mpanyimfo nenam rohwehwɛ kookyi fofor a nna hɔn a hɔn edzin ridzi ehin nye Graham Potter a seseiara wɔapaw no no, Mauricio Pochetino a nkan no nna ɔyɛ PSGfo hɔn kookyi na Zinedine Zidane a nkan no nna ɔyɛ Real Madridfo hɔn kookyi. +Yawda ewiaber a Chelsea mpanyimfo paaw Graham Potter no, asɛm a Chelsea Twitter dwumadzinyi no dze too gua nye yi, “Chelsea bɔɔlbɔ kuw enyi agye dɛ ɔama Graham Porter akɔaba aba bɔɔlbɔ kuw no mu dɛ kookyi panyin na ɔdze ne nsa ahyɛ kɔntraagye mfe enum ase a ɔdze ne kankɔ bɔɔlbɔ na no bɔɔlbɔ adwen fofor bɔboa Chelsea bɔɔlbɔ kuw no”. +Graham Potter n’anomunsɛm a odzii kan a ɔdze too gua ber a wɔpaaw no no nye yi, “M’enyi agye mbordo dɛ mibegyina ama Chelsea bɔɔlbɔ kuw no. M’enyi agye dɛ menye Chelsea bɔɔlbɔ kuw mpanyimfo no so bedzi dwuma”. +M’enyi da kwan dɛ menye bɔɔlbɔfo ekukudam yi bɛyɛ edwuma na mahyehye kuw fofor na bɔɔlbɔ amambra fofor a hɛn ekyirtaafo soronko yi enyi bɛgye ho”. +Ngyiresifo na bɔɔlbɔ ekyirtaafo a wɔwɔ wiadze n’afɛndzanan nyinara rohwɛ kwan dɛ Owura Graham Potter bɛyɛ Ngyiresi kookyi a odzi kan a ɔnye Chelsea bɔɔlbɔ kuw no bɛgye Ngyiresi bɔɔlbɔ kɔɔpow a wɔfrɛ no EPL no dɛ mbrɛ Ngyiresi kookyi biara nnyee Ngyiresi bɔɔlbɔ kuw biara nngyee bi da no. Graham Potter n’akan a odzi kan dɛ Chelsea kookyi yɛ Memenda a ɔreba yi ber a aka sema eduasa ma abɔ duebien no na Chelsea na Fulham bɔɔlbɔ kuw no na wobesi dɛm akan no. +",2460,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔmanpanyin Nana Addo Dankwa Akuffo Addo akasa afa kwan a n’aban no esi hɔn bo dɛ ɔbɔko etsia kwan bɔn a nyimpa fa do tu famu egudzi, mekyerɛ galamsey no. Ɔkyerɛ dɛ, dɛm ɔhaw yi ama hɛn nsu na hɛn nsaase pii noara na asɛe wɔ mbeabea ahorow a wotu famu egudzi wɔ ɔman Ghana mu. +Nana Addo Dankwa Akuffo Addo dze nsɛm yi too gua ber a ogudo wɔ n’aprɔw mu wɔ Asanti Mantɔw no mu. Ɔmanpanyin Nana Addo Dankwa Akuffo daa kwan ahorow a wɔbɛfa do ako etsia kwan bɔn a wɔfa tu famu egudzi no bi edzi. Nsɛm a ɔdze too gua no nye dɛ: +“Nhyɛhyɛɛ pii na menye m’aban dze egu akwan do dze robɔko etsia galamsey. kwan bɔn a nyimpa fa do tu famu egudzi ho dwumadzi ahorow pii na ɔrokɔdo na ɔwɔ dɛ yɛkyerɛ hɛn enyiber. Yɛrenngye hɛn ahom na merenngye nkogu nnto mu. M’eyi aber dɛ mobɔko etsia kwan bɔn a binom fa do tu famu egudzi wɔ ɔman Ghana mu na meedzi konyim’’ +Ɔmanpanyin sanee dze too gua dɛ, enyiber a yɛdze bɔko etsia kwan bɔn a wɔfa do tu famu egudzi no nko na ɔbɔboa ma NPP amanyɛkuw no botum afa ebu mfe awɔtwe amambu no mu (break the eight) wɔ ɔman Ghana mu. Ɔmanpanyin hyɛ no nkorɔfo a ɔapaw hɔn nye hɔn ridzi dwuma no dɛ, wongye ntomu ma wɔnko ntsia kwan bɔn a wɔfa do tu famu egudzi ma wonndzi konyim na iyi bɔboa ma Ghanafo enya gyedzi wɔ NPP amanyɔkuw no mu ma woetum atow aba ama hɔn wɔ 2024 abatow akensi no mu. +Ɔkɔr do hyɛɛ hɔn nkuran dɛ obiara mboa ma wonyi dɛm ɔhaw yi mmfi hɔ na sɛ Ghanafo hu mbrɛ hɛn enyi esi aber afa galamsey ko yi ho na mbrɛ wɔaako akodur ma hɛn nsu enyi atsew, hɛn nsaase abɛka hɛn nsa na hɛn kwaa ho bambɔ ho nsɛm atɔ yie a, ɔbɔboa ma wɔatow aba ama NPP amanyɛkuw no. +",1596,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mfantsiman Girls’ skuul yɛ mpanyimfo nsɔwdo skuul a ɔwɔ finimfin Mantɔw mu wɔ Mfantsiman Mansin no mu. Nkaa no, nna nkyɛ skuul no ne dzin dze “Saltpond Girls’ ” na ber a Saltpond bɛyɛɛ Mfantsiman Mansin no ne tsir ara pɛr na skuul no ne dzin sesae fii Saltpond Girls’ bɛyɛɛ “Mfantsiman Girls’ ” mpanyimfo nsɔwdo skuul. Skuul yi ne nsabran nye “Ɔbra nye woara abɔ”. Ghana manpanyin a odzikan a woeenya ne beebi kɔr, Ɔsagyefo Dr. Kwame Nkrumah na ɔtseew skuul yi wɔ afe 1960 mu dɛ ɔdze robɔ mbaa abawdo wɔ hɔn mboa a wɔdze aboa no wɔ n’amanbu mu. Ɔyɛɛ iyi dɛ ɔdze rehyɛ mbaa nkuran. +Ansaana skuul no rebɛhyɛ ase no, wɔpaaw nyimpakuw etsitsir bi dɛ wɔnhwɛ mpɛ bea a wobesi skuul yi. Dɛm etsitsir yi nye; Owura Kojo Botsio, ɔsoafo a nna ɔhwɛ nwomasua do dɛm ber no, Owura. Kofi Baako, Saltpond mbrahyɛbeguanyi dɛm ber no, Owura George Padmore, “West Indian Pan-Africanist”, Okunyin Hastins Banda a nna ɔyɛ Malawi manpayin, na ɔnye Owura S.E. Arthur, nyia nna ɔka hɔn a nna wɔhwɛ toto ndzɛmba wɔ skuul hɔ no ho. Kuntupow na nkyɛ ɔyɛ bea a skuul yi si no ne dzin. Wɔhyɛɛ ase sii skuul yi wɔ afe 1958 mu. Asaase a ne kɛse bɛyɛ 430.10 ekɛrs (acres) na wɔhyɛɛ ase dɛ worisi skuul yi wɔ do. Ɔfa a odzikan a wosii wiei nye bea wobedzi skuul no ne ho dwuma wɔ (Administration block), Skuul adan, Science blɔk, bea a wobedzidzi, bea a akyerɛkyerɛfo bɛtsena na bea a kyerɛkyerɛnyipanyin so bɛtsena. Wowiei iyinom nyinaa wɔ Fankwa 1960 mu. +Mfantsiman Girls’ mpanyimfo nsɔwdo skuul edzi mfe 62 na iyi nam do ma skuul no hyehɛɛ ndaatwe dwumadzi soronko dze dzii da no. Dwumadzi no hyɛɛ ase wɔ Fankwa 24, 2022 dze kesii Ɔbrɛfɛw 1, 2022. Da a odzikan, Memenda, fankwa 24 2022, anapa ndɔnsuon ber mu no, asuafo, akyerɛkyerɛfo na skuul no mu mpanyimfo nyinaa behyia mu bɛtsentseen hɔn apaw mu. Iyi ekyir no, nyimpakuw bi a wofi Nkran bae bɔkɔr skuul no mu aprɔw hwɛɛ mbrɛ skuul no n’ahosiesie tse. Nokwar, nna ɔyɛ enyikasɛm. +Kwesida ewimber, ndɔnsuon ber mu no, esuaf, akyerɛkyerɛfo na skuul no mu mpanyimfo hyiamu yɛɛ som kɛse dze bue dwumadze n’ano na afei so dze tu dwumadzi no hyɛɛ Nyankopɔn ne nsa. Dwowda no dze, esuafo kɔr skuul dɛ mbrɛ wɔyɛ no ara na n’ewimber ndɔnsuon ber mu no, anokɔnkɔn akensi kɔr do wɔ efeifei ahorow a wɔwɔ skuul no mu no ntamu (inter-houses debate competion) Efiefei kuw ahorow a wɔwɔ skuul hɔ no yɛ esuon na hɔn nye; Engman, Scotten, Chinery, Croffi, Addo, Yeboah, Buttler. Akensi no baa ewiei no, Engman fo na wodzii konyim. Abɔdze mu nyansapɛ na nkontaabu ho akensi so kɔr do wɔ Benada fankwa 27, 2022 ndɔnsuon, mekyerɛ (science and maths quiz). Kuw a odzi kan wɔ dɛm akensi no mu no nye Engman. +Annso hɔ ara, da a ɔtɔ do ebiasa a ɔyɛ Wukuda anapa no, akensi bi wɔato no dzin “STEM project” kɔr do wɔ kuw a meedzikan abɔbɔ do yi hɔn ntamu. Dɛm dwumadzi yi yɛ dwumadzi a ɔma esuafo kwan ma wɔdze hɔn enyi to famu hu ɔhaw a ɔwɔ skuul no mu na wɔpɛ kwan a wɔbɛfa do asɔw ano. Esuafo no dzii dwuma a ɔyɛ nwanwa ara yie. Iyi ekyir no, bɔɔlbɔ na agodzi akensi ahorow kɔr do wɔ skuul no agodzibea hɔ na afei dzaa wɔdze twa tun wɔ Wukuda no nye “candle light possession”. +Yawda anapa ndɔnwɔtwe ber mu no, esuafo, akyerɛkyerɛfo na skuul no mu mpanyimfo nyinara behyiaa mu dze nantsew, ndwom na asaw kyiin Saltpond kurow no mu dze bɔɔ dawur kyerɛɛ kurowmba no faa afe 62 ne ndzii no ho. N’enyimbir ndɔnsuon ber mu no, skuul mpanyimfo no yɛɛ dwumadzi bi dze bɔɔ esuafo binom abaw do wɔ hɔn mbɔdzembɔ soronko wɔ adzesua mu, suban pa a wɔada no edzi na akwan ahorow pii do. +Fankwa 30, 2022, Fida anapa ndɔnkron, wɔyɛɛ dwumadzi bi a ɔato no dzin “Founders day”. Dwuamadzi yi yɛ dwumadzi a nna no hia ara yie wɔ afe dzi no mu na ɔyɛ nkaa da dze ma Ɔsagyefo Dr. Kwame Nkrumaha, Ghana manpanyin a odzikan wɔ Ghana abakɔsɛm mu dɛ onyaa dɛm tsirmupɔw soronko yi dze pagyaw “Mfantseman Girls” a nna nkaa no wɔfrɛ Saltpond mbasiafo skuul no sii hɔ. No dɛm ntsi, wɔdze Ɔsagyefo Dr. Kwame Nkrumah no mfonyi yɛɛ ohonyi dze yɛɛ no nkaa. Etsitsir a wɔdze hɔn enyimyam bɛtaa dwumadzi yi ekyir ma wɔpaa ohonyi no ho tam nye; Owura Kwamena Duncan, Finimfin Mantɔw ɔsoafo dadaw, Owura Abdul Malik Kweku Baako, Ghana nsɛnkyerɛnyi (Editor-in-chief , new crusading quide), Okunyin Dan Darko (Gordern College) MOGA fo na pii wɔkeka ho. Iyi ekyir no, dodowara a woeedzikan agye ntsetsee wɔ skuul yi mu a wɔfrɛ hɔn “MOGA” na ndɛ hɔn mu pii noara enya beebi pa egyina wɔ abrabɔ mu kɔr esuafo no nkyɛ nye hɔn nya nkitsaho faa edzesua na ndzɛmba ahorow pii ho. Dzin a wɔdze too dwumadzi yi do nye “career quidance seminar”. +Memenda, Ɔbɛsɛ ne da a odzi kan no, guabɔ kɛse kɔr do wɔ skuul hɔ. Ansaana guabɔ no robɔko do no, woyii ndzɛmba ahorow a esuafo no ayɛ no pii edzi. Bi yɛ ntar, mfonyi, kɔnmuadze na ansakɔnadze a wɔdze ahwendze ayɛ, na pii a ɔkeka ho. +Etsitsir pii na wɔtoo nsa frɛɛ hɔn ma wɔdze hɔn enyimyam bɛtaa dwumadzi yi ekyir. Hɔn mu bi nye Okunyin Anna Ewusi Mensah, guamutsenanyi, Ɔbemfo Nana Ama Brown Klutse, ɔkasa a wɔtoo nsa frɛɛ no a no so wiei skuul wɔ Mfantsiman Girls’, Kenneth Kelly Essuman, aban ananmusinyi a ɔwɔ Mfantseman Mansin no mu, Akyerɛkyerɛfo na akyerɛkyerɛfo mpanyimfo a woeedzikan asom wɔ Mfantsiman Girls’ pɛn, na akyerɛkyerɛfo mpanyimfo a woeedzikan ahwɛ skuul yi do pɛn, MOGA panyin a ɔda hɛn ano, akyerɛkyerɛfo mpanyimfo a wɔdeda mpanyimfo nsɔwdo skuul ahorow ano wɔ Finimfin Mantɔw mu, awofo na pii a wɔkeka ho. Dodowara na wonya akwangya dze hɔn anomunsɛm too gua. Bi yɛ afotu na nkuranhyɛsɛm ma esuafo a efei na wɔreba na bi so yɛ mboa a binom susui dɛ wɔdze bɛba abɔboa skuul no ma oetu mpɔn. +Kyerɛkyerɛnyipanyin a ɔda Mfantsiman Girls’ ano dze ne nsɛm too gua na ɔda abasobɔdze ahorow a skuul no agye wɔ akensi ahorow pii mu na mbɔdzembɔ a skuul no gudo robɔ. Ɔdze ne nsɛm reba ewiei no, ɔtotɔɔ serɛɛ awofo na mpanyimfo a woeehyia mu wɔ hɔ dɛ, wɔmbɛyɛ skuul no mboa ma skuul no nkɔ do ara ntu mpɔn. Dwumadzi ahorow na ɔkɔr do da no. Binom ka awensɛm dze bɔɔ ɔkasafo no nsabran. Skuul no ne kadɛt nso dzii dwuma a nna ��yɛ nwanwa na ɔyɛ eyika so. Skuul no ne mpanyimfo bɔɔ esuafo no bi abaw do wɔ mbɔdzembɔ soronko a wɔabɔ no wɔ hɔn adzesua mu. Abasobɔdze no bi so kɔr ma akyerɛkyerɛfo; dza a woedzi kan akeyrɛ adze wɔ skuul no mu pɛn na ma wogudo ara ridzi hɔn dwuma dɛ akyerɛkyerɛfo wɔ skuul no mu. MOGA 97 kuw no dzi enyigye na ɔdɔ kyɛɛ hɔn akyerɛkyerɛfo a wɔkyerɛɛ hɔn adze ber nna wɔwɔ skuul dɛ esuafo. +Dwumadzi no baa ewiei wɔ kwesida, Ɔbrɛfɛw 2, 2022. Esuafo, akyerɛkyerɛfo, skuul mpanyimfo, MOGA, dowdowara wɔtoo nsa frɛɛ hɔn na pii a wɔkeka ho dzii ehyia yɛ ndaase som kɛse dze daa Nyankopɔn ase wɔ ne bambɔ wɔ ndaawɔtwe mu no nyinara. +",6564,Latn,Fanti,fat +akannews,"Gyahyehyew yɛ atoyerɛnkyɛm a n’ano yɛ dzen yɛ hyew a nyimpa ndzeyɛɛ ahorow dze ba. Ɔyɛ ber a gyaframee tserɛw yɛ gyatanaa anaa gya kɛse na ɔhyehyew egyapadze na ɔsɛɛ no korakoraa. Ɔtɔ fa bi mpo a, gyahyehyew tum si ma ɔhyew nyimpa dwɛɛ dɛ adze bi. Ɔyɛ gya a ano yɛ dzen a ɔtɔ beebi tse dɛ fie, edwuma mu, skuul, guadzibea, haban mu na mbeambea ahorow pii a ɔkeka ho a ɔnam do ma yetum hwer tsitsir nyimpa na egyapadze ahorow pii. Sɛ iyi si a, ɔdze ɔhaw na kɛdaannda na ɔdze brɛ ankorankor na ɔman no. Yennkotum atsena hɔ dɛ ankorankor, ebusua na ɔman na yeebu hɛn enyi egu gyahyehyew ho nsɛnsɛm do. Ɔyɛ adze bi a oridzi hɛn nya na ɔsɛ dɛ yɛpɛ kwan pa a ɔbɔboa ma yeetum esiw ano. +Gyahyehyew a mereka ho asɛm yi, Ghana ha no, no dodowara si wɔ amamfo hɔn efiefi na hɔn edwuma mu. Sɛ yɛdze mbeambea yinom si nkyɛn a, bea a gyahyehyew taa si kɛse kɛse wɔ Ghana ha kor so nye guadzibea. Ɔreyɛ ayɛ dɛ, afe biara no, gya tɔ hɛn guadzibea ahorow no mu. Sɛ annyɛ gua kɛse a, kakraba a. Iyi yɛ adze a oridzi hɛn nya yie dɛ ɔman a otwar dɛ ankorankor, ndwumakuw a wɔhyɛ aban ase na dza wɔnnhyɛ aban ase nyinara dze hɔnho gye mu siw ano korakoraa ma eguadzifo nya hɔn ahotɔ. Sɛ yɛhwɛ Ghanaman yi a, ɔwɔ gyahyehyew ho abakɔsɛm ahorow a ber a yɛdze ano bɔbɔ do biara no, ɔdze yaw na awerɛhow gya amamfo. Yɛnhwɛ dɛm guadzibea a gyahyehyew abakɔsɛm yi mu bi. +Ebɔbira 4, 2015 mu no, gya kɛse bi tɔɔ Takoradze gua kɛse ne fa bi ma egyapadze ahorow a ɔsɛe dze, ɔsɛ w’enyi. Gya no hyɛɛ ase Memenda na ɔdzɛwee araa n’adzekyee ansaana Odumgya Edwumayɛkuw rutum etu ase. Ansaana afe 2015 dze no ribesi no, nna kɛse bi esi wɔ gua no mu dadaw wɔ afe 2007 mu a, nna n’ano yɛ nyan ankasa ankasa. +Ɔberɛfɛw 26, 2022 mu no, gya kɛse bi tɔɔ China Mɔɔlo a ɔwɔ Weija- Nkran. Mɔɔlo yɛ abaefor guadzibea a wɔtontɔn ndzɛmba ahorow wɔ hɔ tse dɛ guadzibea ahorow a yɛwɔ no. Abaefor guadzibea yi ka abaefor guadzibea a ɔso ankasa wɔ Ghana no mu bi. Gya no hyeew hɔn adan akɛse a wɔkora hɔn ndzɛmba ahorow wɔ mu no na ɔdze kaw kɛse bɔsoaa edwumakuw no a nna ɔnnyɛ asɛm kakraba. +Ne ndaansa, Ɔberɛfɛw 29, 2022 mu no, guadzibea gyahyehyew bi sii. Osii wɔ Kantamanto gua kɛse no mu wɔ Nkran Kurowpɔn Mantɔw mu. Dza ɔdze gya no bae dze, bɛpem ndɛ, mpanyimfo mmfaa mmbɔtoo gua. Bɔhwɛɛadzefo kyerɛ a, gya no hyeew nkorɔfo hɔn fiadze nkorkor duenum (15). Iyi mu no, egyapadze a ɔsom bo yie na amamfo hweree a nna ɔyɛ awerɛhowsɛm. +Kwakwar 23, 2023 mu no, guadzibea gyahyehyew bi so sii wɔ Timber Markert a ɔno so wɔ Nkran. Ghana Odumgya Edwumayɛkuw no kyerɛ a, gya no hyɛɛ ase ewiaber dɔnkor na ɔsɔe sɔe hyeew nkorɔfo hɔn egyapadze ahorow a ɔkekae kɔr sidi ɔpepem na n’ekyir. Gyahyehyew no mu no, nkorɔfo hɔn ntaabow dan a wɔdze bi ayɛ fiadze na bea a wɔda no no mu aha ebiasa (300) na ɔhyewee a nna ɔnnyɛ asɛm kakraba. +Dza otwa tun a mebɛka ho asɛm yi yɛ dza osii Kumase Kegyetsia gua kɛse no mu no. Osii Ebɔw 15, 2023. Sen bi a nna ɔregye ehin wɔ sohyial midia prama ahorow do no, nna Kumase Kegyetsia gua fofor kɛse no rehyew ma gyaframee bi a ɔdze wusiw kumɔɔ nam agye gua no abɔ do a, nna amamfo nson gu gya mu a ɔnnyɛ asɛm kakraba. Bɛpem ndɛ, dza ɔdze gya no bae no dze, Odumgya Edwumayɛkuw no mmfaa mmbɔtoo gua. Megye dzi dɛ mber pa mu no, wɔdze bɔto gua ma amamfo ada hɔnho do. +Guadzibea gyahyehyew a esi wɔ Ghanaman yi mu no dɔɔ so. Dza makasa afa ho yi yɛ no mu enum pɛr. Asɛmbisa nye dɛ, aso ebɛnadze na otwar dɛ aban no na ankorankor yɛ dze siw atoyerɛnkyɛm a ɔtse dɛm yi ano ma adzetɔnfo na guadzifo nya hɔn ahotɔ? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn sohyial midia prama ahorow no do. +",3535,Latn,Fanti,fat +akannews,"Tɛlɛbihyɛn tow no ntuae yɛ asɛm bi a ada nkorɔfo ano akyɛr yie papaapa. Ɔmmfa ho tow ahorow a Ghanafo tua, ndzɛmba kor na ebien bi ntsi, Ghanafo mmpɛ dɛ wɔtse tɛlɛbihyen tow yi nka korakoraa. Tɛlɛbihyɛn tow no, tow a Asoɛe a wɔhwɛ Tɛlɛbihyen na Kasafir Nsɛnsɛm do da ano no yɛ tow a aban dze bɔbɔɔ adze dɛ ɔmbɔboa tɛlɛbihyen edwuma no ama woeetum eeyi ndzɛmba apapa wɔ hɛn tɛlɛbihyen do no yɛ adze bi a atɔ nsu mu korakoraa. +Ɔhaw a ɔwɔ tɛlɛbihyen tow yi no ntuae ho no nye dɛ, Ghanafo dodowara mmpɛ dɛ wotua osiandɛ wɔkyerɛ a, wotua mpo a, Ghana tɛlɛbihyen ahorow no nnyi ndzɛmba papa biara. Ɔbɛ no dɛm a, wobu no dɛ wonnya mfaso wɔ hɔn sika do anaa wotu hɔn sika gu. Ghanafo binom so kyerɛ a, tɛlɛbihyen tow ne ngyegyee yɛ adze bi a etwa mu kɛpem dɛ, ndɛ mber yi a yɛwɔ abaɛfor wiadze mu no, sɛ epɛ w’adze papa bi ahwɛ a, dza ohia ara nye dɛ ewɔ wo ntanɛtse. Iyi ama wonnhu mfaso biara a ɔwɔ tɛlɛbihyen tow no no ntuae ho. +Tow no a Ghanafo dodowara ayɛ hɔn adwen dɛ wonnkotua no yɛ adze bi a ɔmmboa Ghana tɛlɛbihyen edwumakuw no ne nyinii, nkankan GBC a wɔyɛ ɔman nankasa ne kasafir na tɛlɛbihyen baatan no. GBC gyina hɔ ma Ghana tɛlɛbihyen na kasafir edwumakuw baatan. Hɔn na Ghana tɛlɛbihyen na kasafir ahorow nyinara hwɛ hɔn. Nkaabɔ kyerɛ a, tɛlɛbihyen na kasafir edwumakuw binom atsew hɔn edwumayɛfo na hɔn dwumadzi ahorow woyi no tɛlɛbihyen do no do ɔnam tow no no ntuae a Ghanafo nye no rotwe no tann no ntsi. +Ɔnam dɛ Ghanafo dodowara mmpɛ tow no no ntuae ntsi, GBCfo nam akwan ahorow do robɔ dawur dɛ amamfo ntua. Nkorɔfo ayɛ hɔn adwen dɛ wonnkotua no ntsi, asoɛe no reserɛ aban dɛ ɔnhyɛ tɛlɛbihyen tow ne ngyegyee mbra no mu kena ama nkorɔfo eetua. +Aban gye dza nkorɔfo rekeka fa ho dɛ ndzɛmba papa biara nnkɔ do wɔ tɛlɛbihyen do no to mu. Ɔnam ma ɔnye tɛlɛbihyen ahorow a ɔwɔ ɔman no mu no rohwehwɛ kwan a wɔbɛfa do eyi ndzɛmba apapa a Ghanafo enyi bɛgye ho. Bɔɔlbɔ akansi ahorow, sen ahorow, ndwom dwumadzi ahorow na enyigyesɛm ahorow na ogu akwan mu a aban rohwɛ dɛ ɔbɛma ho kwan ma tɛlɛbihyen ahorow no eyi ama nkorɔfo eetua tow no. Ɔnam do ma GTV Sports+, bɔɔlbɔ tɛlɛbihyen a ɔhyɛ GTV ase ahyɛ ase riyi Ebibiman bɔɔlbɔ akansi ahorow. Dwumadzi ahorow na tɛlɛbihyen nkaa no so ahyɛ ase riyi a ɔkyerɛ mbrɛ tɛlɛbihyen ahorow yi ayɛ krado dɛ wobeyi ndzɛmba a Ghanafo dodowara pɛ. +Dɛ mbrɛ anokɔnkɔn ahorow kɔ do wɔ tɛlɛbihyen tow no ntuae ho no, amamfo enyi dzi ekyir dɛ aban no, ankorankor na tɛlɛbihyen na kasafir edwumakuw ahorow bɔhwehwɛ nyiano mapa ama ɔhaw yi. Dɛ mbrɛ tow no ntuae yɛ ɔmamba biara n’asɛdze no, Ghanafo ayɛ krado dɛ wobotua sɛ wohu dɛ tɛlɛbihyen ahorow no reyɛ dza wɔpɛ a. Sɛ dɛm ennsi a, tɛlɛbihyen tow no bɔkɔ do ayɛ tow a Ghanafo dodowara mmpɛ dɛ wɔtse ne nka mpo. +",2698,Latn,Fanti,fat +akannews,"Akan kasa yɛ kasa a ɔka Kwa kasa ebusuakuw no ho. Kasahorow a ɔhyɛ kasa yi ase no bi nye Esuantse Twi, Mfantse, Akuapem Twi, Bono, Sewhwi, Wassa, Ahanta, Nzema na dza wɔkeka ho. Ɔyɛ kasa bi a abɔ apetse wɔ hɛn man yi ne beebiara. Iyi ama dodowara na wotum ka kasa no; annyɛ koraa no, nyimpa kor bi botum aka ne nkasafua kor anaa ebien bi. +Afe 2021 Ghana Nyimpa na Adan Nkanee ho nhwehwɛmu a “statista.com” dze bɔtoo gua no kyerɛ a, Akanfo yɛ ɔha nkyɛmu eduanan enum ekyirpɔw esuon (45.7%). Iyi kyerɛ dɛ, Akanfo nkotsee a wɔwɔ Ghana no rekeka akɔ Ghana ne nkyɛmu pɛpɛɛpɛr. Nhwehwɛmu no san kyerɛ a, Ghanafo a wɔdze Akan kasa dzi dwuma, anaa wɔka kasa no yɛ bɛyɛ ɔha nkyɛmu eduowɔtwe (80%). Nna tserɛ, Ghana kasa biara nnyi hɔ a ɔbɛn Akan kasa no. +Sɛ ɔba no akyerɛw mu a, Akan kasa no dzi mu yie. Dɛm ntsi, wosua kasa no wɔ mangow kor dze kesi suapɔn. Kasa no wɔ akyerɛwamba eduonu ebiasa. No mu mbawor anaa ndze ngyegyee yɛ esuon [a, e, ɛ, i, o, ɔ, u]. Ngyegyee mu no, ɔyɛ akron. Iyi yɛ ber a /a/ ma hɛn ngyegyee ebien; /a/ na /æ/. Bawor ngyegyee /o/ so ma hɛn ngyegyee ebien. Iyi nye nankasa no ho /o/ na /ʊ/. Akan akyerɛwamba no, no mu duesia na ɔyɛ nkonsonantse anaa anomu ngyegyee. Iyi nye [b, d, f, g, h, k, (l), m, n, p, r, s, t, w, y, (z)]. Medze /l/ hyɛɛ adaka () mu osiandɛ ber biara a ibohu wɔ Akan kasa mu no, nkankan Mfantse mu no, ɔkyerɛ dɛ dɛm kasafua no yɛ ɔfɛm kasafua. Mfatoho: bɔɔl, skuul, lɔre, ludu, na dza ɔkeka ho. Bio, medze /z/ hyɛɛ adaka mu osiandɛ ɔyɛ akyerɛwba bi a onntum nngyina no ho do wɔ Akan kasa mu; kye dɛ ɔyɛ anomu ngyegyee nta na ɔdze no ho abata /d/ ma ɔyɛ /dz/. Ɔno mpo no, Mfantse kasa mu nko na otum dzi dwuma dɛm. +Ɔhaw a ɔwɔ kasa no ne nkyerɛwee ho no nye dɛ, nyimpa dodowara a wɔdze dzi dwuma wɔ sohyial midia prama ahorow do no mmfa nndzi dwuma yie. Wɔrekyerɛw a, wɔnnkyerɛw no yie. Iyi ama wɔdze ahyɛnsewdze ahorow binom na wɔdze gyina hɔ ma dɛm akyerɛwamba yi a ɔnnkɔ yie mma kasa no. Mpɛn pii no, ɔyɛ akyerɛwamba “ɛ” na “ɔ” na nkorɔfo nnkyerɛw no yie. Wɔdze ahyɛnsewdze ahorow bi tse dɛ “), c, ],}” dze gyina hɔ ma “ɔ”. Wɔsan dze ahyɛnsewdze ahorow bi tse dɛ “3,e, £,€” na dza ɔkeka ho dze gyina hɔ ma “ɛ”. Iyi ma kasa no no mpontui ka ekyir. +Dza otwa nson mu kɛse kɛse nye hɛn ɔman ne tɛlɛbihyen ahorow a wɔyɛ mfom a ɔtse dɛm wɔ hɔn akyerɛw mu ber a wɔdze kasa no dzi dwuma no. Tɛlɛbihyɛn edwumayɛfo yi kyerɛw no dza wɔpɛ biara dze to gua sɛɛ kasa no ber a nkyɛ wobotum ekohu obi a ɔakwadar kasa no mu ma ɔaboa hɔn. Ɔba no dɛm a, dɛ mbrɛ dodowara hɔn nyimdzee wɔ hɛn kasaa no ho w�� famu ntsi, wonnhu mfom a ɔwɔ ho na wɔgye bɔ hɔn do mpo dɛ woetum dze hɛn kasaa no edzi dwuma. +Nhwehwɛmu kakra a akannews.com ɔkyerɛwfo Ebenezer Kobinah Offen yɛe faa ɔhaw yi ho no kyerɛ a, amamfo yɛ mfom a ɔtse dɛm wɔ sohyial midia prama ahorow do ber a wɔrekyerɛw kasa no osiandɛ, wonnyi abaɛfor kyerɛwpon a Akan akyerɛwamba yi wɔ do. Binom so kyerɛ a, wɔwɔ kyerɛwpon no bi dze, naaso no dwumadzi yɛ hɔn akwadwer. +Ɔnam dɛm nhwehwɛmu yi do ntsi, akannews.com na Bolingo Consultfo agye ato hɛnho do dɛ yɛbɔboa abɔ kasa no ho dawur etu no dwumadzi mpon wɔ sohyial midia prama do. Dɛm ntsi, yɛayɛ nhwehwɛmu ehu dɛ, abaɛfor kyerɛwpon ahorow a Akan kasa akyerɛwamba yi wɔ do no bi nye: +a. Google keyboard +b. Kasahorow +d. Microsoft Swiftkey +e. African keyboard +ɛ. Phonetics keyboard +f. IPA keyboard +h. Ghana keyboard +i. Akan keyboard +Ibenya dɛm abaɛfor kyerɛwpon yi bi wɔ “Google Play store”, “Apple Store” na abaɛfor fiadze ahorow a ɔkeka ho. Bolingo Consultfo na akannews.com akyerɛwfo se, “Sɛ erekyerɛw dze a, kyerɛw no yie”. +",3552,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mperwa nyinsen yɛ adze bi a oridzi ɔnam no nya na mpo wiadze afɛndzanan nyinara. Mperwa nyinsen gudo rokɔ sor no na no ho nsunsuando so ara na ɔrokɔ sor no. Nsunsuando a mperwa nyinsen dze ba no mu bi na odzidzi do yi. +Odzikan, mperwa nyinsen dze owu ba. Mbasiafo dowdow oedzi mfe du (10) dze kesi du-akron (19) a wɔahwer hɔn nkwa pii noara fi mperwa nyinsen. Mpɛn pii no, sɛ wonyinsen na sɛ wɔmmpɛ dɛ wɔbɔwoo a, dza ɔba hɔn adwen mu ara nye dɛ ɔbɛpɛ kwan eyi nyensen no efi hɔ. Wotum dze hɔn adwen keka ndur bɔ mu fa a wɔdwen ho nsunsuando wɔ hɔn apɔwmudzen ho. Ndur a wɔfa dɛ wɔdze riyi nyinsen no efi hɔ no tum sɛe hɔn yemu ndzɛmba na iyi tum ma hɔn mu dodowara fa mu hwer hɔn nkwa. Binom so tum kora yefun no do na sɛ ber so ma ɔrowɔwo a nna ayɛ asɛm, Ɔnam dɛ wonnyinii na hɔn pa nnyinii ntsi, wotum fa mu hwer hɔn nkwa ber a wɔreper dɛ wɔbɛkyem awo no. +Mperwa nyinsen tum ma mbaa hɔn kankɔ ho nsɛm tɔ sin wɔ kurow, efiefie na ɔman mu. Sɛ mperwa nyinsen ba a, basia no na ɔtse ho yaw. Ɔnam fɛr na eyito ntsi, sɛ basia a ɔkɔ skuul na onndur ber a ɔsɛ dɛ ɔfa yefun fa yefun a, dza osi ara nye dɛ obegyaa skuul akɛtsena fie. Binom mpo nnya kun na iyi ma wohyia ɔhaw wɔ hɔn bosoom akron akwantu no mu a wonnkotum dze akɔ skuul. Sɛ iyi si a, aso nnyɛ basia no ne daakye na ho atɔ kyema yi a? Hmmm! Dɛ basia no efi skuul mu no nktsee da no edzi pefee dɛ ne daakye ara na ɔrohwer no no. +Mperwa nyinsen dze abrabɔ mu ahokyer pii noara brɛ awofo binom. Sɛ basia kɛfa mperwa nyinsen ba a, awofo no na wotua ho kaw nkankanara nye aber a basia no ennya kun. Kaw no nyinara bɛda awofo no do osiandɛ dɛ basia no nnyɛ edwuma a obotum ahwɛ no ho. +Dza basia no bedzi, bɔnom, dza a ɔbɛhyɛ na mpo asopitsi a ɔbɔkɔ kɛpem ber a ɔbɔsoeɛ asomdwe mu no nyinara da awofo no do. Sɛ ɔba no dɛ awofo no nnkitsa edwuma papa a ɔbɔboa ma woetum ahwɛ basia no a nna akɛyɛ ahokyer ama hɔn. Binom mpo tum pa abaw gyaa basia no n’abrabɔ ma no. +Kwan a yɛbɛfa do asɔw mperwa nyinsen ano. +Sɛ yɛannhwɛ ensniw mperwa nyinsen ano a, no ho nsunsuando bɛmen hɛn. Akwan horow pii na yebotum afa do esiw mperwa nyinsen a oridzi hɛn nya no ano. +Odzikan, otwar dɛ awofo yɛ hɔn asɛdze dɛ mbrɛ ɔsɛ fata. Ho behia dɛ awofo bɔbɔ hɔn mbɔdzen ayɛ dza wobotum biara ayɛ hɔn mbofra ehiadze ama hɔn dze abɔ hɔnho ban efi tsebea biara a ɔbɛhyɛ hɔn ma wɔakɔhwehwɛ biribi efi mbanyin nkyɛn. Nnyɛ iyi nkotsee, ɔsɛ dɛ awofo yɛ hɔn afamudze ma hɔn enyi kɔ hɔn mba ho, tsitsiriw mbaa na wɔama hɔn ntsetsee papa a obiara nnkotum asesa hɔn adwen. +Ɔtɔdo bio nye dɛ aban, akyerɛkyerɛfo, ankorankor, edzibewdzifo na som ahorow mu mpanyimfo bɔboa ama mbasia nkyerɛkyerɛ afa ndzɛmba a ɔdze mperwa nyinsen ba ho. Iyi bɛma mbasiafo enya nyimdzee a ɔbɛma wɔada hɔnho do na iyi bɔboa hɔn ma wɔayɛ ahwɛyie ama mperwa nyinsen annsɛe hɔn daakye. +Kwan kor so a yɛbɛfa do esiw mperwa nyinsen ano nye dɛ yɛbɛkyerɛkyerɛ mbasiafo ma woetum eyi suban bɔn bi tse enyiber akwa efi hɔn abrabɔ mu. Ɔwɔ dɛ yɛkyerɛkyerɛ hɔn ma wohu hia a ohia dɛ hɔn enyi bɔsɔ dza a hɔn awofo dze bɛma hɔn anaa dza wɔwɔ biara a ho nnkehia dɛ hɔn enyi bɛber dza obi wɔ. +Kwan a yɛbɛfa do esiw mperwa nyinsen ano no nnyɛ nyimpa kortsee n’asɛdze. Ɔyɛ ɔman, ebusua, akyerɛkyerɛfo, awofo na ankorankor nyinara asɛdze na sɛ yɛbomu yɛ a, yebenya ho nsunsuando pa na ama hɛn mba baa hɔn enyidoadzehun aba mu. +",3298,Latn,Fanti,fat +akannews,"Hogbetsotso afahyɛ yɛ afahyɛ a hɔn a wɔwɔ Fraw Mantɔw mu, mekyerɛ Ewefo na wodzi. Wodzi afahyɛ yi dze kaa ber a Anlofo guanee wɔ Notsie fii ɔhen anaa kandzinyi a ne dzin dze Togbui Agorkoli n’ahendzi ho ɔnam kwan a ɔfaa do dzii hɔn do wɔ afe ahaanan (400years) n’ekyir no. +Anlofo edzi Hogbetsotso afahyɛ yi mpɛm pii na ne mpɛn a ɔtɔdo eduosia na mpanyim edzi no ndɛ, Ɔbrɛfɛw 5, 2022 dze ayɛ akaa da ama mfe eduosia ekyir a wɔhyɛɛ ase dɛ woridzi afahyɛ yi ber a woguanee no. Guabɔ kɛsenara na mpanyimfo hyehyɛɛ dze dzii afahyɛ no. +Tsir asɛm a mpamyinfo dze too afe eduosia afahyɛ no do dzii na wɔkasaa faa ho nye dɛ, “Yebenya nkabɔmu dze aper mpontu dze aboa ma hɛn amambra na amandze ada nsew dze agyaa nkyrimba”. +Guabɔ no ase no, Mantɔw ahorow no mu ahemfo noara pii na wotsietsiaa hɔn ahembaa mu dze hɔn enyimyam kɛtaa Anlo hen, Awomefia Togbui Sri a ɔtɔdo ebiasa (II) n’ekyir. Ahemfo no mu bi nye Esuantse Mantɔw mu ɔhen, Nana Osie Tutu Ababio, Etsifi Mantɔw mu ahemfo, Ga Mantse hen, Daasebrɛ Ekuamoah Agyapong a ɔtɔdo ebien (II), Kwahu manhen, na pii a wɔkeka ho . +Ɔmanpanyin Nana Addo Dankwa Akuffo Addo, Manpanyin n’abedzi ekyir, Okunyin Bawumia, Owura Kojo Oppong Nkrumah na mpanyimfo pii na hɔn so dze hɔn enyimyam kɛtaa dwumadzi no ekyir. adwontofo pii a wofi Fraw Mantɔw mu na etsitsir pii a wofii mbeambea dze hɔn mboa bɛtaa dwumadzi no ekyir. +",1356,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sa kɛse bi eyi ne tsir wɔ Sudan ma adagyer nnyi po do. Sa yi hyɛɛ ase nnyɛ ndɛ; akyɛr yie eso ɔman no nntumii nnsiiw ano ama ɔman no nye asomdwee ntamu atwe korakoraa. Ekuwekuw ebien a sa no gyina hɔn do nye Sudan Aporisifo na Nsordaafo a wɔnnhyɛ aban ase na wɔdze hɔn pɛ yɛ dza wɔpɛ biara no. Dza ɔnam do ma bambɔ edwumakuw ebien yi roko no nye dɛ, hɔn mu biara reper ɔman no n’akodze ahorow no nhwɛe do. Ɔnam iyi do ma afanu no robɔ hɔnho hɔnho sombo dɛ prɔwee, kankan na nyimpa ne kyɛpɛn ne nsɛe ahyɛ hɔnho hɔnho ma. +Binom so kyerɛ a, sa no ne farbaa nnyɛ dɛm bi. Dza wɔrekyerɛ nye dɛ, ɔyɛ Amereka na Rɔhyeaman no na hɔn nsa hyɛ ko yi ase. Amereka na Rɔhyeaman no yɛ amanaman ebien bi a wɔnnhyɛ da ara nnka. Wɔkyerɛ a, Suadanman no pɛ dɛ ɔma Rɔhyea aban kwan ma obesi Nsudo Bambɔfo hɔn asoɛe wɔ Bosompo Kɔkɔɔ do na Amereka aban so mma ho kwan dɛ Rɔhyeaman no nnsi asoɛe a ɔtse dɛm. Ɔnam iyi do ntsi, basabasayɛ kɛse bi eyi ne tsir wɔ Sudan a nyimpa, ndzɛmba na egyapadze ahorow asɛɛsɛɛ. +Nkaabɔ kyerɛ a, ko no hyɛɛ ase afe 2019 ber a nsordaafo tuu ɔmanpayin Omar al – Bashir fii adze do no. Fitsi dɛm mber no, aban fofor aba dze, naaso aperaper nko na ɔkɔ do wɔ ɔman no mu wɔ onyia otwar dɛ ɔhwɛ bambɔfo do no. +Aporisifo a wɔhyɛ Asoɛe a wɔhwɛ Suadanman no mu nsɛnsɛm do no abɔ nsordaafo a wɔnnhyɛ aban ase no dɛ wɔyɛ bambɔfo bi a wɔnnhyɛ aban no ase na wɔmmfa ɔman no ne mbra nndzi dwuma na ɔnam dɛm ntsi, wokunkum nyimpa na wɔtseetsee binom so. Nsordaafo a wɔnnhyɛ aban ase yi so kyerɛ a, prɔwee na kankan ahyɛ aporisifo ma ntsi dza otwar dɛ wɔyɛ no, wɔnnyɛ ntsi dɛm dza, wɔdze mbra bɛhyɛ hɔnankasa hɔn nsa abɔ amamfo ho ban. +Bea a basabasayɛ yi rokɔ do kɛsenara nye ɔman no kurowpɔn Khatoum. Nyimpa dodowara na woewuwu ɔnam basabasayɛ no ntsi. Wimuhɛn ahorow a ɔwɔ kurowpɔn no mu no, ɔnam basabasayɛ no ntsi, wɔahyehyew faara. Afei so, woesiw amamfo kwan dɛ mma wɔnnkɔ beebiara; dɛ obi befi Sudan akɔ ɔman fofor mu no dze, akwanya nnyi hɔ dɛm bio. Ɔnam dɛm ma nsɛmbɔn a ano yɛ dzen ankasa na ɔrokɔ do wɔ Suadanman no mu. Mbɔndarto, atseetsee nye dza ɔkeka ho agye ɔman no abɔ do. +Wiadze Asomdwee Kuw Baatan no aba mu na ɔafrɛ ɔman no ne mpanyimfo dɛ wɔnhwɛ nsiesie asɛm no ma asomdwee mfa ne tam pa mfura. Ɔnam iyi do ma wɔapaw nsordaafo ahorow dɛ wɔnkɔhwɛ nsiesie asɛm no ma asomdwee mbra. Erobɔ mpaa a, na akaa Suadanman no. +",2331,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nkan no ndzɛmba a nkyɛ yenya ahoɔdzen a ɔsom bo papaapa wɔ mu nye mframa , nsu ,ndua na biriw. Dɛm ndzɛmba yi na nkan no enyibuei reba wiadze no, wɔdze yɛɛ mfirdwuma ahorow no nyinara. Wɔdze boae ma ekuadwuma na mfir a wɔdze yɛ atam na abaɛfor ndzɛmba kɔr do yie. +Ndɛ mber yi ndzɛmba a yenya ahoɔdzen fi mu nye nsu, biriw , fango, gas na uranium. Mfe eduosia ntamu yi, dza ɔayɛ ehiadze ama nyimpa papaapa nye famu ngo. Dɛm mber yi ara so mu no, ahoɔdzen a yenya fi enyinam-nkandzea mu no akɔ sor papaapa. Dza yehu nye dɛ, biriw, famu ngo na gaas botum asa daakye osiandɛ ɔyɛ adze a sɛ yɛkɔ do dze dzi dwuma a, n’ase botum etu. Mbom sɛ yɛhwɛ hɛn esuesu yie a, ɔno enyinam-kandzea ahoɔdzen ase runntu da , osiandɛ yenya no wɔ nsu mu. +Enyinam ahoɔdzen a yenya no nsu mu no wɔfrɛ no enyinam-kandzea ahoɔdzen. Dza yenya fi nsu a wɔadan no ehubɔhubɔw no wɔfrɛ no thermal enyinam ahoɔdzen, na dza wonya fi ndzɛmba a wɔdze yɛ akodze mu no wɔfrɛ no geothermal enyinam ahoɔdzen. +Ansaana obi botum atwe enyinam-nkandzea ahoɔdzen efi nsu mu no ɔwɔ dɛ onya ndzɛmba bi ana. Ɔwɔ dɛ onya nsutir bi anaa beebi a wɔrebɛyɛ nkandzea dwuma no yɛ beebi a, nsu tɔ kɛse aber biara wɔ afe no nyinara mu. Obotum so ayɛ beebi a, esunsuan pii wɔ na ɔbɛn ama woenya nsu dze ayɛ edwuma no. Nsutsir no hia dɛ wobenya no beebi a ɔwɔ sor kakra a, obotum esian. +Nsu no duadua ndzɛmba askɛse bi a akwan deda mu dɛ dorobɛn mu, dze ahoɔdzen kɛse sian. Iyinom so gugu mfir bi do ma otwuw na wɔdze gu mfir bi do ma otwa no ho. Dɛm ntwaho yi no mu ahoɔdzen na enyinam kandzea no fi mu ba. Wonya no dɛm wie a wɔdze dua nhoma akɛse mu kokɔ mbeambea a wobehia nyinara. +Mfir a wɔdze yɛ enyinam-nkandzea ahoɔdzen ndwuma no bo yɛ dzen dodow. Mpɛn pii no, aban na ndwuma akɛse akɛse a wɔwɔ sika no na wɔbɔ mu yɛ. Ɔtɔfabi so a, aban nkotsee na ɔyɛ. Ɔnam no bo ne dzen dodow no ntsi mpɛn pii no , sɛ aban bi ridzi dɛm dwuma yi a, ɔmmfa adze kortsee nnsi n’enyi do. Ɔhwɛ dɛ obotum enya nsu no bi aboa ekuadwuma na afie so wobotum ebue edwuma bi a wobenya mfaso efi dwumadzi no mu aka ho ansaana wɔayɛ. +",2052,Latn,Fanti,fat +akannews,"Gyabiriw, binom so twa no sin frɛ no ‘biriw’, yɛ adze bi a yenya fi ndua mu. Ɔyɛ adze bi a hɛn nananom hyɛɛ ase dze dzii dwuma nnyɛ ndɛ. Bɛpem ndɛ, gyabiriw yɛ adze bi a ɔmmpa Ghanafo dodowara hɔn gyaadze. Dododara na wonyim gyabiriw ne gyasɔ mfaso, eso sɛ edze gya a yɛdze sɔ no to nkyɛn a, enyimdzefo, tsitsir apɔwmudzen edwumayɛfo ama yehu mfasodze ahorow a ɔwɔ mu. Wɔama yehu dɛ, gyabiriw ho wɔ mfaso wɔ kuayɛ mu, apɔwmudzen mu, hɛn atsenae no mpontui na dza ɔkeka ho mu. Akyerɛw yi bɛda mfaso ahorow a yenya no gyabiriw mu no edzi. +Sɛ yɛba no kuayɛ mu a, mfaso ahorow na gyabiriw nya wɔ do. Enyimdzefo kyerɛ dɛ, otu anhwea a wɔdze dua adze no mpon a ɔboa ma nduadzewa nyin frɔmfrɔm. Wɔdze gyabiriw fa abaɛfor mfir mu ka no hyew na wɔdze fora anhwea mu dze dua adze. Sɛ wɔyɛ no dɛm a, ɔfɔw anhwea no, ɔtwe ahoɔdzen ndur gu mu na ɔko tsia mboabamboaba a wɔwɔ anhwea mu a yɛmmfa hɛn enyi nnhu so wɔ anhwea no mu. Ɔsan so twe mframa a nduadzewa hia no gu anhwea no mu na iyinom nyinara boa ma nduadzewa nyim frɔmfrɔm. +Apɔwmudzen na ahoɔfɛw afamu no, gyabiriw wɔ mfasodze pii. Wɔdze gyabiriw yɛ akatahwen, sedur, semina, nkuto na dza ɔkeka ho. Nkan no, nna mpanyimfo nyam gyabiriw fora borɛdzetsir na wɔdze twutuw se ma ɔyɛ fitaa. Ɔnam dɛ gyabiriw tum tu fi na oku kur ahorow a ɔwɔ se mu no ntsi, sɛ wɔdze yɛ sedur anaa wɔdze twutwuw se a, ɔboa papaapa. Ɔnam do ma ndɛ sedur ahorow a wɔdze gyabiriw yɛ ebu wɔ hɛn man yi mu. Afei so, gyabiriw tum tu ayamuhue ase ntsɛntsɛm. Sɛ wo yamu ruhue wo na sɛ eyam bi dze nsu potɔw na edze nkyen to mu nom a, otu ayamuhue ase ntsɛntsɛm koraa. +Apɔwmudzen edwumayɛfo tum dze sa hɔn a wɔnom ndubabɔn anaa ndubabɔn bi kɔ hɔn mu no yar ma wonya hɔn ahotɔ. Sɛ wɔdze ndur ahorow fora gyabiriw mu a, otu ndubabɔn fi nyimpadua mu ntsɛntsɛm. Sɛ obi nom ndubabɔn bi na sɛ wɔpotow biriw ma no a, ɔhohor onyia no no mbɔgyaa mu ko tsia ndubabɔn no na ɔmma ɔnnhaw onyia no. Sɛ obi nom ndur bi ma ɔbor dza ɔtwar dɛ ɔfa no do a, adatserfo tum potow gyabiriw ma no ma ɔnom tsew ndur dodow a ɔwɔ ne nyimpadua mu no do. +Bio, wɔdze biriw sɔn nsu do so ma ɔyɛ krɔngyenn. Ɔnam dɛ otum tu fi no ntsi, wɔdze fora nsusɔnee mfir mu ma oyiyi mu fi ahorow. Wɔdze yɛ sɔnee a wɔdze sɔn nsu do no a, otum kye fi na ndubabɔn ahorow a ɔwɔ nsu mu no so. Otum so sɔn ndaadzefi a ɔwɔ nsu mu no do ma nsu no enyi tsew krɔngyenn a enom a, asɛm biara nnkɛba ho. +Dɛ mbrɛ hɛn nyinara yenyim no, gyabiriw wɔ edzibannoa ahoɔdzen. Yɛdze gyabiriw sɔ gya noa do edziban dzi. No bo so nnyɛ dzen ntsi, nkorɔfo dodow na wotum tɔ bi dze sɔ gya noa hɔn edziban. Sɛ edze toto fangoo ahorow a wotum dze sɔ gya no tse dɛ gyamframa na kresin ho a, gyabiriw bo nnyɛ dzen korakoraa. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ, bea a awɔw wɔ hɔ papaapa no, sɛ nkorɔfo taa dze biriw sɔ gya a, ɔboa ma wimu yɛ hyew kakra. +Adrɔwee edwumayɛfo dze gyabiriw dzi hɔn dwuma. Ɔnam dɛ gyabiriw yɛ tuntum ntsi, adrɔweefo dze drɔdrɔw hɔn ndzɛmba ahorow na wɔdze twuw adrɔw ahorow ho so ma Ɔyɛ fɛfɛɛfɛw. Wɔdze gyabiriw kyerɛwdua drɔw ndzɛmba na wɔdze fefa do ma ɔyɛ fɛw. Wɔsan dye gyabiriw fora ndur ahorow a wɔdze twuw dan ho no so. Ndur a wɔdze ma tsinhwi yɛ tuntun no so, wɔdze gyabiriw fora ma ɔyɛ yie. +Akyerɛw yi ada mfasodze ahorow a ɔwɔ gyabiriw mu edzi. Apɔwmudzen afamu, edzibannoa mu, adrɔwee edwumayɛ mu, kuayɛ mu, ahoɔfɛw mu na dza ɔkeka ho mu no, gyabiriw dzi mu akotsen yie. Nokwasɛm nye dɛ, gyabiriw ho wɔ mfaso papaapa a ɔdze esuma hɛn. +",3396,Latn,Fanti,fat +akannews,"Esuantse Mantɔw mu eguadzifo nkakɔmukuw bɛyɛ awɔtwe na wɔabɔ kɔkɔ dɛ, wɔbɔtotow hɔn fiadze mu na eso woegyae dɛ wɔbɛkra ndzɛmba aba ɔman Ghana mu na afei wɔatse etua ndawɔtwe ebien dze akyerɛ mbrɛ dollar no n’ahoɔdzen no akɔ sor dze etsia sidi no a wɔdze dzi gua no. Eguadzifo a wɔkra atam na ntar ba ɔman Ghana akyerɛ dɛ, faakor a dollar no nngyina na kɔ araa so na sidi no gudo rokɔ famu no rugu hɔn ndwuma na afei so ɔrehyew hɔn sikabotsen a wɔdze ridzi gua no. +Hɔn a wɔkra ndzɛmba ba ɔman Ghana muno hɔn nkabɔmu kuw a ɔwɔ Kumasi no ne Kyerɛkyerɛwfo panyin n’abedziekyir, Owura Nana Yaw Agyeman dze ato gua dɛ, ekuwekuw ahorow a wɔwɔ no no mu mpanyimfo gudo roboaboa hɔn dɔm ano dze rebɛda ɔyɛkyerɛ edzi wɔ dapɛn a ɔda hɛn enyim no mu. Nsɛm a ɔdze too gua no bi nye dɛ, “Mpɛmpɛmdo yi dze, yegudo robɔ kaw na hɛn guatsir nyinaa so ayɛ basaa. Ndzɛmba no bo a aber biara ɔrokɔ sor no ruku hɛn na ɔreseɛ hɛn sikasɛm. Iyi ntsi yennkotum ntsena hɔ nnyɛ komm ma hɛn guatsir asɛe dɛm ara kwa.” Ɔsanee dze toa do bio dɛ, dapɛn a etwamu mu kɔr no na Ghana eguadzifo nkabɔmu kuw a woetwa no tsia frɛ no GUTA no tsew etua wɔ siantsir kor yi ara ho. +Ne nsɛm mu no, ɔkyerɛ dɛ, etuatsew no kɔr do nda ebien pɛr osiandɛ Aban bɛkaa dɛ ɔdze nhyehyɛɛ bogu akwan do dze aboa hɔn a wɔkra ndzɛmba ba ɔman Ghana mu. Iyi fi hɔ a, ɔsoafo a ɔhwɛ eguadzi na ndwuma nsɛnsɛm do, Owura Micheal Okyere Baafi dze bɔtoo gua dɛ, abosoom ebiasa ntamu no, sika a wɔgye no wɔ bea a wɔdze yi ndzɛmba a wɔakra efi amanɔndzi aba no begyina faakor ma aboa ma nkorɔfo etum akra ndzɛmba. +Bio, ɔnam dɛ eguadzifo pii noara totow hɔn fiadze mu ɔnam tow akɛse a nna worutua nkankanara Adum ma ɔnam do ma etuatsew no bae no ntsi, Owura Micheal Okyere Baafi sanee daa no edzi dɛ, wɔbɔtwe GRAfo hɔn dwumadzi no asensan mber kakra. +Ɔnam dɛ ndzɛmba no bo gudu ara rokɔ sor ntsi,Esuantse Mantɔw mu eguadzi nkabɔmukuw no dze kɔkɔbɔ ato gua dɛ, wɔrebɛtsew etua ndaawɔtwe ebien. +",1926,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sɛ yɛhwɛ ɔman Ghana mu a, gyahyehyew ahorow pii na oesisi na ogu do araa risisi. Iyinom dze nsunsuando pii aberɛ ankorankor, ebusua na ɔman. Gyahyehyew yɛ adze a onnyi dɛ yedzi ho agor osiandɛ no ho nsunsuando dze adzesoa na edwendwen to hɛn do. Dɛm ɔfa yi bɛkasa afa nsunsuando a gyahyehyew dze ba na kwan a yebotum afa do dze esiw ano. + +Nsunsuando a odzikan a gyahyehyew dze ba nye owu. Sɛ gyahyehyew si a, akra pii na wotum fa mu hwer hɔn nkwa. Otum yɛ abofra, panyin, ɔbaa anaa banyin. Bi mpo a na nyia ɔbɔhwer no nkwa wɔ gyahyehye no mu no yɛ nyia nonko na ɔhwɛ ebusua no anaa nonko na ebusua no enyi dan no do. Sɛ osi dɛm a na binom hɔn enyidado asa na otum ma binom mpo hwer hɔn daakye a nkyɛ hɔn enyi da kwan ɔnam nyimpa kor no wu ntsi. +Nsunsuando bɔn kor so a gyahyehyew dze ba nye dɛ, ɔma mbofra bɔ apetse. Sɛ yɛhwɛ gyahyehyew atoyerɛnkyɛm a osii wɔ Nkran Atomic na Circle no a, awofo pii na wɔhweer hɔn nkwa a nkyɛ wɔrekɛper biribi abɔhwɛ hɔn mba wɔ fie. Mpanyin na wɔka hɔn asɛm bi dɛ, “Ebusua yɛ kwaa na sɛ iwura mu a na ihu ma obiara gyina”. Aso woana na ɔbɔhwɛ dɛm mbofra yi a hɔn awofo ahwer hɔn nkwa no? Binom mpo nnya beebi nnda na iyi ma wotum dze hɔn tsir bɔ mu dɛ wɔrokɔhwehwɛ dabew ama hɔnho. Binom mpo kɛfa nyɛnko bɔn anaa dze hɔn ho kɔbɔ fekuw bɔn na iyi bowie ekyir no, wosua suban ahorow a ɔsɛɛ nyimpa n’abrabɔ. +Ɔtɔ do bio nye dɛ, gyahyehyew tum ma nkorɔfo dzi dzɛm. Gyahyehyew tum si anapa, ewiaber, ewimber na anafua. Sɛ osi dɛm a, nkorɔfo yɛ hɔn adwen dɛ wɔbɛyɛ ma wobotum biara afa hɔn egyapdze anaa adze biara a ɔsom hɔn bo. Iyi ne nyɛɛ mu no, gya no tum ka nyimpadua no n’akwaa tse dɛ enyiwa, nsa, nan, tsir na dza ɔkeke ho na sɛ ennwu mpo a, nyimpadua ne beebi tum tɔ kyew anaa odzi dzɛm a ɔbɔwɔ hɔ daa a datserfo mpo nnkotum eyi efi hɔ. +Gyahyehyew tum ma ɔman, ebusua, edwumakuw, na ankorankor hwer hɔn egyapadze koraa a wɔmmfa nso mpo. Sɛ gyahyehyew si na odumgya edwumayɛfo ammba ntsɛm emmbodum no a, adan na egyapadze ahorow pii tum hyew. Sɛ wotum ba ntsɛm mpo a, egyapadze no bi tum hyew a yenntum nnyɛ ho hwee.. +Gyahyehyew tum ma nkorɔfo hwer hɔn edwuma. Sɛ gya tɔ edwumakuw bi mu anaa guadzibea mu ma nkorɔfo efiadze hyehyew a, dɛm nkorɔfo no bɛyɛ dɛn enya edwuma ayɛ ber a wɔahwer hɔn guatsir na mpo bea a wɔyɛ edwuma no. +Dza otwa tun nye dɛ gyahyehyew tum dze ɔkɔm ba. Sɛ gya tɔ haban bi mu a otum hyew eduadzewa nkorɔfo edua no nyinara na sɛ ɔba no dɛm yennkenya edziban edzi na mpo yɛdze bi akɔ gua do ma nkorɔfo atɔ edzi +Kwan a yɛbɛfa do esiw gyahyehyew ano bɔtoa iyi do. Ma w’enyi nda kwan na kenkan fi akannews.com. +",2563,Latn,Fanti,fat +akannews,"Biribi sii Ɔbɛsɛ 1, 1960 wɔ Ebibirman mu a ne mfar tii petsee asaasepɔn no do nyinara. Iyi nye Nigeriaman no ne fahodzi ne nya. Ɔbɛyɛɛ da soronko wɔ Nigeriaman no na Ebibir abakɔsɛm mu. Nigeria fii Ngyiresi aborɔfo Nhyɛdo amambu ase dɛ ɔman okitsa ne fahodzi dzi noho do. Da yi hyɛɛ ber fofor ase wɔ enyidado, bɔhyɛ na nketsesi mu maa ɔman no na Ebibirmu nyinara. +Nigeria amandɔfo, amanyɛsɛm mu abaanodzifo, amansedɔm no anamɔntu na obuee kwan no too mu maa ɔman no ne fahodzi no. Edzin binom a odzi akotsen wɔ iyi mu nye Nnamdi Azikiwe, Obafemi Awolowo, Ahmadu Bello, n.a. Iyinom na binom a wɔkeka ho na wodzii dwumason boaboaa dɔm no ano hwehwɛɛ mboa, wɔhwehwɛɛ amanfo no hɔn koryɛ na wɔkasae maa dɔm no hɔn fahodzi. +Amandɔfo anamɔntu yɛɛ kɛse wɔ mfehorow 1940 na 1950 no nyinara mu a nna dza wɔtse no kɛse wɔ Nigeria amanyɛsɛm atsenae nye ahododzi. Dɛm fahodzi ɔfrɛ yinom Amanfo no hɔn ekyitaa a nna ɔmmfa ɔsom, nyimpakuw na mbew a onyia no dɔm anaa ofi mu. +Mfe kakra araa guu mu wɔ nserɛkasa na Mbrapɔn mu nsakyer ahorow ekyir no, Afe 1960 mu na wɔdze nsa hyɛɛ Nigeria Fahodzi Mbradze no ase ma ɔma Nigeriaman no nyaa hɔn fahodzi wɔ no mudzi mu. Ɔman no no hwɛdofo a odzi kan, Sir Abubakar Tafawa Balewa, paa mu kaa mbrɛ nkabɔmu na koryɛ mu wɔ mfaso kyerɛɛ na ɔdaa no edzi dɛ ɔwɔ enyidado dɛ hɔn daakye bedzi wɔ ber a Nigeriafo no ara bedzi hɔn amambu ahyehyɛ hɔn hyɛber. +Da Nigeriaman no nyaa ne fahodzi ma wopegyaa hɔn frankaa dze ɔman fofor awofo no, dwumadzi ahorow pii na ɔkɔr do. Dwumadzi ahorow no bi nye bagua mu ayɛkyerɛ ahorow, amambra ahorow edzida, ɔman no mpanyimfo ahorow anomusɛm a nna ne nyinara kyerɛ ahoɔdzen na nyimpakuw sorbi sorbi ahorow a ɔman no wɔ. +Fahodzi no ekyir no, nna Nigeria enya kwan wɔdze dza wɔwɔ no bɛkyerɛ wiadze nyinara: ɔdomankoma egyapadze ahorow, amambra pa ahorow na no dɔm bɛyɛ Ɔpepe eduanan-enum. Nna dza ato ɔman fofor no nye mbrɛ wɔbɛyɛ esiesie man no, wɔbɔhwehwɛ sikasɛm mu mpontu na w’ahwɛ dɛ basabasayɛ nnkɛba hɔn amanyɛsɛm mu wɔ mfe ɔwɔ enyim no mu. +Iyi nyinara mu,ɔman no mpontu anamɔntu nnyɛ dza ɔhaw nnyi, Nigeriaman no kɔ do nye nyimpakuw na ɔsom ahorow mu sorbi sorbi, sikasɛm mu nsɛnsɛm na amantɔw ntamu ntawantawa dze aperper. Ɔgye dɛ ɔman no ne mpanyimfo na amanfo no nyina ka bɔ mu ko ɔhaw yinom, per kwan ɔbɛma obiara no ho aba mu bi, pɛrpɛryɛ na mpontu a obetsim afebɔɔ. +Dɛ Nigeria regye ne mbew wɔ aman wɔadze hɔnho mu no, nna wiadze nyinara enyi tua rohwɛ ngyinadobo kɛse a ɔtse dɛm na hia a ohia ma Ebibiman no nyina na dɛ wɔreper ahoɔdzen wɔ wiadze enyim. Nigeriaman no ne fahodzi no yɛɛ nkuranhyɛ maa aman ahorow a nna wogu do reper hɔn fahodzi no dɛ ɔkyerɛɛ koryɛ mu tum, nhomdo na dɔm no nsiyɛ na nketsesi. +",2678,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sɛ basia fa yafun a, ndzɛmba ahorow pii na ɔfa mu na iyi ma ɔda ndzeyɛɛ ahorow pii edzi. Nyinsen mu ndzeyɛɛ no mu piinara san kɔ mber tsia mu a pemfo mmfa edur biara. Bi so yɛ dza ɔba a gyedɛ pemfo no fa edur anaa adatserfo dze no fa mfir mu dze no to edur do ansaana noho atɔ no. Iyinom nyinara tum ma basia no fa ahohiahia na ɔyaw mu dɛm ber no. Akyerɛw yi bɛkasa afa esikyire yarba a apemfo binom taa nya no wɔ hɔn nyinsenber mu, dza wɔbɛyɛ na kwan a wɔbɛfa do akora hɔn ho wɔ dɛm ber no amma aammfa ɔhaw ammbrɛ abofra no a ɔda yafun mu no, na aboa so abɔ maame noara so no nkwa ho ban wɔ n’awoo mu. +Nhwehwɛmu akyerɛ dɛ basia a onnyi esikyire yarba tum nya bi ber a ɔafa yafun no. Binom so nnya bi koraa. Iyinom nyinara gyina nsesa a ɔba nyimpadua no mu ɔnam nyinsen no ntsi. Binom wɔ hɔ a, sɛ wɔwoo a, esikyire yarba no tum kɔ famu koraa dɛ mbrɛ nna ɔtse no ara na binom so dze no nnkɔ na ogya hɔn esikyire yarba. +Aso ebɛnadze na ɔma apemfo nya esikyire yarba? Ndzɛmba ahorow pii na ɔtwetwe nyinsen mu esikyire yarba ba? Nhwehwɛmu ada no edzi dɛ sɛ nyimpa yɛ kɛse pii na ɔfa yafun a, kɛseyɛ no so dzi dɛm tsebea no mu akotsen araa yie. Nyimpadua no mu no, homɔnse pii na ɔwɔ mu a ɔboa hwɛ esikyire no dodow a ɔba nyimpadua no mu tsew do ma ɔyɛ mbrɛ ɔsɛ dɛ ɔyɛ no ara pɛr, naaso sɛ basia fa yafun a, dɛm homɔnse no dwumadzi no kɔ famu. Dɛm ntsi esikyire no dodow no nntum nngyina fakor na ɔma esikyire no dodow no kɔ sor aber biara. Sɛ yeyi iyi fi hɔ a, dza nhwehwɛmu ada no edzi dɛ ɔtwetwe esikyire yarba ba wɔ nyinsenber mu na odzidzi do yi: +Ɔtɔ do bio nye ber nyia a onyinsen no n’ebusuafo piinara wɔ esikyire yarba. Iyi kyerɛ dɛ esikyire yarba no no ho nsesanee wɔ hɔn mbɔgyaa mu ntsi nsesa kakra biara ɔbɛba nyimpadua no mu no tum twetwe esikyire nyarba ba anaa ɔma esikyire no dodow no kɔ sor ntsɛntsɛm. +Sɛ obi wɔ esikyire yarba dada, na ɔfa yafun a, nyimpadua no mu nsesa no tum ma esikyire no dodow no kɔ sor ma otum dze ɔhaw pii brɛ no. +Nhwehwɛmu ada no edzi bio dɛ mbasiafo a woedzi kan awo mbofra a hɔn mu dur yɛ pɔno akron a ɔyɛ 4.1 kilograme no taa nya esikyire yarba anaa hɔn esikyire no dodow taa kɔ sor wɔ hɔn nyinsen a ɔtɔ do bio no mu. +Edziban ahorow pii na +apɔwmudzen edwumayɛfo ada no edzi dɛ ɔma esikyire no dodow kɔ sor na ɔnnsɛ dɛ apemfo dzi. Iyinom nye kabɔhaedretse bi tse dɛ santom, emo fitaa, adɔkɔdɔkɔdze, soda na pii a ɔkeka ho. Iyi fi hɔ a, onnyi dɛ wɔsan dzi edziban a angoa wɔ mu pii tse dɛ mbɔgyanam. Edziban a mabobɔ do yi nyinara ma esikyire no dodow kɔ sor. Dɛm ntsi ɔsɛ dɛ basia a ɔafa yafun twe noho fi ho. +Nsunsuando a nyinsenber mu esikyire yarba nya no wɔ abofra a ɔda yafun mu no do. +Sɛ obi nya esikyire yarba wɔ ne nyinsen ber mu na sɛ ɔannhwɛ ammpɛ edur annsɔw ano a, ɔhaw a otum ba abofra no do no mu bi na odzidzi do yi: +Odzi kan nye kɛseyɛ mbordo. Sɛ nyia onyinsen no n’esikyire no dodow kɔ sor a, otum ma abofra a ɔda yafun mu no nyin yɛ kɛse ma ɔbor dza nkyɛ ɔsɛ dɛ ɔyɛ no do. Iyi ma sɛ odu ber a wɔrowoo no a, ɔnam ne kɛse no ntsi, abofra no nnya kwan mmfa mu yie mmba. Binom mpo pira na iyi ma wɔpaa ne maame no yi no dɛ mbrɛ ɔbɛyɛ a wɔbɔbɔ no ho ban amma hwee annyɛ no. +Bio, esikyire mbordo wɔ nyinsen ber mu tum ma wɔwoo abofra no ntsɛm a no bosoom akron no nnsoe. Mpɛn pii no, adatserfo noara yɛ nhyehyɛɛ yi abofra no ɔnam no mu dur no ntsi. +Bio, dɛm tsebea yi ma mbofra a wɔwoo hɔn ntsɛntsɛm no mu piinara nya ɔhaw wɔ hɔn mfafakuwa a ɔboa hɔn wɔ ahomgu mu a ano yɛ dzen araa yie. +Ɔtɔ do bio, mbofra yi mu piinara na wonya yarba a wɔfrɛ no haepoglaesemia. Iyi kyerɛ dɛ abofra no n’esikyire no dodow wɔ famu koraa ber a oefi yafun mu epuei no. Iyi tum ma abofra no sensen mpɛn pii. Nnyɛ iyi nko, dɛm mbofra no tum nya esikyire yarba n’ahorow a ɔtɔ do ebien na ɔsan yɛ kɛse bor do wɔ ne mpanyin mfe mu. +Otwa tun nye Owu. Sɛ ɔbaa bi fa yafun na onya esikyire yarba wɔ ne nyinsenber mu na ɔammpɛ edur enntu ase a, otum ma abofra no fa mu hwer no nkwa wɔ yafun mu na mpo awoo ekyir. +Apemfo mfa kwan pa do nkora hɔn ho yie amma woeennya esikyire yarba. +",4004,Latn,Fanti,fat +akannews,"Akanfo yɛ nyimpakuw anaa kasakuw a wɔdɔm Niger-Congo kasakuw no. Akanfo wɔ amambra a ɔyɛ fɛw ankasankasa. Dɛm amambra a Akanfo wɔ no, agor dzi mu akotsen. Akanfo wɔ agor ahorow a wodzi. Agor ahorow a wodzi no so wɔ botae anaa siantsir tsitsir a wodzi. Dɛm agor ahorow no, no mu bi nye Abrɔme. Ber a bosoom apaa fitaa dɛ ewia ma wimu nworaba reyerɛyerɛw dɛ dɛnkyɛmbo ara pɛr, ber a mbaasiamba na mbanyimbasia ehyia mu ridzi agor twotweetwotwee wɔ gua do no, nna binom so tsetse famu anaa wogyinagyina sor ridzi agor yi a hɛn mpanyimfo bɔe too hɛn hɔ a wɔfrɛ no abrɔme yi. +Tse dɛ ebisaa, abrɔme so yɛ ano na ano agodzi dɛmara. Abrɔme yɛ asɛmbisa bi a wɔahyehyɛ no asomkyɛn mu a ne nyiano so hia dɛ ɔyɛ asomkyɛnsɛm. Dza ɔyɛ ahyɛnsew kɛse wɔ abrɔme ho nye dɛ ɔwɔ ngyegyee na asomkyɛnee kor nhyehyɛɛ. Abrɔmee yɛ ano na ano agor bi a ne nhyehyɛɛ nntse dɛ ebisaa dze no osiandɛ ehwɛ mu papaapa a, ibohu dɛ abrɔme papa biara no mu nsɛntɔw no dodow wɔ dɛ ɔyɛ dɛ dza ɔwɔ no mbuae no mu pɛpɛɛpɛr. +Akan kasadwin mu no, abrɔme nye ebisaa nam dze, eso ɔsor hɔn nyinara hɔn abɔse. Enyimdzefo binom tse dɛ Akínyemí (2015) ama yɛatse ase dɛ ebisaa n’abɔse fi Griiki na Misri no, abrɔme dze no nntse dɛm. Abrɔme yɛ Mfantsefo agor. Akan kasa mu no, yɛtaa tse abrɔme wɔ Mfantse kasa mu kyɛn Twi kasa. Twifo dodowara na wonnyim mpo dɛ agor bi a ɔtse dɛm wɔ +Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ, abrɔme yɛ Mfantsefo nko hɔn agor. Ɔyɛ Mfantsefo agor bi a Edwumako na no nkwaadofo na wɔtaa dzi agor no papaapa. Ɔnnyɛ nwanwa dɛ abrɔme mfatoho dodowara fa nkurownkurow a ɔwɔ Edwumako na no nkwaado. Mpoano Mfantsefo na Mfantse kasa ebusakuwfo ahorow nyinara so dzi agor no bi. Kasafua ‘abrɔme’ fi nkasafua ‘bɔr’ na ‘me’ mu. Sɛ erobɔr biribi a nna irututu famu akɔto adzekor no. +Ebisaa na abrɔme taa nantsew bɔ mu dze, eso ɔsor hɔn nhyehyɛɛ. Dza ɔka do nye abrɔme ne nhyehyɛɛ: +i. Nyienyim – Abrɔme ne nyienyim mu no, ɔfrɛ na ngyedo wɔ mu. Ɔkasafo a ɔrebɛma abrɔme no dzi kan ka dɛ: +A: Bɔr me +Etsiefo anaa onyia obeyi ano no ka dɛ: +B: Mobɔr wo +ii. Asɛnka – Asɛnka nye nhyehyɛɛ a otsia ebien wɔ abrɔme mu. Ɔkasafo no ka dɛ: +A: Megye wo…. +Wotum mpo si do dɛ: +A: Megye wo … Megye wo… Megye wo… +Ɔkasafo no ka dɛm a, otsiefo no gye do: +B: Megye wo! +Wotum mpo si “Bɔr me” no do bio na wɔdze abrɔme no toa do. +Afei, ɔkasafo no dze toa dɛ ebia: +A: Megye wo mfikyir kum! +iii. Nyiano. Iyi nye nhyehyɛɛ a odzi ewiei. Etsiefo no gye do dɛ: +B: Wo nyeembɛn twom. +Sɛ ɔkasafo bisa obi asɛm na oenntum ennyi ano a, ɔyɛ a mpanyimfo ka dɛ oenntum ammen asɛm no. Ɔbɔɔ mbɔdzen biara naaso asɛm no annkɔ. Asɛm no ehin no. Sɛ yɛhwɛ abrɔme mu “Ɔkɔhin” a, yehu dɛ asɛm no akɔ ekehin no ntsi ɔwɔ dɛ ɔka ma wɔma no nsu ma ɔnom. Ntsi kasafua “Ɔkɔhin” no, nna n’asekyerɛ nnyɛ dzen wɔ abrɔme mu. +Abrɔme mfatoho yɛ pii. No mu bi na ɔka do yi: +i. Tɔɔtɔntse tɔɔtɔntse. +Yɛronom nsa no nna yɛrefa adwen. +ii. Nsu ntɔ ma bankye mbɔ. +Wo na nwu ma mbofra mbra. +iii. Akrantse ne dabew. +Owifo nye wo. +iv. Paya n’amba. +W’egya n’aso. +v. Mando borɛdzehon. +W’asowa dɛ oguan hɔho. +vi. Kɔɔpow a osi nsuenyi. +Boodoo a edze ahyɛ wo tun. +vii. Kaper kɛse. +W’egya owifo. +viii. Esususow mu aborɔbɛbun. +W’abowa dɛ apɔnkyenyin. +ix. Wo tsir mu kur. +Wo yamu bɔn. +x. Nketsenketse ayɛboafor. +Nkwaseasɛm yi edzi bi a gyaa +Abrɔme yɛ agor a ɔyɛ enyika na ɔdze enyigye na mfaso ahorow nam. Ber aso dɛ yɛkyerɛ hɛn mbofra agor no ne ndzii ama woeetum esua ma agor no akɔ do ara atsena ase. Adze pa wɔ fie a oye! +",3401,Latn,Fanti,fat +akannews,"Nkaabɔ a “Chambers of Minesfo” dze abɔbɔ adze no kyerɛ dɛ Ghana ehuruw edzi ɔman South Africa kan wɔ sika kɔkɔɔ no dodow mu. Wɔdze nkaabɔ yi bɔbɔɔ adze Obiradzi, 2023 mu. Nkaabɔ no kyerɛ a, ɔman no ne sika kɔkɔɔ no huruwii fii sika kɔkɔɔ nkaneedze ɔpepem ebien, ekyirpɔw awɔtwe (2.8M ounces) wɔ afe 2021 mu dze kesi sika kɔkɔɔ nkaneedze ɔpepem ebiasa, ekyirpɔw esuon (3.7M ounces). Dza ɔdze dɛm mpontu yi aba ɔman ne sika kɔkɔɔ guadzi no mu no nye sika kɔkɔɔ edwumakuw a aban ama hɔn ho kwan ma wotu sika no na hɔn a wɔyɛ Galamse no nyinara. Nkyɛ asɛm yi yɛ asɛm pa, eso asɛmbisa amamfo ribisa nye dɛ, “Aso dɛm sika beberee nyinara no, ɔwɔ hen na ɔman no no mu ayɛ dzen dɛm yi?” +Mbrɛ sika kɔkɔɔ no ntui agye dzin no, nkyɛ obiara rohwehwɛ dɛ ɔman ne sikasɛm ntotoe no bɔkɔ sor ma ndzɛmba bo aba famu ma asomdwee na dɛw ahyɛ obiara afon mu ma. Sɛ ehwɛ mbrɛ mpontu aba hɛn sika kɔkɔɔ edwuma no mu no na ahokyer a aba ɔman no do no a, annhwɛ a ɔrennkyɛr, obiara nnyi hɔ a ɔdze ne kapɛr kor mpo bɛkyɛ. +Ehwɛ fangoo nsɛnsɛm a, ɔnnkyɛr biara na aban no atoto mu ma ndzɛmba nyinara bo akɔ sor. Afe kortsee mu no, aban tum tow fangoo bo mu mpɛn du. Ɔba no dɛm a, ɔdze ahokyer na ɔdze ba ɔman no mu kɛpem dɛ, biribiara a adzetɔnfo tɔn no, wɔdze fow kaar na wɔbɔtɔn. Nkyɛ fangoo no bo rokɔ sor no, hɛn sika kɔkɔɔ yi a abɛgye abɔ do no botum etwitwa agye hɛn. Eso wɔyɛ no dɛn? +Ɔnam siantsir ahorow binom do ntsi na yɛnntse hɛn sika kɔkɔɔ yi nka wɔ hɛn sikasɛm ntotoe no mu no. Dza odzi kan nye dɛ, sika dodow a ɔman no tu no, wɔmmfora mu nnyɛ no hwee nna wɔdze etu kwan kɔ aborɔkyir. Siantsir a ɔba no dɛm no nye dɛ, ɔtɔ fa bi a, mfir ahorow a wɔdze dzi sika no ho edwuma ahorow no, bi nnyi hɛn man no mu. Sɛ ɔba no dɛm a, aborɔfo yinom naan sika no dze yɛ ndzɛmba ahorow a, mfaso kumaa bi na ɔman no ne nsa ka. Nkyii so, edwuma a nkyɛ ɔdze bɛba ber a wɔnaan no wɔ hɛn man mu no, ɔkɔ kopue aborɔkyir ma hɔn mbom hɔn nkorɔfo nya edwuma yɛ dze tu hɔn man no mpon. +Dza otsia ebien nye kwan bɔn a amambɔefo binom fa do wia hɛn sika a yetu no kɔ amanaman afofor do no. Binom wɔ hɔ a, hɔn dze, wɔayɛ hɔn adwen dɛ ewidze noa ara na wɔbɛyɛ. Sika ɔman no tu no, nkorɔfo a wɔtsetse dɛm no fa kwan bɔn do nye mpanyimfo hyehyɛ wie kɔ amanaman ahorow do kɔtɔn nya sika beberee. Dza otwa nson mu no nye aborɔfo a wɔdze hɔnho hyɛ ndzeyɛɛ bɔn a ɔtse dɛm mu no mu. Ɔba no dɛm a, ɔman no botu sika no pii dze, eso sika no kɔ nyimpa kumaa bi hɔn kotoku mu a ɔmmboa ɔman no. +Dza otwa tun no nye mfir na adze a Ghanaman no nnyi anaa onnyi no dodow no. Sika kɔkɔɔ edwuma no yɛ edwuma bi a ohia mfir akɛse na nkakramba nyinara bi. Dɛm mfir no bi nye kaar, enyinam ahoɔdzen na sikatu mfir ahorow. Ɔnam dɛ ɔman no nnyi mfir ahorow a ɔtsetse dɛm no bi no ntsi, ɔman no nntum nnya no ho nntu sika no yie mma sika mmba hɛn man yi mu. Wotu mpo a, wɔdze kɔ aborokyir kɛyɛ ho biribiara, na eyi bɛba ho no, nna aborɔfo yi esisi hɛn. +Ɔyɛ nokwar dɛ seseiara dze, Ghanaman no na odzi kan wɔ sika kɔkɔɔ no ntui mu dze, eso ber aso dɛ amamfo hu ho nsunsuando pa wɔ ɔman no ne sikasɛm ntotoe mu ama abrabɔ aayɛ mberɛw kakra ama amamfo nyinara. Nyame akyɛ hɛn adze, yɛannhwɛ no yie a, obefi hɛn nsa. +",3148,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sohyial midia yɛ abaɛfordze bi a abɛka hɛn daa daa asetsena ho a yennkotum eyi no akwa. Ɔyɛ prama bi a ama wiadze ebue na afei aka wiadze mu nyimpa nyinara abɔ mu wɔ faakor tse dɛ gyama hɛn nyinara yɛtse kurow kor bi mu. Dza ɔyɛ nwanwa wɔ ho nye dɛ, daa na daa nyinara no, enyimdzefo bɔ mbɔdzen dze sohyial midia prama fofor bɔbɔ adze ma nkorɔfo kɔ mu kenya mu enyigye. +Ɔnnkyɛree biara na Elon Musk, South Africa dehye a ɔyɛ sohyial midia prama kɛse Twitter wura dze nhyehyɛɛ a ɔfa dwumadzi ahorow a ɔkɔ do wɔ Twitter do no bɔbɔɔ adze. Ɔdze nhyehyɛɛ no bɔbɔɔ adze no, dodowara na wɔkasae tsiaa no, eso ɔyɛɛ noho dɛ hwee mmfa noho. Ɔnam do ma nkorɔfo a wodzi hɔn dwuma ahorow wɔ Twitter do hun dɛ hɔn dwumadzi wɔ prama no do no nnkɛyɛ enyigye bio ntsi, wɔhyɛɛ ase hwehwɛɛ sohyial midia prama fofor a obosuo hɔn fe mu efi Twitter nsamu. Annkyɛr biara na “Truth Social” sohyial midia prama no baa mfonyin no mu bi. “Truth Social” yɛ sohyial midia prama a nkan no Amereka mampanyin Donald Trump dze bɔbɔɔ adze. +Dza mpɛn pii no ɔyɛ enyika wɔ sohyial midia ho no nye dɛ, edzikamfo a wodzii kan dze sohyial midia prama bɔbɔɔ adze no hɔn prama no etsintsim. Dɛm ntsi ɔyɛ dzen papaapa dɛ sohyial midia prama fofor bi bɔbɔ ewura mu dɛmara abɛgye dzin egya hɔn dze no. Dɛm edzikanfo yinom hɔn sohyial midia prama no, bi nye Facebook, Twitter, YouTube na dza ɔkeka ho. Dza ɔtse nye dɛ, dɛm prama yinom ekyir no, mprama nketsenketse bi hyehyɛ ekyir a wɔrohwɛ kwan dɛ edzikamfo yinom hɔn sohyial midia mprama a etsintsim no ho bɛba asɛm ama hɔn so wɔaabɔ ewura mu bi. Dɛm sohyial midia mprama yi, binom nye “Sky Blue”, “Truth Social” na “Threads” a merebɛka ho asɛm yi. +“Threads” yɛ sohyial prama bi a Facebookwura Mark Zuckerberg dze bɔbɔɔ adze afe 2023 mu. Dwumadzifo a woenya kwan edzi do dwuma no kyerɛ a, no do dwumadzi tse dɛ mbr�� Twitter tse no ara pɛr. Binom mpo kyerɛ a, Twitter edwumayɛfo a Owura Elon Musk yii hɔn edzi ber a ɔtɔɔ Twitter no na Owura Zuckerberg afa hɔn edwuma mu nye hɔn ridzi dwuma no, nna tserɛ, ɔbɛyɛ dzen papaapa dɛ kɔtɔ bɔwoo anoma ma ayɛ yie. +Mbrɛ “Threads” sohyial midia prama no tse no, osiandɛ ɔyɛ Facebook, WhatsApp na Instagram wura Mark Zuckerberg dze no ntsi, ɔaka ne nyinara abɔ mu a ɔma ho kwan ma asɛm a edze bɔto Facebook, WhatsApp anaa Instagram no, itum wɔw do dze to Threads do pɛpɛɛpɛ a ahokyer biara nnyi mu. Sɛ ewɔ do a, nsɛm a wo nsa bɛka no fi hɔn a afa hɔn nyɛnko no na nsɛm a sohyial midia prama no akamfo fi hɔn a afei na iribehyia hɔn no hɔ. +Sɛ edze akyerɛw bi roto do a, ibotum dze akyerɛwamba kor kesi ahaenum akyerɛw a biribiara nnkesi ho kwan. Ibotum dze lenke bi afora w’akyerɛw no so. Edze mfonyin so to do a ɔyɛ yie. Sɛ edze sen roto do a, sen a ne mber dodow pem enum nko na ibotum dze ato do. Hɔn a wɔagye dzin wɔ wiadze yi mu tse dɛ ndwontowfo, aban mu mpanyimfo, bɔɔlbɔfo na etistir wɔ ahyɛnsewdze soronko a ɔda hɔn nsew wɔ prama no do tse dɛ mbrɛ mprama ahorow no tse pɛpɛɛpɛ. +Itum tow nkorɔfo nkra wɔ prama no do so. Nkratow no tum yɛ mfonyin, sen na akyerɛwsɛm so. Sɛ enenam do na ihu obi n’asɛm bi na sɛ w’enyi gye ho a, itum pɛ onyia no n’asɛm no. Sɛ epɛ dɛ ekyɛ a, itum kyɛ ma afofor anaa ipia to wo dwumadzifie ma afofor hu dza akyɛ no anaa edze ato do no. Sɛ epɛ dɛ isiw obi kwan wɔ wo dwumadzifie do a, akwanya wɔ hɔ a ibotum ayɛ. Mbrɛ prama no tse no tum ma itum dendan no mbrɛ woara epɛ biara na iyi ma no do dwumadzi yɛ enyika ankasankasa. +Dɛ mbrɛ ne dzin tse no, no su tse dɛ ahoma anaa nyansapɔw bi a irisian pɛpɛɛpɛ. Dɛ mbrɛ afei na aba ma nkorɔfo ahyɛ ase reper kɔ do no kyerɛ akansi a ɔkɔ do wɔ sohyial midia mprama ahorow a yɛwɔ no ntamu. Twitter, Truth Social, Blue Skies, Instagram, TickTok, Threads, hendze na edze woho ato do? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn sohyial midia prama ahorow no do. +",3757,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mfe kakra ara nye yi, Ghanaman no ehu amandze wɔ ewifo nsamu wɔ sika ahɛn ho. Dɛm ɔhaw yi yɛ adze a ɔnnhaw bambɔ edwumayɛfo nko; ɔman mu no nyinara ka ho bi. Otwar dɛ aban nam bambɔ edwumayɛfo do dze nhyehyɛɛ ahorow gu akwan mu si ɔhaw yi ano ma asomdwee ba. Dɛm akyerɛw yi pɛnsapɛnsa akwan enum a aban no botum afa do esiw ɔhaw yi ano wɔ hɛn man yi mu. +Dza odzi kan, otwar dɛ bambɔ edwumayɛfo hyɛ hɔn bambɔ ntsetsee no mu kena. Kwan bɛn do? Otwar dɛ bambɔ edwumayɛfo yinom nye ndwumakuw ahorow a wɔhyɛ mbra ka bɔ mu hyehyɛɛ bambɔ ntsetsee bi a ɔbɔboa hɔn ma woenya nyimdzee mapa a ɔbɔboa hɔn ma woetum egyina mber a ɔtse dɛm no ano. Mennka dɛ ntsetsee a wɔdzee ma hɔn dada no nnyɛ anaa nndzi mu, mbom mekyerɛ dɛ ber aso dɛ womia ntsetsee biara a wɔdze ma hɔn no mu, tsitsir wɔtsetse hɔn fa mbrɛ wobotum dze sika ahɛn botu kwan akɔ beebi fofor a ɔhaw biara nnkɛba ho. Nkyɛ sɛ wobenya asoɛe bi a hɔn dwuma ara nye dɛ wosua mbrɛ wobesi abɔ sika ahɛn ho ban a, nkyɛ ɔbɔboa ara yie. +Dza otsia ebien nye abaɛfor mfir no dwumadzi. Abaɛfor mfir aba ma hɛn wiadze n’asetsena ayɛ mberɛw kakra. Abaɛfor mfir yi gu mu ahorow. Bambɔ edwumayɛfo dze no so gu mu ahorow. Otwar dɛ bambɔ edwumayɛfo nya ‘GPS’ abaɛfor mfir a wɔdze hu beebi a hɛn biara nam no bi na wɔdze bi dzi dwuma wɔ sika ahɛn mu ama aaboa hɔn ma woeehu beebiara a sikahɛn bi nam na enyi akɔ ho. Otwar dɛ wɔdze mfonyintwa mfir to sika ahɛn biara do ka ‘GPS’ mfir no ho so. Ber a mpanyimfo nya atsenka bi dɛ adzebɔn anaa asɛmbɔn bi botum esi no, wobotum ehu no ntsɛntsɛm etu ho anamɔn mpo ansaana esi. Bio, otwar dɛ wɔdze korabo-nntum-mmfamu ndzɛmba yɛ sika ahɛn abobow na ntokura nyinara na wɔma aporisifo biara a wɔdze sika no tu kwan no korabo-nntum-mmfamu ntar ma wɔhyɛ kyerɛ kyerɛ sɛ esian bi si a, atar no etum agye hɔn kakra. Sɛ ɔbɛyɛ yie mpo a, otwar dɛ ahɛn a wɔdze sika gu mu tu kwan no, aban hwɛ yɛ no korabo-nntum-mmfamu ama sɛ ewifo tow mu itur mpo a, wɔatow pɛtɛ itur. +Dza otsia ebiasa nye dɛ, ber aso dɛ aban no, sikakorabea asoɛefo na ndwumakuw a wɔhyɛ mbra ka bɔ mu ko tsia amambɔesɛm yi ma asomdwee ba. Ber aso dɛ wɔtsew bambɔ edwumayɛfo soronko bi a hɔn dwuma ara nye dɛ wɔko tsia siakahɛn ewifo. Dɛm bambɔ edwumayɛfo yinom no, otwar dɛ wɔma wɔdze ahɛn soronko dzi sika ahɛn ekyir na hɔn enyim pɛɛ tse dɛ gyama hɔnankasa wɔnam hɔn kwan, na sɛ wonya atsenka bɔn bi fa amambɔefo binom ho a, woedzi kan ako etsia ansaana aban ne bambɔ edwumayɛfo a wɔtsetse ahɛn no mu no mpo aba mu. Dɛm bambɔ edwumayɛfo yinom botum aboa esiw ewifo yinom hɔn dwumadzi ano koraa. +Dza otsia anan nye dɛ, otwar dɛ aban bɔ dawur fa sika ahɛn ewisɛm ho kyerɛ amamfo ma wɔda hɔnho do wɔ ho. Kwan kor a aban botum aboa ma amamfo dze hɔnho agye ɔko yi mu nye dawurbɔ. Otwar dɛ aban bɔ dawur kyerɛ ne mamfoe ma wɔdze hɔn enyi to famu na wɔbɔ aporisifo amandzɛɛ fa obiara a wonya atsenka bɔn bi wɔ no ho dɛ obotum ayɛ ewifo a wɔtsew hyɛ sika ahɛn do no. Otwar dɛ aban no kyerɛ ne mamfoe kwan a wobotum afa do ama apɔw biara a wonyim fa hɔn a wodzi bɔn a ɔtse dɛm no ho ma odzi kan sisiw dɛm apɔwapɔw no nyinara ano. Aban nam dɛm akwan yi do bɛka ne mamfoe aka sika ahɛn ho ewisɛm ko no ho ma n’ano abrɛ adze wɔ hɛn man yi mu. Sɛ aban no ka ne mamfoe ka ko no ho a, ɔbɔboa ma nhwehwɛmu ɔfa amambɔefo yinom ho no akɔ do ntsɛntsɛm a ɔdze nyiano bɛba ntsɛntsɛm. +Dza otwa tun nye dɛ, otwar dɛ mbrahyɛbaguafo dze mbra a no mu yɛ dzen kyɛn daadze gu akwan mu ma ewifo a hɔn dze, wɔayɛ hɔn adwen dɛ sika ahɛn nko na wɔdze hɔn enyi besi ho no na ɔhwɛ dɛ mbra no yɛ edwuma ankasankasa. Dɛm mbra no bi nye fiadze ne ndae hɔn nkwanda nyinara a edwumadzen na atseetsee ahyɛ mu ma. Otwar dɛ amambɔefo a wɔtsetse dɛm a aban nsa bosuo hɔn mu no, onnyi dɛ wodzi hɔn asɛm wɔ asɛndziibea mpo na wɔdze hɔn akɔto fiadze. Nnyɛ hɔn a wɔnye aporisifo no dzi ako no nko na ɔwɔ dɛ wɔfa atseetsee yi mu. Otwar dɛ obiara a no ho bɔn mu biara no so fa mu dɛmara. Sɛ aban yɛ dɛm a, ɔbɛyɛ esuadze ama afofor ma wɔɔatwe hɔnho efi amambɔesɛm a ɔtse dɛm no ho. +Sɛ aban botum etu ɔhaw a ɔtse dɛm no ano wɔ hɛn man yi mu ma bambɔ edwumayɛfo na ɔman mu no nyinara enya ahotɔ a, otwar dɛ ɔdze bambɔ nhyehyɛɛ mapa gu akwan mu. Dɛm bambɔ nhyehyɛɛ ahorow yi bi na mabobɔ do no. Sɛ nkyɛ aban botum ayɛ dɛm a, yɛnnkɛtse bɔn a ɔtse dɛm no saso bio wɔ hɛn man no mu. Ber aso so dɛ amamfo, ndwumakuw a wɔnnhyɛ aban ase, hɔn a wɔka bi a ɔwɔ mu, sikakorabea edwumayɛfo na obiara dze no ho gye ko yi mu ma asomdwee ba hɛn man yi mu. +",4424,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sɛ yɛto hɛn enyiwa hwɛ bankum na nyimfa a, yehu ndzɛmba pii a ɔyɛ Onyankopɔn abɔdze. Dɛm ndzɛmba a etwa hɛn ho ehiya no bi nye asaase, kwaa a etwa hɛn ho ehyia, esutsen ahorow a yɛsaw nom na mframa a yɛhom, ndua na mbowa ahorow. Dɛm ndzɛmba a yɛabobɔ edzin yi nyina boa ma nyimpa nya asetsena pa. +Asaase na ekuafo duadua hɔn nduadzewa wɔ do ma yenya edziban dzi. Yenya famu egudzi na sikamfutuw fi asaase mu. Yesi dan wɔ asaase do Yetu asaase do dɛtse dze si dan +Ndua na ɔboa ma nsu tɔ. Ndua bɔ asaase ho ban ma ɔnnsɛe. Asaase a ndua nnyi do no, sɛ nsu tɔ mbordo a nsusuan no tum dwiriw asaase no enyi seradze nyinara na oyiyi mbɔnka. Ndua gye ehum a otum pa adan do na ɔsɛɛ nduadzewa. Sɛ nduadzewa sɛe a ɔdze kɔm ba. Ndua gye nwin ma ewia nnhye nyimpa na mbowa. Ɔbɔ esutsen ho ban ma ɔnnwew. +Enunsimfo so dze ndua no ndwow, n’ahaban na no ho abon yɛ ndur sa yar ahorow pii. Dɛm ara na ɔsemfo nye kapentafo dze ndua yɛ ngua, apon, wɔdur, dwomba, asɛsɛgua, hɛmba, tabon, akyeame poma, adan abobow na ntokura. +Mframa boa ma nduadzewa nyin frɔmfrɔm. Yɛhom mframa kɔ hɛn mu. Mframa boa ekuafo ma wotum hyew hɔn kwa. +Yɛdze nsu dzi dwuma wɔ efiefie mu. Yɛnom nsu dze bi so guar. Yɛde hor ndzɛmba. Yɛdze nsu noa edziban na yɛdze bi so ma fie mbowa ma wɔnom. Odumgyafo dze nsu nko na wɔdze dzi hɔn dwuma.Yɛdze nsu si dan dze yɛ akwan dze dzi dwuma ahorow pii. Yenya enyinam nkandzea fi nsu mu. Ekuafo so dze nsu gugu hɔn nduadzewa do ma onyin frɔnfrɔm. Afarfo nso kɔ nsu mu anaa po do keyi nam ahorow. Yɛfa nsu do tu kwan kɔ mbeambea. Nsu ho wɔ mfaso pii naaso nyimpa nnhwɛ nsu yie. +Sɛ ehwɛ kwan a yɛfa do sɛɛ hɛn nsu a, ɔyɛ awreɛhow. Nsusɛɛ tum kunam ahorow a wɔwɔ nsu mu pii. Otum so ku ntumbowa, na anyɛmbowa pii so. Sɛ yɛsɛɛ hɛn nsu a, otum sɛɛ hɛn nkwa so. Sɛ nsu no sɛe a, onnyɛ akɔndɔ mpo. Afie so ɔbɔn. Kwan pii na yɛfa do sɛe hɛn nsu. Bi nye nwura a yɛtotow gu nsu ne nkyɛnkyɛn. Sɛ nsu tɔ a, ɔpem ne nyinara kogu nsu no mu. Bi so yɛ kwan a nyimpa binom hor ndzɛmba wɔ nsu no kɔn do. Fi no san pem kogu mu. Ebɔkɔ beebi no so, nna ɔno nye nsu a nkrɔfo guar wɔ mu. Dza wɔyɛ  nye dɛ wokegyina mbobaa a ɔwɔ nsu no mu no bi do na wogaur. Nsu ne nsɛe no so bi gyina wusiw a ɔkɔ wim. Sɛ yɛsɛɛ mframa no na nsu tɔ a, dɛm wusiw a ayɛ atɔwatɔw no san kogu hɛn nsu mu sɛɛ no. +",2265,Latn,Fanti,fat +akannews,"Akanman mu no, sɛ yeyi kasa a yɛka a ɔyɛ kwan a yɛfa do nye nkorɔfo dzi nkitaho a, yɛwɔ kwan ahorow pii kasa kyerɛ afofor. Iyinom na yɛfrɛ hɔn nsɛnkyerɛndze a ɔkasa. Nsɛnkyerɛndze a ɔkasa yɛ kwan yɛfa do dzi nkitaho a yɛmmfa ano ka. Ndzɛmba ahorow a wotum kasa kyerɛ nkorɔfo a kasa biara nntaa ekyir no bi nye atam, mpaboa, akyeamepoma, edwindze na pii a ɔkeka ho. Sɛ yɛhwɛ hɛn edwuma ahorow dɛ akanfo a, biara wɔ ndzɛmba ahorow a ɔboa no mu edwumayɛfo ma nye afofor anaa hɔnho hɔnho dzi nkitsaho. Akyerɛw yi bɛhwɛ nsɛnkyerɛndze ahorow a ekuafo nam do dzi nkitsaho wɔ hɔn dwumadzi mu. +Odzi kan nye ahabangu.Iyi yɛ kwan kor a akuafo nam do kasa kyerɛ afofor. Otum yɛ bankye ahataw, kookoo anaa dwon ahataw. Wogu ahataw wɔ kwan a ɔwɔ nkwanta do. Wɔyɛ iyi dze kyerɛ nyimpa a onnyim kwan amma ɔaanyew no kwan. +Dɛ bia nkorɔfo beenu rokɔ haban mu na kor dzi kan gya kor, dza odzii kan no gu dza ɔaka ekyir no ahaban dze kyerɛ kwan kor a ɔfaa do. Boi, sɛ nkwanta no yɛ dza ɔbor ebein a, wɔtaa dze ahaban gu dza ɔnnsɛ dɛ onyia no fa do no do. Wɔyɛ dze kyerɛ dɛ dɛm kwan no esiw ntsi ɔnnsɛ dɛ nyimpa no fa do. +Ɔtɔ do bio nye nkatasi. Ekuafo na wosi nkata. Haban a okuafo no pɛ dɛ ɔdɔw do adɔwber mu na osi nkata wɔ ano. Nkatasi no kasa kyerɛ nkorɔfo dɛ haban no yɛ haban a obi robɔdɔw do anaa rebɛyɛ edwuma. +Otsia ebiasa nye ngyedua, nhyiren, Ntɔmbɛ na aborɔbɛ no ndua. Akanfo yɛ iyinom dze kyerɛ beebi a obi n’asase ano ka. Iyi boa ma obiara hu beebi a n’asase n’ano kɔpem na ammfa asaase ho mansotwe ammba. Binom so tum dze si obi ne nda dze kyerɛ nkorɔfo bea a wosie no. +Ɔtɔ do bio nye mbɛnkɔnson. Mbɛnkɔnson yɛ adze bi a no ho hia araa yie wɔa kanfo hɔn dwumadzi mu. Kuayɛ mu no, wɔdze si haban do dze kyerɛ dɛ manso aba dɛm asaase no ho. +Ɔnam dɛ nkorɔfo taa kedzi nkorɔfo ndɔboa ntsi sɛ haban no ne beebi nnyɛ a, otum dze ɔhaw ba. Iyi ntsi, haban no wura hwɛ na haban ne beebi abɔ amona, otum dze mbɛnkɔnson si hɔ dze kyerɛ onyia no a onnyim no dɛ dɛm bea no nnyɛ ntsi ɔnnsɛ dɛ ɔkɔ hɔ. +Dɛ mbrɛ ɔbɛyɛ a mbowa rennkɛsɛɛ ekuafo hɔn  edwumadze ntsi, wɔtaa dze dua a wɔaahyɛ no atardɛ nyimpa pɛr si haban no ne mfinimfin dze pam hɔn. Ɔba no dɛm a mbowa no a wɔsɛɛ ekuafo hɔn edwumadze hu dɛ nyimpa wɔ hɔ ntsi wonntum nnkɔ hɔ nnkɛsɛɛ ndzɛmba. +Iyinom na pii a ɔkeka na ɔboa ekuafo ma wɔnye afofor dzi nkitsaho wɔ hɔn edwumayɛ mu. +",2319,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mperwa nyinsen yɛ adze bi ɔabɛgye hin wɔ amanaman pii mu a yennkotum eyi ɔman Ghana efi mu. Iyi ama mbasiafo hɔn nkankɔ ho nsɛm aka ekyir. Sɛ yɛka mperwa nyinsen a, ɔyɛ aber a basia a oedzi mfe du-ebiasa (13) dze kesi mfe du-akron (19) afa yefun. Ɔnam edziban a ndɛ yi yedzi na nsesa a aba wɔ mbasiafo hɔn nyimpadua no mu ntsi, ndɛ, basia a oedzi mfe du mpo tum fa yefun. Siantsir yi ntsi, yetum dze basia a oedzi mfe du ka mfe a yɛkan ka mperwa nyinsen mfe ho no ho. +Apɔwmudzen edwumayɛfo (Ghana Health Service Information Management Health System-DHIMS), dze ato gua dɛ, ofi afe 2016 dze kesi afe 2020 mu no, mbasiafo a hɔn dodow yɛ 542,131 na woedzi mfe du-enum (15) dze kesi mfe du-akron (19) na wɔfaa yefun na dɛmara so na 13,444 so a woedzi mfe du (10) dze kesi du-anan (14) so na wɔfaa yefun. Iyi ekyir no, wɔsanee dze to gua bio dɛ, Ahafo Mantɔw na Bono Epue Mantɔw mu na wokitsa amba a ɔwɔ so ara yie a hɔn dodow yɛ 6,400. Mfe anan ntamu no, mbasiafo a wonnyinii nndur mfe a ɔsɛ dɛ basia dze fa yefun, 28,284 na nhwehwɛmu dze too gua dɛ, wɔfaa yefun wɔ Bono Mantɔw mu. Nhwehwɛmu na amba a nyimdzefo dze too gua da no edzi pefee dɛ, mperwa nyinsen yɛ adze a oridzi ɔman no nya sɛ ɔba no mbasiafo hɔn nkankɔ ho nsɛm a. Mpanyimfo na wɔka hɔn asɛm bi dɛ, “Sɛ biribi annkaka mpapa a, nkyɛ mpapa nnkɛgye kyerɛdɛ”. Ndzɛmba ahorow pii na nhwehwɛmu ada no edzi dɛ ɔdze mperwa nyinsen ba. +Odzikan, awargyaa yɛ ɔhaw kor a ɔdze mperwa nyinsen ba. Mpɛm pii no na sɛ awarfo ntamu tsetsew a, mba a wɔwɔ awar no mu no na wonya ho nsunsuando. Ɔno nye dɛn? Sɛ awargyaa baa a, banyin n abasia no nyinara tum gyaa mbofra no hwɛ na sɛ ɔba no dɛm a nna ato dɛ mbofra noara mɛpɛ kwan ahwɛ hɔn ho. Bi so mpo dze, banyin no tum gyaa mbofra no gu basia no do dɛ nonko nhwɛ hɔn a ibɔhwɛ mpo na basia no nnyi edwuma papa biara a obotum dze ahwɛ mba no yie dɛ mbrɛ ɔsɛ. Iyi dze mbofra no kɔ ahokyer mu na otum twetwe hɔn kɔ mponatwe mu na obowie ekyir no na nyinsen aba. +Ɔtɔdo bio nye awofo a wɔnnhwɛ hɔn mba yie anaa hɔn enyi nnkɔ hɔn mba ho. Awofo pii noara na wɔdze hɔn mber nyinara ma hɔn edwuma kyɛn hɔn mba a wɔawo hɔn. Mpɛm pii no, hɔn adwen kyerɛ hɔn dɛ hɔn edwuma a wɔyɛ no som bo kyɛn mba no a wɔdze hɔn aba wiadze no. Binom mpo nnya adagyer nye hɔn mba nndzi nkɔmbɔ nnhu dza ɔrehaw hɔn wɔ hɔn dada atsena mu na wɔama hɔn mboa a ɔsɛ fata. Dza wonyim ara nye dɛ wɔdze sika ato hɔn hɔ na wɔakɔ hɔn ndwuma do. Mbasiafo mbrabɔ na hɔn asetsena mu no, ohia dɛ wobenya nkyerɛkyerɛ afa ndzɛmba ahorow a ɔhaw mbasiafo wɔ hɔn mpanyin mfe do na n na dza ɔboa hɔn wɔ ahosiesie mu. Ber a ohia tsitsiriw a nkyɛ ɔsɛ dɛ batan biara n’enyi kɔ ne ba baa ho nye aber a oebu ne nsa. Dɛm ber yi na mbasiafo hia awofo hɔ mboa ara yie ama oehu dza ɔsɛ dɛ wɔyɛ na dza ɔnnsɛ ɔyɛ dɛ basia a oebu ne nsa yɛ. Aso bisa woho dɛ, sɛ basia dur dɛm tsebea a noho hia ara yie na sɛ woennya dɛm mboa no a, ɔbɛyɛ dɛ? Ɔnam nkyerɛkyerɛ a woennya wɔ awofo hɔ ntsi, hɔn ahwɛyie ho nsɛm tɔ sin kakra na iyi tum ma wɔtɔ nsa a onnyi dɛ wɔtɔ mu mu ma nyinsen a hɔn enyi nnda tum ba ɔnam mboa ntsi. +Enyiber bɔn a ɔwɔ mbasiafo ho so yɛ adze kor a otum dze mperwa nyinsen ba. Mbasiafo dodowara kyir dɛ wobuhu dɛ adze fofor wɔ hɔn etsipenfo ho. Mpɛm pii no sɛ basia bi hun dɛ ne nyɛnko bi wɔ biribi na sɛ ɔpɛ bi a, otum fa kwan a nkyɛ ɔnnsɛ dɛ ɔfa do no do nya bi. Binom mpo tum fa banyin dɛ mbrɛ obotum aboa no ma oenya dza ɔrohwehwɛ. Ɔnam dɛ banyin no nye no wɔ nkitsahodzi na ɔboa no ntsi, ɔnye no bedzi mpa mu agor na sɛ ne tsir annyɛ yie a, nna mperwa nyinsen ara na ɔbɛba basia no n’akwan mu. +Afekuw bɔn no ndɔmee: Nyɛnkofa dze akotsen wɔ mbabum abrabɔ mu tsitsriw nye mbasiafo. Ɔnam dɛ awofo binom nnyi mber ma hɔn mba nntsi, mbasiafo taa dze hɔn werɛ hyɛ hɔn anyɛnkofo mu. Bisa dɛ, aso wo ba no ne nyɛnko no ne suban tse dɛn? nyɛnkofo bɛn na ɔda hɔn ntamu? afotu bɛn na nyɛnko no dze ma wo ba no? Nyɛnkofo a mbasiafo fa no tum dze nsunsuando bɔn ba hɔn do. Nyɛnkofo no bi tum daadaa afofor twe hɔn kɔ ndzeyɛɛ bɔn bi a otum dze mperwa nyinsen ba mu. Binom mpo tum dzi hɔn anyɛnko ekyir tu adaa a hɔn awofo mpo nnyim bea a wɔwɔ. Iyinom nyinara tum dze mperwa nyinsen ba. +Dza otwa tun a mepɛ dɛ meka ho asɛm nye sen na mfonyi ahorow a mbofra hwɛ tsitsiriw nye mbasiafo. Sen na mfonyi ahorow pii na woyi no wɔ tɛlɛbihyɛn na abaefo ntsentan do ma mbofra hwɛ a onnyi dɛ wɔhwɛ ɔnam hɔn mfe a woedzi no ntsi. Binom hwɛ dɛm mfonyi na sen no ara ma afei hɔn mu pii noara hyɛ ase dɛ wɔreyɛ dza wohu no ɔnam dɛ wɔpɛdɛ wohu dza ɔwɔ mu no ntsi. Iyi mmboa mbasiafo tsitsiriw osiandɛ wogudo reyɛ dza wohu no wɔ sen no mu no a awofo nnyim ho hwee no, wobotum akɛfa mperwa nyinsɛn abrɛ hɔnho. +",4625,Latn,Fanti,fat +akannews,"FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi afe biara no, nsɛm pii na opuepuei. Nsɛm a bi yɛ serew na bi so sɛ anwanwansɛm na Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi afe biara opue. Afe 2010 dze a ɔkɔr do wɔ Ebibiman South Africa mu no, po mu nam posenadze/ posena na no ho asɛm puei. Ne dzin nye Posena Paul a ofi Spain aborɔkyir man mu. Obi bebisa dɛ, nam posenadze n’edwuma nye dɛn wɔ bɔɔlbɔ akansi mu? Posena Paul n’edwuma a odzii a ɔyɛɛ obiara nwanwa nye dɛ, ɔhyɛɛ nkɔm faa akansi ahorow a wosii wɔ Bɔɔlbɔ Akansi no ase na no nkɔnhyɛ no nyinara baa mu pɛpɛɛpɛr. Ɔhyɛɛ ɔman Spain nkɔm dɛ hɔn na wɔbɛfa afe 2010 kɔɔpow no na nokwar, ɔbaa mu so. Iyi na obi so nam ne nyansaa do dze nankasa ne dze abɔbɔ adze dɛ mbrɛ yɛwɔ FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi afe mu no. +Aberantsɛ yi ne dze no nnyɛ nkɔnhyɛ bi. Ne dze nye dɛ, wɔabɔ no ho mbɔdzen aboaboa amanaman eduasa ebien (32) a wobesi akan wɔ Qatar 2022 Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi no hɔn beer nsa ano. Aberantsɛ yi ne dzin nye Gus a ofi London Ngyiresi aborokyirman mu. Nnyɛ afe yi FIFA Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi no ase nko na ɔayɛ dza ɔtse dɛm. Afe 2018 dze a ɔkɔr do wɔ Russia no so, ɔyɛɛ no dɛmara. Ber no, nna Ghana nnka ho. Afe yi dze no dze, Ghana ka ho no ntsi Ghana beer nsa ka ho bi na ebɛn nsa? Dza ɔka do yi nye amanaman eduasa ebien (32) a wobesi akan wɔ Qatar na hɔn beer nsa: +Argentina 🇦🇷  – Quilmes +Australia 🇦🇺 – Cooper’s Red Ale +Belgium 🇧🇪 – Chimay Blue +Brazil 🇧🇷 – Antarctica +Cameroon 🇨🇲 – Beaufort Light +Canada 🇨🇦 – Moosehead +Costa Rica 🇨🇷 – Imperial +Croatia 🇭🇷 – Karlovacko +Denmark 🇩🇰 – FAXE +Ecuador 🇪🇨 – Pilsener +England 🏴󠁧󠁢󠁥󠁮󠁧󠁿 – Camden Hells +France 🇫🇷 – Kronenbourg 1664 +Germany 🇩🇪 – Spaten Oktoberfest +Ghana 🇬🇭 – Club Beer +Iran 🇮🇷 – Istak +Japan 🇯🇵 – Hitachino Red Rice Ale +Mexico 🇲🇽 – Modelo +Morocco 🇲🇦 – Casablanca +Netherlands 🇳🇱 – Bavaria +Poland 🇵🇱 – Tyskie +Portugal 🇵🇹 – Super Bock +Qatar 🇶🇦 – Fizzin Melon +Saudi Arabia 🇸🇦 – Hillsburg Honey +Senegal 🇸🇳 – La Gazelle +Serbia 🇷🇸 – Lav +South Korea 🇰🇷 – Cass +Spain 🇪🇸 – Estrella Galicia +Switzerland 🇨🇭 – 1936 +Tunisia 🇹🇳 – Celtia +Uruguay 🇺🇾 – Patricia +USA 🇺🇲 – Miller High Life +Wales 🏴󠁧󠁢󠁷󠁬󠁳󠁿 – Bale Lager +Club beer a wɔbɔ hɔnho nsabran “Ɔman ne beer” na wogyinae maa Ghana. Yɛma hɔn ayekoo!!! +",2158,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ndzɛmba ahorow pii ɔko tsia nyimpa wɔ ɔman Ghana mu dɛ abofra, panyin, ɔbaa anaa banyin. Ɔhaw pii a ɔko tsia abaatan binom ama ndɛ yi sɛ ekɔ kɛse kurow mu a, mbofra pii na ibohu wɔ hɔ a wonndzi dwuma biara. Dɛm tsebea yi yɛ dza otsia Ghana mbra ne fa a ɔka dɛ, “Onnyi dɛ abofra biara ɔaso dɛ ɔkɔ skuul bɛnantsew kurow mu basabasa ɔmmfa ho na tsebea a ɔwɔ mu”. Ndzɛmba a ɔma mbofra a tu hɔn gu aboano dze hɔn nyimpadua kɔbor edwuma pɛ dza wobedzi no yɛ pii. Binom tum quan kɔ a hɔn awofo nnyim ho hwee na binom so dze, hɔn awofo noara noara na wogyaa hɔn ma wɔkɔ. Sɛ ekɔ Nkran beebi tse dɛ circle, Lapaz, Makola, Madina na pii a ɔkeka ho a nna ɔyɛ awerɛhow dɛ mbofra a nkyɛ dɛm ber no ɔsɛ dɛ wɔwɔ skuul rusua no nenam basabasa a obiara hu no dɛ ɔmmfa no ho. Bea a mbofra yinom nya da no mpo yɛ asɛm ma hɔn. Binom da kaar ku, breegye ase, na kaar kwan ho na mpo gua mu.Aso ebɛn hɔn na mbofra yi ayɛ? +Dza odzi kan a ɔma mbofra nnkɔ skuul na wɔnantsew basabasa nye ɔkɔm a ɔdze hɔn wɔ hɔn efiefie mu. Awofo no bi ato hɔn mba asaworam a dza wobedzi anaa wɔbɔnom mpo mmfa hɔn ho ɔnam ahokyer ntsi. Ohia adokrow hɔn araa ma iyi nnyɛ hɔn asɛm. Abofra no hwɛ na sɛ ohu dɛ ɔkɔm n’ano ayɛ dzen ama no a nna oeguan efi fie dze ne tsir apaamu wɔ beebi a obenya edziban edzi. Iyi ntsi binom mpo tum fi beebi tse dɛ kumasi, Tamale, Bono na pii a ɔkeka ho bɛsen kɔ Nkran kedzi paa mbrɛ ɔbɛyɛ a obenya sika ahwɛ no ho. +Awofo a wɔnnhwɛ hɔn mba so yɛ adze kor a obue kwan ma mbofra ma kogu aboano dɛ wɔrekɔbɔ bra. Iyi ne farba pii gyina awargyaa do. Sɛ awarfo no ntamu tsew a, mbofra hɔn hwɛ mpo dan mansotwe wɔ hɔn ntamu. Kor tum ka dɛ wo na bɔhwɛ wo na afa no so ka dɛ w’agya bɔhwɛ wo. Ɔba no dɛm a nna abofra no n’enyi abɔ egu ne nsamu a dza ɔbɛyɛ ara nye dɛ obotu esi paada akɛpɛ birbi ayɛ dze ama no ho. Ibohu no na ampa, abofra no efi skuul ridzi paa wɔ gua do. +Boi nye nhyehyɛɛ pa a aban no nnyɛ no wɔ Ghana ha ɔbɔ mbofra a wɔwɔ dɛm tsebea no mu no ho ban. Sɛ yɛhwɛ Ghana mbrapɔn no mu a , pii na ɔwɔ mu a nkyɛ ɔsɛ dɛ mpanyimfo hwɛ dze dzi dwuma mboa mbofra a wɔwɔ tsebea a ɔtse dɛm yi mu naaso no mu ahen na wɛdze yɛ edwuma. Akɛyɛ dɛ obiara reper ma no ho na n’ebusua a wɔnndwen dɛm mbora yi ho na mbrɛ wɔbɔboa eyi hɔnefi tsebea yi mu. +Tukɔtsena a nkorɔfo yɛ fi nkuraase dze ba kurow kɛse mu no so?yɛ adze kor a ɔama ndɛ yi mbofra wɔkɔ skuul yi agyaa skuuL neman aboano. Ɔnam dɛ edwuma papa biara nnyi nkurow nkurow pii mu wɔ ɔman Ghana mu ntsi, nkorɔfo tu bata kɔ nkorow akɛse mu dɛ wɛrekɛpɛ edwuma bi ayɛ. Sɛ mfe du na mpo a nna wɔhyɛ hɔ ha a ɔnnka hɔn dɛ wobotwa hɔn enyi akɔhwɛ hɔn mba. Ɔnam dɛ obira nnhwɛ hɔn do na wɔyɛɛ dza wɔpɛ ntsi, wotum dzi hɛn ayɛnkofo ekyir kɔ korow kɛse mu kɔhwehwɛ biribi ma hɔn ho. +Atseetsee na ahohiahia a mbofra binom famu wɔ hɔn awofo na ebusuafo nsamu no so ma hɔn akwangya no ma woguan kɔ paado kɛtsena hɔ bɔ hɔn hra dɛ mpanyimfo. Mbofra yɛ nyimpa bi a aber biara no wɔdɔ pɛbdɛ awofo bɔkorɔkorɔ hɔn na wɔakyerɛ hɔn ɔdɔ.No dɛm ntsi, sɛ ɔkɛba ba dɛ bor, ayeyaw, na atseetsee ba hɔn do na wonnkotum egyʋna ano pɛr na ɔafa adwen eguan efi fie. Awofo binom mpo hyɛda ma abofra no gyaa skuul kɔtɔn adze a onyia no nndur mbrɛ ɔtɔn adze koraa. Abofra biaea.a ɔwɔ ahohiahia mu wɔ fie no bɛpɛ do oboguan na ɔmmfa ho bea ɔbɔkɔ ma no ho atɔ no koraa +Aso ɛbɛn nsusuando na iyi wɔ no wɔ mbofra do na kwan bɛn do na yebotum esiw dɛm ɔhaw yi ano. +kenkan no wɔ Akannews.com do +",3386,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mber bi a abɛsen kɔ no, ber a aborɔfo fi aborɔkyir baa Sika Mpoano na Ebibir Anee amanaman binom mu no, asɛm bi sii. Asɛm no sii edziban abakɔsɛm mu. Asɛm no nye dɛ, Aborɔfo dze edziban bi kaa hɔn ndzɛmba ho dze tuu kwan faa nsuhyɛn do bodur Ebibir Anee mpoano. Edziban no nye emo na frɔwee. Emo na frɔwee, osiandɛ ɔyɛ edziban a aborɔfo pɛ papaapa ntsi, wɔreba no, wɔboaa hɔnho ara tɔkyee. Ber a wɔbae no, na wɔnye Ebibifo hyɛɛ ase dzii nkitaho no, wɔdaa hɔn edziban yi edzi kyerɛɛ hɔn. +Ebibifo pɛ mfeefeemu ntsi, wɔperee feefee mu araa kohuaa edziban yi bi dzii. Wodzii no, ɔyɛɛ hɔn dɛw papaapa. Ɔnam do ma hɔn enyi bɛgyee ho. Wɔdze hɔn egudze ahorow dze sesaa edziban yi n’akadze na wɔkɔnoaa bi dzii. Ber a Ebibifo ridzi emo na frɔwee no, mfeefeemu ntsi, wɔdze frɔwee no foraa emo no. Wohun dɛ edziban no n’enyi asesa ayɛ kɔɔ na ne dɛw no so asesa kakra kyɛn nkan dze no. Afei bibinyi bi tsenaa ase dzinn dween kwan a obotum afa do anoa emo kɔkɔɔ no bi ber a ɔnnkɛyɛ emo no na frɔwee no nko dze edzi afora. Adwen bi baa ne etsir mu dɛ ɔnyɛ frɔwee no na ɔmfa emo amon no nka ho nnoa. Ɔbɔɔ mbɔdzen yɛɛ frɔwee no, ɔdze emo amon no guu mu na ɔdze nsu guu ho noae. Emo na frɔwee no sii gya do dzii mber kakra na ɔbenee. Bibinyi no hun dɛ emo no enyi ayɛ kɔɔ kyɛn dza onyim dada no. Ɔnam do ma ɔkɔbɔɔ ho dawur na afei, edziban no bɛgyee dzin. Nna aso. +Jollof sa no yɛ edziban ho sa a agye dodowara hɔn adwen wɔ Ebibir Anee mu akyɛr yie. Jollof edziban no na ɔdze dɛm sa yi abɔbɔ adze no. Nhwehwɛmu kyerɛ a, edziban no, n’abɔse fi Senegambia ber do, hɔ na Wolof ebusuakuw no nna wɔwɔ na hɔn na abakɔsɛm kyerɛ a wɔdze edziban no bɔbɔ adze mfeha pii a abɛsen kɔ. Fitsi dɛm mber no, edziban no abɛgye ntsin wɔ Ebibir Anee amanaman ahorow mu a Ghanaman, Senegalman no na Nigeriaman no dzi mu akotsen. Dza ɔma ekyingye aba ho no nye dɛ, ɔman biara wɔ n’akadze soronko a ɔdze ka edziban no ho noa na oibara so wɔ kwan soronko a ɔfa do noa ma ne dɛw yɛ soronko. Iyi ama amanaman yinom regye ekyin wɔ nyia nedze yɛ dɛw ho. +Jollof ko na yɛ anyɛnkogor eso ɔtɔ fa bi a no mu yɛ dzen ankasankasa. Amanaman a wɔtaa gye jollof ho ekyin papaapa nye Ghana, Nigeria na Senegal. Nigeriafo taa dze hɔn jollof a wɔdze akadze dɛdɛɛdɛw na bɔgyanam a wɔakyew ma no mu ahow werepee no dze hoahoa hɔnho. Ghanafo dze, wɔdze hɔn dze no a wɔakyew tɔmatsese abɔmu ma no mu ayɛ wesewese a angoa remem no na akadze ahorow a ɔma edziban yɛ dɛw no, a bɔgyanam kyewee anaa kyenam da do no dze hoahoa hɔnho dɛmara. Senegalfo dze no, ɔyɛ soronko fi Ghana na no nua Nigeria dze no ho. Hɔn dze no dze, wɔtaa dze kyenam na wɔdze dzi no akɔndɔakɔndɔ. +Jollof sa no apa amanaman a wɔgye ho ekyin no hɔn ahye do ekopue Sohyial midia do. Iyi ama ekyingye no dze bankye abɔ ngo mu ma koobi ridzi ho dase. Hɔn a wɔpɛ edziban na hɔn a wɔwɔ akwantu mu, tsitsir nye aborɔkyirfo dze hɔnho agye ekyingye no mu bi. Sohyial midia do dze, hɔn a wɔrotow ho aba rotow na hɔn a wɔdze ho mfonyin ahorow ridzi ho agor no so gu do ridzi. Obiara pɛ dɛ ɔkyerɛ dɛ ne man mu dze yɛ dɛw. Iyi ama edziban no agye dzin araa ma aborɔfo a wonnyim ho hwee dze no enyi abɛgye edziban no ho. +Ɔmmfa ho nye ekyin a nkorɔfo gye wɔ edziban no ho. Ɔyɛ edziban bi a ɔka Ebibir Anee amanaman na Ebibiman nyinara bɔ mu. Ɔda dɔ a amanaman yinom wɔ ma edziban no so edzi. Edziban no san so da Ebibiman edzi kyerɛ wiadze kɛpem dɛ, n’abɔse fi Ebibir mu ha. Edziban no abɔ mbɔdzen atsentsen amanaman ahorow a wɔdze hɔnho gye ekyingye no mu no hɔn anyɛnkofa na ɔdze enyigye soronko ahyɛ amamfo afon mu ma. Seseiara dze, Binom mpo bɔ mbɔdzen hyɛ edziban no ho fa ma nkorɔfo fi ekyirekyir bɛhyɛ bi. Ɔno nkotsee dze nkabɔmu na ngyentomu nam. Ɔmmfa ho ɔman a nedze yɛ dɛw papaapa mbom, adze kor na minyim – Jollof Sa no bɔkɔ do ara kɛpem da a Nyankopɔn besian n’enyimnyam mu a obiara rennkɛhaw no ho apata. +",3812,Latn,Fanti,fat +akannews,"Akwanhyia biara dze nsunsuando nam a ɔdze ɔhaw ahorow pii brɛ ankorankor, ebusuafo na ɔman. Nsunsuando a ahorow a kaar akwanhyia dze ba no bi na odzidzi do yi: +Nsunsuando a odzi kan a Kaar akwanhyia dze ba nye Owu. Ɔnam kaar akwanhyia ntsi, nyimpa pii na wɔahwer hɔn nkwa na ndɛ yi wɔnnka atseafo ho. Sɛ kaar akwanhyia si a nyimpa mpempem na wɔfa mu hwer hɔn nkwa. Ɔtɔ fa bi a, nnyɛ hɔn a wɔwɔ hɛn no mu no nkotsee na akwanhyia yi ka hɔn mbom dodow a wɔbɛn bea akwanhyia no sii no mu binom so ho tum ka anaa wɔhwer hɔn nkwa. +Nnyɛ owu nko na sɛ kaar akwanhyia si a, ɔba. Nyimpa pii rohwer hɔn nkwa no na dodowara so ridzi dzɛm ɔnam kaar akwanhyia ntsi. Iyi yɛ ber a yɛka dɛ sɛbe, nyimpa no ne tsir mpo ayɛ yie wɔ ber a kaar akwanhyia no sii no. Sɛ akwanhyia no si a, binom hɔn nsa na hɔn anan tum twitwa, binom hɔn ndompe mu bubu a ɔma wonntum nantsew bio na  binom dzi dzɛm wɔ hɔn enyim. Dzɛmdzi yi mma nkorɔfo nntum nndzi hɔn daadaa dwuma a ɔboa hɔn ma wɔhwɛ hɔn ebusua. Ɔhaw pii na otum fa iyi do ba nkorɔfo do +Kaar akwanhyia sɛɛ egyapadze ahorow a nkorɔfo dze mfe dodow apɛ egu hɔ. Ahɛnkafo piinara na wɔnom ns ana wɔfa ndubabɔn dze ka kaar na sɛ ɔba no dɛ nyimpa a ɔreka kaar no abow ma onnhu kwan do yie a, otum ka kaar no dze kɛhyɛ obi ne fie a ɔdze mfe pii esi  twuruw ne nyinara gu. Osi dɛm a nna akɛyɛ awerɛhowsɛm dze ama dodowara a wɔaher hɔn dabew na ndzɛmba ahorow pii a wɔapɛ egu hɔ. Bio, otum kum hɔn a wɔwɔ dɛm fibobow no mu no nyinara so ka ho. +Otsia bio, sɛ kaar akwanhyia si a ɔma nyimpa dodow dzi dzɛm. Iyi ma wɔhwer hɔn nsaanoedwuma na ɔma wonya haw wɔ hɔn asetsena mu. Ɔnam dzɛm dzi no ntsi, dɛm nkorɔfo yi nntum nnyɛ edwuma na sɛ ɔyɛ baatan a, onnkotum ahwɛ ne mba wɔ hɔn edzidzi mu, ntarhyɛ mu na nwomasua mu. Ɔnam dɛ dɛm mbofra yi ehu dɛ hɔn awofo edzi dzɛm na wonntum nnhwɛ hɔn ntsi, mbofra yi so dze hɔn hɔn ho wura ndzɛyɛɛ ahorow mu a ɔmmfa nsunsuando pa mbrɛ hɔn. +Nsunsuando a otwa tun wɔ akyerɛw yi mu a kaar akwanhyia dze ba nye kawbɔ a ɔdze brɛ aban no. Sɛ kaar akwanhyia si a, nhyehyɛɛ ahorow pii na aban no dze gu akwan do dze sɔ hɔn akwanhyia no ato hɔn no asen. Dɛm mboa yi tum yɛ sika, bea a wɔbɛda, ayarhwɛ a wɔdze bɛma hɔn no ho kaw na pii a ɔkeka ho. Iyi nyinara yɛ sika na aban no dze bɛyɛ. Kaar akwanhyia ma aban no bɔ kaw araa yie a nky akwankyerɛdze dze ayɛ mpontudwuma wɔ ɔman no mu. Iyi ntsi, sɛ kaar akwanhyia kɔ so a, ɔbɛma aban no abɔ kaw kɛse na iyi bɔko etsia ɔman no no mpontu no nsɛm. +",2437,Latn,Fanti,fat +akannews,"Gyahyehyew yɛ adze a oridzi adasa nya kɛsekɛse wɔ wiadze yi mu. No mu dza ɔyɛ hu papanara nye mframagya dze no. Meka mframagya dze a na mekyerɛ gyahyehyew a ne farbaa nye gyamframa. Sɛ nnkenkan gyahyehyew ahorow akyerɛw no a, bue lenke a ɔwɔ ase ha yi na kenkan na ɔbɔboa ebue wo ntseasee mu wɔ Gyahyehyew ho nsɛm ho. +Gyahyehyew ahorow +Nyimpa mpempem hwer hɔn nkwa  afe biara wɔ ogyamframa ho gyahyehyew ehyiakwa ho. dɛm ntsi, ohia dɛ yeyi no akwa wɔ hɛn abrabɔ mu. Na yebotum abɔ hɛnho ban efi dɛm gyahyehyew ehyiakwa yi ho a, ohia dɛ yehu dza ɔdze ba. Akyerɛw yi bɔhwɛ dza otum dze ogyamframa gyahyehyew ba. +Adze tsitsir ɔdze ogyamframa gyahyehyew ba nye akoradze anaa drobɛn a ɔhaw aba ho. Ogyamframa akoradze na drobɛnkwan no na osuo mframa na nsunsu ahyewdze a wotum ma mframa a ɔdzɛw nyinara mu. Ber rugu mu no, akoradze na drobɛnkwan ahorow yinom tum wew na  wɔsɛɛ. Wɔdɔ nkandar na wotuetue ma ogyamframa no fa ho pue. +Sɛ ɔkɛba no dɛm na mframa no fa ho araa gyina bea kor no na adze bi pa gya ketseketse mpo a, obotum ato ogyamframa gyahyehyew huww. Dɛ mbrɛ ogyamframa adzenoadze hia dɛ biribi pa gya ana asɔ no, sɛ ogyamframa no fa akoradze anaa drobɛnkwan no ho na ogyina dan bi mu na biribi pa gya a, obosuo mu hum adzɛw begyaa. +Mframa ahorow no yɛ dza hɔn anodzen nngyina pɛr. Mbrɛ ogyamframa a afa ho no botum asɛɛ adze afa no nyinara gyina beebi a mframa no ataa na dza aka akoradze no mu no do. Sɛ ɔwɔ petee mu a, ogyamframa no botum apetse anaa afora mframa mu ma n’anodzen no akɔ famu. Sɛ ɔwɔ beebi a woesiw hɔ tse dɛ dan a mframakwan nnyi ho mu a, n’anodzen no botum akɔ sor araa asɛɛ danmu no nyinara. Dɛm ntsi na ohia dɛ sɛ etse ogyamframa nka, dza ɔwɔ dɛ idzi kan yɛ nye dɛ ibobuebue abow na ntokura biara ɔwɔ dan no ho no. +Adze kor so otum dze ogyamframa gyahyehyew ba nye ogyamframa n’anoadze a dodowara dzi kan sɔ si do ana wɔasɔ apagyadze anaa makyese no. Mframa yɛ adze a no ho yɛ ahomtsew papaapa na ɔnantsew ntsɛntsɛm so. Ɔnam dɛm ntsi, sɛ odzi kan sɔ ogyamframa anoadze no si do ana asɔ makyese no a, mframa no bi dzi kan pue hyeee. Ɔba no dɛm na dza epue no dɔɔ so kakra na esɔ makyese no a, obotum asɔ mu agye wo nsamu ma ɔgyefo bi anngye wo a, no nsunsuando no nnkɛyɛ papa. +Iyinom nye akwan etsitsir binom ogyamframa ne gyahyehyew fa do ba. Ohia papaapa dɛ yɛhwɛ hɛnho yie wɔ iyi ho. Amma hia asɛm hia no annhwer no, yɛbɔhwɛ mbrɛ yebesi abɔ hɛnho ban efi ogyamframa ne gyahyehyew ho wɔ akyerɛw fofor mu. Hwehwɛ ɔno so na kenkan ber akenkan ha ewie no. +",2484,Latn,Fanti,fat +akannews,"Portugal na Manchester United bɔɔlbɔnyi aberantsɛ a wɔfrɛ no Cristiano Ronaldo dos Santos Aveiro (dodowara frɛ no Cristiano Ronaldo) atow n’atsena a ɔtɔ do ahaesuon (700) wɔ bɔɔlbɔkuw bɔɔlbɔ mu. Ronaldo toow n’atsena a ɔtɔ do ahaesuon yi ber a no bɔɔlbɔkuw Manchester United nye Everton hyiae wɔ Ngyiresi Bɔɔlbɔ Baatan (EPL) mu Ɔbɛsɛ 9, 2022 ewimber. +Cristiano Ronaldo annhyɛ akansi no ase. Mber eduonu akron (29′) mu na aberantsɛ Antonio Martial pirae ma hɔn kookyi Erik Ten Haag dze Ronaldo baa mu. Ɔka kakra ma wɔdze ɔfa a odzi kan no aba n’ewiei, mber eduanan anan (44′) mu na Ronaldo gyee bɔɔl bi a Casemiro bɔe maa no no na ɔbɔɔ too atsena no mu. Dɛm atsena yi na ama Cristiano Ronaldo ahyɛ atsena a ɔtɔ do ahaesuon wɔ bɔɔlbɔkuw bɔɔlbɔ mu no. +Ɔbɛsɛ 7, 2002 mu na Cristiano Ronaldo toow n’atsena a odzi kan koraa dze maa Sporting CP bɔɔlbɔ kuw a ɔwɔ no kurom Portugal no. Osii akan eduasa anan (34) maa Sporting CP na ɔtoow atsena enum (5) pɛr. +Ɔtoaa n’akansi do wɔ Manchester United. Oesi akan ahaebiasa na eduanan (340) ama Manchester United na ɔato atsena ɔha eduanan anan (144) ama hɔn. +Osii akan maa Real Madrid bɔɔlbɔkuw wɔ Spain no, otumii sii akan ahaanan na eduasa awɔtwe (438) na ɔtoow atsena ɔha anan na eduonum. Hɔ na ɔato atsena kɛse papaapa. +Cristiano Ronaldo toaa no bɔɔlbɔ akwantu no do wɔ Italy. Ber no, otumii sii akan ɔha eduasa anan (134) maa hɔn na ɔtoow atsena ɔha kor na kor (101). +Sɛ ekeka ne bɔɔlbɔkuw akansi ahorow a oesi ne nyinara bɔ mu a, oesi akan ama bɔɔlbɔ kuw anan. Oesi akan nkorkor ahaakron na eduanan ebiasa (943) ama bɔɔlbɔ kuw anan yinom na ɔato atsena nkorkor ahaesuon (700). Nokwar, bɔɔlbɔnyi Cristiano Ronaldo ayɛ adze yie. +",1670,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔbɛsɛ 25, 2022 mu na mbrahyɛbagua mu dɔmkɛse no mu dɔm bɛyɛ eduowɔtwe dze too gua dɛ Ghana mampanyin mpam Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do, Onyimnyamfo Ken Ofori-Atta na Aban mu Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do, Onyimnyamfo Charles Adu Boahen. Ɔmampanyin nye dɔm yi hyiae serɛɛ hɔn dɛ wɔmma no mber kakra ma Onyimnyamfo Ken Ofori-Atta a ɔnye IMF Sikafotow no ahyɛ nkitahodzi ase rohwehwɛ mboa ama ɔman no nye hɔn nwie nkitahodzi no ana. +Ɔpanyin a odzi dɔmkɛse no baano na ɔyɛ mbrahyɛbaguanyi ma Suame Mansin no, Onyimnyamfo Osei Kyei-Mensah-Bonsu a ɔnoara so na odzi baano wɔ aban no dwumadzi wɔ mbrahyɛbaguamu mu no dze n’anomusɛm roto gua dɛ mbrɛ mbrahyɛbaguafie baanodzifo twar dɛ wɔyɛ nhyiamu ahorow mu no daa asɛm yi edzi. N’asɛm nye dɛ, “Dɔmkɛse no mu mba bɛyɛ eduowɔtwe na wodzii kan daa no edzi dɛ ɔmampanyin mpam Owura Ken Ofori-Atta na Owura Charles Adu Boahen mfi hɔn dzibew do dɛ Sikasɛm ntotoe kuw no ano abaanodzifo. Iyi yɛ egyinae a dɛm dɔm no ara na wosii a nna nkaa no mfoa do. Na mbrɛ ndzɛmba rokɔ seseiara no dze, dɔmkɛse no nyina pɛ dɛ Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do no bɔkɔ na nnyɛ dɔm bɛyɛ eduowɔtwe no nko asɛm bi a.” +Ɔkyerɛɛ ne nsɛm no mu dɛ iyi nnyɛ amanyɛkuw amanyɛsɛm bio, na ɔman no na dɔm no nyina hɔn yieyɛ ntsi na woesi egyinae a ɔtse dɛm no. Ɔdze asɛm yi too gua Ɔberɛfɛw 3, 2022. Ɔdze kaa ho dɛ wɔretsetse dɛ oguadzinyi bi ekohu dɔmkɛse no dɔm 88 a wɔyɛɛ dawurbɔfo enyim amandzɛɛbɔ no dɛ ɔrehyɛ hɔn nsa adze ma woegyaa asɛm no mu, na wɔbɛyɛ ho nhwehwɛmu ehu asɛm no mu nokwar. Ansaana ɔdze asɛm yi bɔto gua wɔ mbrahyɛbaguafie no, nna dɔmkumaa no nyina dze hɔn nsa ahyɛ nkrataa ase dɛ wɔbɔtow amba a ɔbɛkyerɛ dɛ Asoɛfo yinom bɔkɔ anaa wɔnnkɔkɔ. +Ankorankor binom a wɔwɔ nyimdzee na suahu wɔ sikasɛm ntotoe ho akyerɛkyerɛ hɔn adwen wɔ egyinasi yi ho: binom foa do, binom so se nkyɛ ɔwɔ dɛ dɛm anamɔntu yi aba dadaada, na binom so kyerɛ dɛ nnyɛ dɛm mpanyimfo beenu yi ara na nsɛm yi fa hɔn ho, no mu dɔ sen dɛm. +",1916,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔyɛ awerɛhowsɛm kɛse kɛse dɛ abaatan binom nyinsen abosoom akron woo wie a na wɔakɔtow hɔn mba a wɔakyem hɔn aberɛ no egu. Wɔwoo hɔn wie a, ɔnam siantsir bi ntsi, wɔtaa tow mbɔdomamba yinom gu mbeambea a hɔ nntsew a ogya hɔn kɔ esian ahorow mu. Ɔyɛ adze bi a abɛgye ntsin ankasa wɔ hɛn man yi mu a ɔyɛ akomatsew ankasa. +Dzin a wɔdze ma mba a wɔwoo hɔn tow hɔn gu nye “mbatowgu”. Ɔyɛ ɔhaw kɛse kɛse a ɔhaw mbɔdomamba a wɔkɔ tsebea a ɔtse dɛm mu no, hɔn borɔn na ɔman mu no nyinara a otwar dɛ yɛyɛ bataboa siw ano korakoraa. Mpɛn pii no, abaatan yinom taa tow mbɔdomamba a wɔmmfoom obiara no gu mbeambea a hɔ nntsew. Dɛm mbeambea yi bi nye sumina do, nsuka mu, tsiefi mu, kwan nkyɛn, bɔnka mu, nwuramu na mbeambea a ɔkeka ho na wɔdze mbɔdomamba yinom hɔn nkwa to nsɔhwɛ mu. Ɔtɔ fa bi a, kɔm tum bɔ hɔn yar ahorow ma wowuwu. Ɔtɔ fa bi so a, mbowa abɔyafo mpo tum kyer hɔn we hɔn ku hɔn a ɔyɛ akomatsew ankasa. +Abaatan a wɔdze hɔnho hyɛ etsiɔdzen na amambɔensɛm a ɔtse dɛm mu no yɛ no siantsir ahorow pii do. Mpɛn pii no, abaatan yinom yɛ hɔn a wɔfaa mperwanyinsen na wɔwoo mperwawoo. Ɔtɔ fa bi so a, hɔn nyinsenber mu no, egya anaa banyin a ɔhyɛɛ hɔn nyinsen no tum guan gya hɔn. Iyi ma wɔnam ahokyer do dze hɔnho hyɛ ndzeyɛɛ a ɔtse dɛm mu. +Ɔtɔ fa bi so a, adwenmu yarba, tsitsir abɔdam anaa abɔdam ahyɛse tum haw baatan no ma osi egyinae a ɔtse dɛm. Mpɛn pii no so, abaatan yinom yɛ hɔn a wɔfaa atseetsee bi tse dɛ mbɔndarto mu dze nyinsenee, na wɔtweɔn woo wie a, woeyi mba no towkyen. Abaatan binom so wɔ hɔ a, wɔwoo wie na wohu dɛ abofra no edzi dzɛm pɛr na wɔakyekyer no akɛkyɛ nananom. Aso ɔyɛ abɔdomaba no no mfom dɛ oedzi dzɛm? +Sɛ ɔba no dɛm a, ɔgye ɔdɔfo pa bi anaa boafo pa bi ma ohu abɔdomaba no na ɔdze no kɔ ngyankafie ma wɔhwɛ no. Sɛ ɔkɛba no dɛ obiara ennhu nkataba yinom a, wɔda hɔ wu prɔw. Iyi yɛ awerɛhowsɛm kɛse kɛse a otwar dɛ ɔman no hyɛ ase bɔ ho dawur kyerɛ kyerɛ, no do botwa a. +Ɔnam iyi do ma afe biara no, ebɛtse no na baatan bi eyi ne ba a wɔawoo no fofor egu tsiefi mu, nsuka anaa mbeambea a hɔ nntsew mu. Ɔreyɛ ayɛ dɛ ndzeyɛbɔn a ɔtse dɛm no abɛka a ɔnnsɛ dɛ yɛtsena hɔ ma ɔka. Ber aso dɛ ndwumakuw a wɔnnhyɛ aban ase, aban nankasa na ankorankor boa siw atoyerɛnkyɛm a ɔtse dɛm no ano. Onnyi dɛ abɔdomaba bi fa ɔhaw a ɔtse dɛm mu. Ɔmmfoom obiara. +",2273,Latn,Fanti,fat +akannews,"Owura Joe Ghartey  a ɔyɛ mbrahyɛbaguanyi ma Essikadu-Ketan mansin mu dze ne ba baa a wɔfrɛ no Ewurama Ghartey  ama  no dɔfo awar wɔ aber a w’anngye no tsir sika. +Nkan no atɔni-gɛneral a ɔsan so yɛ mbrahyɛbaguafie ɔkasafo a ɔtsia ebien dze sene bi bɔtoo face-book a nna orihyira ne ba baa wɔ ne ɔbra akwantu fofor a ɔrebehyɛ ase  mu. Ɔdze nsɛm kakra tow gua wɔ saintsir a w’anngye awar ho ndzɛmba tsentsenntsen emmfi banyin a ɔrewar ne ba baa no hɔ. +Ɔsee ne ba baa no dɛ “Ewurama, Nyame nhyira wo”.Wo kun n’ebusua dze wo mpɛtsea na wo kyerɛw krɔnkrɔn aba dze rebɛgye wo awar. Ber a morokɔ war wo na no, iyi ara so na wo maame n’ebusua so gyee. Ntsi,sɛ wo so oenyi  gye ho a, ibotum so ayɛ dɛm ama wo mba baa so. +Ɔkasamaafo a ogyina banyin n’ebusua no ano no bɔɔ owura Joe Ghartey n’abaw do dɛ wɔanngye ndzɛmba na sika pii emmfi hɔn ebusua no hɔ na mbom ɔgye mpɛtsea na kyerɛw krɔnkrɔn nko. +Ɔsan so kaa dɛ, ber a ebusua no bae botuu Ewurama ne tsir nsa no, owura Ghartey see hɔn dɛ ,ɔbɛgye hɔn mpɛtsea na kyerɛw krɔnkrɔn pɛ osiandɛ ɔmmpɛ dɛ ɔdze ɔhaw biara bɛhaw awarfo no. +",1072,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mbɔgya mu Nkwambowa Yarba, dza borɔnyi frɛ no “Sickel Cell Disease (SCD)” no yɛ mbɔgya mu yarba bi a ebusua binom mu nyimpa a wɔwɔ bi no nam awoo do dze ma hɔn asefo. Ɔyɛ yarbabɔn bi a ɔhaw dasanyi ara yie wɔ wiadze yi mu. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ yarba yi taa bɔ Ebibifo, Mɛditereniafo, Finimfin Epueifo na Ahyia n’Anaafofo. Ɔyɛ mbɔgya mu yarba bi a osi ber a basabasayɛ bi kɔ do wɔ mbɔgya a odzi afowsian wɔ nyimpadua no mu no. Sɛ dɛm basabasayɛ yi si mbɔgya mu a, ɔma mbɔgya nkwambowa no yɛ bawee ma no no su so sesa yɛ yarba su a ɔma nkorɔfo nya yarbabɔn a ɔtse dɛm no bi. +Mbɔgya mu Nkwambowa Yarba no dze apɔwmudzen ho haw pii na ɔdze ba. Sɛ ɔba no dɛm a, mbɔgya nkwambowa no a ɔyɛ bawee no nntum nndzi afowsian wɔ mbɔgyakwan ahorow a ɔwɔ nyimpadua no mu no yie. Iyi ma akwansiwdze ahorow kɔ do wɔ mbɔgyakwan ahorow a ɔwɔ nyimpadua no mu no na ɔtsew ɔsegyen dodow a ɔkɔ nyimpadua no mu no do. Iyi dze honanyaw a n’ano yɛ dzen ara yie dze brɛ nyimpadua no. Honanyaw no tum dzi dɔnhwer anaa nda mpo. Mbɔgya mu Nkwambowa Yarba no tum dze yarba anemia ba na otum sɛɛ wo nyimpadua no nkwaa ahorow no. Otum so twetwe nyarbanyarba brɛ nyimpadua no so. Mpɛn pii no, hɔn a wɔtsetse dɛm no nntum nnyin nnkyɛr so. +Sɛ obi wɔ Mbɔgya mu Nkwambowa Yarba no bi a, ohia asetsena a enyi wɔ ho ara yie. Dɛm asetsena yi bi nye dɛ ebɛma w’enyi akɔ n’edzibandzi, no ndurnom a ɔbɛtsew ne yaw no do na dza ɔkeka no do yie. Otwar dɛ ɔnom edur a wɔfrɛ no haedrodzuria a otum tsew honanyaw do ntsɛntsɛm no bi. Bio, mberano mberano no, otwar dɛ onyia no kɔ asopitsi kɛyɛ mbɔgya mu nhwehwɛmu ahorow ama adatserfo eehu ɔhaw ahorow a ɔwɔ no mbɔgyaa mu na wɔahwɛ asa ama no. +Ɔmmfa ho nye ɔhaw ahorow a Mbɔgya mu Nkwambowa Yarba no dze brɛ hɔn a wɔwɔ bi no, abaefor mfir na nhwehwɛmu a aba no ntsi, hɔn a wɔwɔ yarba no bi enya enyidado fofor. Mfir a aba no boa adatserfo ma wotum sa nkwambowa a ayɛ bawee a ɔdze yarba no ba no. Mfir no boa adatserfo ma wotum mpo sesa mbɔgya nkwambowa a asɛɛ anaa ayɛ bawee no. Iyi ama yarba no yɛ hu dze, eso enyidado fofor aba hɔn a wɔyar yarbabɔn a ɔtse dɛm no hɔn asetsena mu. +Mbɔgya mu Nkwambowa Yarba no yɛ yarba bi a ɔhaw adwen ara yie. Yarba no haw ɔpepe wɔ wiadze n’afɛndzanan nyinara mu. Ndaase nka abaɛfor mfir a aba ma seseiara yarba no nnyi tum kɛse wɔ dasanyi n’asetsena mu bio no. Otwar dɛ yɛboa hɔn a wɔwɔ yarba a ɔtse dɛm no bi. Onnyi dɛ yɛdze hɔn tsebea no si hɔn atwetwe anaa yetwa hɔn mpowa. Nnyɛ hɔn mfom bi a. +",2431,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mber bi a abɛsen kɔ no, Ɔbarima katakyi bi tsenaa Ghanaman yi mu a nna wɔfrɛ no Aseebu Amamfi. Abakɔsɛm kyerɛ dɛ ɔno na no dɔm Asebufo fii Egypt na wobopuee mpoano ha. Wodzii kan baa mbew yi do ha ansaana Etsiifo na Bɔrbɔr Mfantse reba. Dɛm ntsi wɔbɔ hɔnho nsabran dɛ “Tsetse Ɔdomankoma”. Asebufo reba no, nna hɔn kandzifo nye Amamfi Katakyi na Ɔfarnyi Kwegya. +Nna edziban a Aseebu Amamfi pɛ papaapa yɛ eburow nkyewee. Wɔkyerɛ dɛ da kor bi, nna orutu kwan akɔ beebi na ɔrokɔ no, ɔnye n’akyerɛbaa Amamfiwaa na wɔkɔree. Aseebu Amamfi soaa n’eburow san na n’akyerɛbaa Amamfiwa so tsenaa do kyeew eburow maa no. +Nsukɔm dzee Amamfi ntsi ɔtoo ne nsa faa bokitsi bi a nna nsu wɔ mu noom nsu no a ɔwɔ mu no; saana nna Amamfiwaa ne ba a ɔyɛ Aseebu n’awɔfase tse nsu no mu ntsi, ɔmeen no. Akyerɛbaa Amamfiwa rohwehwɛ ne ba no na obisaa no a, Amamfi se, “Monoom nsu a ɔwɔ bokitsi no mu no, biribi twuuw me men mu ntsi gyama ɔno na otwuuw me men mu dɛ kokontsiwa yi”. +Aseebu Amamfi n’ahoɔdzen ntsi, obiara enntum enndzi Asebufo do. Obiara a obotu kwan akɔ Abura Aseebu no botum akɔhwɛ n’anamɔn, n’afrekyewa nye no tun a ɔdze tsenaa bobaa do ma ɔhomee kɔr mu no. +Nna ɔdze kotokurodo na ɔdze dzi ako. Wɔkyerɛ a, nna ɔtow ne nsa kor a, dɔm mpem na wogu famu yaa. Sɛ odu mber bi na ɔko ba na ɔnndze no kotokurodo no a, ber a atamfo dze itur na egyen rowowɔ no no, nna ɔnam hɔn mu. Dza ɔyɛ ara nye dɛ, ɔdze ne nan tsiatsia hɔn do ma wɔpɛkyɛw. Afei, sɛ ɔfa dua na ɔhwew a, atamfo a wowuwu nye dza wopira no dɔɔ so . Iyi ntsi, nna obiara suro dɛ ɔdze n’asɛm bɔkɔ no do. +Atamfo hun dɛ kwan biara nnyi hɔ a wobotum edzi no do nye Asebufo do ntsi wɔkɔtɔɔ mfa yarba bɛyɛɛ Aseebu Amamfi ma obubui guu famu ansaana worutum edzi Asebufo hɔn do konyim. Annkyɛr na Aseebu Amamfi kaa nkyen gui. +Aseebu Amamfi n’ahoɔdzen nwanwa no tahyee mbeambea dze besi ndɛ nyinara. Aseebu Amamfi ne dzin da ho wɔ abakɔsɛm na anansesɛm mu a nananom na mpayimfo ka kyerɛ nkyirmba. +",1936,Latn,Fanti,fat +akannews,"Dɛ aban mfa ne nsa nto ehuhusene do anaa mma ɔmmfa ne nsa nnto do no yɛ asɛmbisa a abɛdan ankokɔnkɔ kɛse fitsi ber a Burkina Faso nsordaarfo mampanyin dze ne nsa too do wɔ ne man mu no. Ber a binom rekyerɛ dɛ sɛ aban dze ne nsa to do a ɔbɔboa ma hɛn mbofra hɔn nyinii na hɔn ntsetsee pa no, hɔn a wɔmmpɛ dɛ aban dze ne nsa to do no so kyerɛ dɛ ogyina ankorankor bi do dɛ ɔbɔhwɛ ehuhusene anaa ɔnnkɔhwɛ na no nsunsuando biara so kɔ nyia ɔhwɛ no do. Dɛm akyerɛw yi bɔdɔ adwenkyerɛ ebien yi nyinara mu esukɔ ber a ɔnenam mframa mu dɛ da bi bɛba a Ghana aban bɔdwen dɛ ɔdze ne nsa bɔto do no. +Hɔn a wɔpɛ dɛ aban dze nsa to ehuhusene do wɔ Ghana no taa dze hɔn enyi kyerɛ ɔhaw a ɔbɔko etsia ntsetsee pa na hɛn amambra dɛ Ghanafo na mbrɛ obotum enya nsunsuando bɔn wɔ tsitsir mbofra na mbabun do no. Wɔkyerɛ mu dɛ, ehuhusene yɛ adze a ɔko tsia ntsetsee pa na ɔsɛɛ mbofra ntsɛm. Wɔwɔw do ka dɛ, ehuhusene botum ama mbofra dze hɔnho ahyɛ mpamu nkitahodzi mu ntsɛm a obotum dze nsunsuando bɔn pii abrɛ ɔman no ne daakye. Hɔn dze, hɔn dze ara nye dɛ nkyɛ aban mma mpanyimfo nko nhwɛ ehuhusene no kyɛn dɛ ɔbɛda hɔ ma abofra so enya ho kwan akɔhwɛ bi. +Hɔn a wɔmmpɛ dɛ aban dze ne nsa bɔto do no so kyerɛ dɛ, ankorankor biara wɔ ne fahodzi na n’apɛdze a ɔboa no ma otum yɛ dza ɔpɛ biara. Wɔkyerɛ mu dɛ, dɛm fahodzi yi wɔ mfasodze ma ankorankor biara a onnyi dɛ aban haw noho dze nsa to ehuhusene do wɔ ɔman no mu. Wɔka dɛ, sɛ aban bɔdwen ho mpo dɛ ɔdze ne nsa bɔto ehuhusene do a, nkyɛ ɔmbɔ mbɔdzen nhyɛ mpamu nkitahodzi ho adzesua no mu kena ama mbofra na mbabun eehu dza ɔwɔ mu nyinara kyɛn dɛ ɔdze ne nsa bɔto do wɔ hɛn man yi mu. +Binom so kyerɛ a, nkyɛ obehia dɛ aban bɔhwɛ ehuhusene no hwɛ dodow wɔ hɛn man no mu ne farbaa kyɛn dɛ obepetuw ara dze ne nsa ato do. Sɛ nkyɛ aban no dze n’enyi bɔkɔ adwen apɔwmudzen ho, adzesua a ɔfa ehuhusene ho wɔ borɔn na skuul biara mu a, ɔbɔboa esiw nsunsuando bɔn a ɔwɔ ehuhusene no hwɛ ho no kyɛn dɛ ɔdze ne nsa bɔto do korakoraa. Bio, sɛ awofonom na mpanyimfo botum ama hɔn enyi akɔ hɔn mbofra dwumadzi wɔ fuon do no ho yie a, nkyɛ ɔno so bɛyɛ mboa – dza hɔn a wɔmmpɛ dɛ aban dze ne nsa to ehuhusenen do no ka no bi nye iyi. +Mfir na abaɛfordze nsɛnsɛm a ɔnnhyɛ da ara nnyɛ edwuma papa wɔ hɛn man mu no so ka ho. Sɛ ekɔ aborɔkyir na Ebibiman ne mbeambea a abaɛfor mfir yɛ edwuma papaapa no a, fuon a mbabun na mbofra dze dzi hɔn dwuma no, hɔn awofo tum hu dza wɔdze yɛ biara. Iyi mma mbofra no mmfa nnyɛ dza wɔpɛ biara ber a wonyim dɛ hɔn awofo botum ehu adze bɔn biara a wɔdze bɛyɛ no. Dɛ mbrɛ ɔman no reper ara dɛ n’abaɛfor nsɛnsɛm botu mpon no, sɛ obotum ahwɛ mbrɛ amamfo botum ehu dwumadzi a hɔn dehyee dze fuon dzi no a, nkyɛ onnkehia mpo dɛ ɔbɔdwen dɛ ɔdze ne nsa bɔto ehuhusene do wɔ Ghana. +Adwempɔw ebien a ɔfa dɛ aban mfa nsa nto ehuhusene do anaa mma ɔmmfa ne nsa nnto do no nyinara yɛ adwempɔw a ɔtɔ asomu. Mbrɛ ndɛ mbabun dze hɔnho agye ehuhusene no hwɛ mu no, sɛ nkyɛ aban dze ne nsa bɔto do a nkyɛ obeye eso onnkotum ahwɛ mbabun hɔn ndzeyɛɛ yi do etsiatsia binom so hɔn fahodzi do. Aso aban mfa ne nsa nto ehuhusene do anaa mma ɔmmfa ne nsa nnto do? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn Sohyial midia mprama ahorow no nyinara do. +",3157,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ɔberɛfɛw 17, 2021 mu no, Ghana Fotosamfo Owura Ken Ofori-Atta dze too Ghana mbrahyɛbaguafie enyim dɛ ɔman no dze abaɛfor tow ne ngyegyee a wɔfrɛ no E-levy dze robɔbɔ adze. Ɔdze asɛm yi too gua ber a nna ɔdze afe 2022 Ghana akɔnwoma kɛse no na ɔman no ne sikasɛm ho tɔwbɔ kakra roto gua wɔ mbrahyɛbaguafie no. +Sɛ yɛka E-levy a, Ghana Towgyegye Edwumakuw no kyerɛ mu dɛ, ɔyɛ tow a ɔda sika no mmonae na ne ngyee a ɔkɔ do abaɛfor kwan do no wɔ abaɛfor mfir do kye dɛ dza mbra nnka no no. Dɛm abaɛfor mfir yi bi nye fuon, kɔmpiwta, sikakorabea mfir ahorow na dza ɔkeka ho. Ɔyɛ abaɛfor tow a Ghana mbra baatan no taa ekyir. Mbra no nye “Electronic Transfer Levy Act 2022” (Act 1075) a wotsintsimii wɔ Ghana Mbra baatan no mu Ebɔw 31, 2022. Tow no ka nhyehyɛɛ a Ghana aban dze egu akwan mu dɛ afe 2024 bodu no, ɔbɔboa ama Ghana GDP no do efi 12.5% akɔ 20%. GDP yɛ sikasɛm mu asɛm bi a ɔkyerɛ mbrɛ ɔman bi ne sikasɛm a ɔboa no mpontui na ne yiedzi tse. Sɛ ɔwɔ sor a, ɔkyerɛ dɛ ɔman bi no mpuntui na ne yiedzi wɔ sor dɛmara so na sɛ ɔwɔ famu a, ɔkyerɛ dɛ ɔman bi no mpuntui na ne yiedzi wɔ famu. +Ansaana mbra no rebɛyɛ edwuma no, akasakasa ahorow na ɔkɔr do wɔ Ghana mbrahyɛbaguafie. Afei so, Ghanafo dodowara na wɔkasae tsiaa mbra no. Ghana Amanyɛkuw a wɔyɛ dɔm kumaa wɔ Ghana mbrahyɛbaguafie a wɔfrɛ hɔn NDC kasae tsiae. Dɔmkumaa no hɔn panyin Owura Haruna Iddrisu kaa dɛ, wɔnnkɛgye E-levy tow no ato mu dabiarada! Ne nkyerɛkyerɛmu nye dɛ, ɔyɛ tow bi a ɔrebegye Ghanafo dodowara hɔn nsamu sika akɛse wɔ kwan ahorow do. Iyi annso hɔ ara, Mumu, 2021 mu no, akasakasa sii wɔ Ghana Mbrahyɛbaguafie ɔnam E-levy tow no ntsi. Mbrahyɛbaguafo a wɔdɔm NDC na NPP amanyɛkuw no koe tsetseew hɔnho ntar guu hɔn enyim ase. Asɛm yi bɛdaan asɛm a Ghanafo na wiadze n’afɛndzeanan nyinara kasaa ho. Mbrahyɛbaguanyi a ɔhwɛ Edwumako Enyan Essiam abatow mpasua do wɔ Finimfin Mantɔw mu a ɔdɔm NDC amanyɛkuw no a wɔfrɛ no Casiel Ato Forson so kaa dɛ, dɔmkumaa no bɔpow tow no. Iyi maa NPP aban a ber no nna wɔpɛ dɛ wɔdze mbra no to Ghanafo do no sesaa mbra no mu. Asɛm a Owura Kojo Oppong Nkrumah a ɔka NPP amanyɛkuw no ho dze too gua wɔ akasakasa a nna ɔwɔ tow no ntuae no ho no nye dɛ, wɔbɛyɛ nsesa wɔ mbra no mu na wɔama abɛyɛ mbra ankasa ber a Ghana Mbrahyɛbaguafie kasamafo Alban Bagbin tse n’egua mu. +Ghanafo dodowara anngye mbra no annto mu. Hɔn siantsir nye dɛ, tow no ntuae mmfa hɔnho osiandɛ ɔyɛ ɔmamba biara n’asɛdze dɛ obotua tow na mbom dza wɔdze tow no yɛ no na wɔwɔ ho haw. Binom so kyerɛ a, wonnhu mfasodze a ɔwɔ tow ahorow a yɛwɔ dada no ho na wɔaahyɛ tow fofor so no ntuae ase. Ghana ndwontownyi kɛse Shatta Wale so dze ne ndze kaa akasakasa yi ho. Ɔkyerɛ a, amanyɛfo a wɔpɛ dɛ wɔdze tow no to Ghanafo do no nndwen Ghanafo hɔn ehiadze ho ntsi mfaso biara nnyi ho dɛ wotua E-levy tow no. +Ghanafo, tsitsir dɔm kumaa a wɔwɔ mbrahyɛbaguafie kasae kasae no, ennkesi aga. Esusow Aketseaba 1, 2022 na mbra no hyɛɛ ase dzii dwuma wɔ Ghana. Nna nkyɛ tow no dze ɔha nkyɛmu kor ekyirpɔw eduosoun enum (1.75%) na ɔdze bɛhyɛ ase. Ɔkyerɛ dɛ, sɛ enam abaɛfor kwan do mona obi sika anaa emona fa woara wo fuon do dze kogu w’abaɛfor sikakorabea baage mu, anaa emona sika wɔ w’abaɛfor sikakorabea baage mu gu warankasa wo fuon do a, dɛm sika no, no mu 1.75% bɔkɔ aban hɔ dze ahwɛ ma mpontudwuma akɔ do. Mumu 2021 mu no, dɔmkuw kɛse hɔn panyin n’abedziekyir Alexander Afenyo-Markin dze bɔtoo gua dɛ wɔbɛtsew E-levy no do efi 1.75% dze akɔ 1.5%. Ɔkyerɛɛ mu dɛ, ɔbɔwɔ Ghana akɔnwoma kɛse a wɔasesa mu a Ken Ofori-Atta dze bɔtoo Ghana mbrahyɛbaguafie enyim no mu. +E-levy tow mbra no bɛyɛɛ mbra pa ma Esusow Aketseaba, 2022 mu no, Ghanafo hyɛɛ no ntuae ase. Ber no, nna tow no gyina 1.5%. Iyi kyerɛ dɛ, abaɛfor sikamonae biara a ɔbor sidi ɔha (¢100) biara no, tow 1.5% na ɔbɛka no. 1.5% E-levy tow no ntuae kɔr do abosoom awɔtwe. Sanda 11, 2023 mu no, aban dze E-levy tow fofor no ntuae dze bɔtoo gua. Ber no, aban dze tow no fi 1.5% dze kɔr 1%. Iyi so kyerɛ dɛ, abaɛfor sikamonae biara a ɔbor sidi ɔha (¢100) no, E-levy tow 1% na ɔbɛka no. +E-levy tow yi abɛdan Akobam kaar a onngyina faakor. Ndɛ a, na ɔnam ha, ɔkyena a, na ɔnam hɔ no. Ne nyinara ekyir no, nkaabɔ ahorow a aba kyerɛ a, sika a nkyɛ aban rohwehwɛ dɛ obenya efi E-levy tow no mu no, ne nsa nnka. Asɛmbisa no nye dɛ, aso mbrɛ Ghanafo rutua E-levy tow no, afe 2024 bodu no, Ghanaman no botum enya E-levy tow a ɔbɔboa ama hɛn GDP no do efi 12.5% akɔ 20% dɛ mbrɛ yɛrohwehwɛ no? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn prama ahorow no do. +",4447,Latn,Fanti,fat +akannews,"Galamsey mu hembaa a wɔfrɛ no Aisha Huang a odzi galamsey mu akotsen wɔ Ghana ha papaapa ekodzi aporisifo nsa mu. Mbrahyɛbaguanyi Mohammed Adams yerɛw n’ano dɛ, wɔ ɔno n’adwenkyerɛ mu no,ohu dɛ, aban mu mpayimfo binom hyɛ basia yi no dwumadzi yi ase bi. Sɛ ɔnntse dɛm a,nkyɛ onnkotum aba ɔman yi mu bio wɔ ber a wɔbɔɔ n’anan adze tur ma ɔkɔr no kurow mu no. Wɔkyer no wɔ kumase wɔ Fankwa ne da a otsia enum a  ɔyɛ dwoda. +Amamfo binom so kyerɛɛ hɔn adwen  wɔ nsɛm yi ho. +Ɔkasafo a odzi kan no kyerɛɛ n’adwen dɛ, ɔwɔ dɛ aban no mea ne mbra mu wɔ galamsey nsɛm ho. Ɔsan so tɔr do kaa dɛ, sɛ ihwɛ Chinaman mu a, sɛ ɔman  ba bi  mpo yɛ bɔn a, wɔmmfa nnkyɛ no  koraa ntsi  Ghana  aban mfa ne nan  nsi famu wɔ  asɛm  yi ho. +Ɔkasafo a otsia ebien no so  kaa  dɛ, nsɛm a  ɔtsetse  dɛm no tum  haw ɔman no ma ɔman nntum mmfa  ne  tam pa  mfora ntsi aban  nhwɛ na ɔnye no ndzi dɛ  mbrɛ  ɔsɛ. +",881,Latn,Fanti,fat +akannews,"Awar yɛ adze bi a ɔyɛ fɛw papaapa. Ɔyɛ Akanfo amambra tsitsir no mu kor. Dɛm ntsi Akanfo nndzi ho agor koraa. Sɛ yɛka awar a, ɔyɛ amambra a ɔkɔ do wɔ banyin na ɔbaa ntamu a hɔn ebusua ebien nyinara gye to mu na dɛm ntsi amandze biara a otwar dɛ wɔyɛ ma hɔn no, wɔyɛ dze ka hɔn bɔ mu dɛ okun na ɔyer. Mbom, ansaana banyin na ɔbaa bi bɛtsena abɔ mu amambra kwan do dɛ okun na ɔyer no, otwar dɛ wodzi nokwar wɔ hɔn apɔwmudzen ho, tsitsir mbrɛ hɔn beenu no hɔn Mbɔgya mu Nkwambowa n’ahoɔdzen tse no. +Ansaana adɔfonom bɔwar no, adze kor a otwar dɛ wohu nye mbrɛ hɔn mbɔgya mu nkwambowa no n’apɔwmudzen tse no. Ana mbrɛ banyin ne dze no tse no nye ɔwo ɔbaa dze no hyia? Sɛ adɔfonom binom amma hɔn enyi aannkɔ mbrɛ hɔn mbɔgya mu nkwambowa n’apɔwmudzen tse no ho na wɔwar a, na gyangyanbiara hɔn beenu no nyinara wɔ bi a, akwanya a wɔbɔwoo mbofra a wɔwɔ bi no wɔ sor papaapa kyɛn dɛ wɔnnkɔwoo bi. Mbom sɛ ɔba no dɛ awarfo no mu kor wɔ yarba no su no bi, na sɛ kor no nnyi bi a, ɔno abofra no rinnya bi eso obenya yarba no no su no bi wɔ no mu. Otwar dɛ awarfo tse iyi ase ansaana ɔdɔ efura hɔn enyi. +Otwar dɛ adɔfonom hu nsunsuando bɔn a mbɔgya mu nkwambowa yarba no dze ba no amma aannhaw hɔn ebusua nhyehyɛɛ. Nsunsuando bɔn a ɔdze ba no bi nye dɛ, ɔma mbɔgya nkwambowa no yɛ bawee ma mbɔgya nntum nndzi afowsian wɔ mbɔgyakwan ahorow a ɔwɔ nyimpadua no mu no yie. Iyi ma akwansiwdze ahorow kɔ do wɔ mbɔgyakwan ahorow a ɔwɔ nyimpadua no mu no na ɔtsew ɔsegyen dodow a ɔkɔ nyimpadua no mu no do. Iyi dze honanyaw a n’ano yɛ dzen ara yie dze brɛ nyimpadua no. Honanyaw no tum dzi dɔnhwer anaa nda mpo. +Mbɔgya mu Nkwambowa Yarba no tum so dze yarba anemia ba na otum sɛɛ wo nyimpadua no nkwaa ahorow no. Otum so twetwe nyarbanyarba brɛ nyimpadua no so. Mpɛn pii no, hɔn a wɔtsetse dɛm no nntum nnyin nnkyɛr so. Otwar dɛ adɔfonom hu datser a ɔyɛ mbɔgya mu nhwehwɛmu ma wɔhwehwɛ hɔn mbɔgyaa mu yie ansaana awar mpo a aba hɔn tsir mu. Iyi bɔboa hɔn ma woehu hɔn gyinabew ansaana wɔbɔwar a wɔaawar. +Ansaana ebɛgye wo dɔfo bi ato mu dɛ wɔnwar no, mbɔgyakuw ahorow a ɔka do yi kyerɛ dɛ sɛ wɔwar a ɔbɛyɛ yie anaa ɔnnkɛyɛ yie: +AA+AA= ✅ +AA+AS= ✅ +AA+AC= ✅ +AA+SS= ✅ +AA+SC= ✅ +AA+CC= ✅ +AS+AS= ❌ +AS+AC= ❌ +AS+SS= ❌ +AS+SC= ❌ +AS+CC= ❌ +SS+SC= ❌ +SS+SS= ❌ +SS+CC= ❌ +SC+SC= ❌ +SC+CC= ❌ +CC+CC= ❌ +AA kyerɛ dɛ ɔhaw biara nnyi mbɔgya nkwambowa no mu. AS kyerɛ dɛ onyia no wɔ Mbɔgya mu Nkwambowa Yarba no su no bi wɔ no mu. CC kyerɛ dɛ onyia no wɔ ne na no mbɔgyakuw C na ɔsan so wɔ n’egya nedze a ɔyɛ C no bi so. SS muo nwionn. Ɔkyerɛ dɛ yarba no wɔ mbɔgya nkwambowa no mu ankasaankasa. Ɔyɛ hu kyɛn nkaa no nyinara. Otwar dɛ ema w’enyi kɔ wo dɔfo no mbɔgyakuw ho amma eenu woho wɔ w’awar mu da bi da bi. Apɔwmudzen pa yɛ egyapadze a obiara nnkotum agye efi wo nsamu. Abrabɔ pa; bɔ no yie. +",2751,Latn,Fanti,fat +akannews,"Afe abɔto hɛn bio +Ɔdze enyigye aba +Ma beebiara ayɛ hyew, +Wim’ nyina ahyɛ dɛw mā. +Ndɛ borɔnya aba +Asomdwee repetse; +Ndɛ borɔnya aba, +Dɛw edwir asaase; +Ndɛ borɔnya aba, +Ntsi enyigye ndaase +Na yɛdze ma hɛn ndze +Do huw ahomka ndwom; +Ehurusi mbordo; +Obiara mbɛka ho +Ma yɛnkyerɛ adom; +Wɔmma yendzi ehurusi +Ndɛ enyigye esi. +Wiadze nyina edzi dur, +Sor adom nwanwa n’edwir +Ma abɔdze ridzi dɛw; +Adasa ehu fafir. +",402,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ahemfo na amanyɛsɛm +Aso ohia dɛ ahemfo bedzi akotsen wɔ amanyɛsɛm mu? Iyi yɛ asɛm a nyimpa pii taa ka ho asɛm. Binom kyerɛ dɛ ansaana abrofo rebɛba ɔman Ghana mu no, nna ahemfo na wɔyɛ mpanyimfo a wɔhwɛ toto ndzɛmba wɔ nkurow ahorow mu. Binom kyerɛ hɔn adwen dɛ, dɛ wobeyi ahemfo anaa ɔhen na ne mpanyimfo mpo yɛ amanyɛsɛm no dwumadzi ne fa no bi na no dɛm ntsi, ohia dɛ yɛdze hɔn bɛka amanyɛnsɛm ho. Wɔkyerɛ dɛ ahemfo wɔ nyimdzee wɔ amanyɛsɛm mu fi tsetse a wobotum dze edzi baano anaa dzibew wɔ amanyɛ nsɛnsɛm mu. + +Binom so ada no edzi dɛ, onnyi kwan dɛ yɛma kwan ma ahemfo dze hɔn ho hyehyɛ amanyɛsɛm mu. Dza ɔka do yi na ɔyɛ nsɛm a ɔda no edzi pefee dɛ onnyi kwan dɛ yɛma ma ahemfo akwangya ma wɔdze hɔn ho hyehyɛ amanyɛsɛm mu. Sɛ yɛma kwan ma ahemfo dze hɔn ho hyɛ amanyɛsɛm mu a, nsunsuando bɔn a ɔdze ba no dɔɔso kyɛn papa a ɔdze ba. +Odzi kan, yenyim dɛ, ahemfo yɛ nyimpa wɔyɛ baanodzifo a wɔhwɛ kurowmba no nyinara do na wɔdze nkabɔmu ba hɔn ntamu. Iyi ntsi, otwar dɛ yɛdze obu na enyidze mapa ma hɔn. Aso amanyɛsɛm bɔboa ma ahemfo akɔdo enya dɛm obu na enyidze no? Sɛ yɛma hɔn kwan ma wɔdze hɔn ho hyehyɛ amanyɛsɛm mu a, ɔbɛma dɛm obu no efi hɔn nsa anaa no do atsew. Ɔman Ghana mu amanyɛsɛm adan kasa fi na ayeyaw ara nko. Kasa ahorow no bi a ofi mu ba no tum gu nyimpa no ho fi. Bi mpo bɔhwɛ no na asɛm a obi reka afa ɔhen bi ho egu n’enyim ase anaa egu no ho fi no mpo nnyɛ nokwar. Aso ibotum ahwɛ dɛ obi dze wo hen n’enyim botwutuuw famu anaa obogu no ho fi ɔnam amanyɛsɛm ntsi? Oho! Onnyi dɛ ɔba no dɛm na iyi ntsi na onnhia dɛ yɛbɛkwan ma ahemfo dze hɔn ho ewura amanyɛsɛm mu. +Ɔman Ghana mu no, adze a ɔbɔ hɛn ho ban nye hɛn mbrapɔn. Ɔnam no ne mbrapɔn no na ɔkyerɛ hɛn dza ɔsɛ dɛ nyimpa biara yɛ na dza ɔnnsɛ dɛ nyimpa yɛ. Mbrapɔn no ada no edzi pefee wɔ Atekle 276 mu dɛ, onnyi dɛ ɔhen biara dze no ho hyɛ amanyɛsɛm mu na ɔhen biara ɔpɛ dɛ ɔdze no ho wura amanyɛsɛm mu no, ɔwɔ dɛ ɔdze n’ahendzi no to hɔ. Ahemfo nkabomu kuw a wɔwɔ ɔman Ghana mu dze too gua mber bi a abɛsen kɔr dɛ wɔnnkɛma kwan ma ahemfo dze hɔn ho ahyɛ amanyɛsɛm mu wɔ ber a nna ahemfo binom reserɛ dɛ aban nhwɛ nyɛ nsesa wɔ ɔman no ne mbrapɔn no mu fa Atekle 276 ho ma wontum mfa hɔn ho nhyɛ amanyɛsɛm mu. Ɔman no ne mbrapɔn noara mpo tsia dɛ yɛbɛma kwan ma ahemfo dze hɔn ho ewura amanyɛsɛm mu. +Sɛ yɛma kwan ma ahemfo dze hɔn ho wura amanyɛsɛm mu a, ɔdze basabasayɛ bɛba kurowmba no ntamu. Yenyim dɛ ɔyɛ ɔhen biara n’sɛdze dɛ ɔdze nkabomu bɛma ne manfo ntamu na sɛ yɛma hɔn kwan wɔ amanyɛsɛm mu, dɛm nkabɔmu no runntum nndzi dwuma. Amanyɛkuw ahorow pii na wɔwɔ ɔman Ghana mu na dɛmara so na ɔhen biara wɔ ne amanyɛkuw a ɔdɔm. Sɛ abatow ber so a, ahemfo binom hyehyɛ nkorɔfo ekyir yɛ ndzɛmba ahorow pii a ɔdze a ɔhaw ahorow pii ba. Sɛ afamba no hu no dɛ ɔhen bi hyɛ amanyɛkuw pɔtsee ekyir roko tsia hɔn a, ɔdze ko ba hɔn ntamu. Iyi ntsi na onnyi dɛ yɛma ahemfo kwan ma wɔdze hɔn ho wura amanyɛsɛm mu amma ko annsɛɛ asomdwe a ɔda no nkorɔfo ntamu . Ho behia dɛ ahemfo begyina dɛ ankorankor a mpo wɔmma afofor nnhu amanyɛkuw a wɔdɔm ama koryɛ aba no nkorɔfo ntamu. +Ɔtɔ do bio, Sɛ yɛma ahemfo akwangya ma wɔdze hɔn ho wura amanyɛsɛm mu a, ɔma ɔman no no mpontu ho nsɛm ka ekyir. Mfatoho, sɛ amanyɛkuw “A” na ɔtse egua do a, ɔhen a ɔdɔm amanyɛkuw “B” rennya ndzɛmba a ɔbɔboa dze mpontu aba no kurow mu mbom ɔhen a ɔdɔm amanyɛkuw A na wɔdze mpontu bɛba no kurow mu osiandɛ ɔnye no fi kuw kor mu. Iyi mma mpontu ho nsɛm nnkɔ do dɛ mbrɛ ɔsɛ na dɛm ntsi na ɔsɛ dɛ ɔhen biara twe no ho gyina nkyɛn wɔ amanyɛsɛm mu na ama oetum aper dze mpontu aba no kurow mu a ɔmmfa ho na amanyɛkuw a ɔtse egua do. +Bio, atsɛntsenee ronnkɔ do wɔ nkurowkurow mu. Yenyim dɛ ɔyɛ ahemfo hɔn asɛdze dɛ wɔbɔhwɛ esiesie ntawantawa a ɔba ne manfo ntamu. Sɛ asɛm bi bɛda ɔhen bi enyim a, otum gyina nkitsahodzi a ɔnye afa kor no wɔ ɔnam amanyɛsɛm ntsi dzi asɛm no tsia nyimpa a ɔnnye no mmfi amanyɛkuw mu. N’adwen yɛ no dɛ, oridzi ama no nua a ɔnye fi amanyɛkuw kor mu. Iyi mma atsɛntsenee nnkɔ do na kurow biara so a atsɛntsenee nnkɔ do wɔ hɔ no, basabasayɛ so mmpa mu da. Siantsir yi ntsi na onnyi dɛ yɛma kwan ma ahemfo dze hɔn ho wura amanyɛsɛm mu. +Dza m’abobɔ do yi nyinara da no edzi pefee dɛ, onnyi dɛ yɛma ahemfo akwangya ma wɔdze hɔn ho wura amanyɛsɛm mu na aboa dze ɔdɔ, koryɛ, asomdwee na mpontu aba ɔman mu. +",4271,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sɛ ɔman no mu mba hɔn asetsena mu nsɛm bɔkɔ yie a, nna ogyina ndzɛmba pa na nhyehyɛɛ pa a mpanyimfo dze bogu akwan. Dɛm ndzɛmba ahorow no akɛyɛ dɛ mbukyia; Sɛ iyi kor fi mu a, ebien no a aka no tum dzi dwuma dze, mbom nnyɛ papa biara. Sɛ obi yɛ edwuma na onnyi beebi da, onndzi mu. Sɛ obi so wɔ beebi da na onnyi apɔwmudzen pa onndzi mu na dɛmara so na sɛ obi wɔ sika naaso onnya edziban nntɔ nndzi a, no so nnyɛ asɛm papa. Iyi kyerɛ dɛ ɔsɛ dɛ aban no n’enyi kɔ apɔwmudzen nsɛm ho, sikasɛm ho, edwumasɛm, kuayɛ ho nsɛm na pii a ɔkeka ho ama ɔman no etum afa ne tam pa efura. +Sɛ yɛhwɛ 1983 ɔkɔm no a osii a nna ɔkyerɛ dɛ kuayɛ ho hia araa yie ma ɔman biara. Yenyim dɛ sɛ nyimpa benya edziban edzi a nna ogyina ekuafo hɔn mbɔdzembɔ do. Ekuafo yɛ dza wɔbɛyɛ biara dɛ edziban bɛba ma obiara enya bi edzi naaso sɛ yɛhwɛ hɔn dwumadzi mu a, ndzɛmba pii na ɔyɛ akwansiwdze dze ma hɔn. Ndzɛmba a ɔka do yi nyinara yɛ dza ɔyɛ haw ma Ghana ekuafo ma ntsi ɔmma hɔn dwumadzi nnkɔ do dɛ mbrɛ yɛrohwehwɛ. +Odzi kan nye sika ho haw a ekuafo hyia. Mpanyimfo dɛ, kwakye n’adze ayɛ fɛw no, wɔdze sika yɛɛ na dɛmara so na ekuafo nnkotum dze hɔn ahoɔdzen nko ayɛ ekuadwuma no ma eezi mu. Dodowara na wɔwɔ ɔman Ghana a wɔwɔ pɛ dɛ wɔdze hɔn ho bowura ekuadwuma no mu naaso sikasɛm yɛ hɔn haw. Ekuafo binom mpo nyaa nkyɛ wɔbɔtserɛw hɔn dwumadzi mu naaso sika wɔ hen. Sika a nkyɛ ɔsɛdɛ aban dza ma ekuafo ber to ber ma wɔdze yɛ kua no mmba na iyi ma wonntum nnyɛ kuadwuma no yie. Bio, ekuafo nnya sika nnkɔtɔ mfir a wɔdze bedzi hɔn dwuma, eduaba a wobodua na mpo edur a wɔdze bogu eduaba no do ma etum asow ntsɛntsɛm. +Dza aban dze ba no mpo nntum nnkɛka ekuafo no nsa na dza ɔbɛkɔ akɛka nsa no mpo yɛ dza wɔtɔn. Aso sɛ okuanyi no nnyi sika a ɔdze bɔtɔ a, ɔbɛyɛ dɛn ayɛ edwuma no ma ɔmanfo etum enya edziban edzi ma yɛdze bi akɔ kurow fofor do akɔtɔn enya sika dɛ ɔman. Sɛ yɛba Ghana dze a, sikasɛm ho yɛ haw ma ekuafo papaapa. +Nyimdzee a ekuafo nnyi no wɔ hɔn dwumadzi mu no so yɛ haw papaapa. Edwuma biara mu no, ɔsɛ dɛ nyimpa nya nyimdzee a ɔdze bɛyɛ ma edzi mu na akɔ nkan. Ekuafo pii na woennya akwangya annkɔ skuul eso wɔwɔ pɛ na wɔyɛ kua. Sɛ yɛhwɛ dza yehu no a, ɔnntse dɛm koraa. Nkorɔfo pii na wɔyɛ kua naaso wonnyi ho nyimdzee ma no dɛm ntsi hɔn edwumayɛ no nntu mmpɔn. Aban no a nkyɛ ɔsɛ dɛ ɔyɛ nhyehyɛɛ dze boa ekuafo ma wonya kuayɛ ho nyimdzee no atow ekuafo asaworam ma wɔyɛ dza wɔpɛ. +Ansaana ekuafo botum ayɛ kua wɔ asaase yantamm do na yeetum dze bi akɔ ɔman fofor do akɔtɔn a, nnyɛ dze wɔdze sekan na asɔw na wɔdze yi. Ohia abaɛfor mfir a wotum boa ma kuayɛ ho nsɛm kɔ nkan. Sɛ yɛkɔ aborɔkyirman mu a, yehu mfir apapa a ekuafo dze dzi dwuma ber to ber a ɔberɛ biara nnyi mu pii. Iyi ma aber biara na edziban nnyɛ na wɔ hɔ a no bo so nnyɛ dzen koraa. Sɛ yeyi ekuafo ɔha gyina hɔ a, hɔn mu bɛyɛ du pɛr na wɔwɔ sika a wobotum atɔ dɛm mfir yi ayɛ kua. Aso bisa dɛ, hɔn mu eduokron no bɛyɛ dɛn enya mfir papa yi bi dze ayɛ edwuma. Aban mma hɔn ntsi wɔyɛ kumaa bi a wobotum ayɛ enya bi dze ahwɛ n’ebusua. Obehia dɛ aban bɛyɛ nhyeyɛɛ dze aboa ekuafo ma woenya abaɛfor mfir yi bi dze aboa ma hɔn dwumadzi no akɔ nkan. +Sɛ okuanyi yɛ n’edwumadze nyinara ma no ndɔbaa sow ma otwaa , kwan a ɔbɛfa do dze ne ndzɛmba akɔ akɔtɔn mpo nnyɛ adze kakraba. Aban nnyɛ nhyɛhyɛɛ papa biara nnto hɔ ɔboa ekuafo ma wɔtɔn hɔn ndzɛmba . Mpɛm pii no, ekuafo nnya sika papa biara mmfi hɔn edwumayɛ mu a ɔyɛ haw papaapa. Binom mpo hɔn ndzɛmba dze nda pii wɔ haban mu no faara sɛɛ ɔnam dɛ kwan papa bʋara nnyi hɔ a kaar bɛfa do akɛfa ndzɛmba no aba fie ntsi. +Iyinom nyinara nnyɛ nkuranhyɛsɛm mma ekuafo na obu hɔn abaw mu a no ho nsunsuando nnyɛ papa ma ɔman no. +",3622,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ndwedwee yarba yɛ yarba a ndɛ yi oridzi nyimpa nya araa yie. Onnyim abofra nnyim panyin na dɛmara so na onnyim ɔba nnyim basia mbom nhwehwɛmu kyerɛ dɛ, mbanyim na wɔtaa nya no kɛse. Onnyim sikanyi nnyim hianyi. Ɔyɛ yarba a sɛ ɔba wo da a, nna ɔabrabɔ nyinara aka ekyir. +Nyimpa piinara na sɛ ndɛ yi yɛhwɛ a wɔwɔ stroke yarba no bi. Ɔyɛ yarba so a no ko so yɛ dzen na mpɛn pii no ɔdze nkorɔfo kɔ owu mu. +Aso ndwedwee yarba yi yɛ dɛn ba? Ndwedwee ba ber a mframa na edzibandur a ɔsɛ dɛ ɔkɔ nyimpa n’adwen ho ma odzi dwuma yie no nntum nnkɔ ɔnam dɛ biribi siw no kwan ntsi. +Boi, sɛ mbɔgya nntum nndzi afrowsan wɔ wɔ adwen no mu yie a , ɔma ntsin a ɔwɔ adwen no mu faa ara wu na iyi ma no dwumadzi do twa a ɔma nyimpa tum nya dɛm yarba no. Ntsin a ɔwɔ adwen no mu no so hon pae ma mbɔgya win wɔ adwen no a otum ma nyimpa nya yarba no. +Ndwedwee yarba tum ka adwen, nyimpadua n’akwa no nyinara na pii ɔkeka ho. +Yɛwɔ dza ɔka adwen. Ɔno yɛ ber a mframa a ɔsɛ dɛ ɔkɔ nyimpa n’adwen mu ma adwen no tum dze dwuma no nntum nkɔ mu yie. Ɔba no dɛm a, nyimpa n’adwen no nntum nndzi dwuma yie ma dɛm nyimpa no yɛ n’adze dɛ obi a ɔabɔdam anaa n’adwen mu ka no. Ɔmma dɛm nyimpa no ne kasaa mpo nnsisi do. Dɛm nyimpa no no werɛ taa fir adze anaa dɛ ɔnnkae adze. + +Ɔtɔ do bio nye dza ɔka nyimpadua no ne fa. Iyi yɛ dza ɔka nyimpadua no ne fa ma ɔma nyimpa no ne fa dwedwe. Ɔma onyia no ne nsa na ne nan dwedwe dɛm ntsi bohu no na dɛm nyimpa no nantsew twuw ne nan adze na ne nsa so fam no ho a onntum mma do. Yarba yi ebubu nyimpa pii egu famu a wonnkotum anantsew bio. +Ansaana obi benya stoke no, nna ogyina yarba ahorow a agye hin wɔ nyimpadua no mu mber pii. Esikyire yarba, kɛseyɛ mbordo, mbɔgya mbordo, ndubabɔn no nomee, angoa pii a ɔwɔ nyimpadua no mu na pii ɔkeka ho yɛ dza otum ma kwan ma yarba no tum ba nyimpadua no mu. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ sɛ ndwedwee yarba yɛ dza ɔwɔ ebusua mu a, nyimpa a wɔwɔ mu no tum nya bi ntsɛntsɛm na afei mpanyinyɛ so tum ma obi nya yarba no. +Nyimpa bɛyɛ dɛn abɔ no ho ban efi ndwedwee yarba ho? +Dza odzi kan a ohia papaapa nye dɛ aber biara no, hɛn nan bɛyɛ ntsiatsia wɔ ayarsabea akɛyɛ hɛn nyimpadua mu nhwehwɛmu ahwɛ dɛ aso biribi wɔ mu obotum atwetwe aba tsitsiriw nye ber a idzi dase dɛ bi wɔ w’ebusua mu. +Boi, yɛbɛtaa atsentsen hɛn apɔw mu aber biara ama mbɔgya etum edzi afrowsan yie wɔ nyimpadua no mu yie na afei mframa so etum ewura edwen no mu yie ama ntsin no etum edzi no dwuma yie. +Otwar dɛ yeyi ndubabɔn ahorow no nyinara no nomee akwa dɛ mbrɛ nhwehwɛmu ada no edzi dɛ otum twetwe ndwedwee yarba ba. +Afei, ɔsɛ dɛ yɛhwɛ hɛn edzidzi ho nsɛm yie. Habanhaban, faeba na eduaba ne ndzii tum boa bɔ nyimpadua no ban fi ndwedwee yarba ho. Iyinom so boa ma esikyire no dodow no nntum nnkɔ sor nnkɔtwetwe yarba no mmba. +Dɛ nyimpa biara benya ndwedwee yarba no yɛ adze a obotum esi na obi nntum nnkyerɛ ber na bea pɔtsee a obotum aba. Iyi ntsi na ɔsɛ dɛ hɛn enyi kɔ hɛn nyimpadua ho aber na aber nyinara amma yarba yi annka hɛn annto famu. +",2958,Latn,Fanti,fat +akannews,"Asɛmbisa “Aso Bibinyi botum ekutow ne nsɛnsɛm a onnkehia mboa?” yɛ asɛmbisa bi a ne nyiano yɛ dzen papaapa. Ɔnam do ma anokɔnkɔ ahorow na ɔwɔ asɛmbisa yi ho. Hɛn abakɔsɛm dɛ Ebibiman ma yehu dɛ, hɛn asaasepɔn no yɛ bea a bi a aborɔfo nhyɛ aban, nsordaafo nhyɛ aban na mboa ahorow a ofi aborɔfo nkyɛn efura hɛn tam. Mbom, mfe kakra ara nye yi, Ebibiman ahorow na wɔrobɔ mbɔdzen biara dɛ asaasepɔn no botum enyin ekodu mpɛmpɛndo bi a orinnkehia ɔman anaa asaasepɔn biara no mboa. Dɛm akyerɛw yi bɔdɔ ndzɛmba ahorow bi a aka Ebibiman ahyɛ ma onntum nndzi nankasa noho do no esukɔ. Ɔbɔhwɛ amanyɛsɛm, sikasɛm ntotoe, hɛn asetsena mu na hɛn amambra afamu nyinara a ɔmma Ebibiman nntum nndzi no ho do no. +Amanyɛsɛm afamu no, Ebibiman abɔ noho mbɔdzen biara dɛ ɔbɛyɛ aban a nankasa dzi noho do, eso ɔhaw ahorow na aka enyidoadzehu yi ahyɛ. Prɔwee, kankan, kɛtɛasehyɛ, mpanyindzi a ohinhim nye Ndzɛmba binom a aka Ebibiman n’enyidoadzehu ahyɛ. Binom susu dɛ iyi nyinara n’abɔse fi nhyɛ aban a aborɔfo dze bɔtoo hɛn do mber bi a abɛsen kɔ no na binom so kyerɛ a, tum aperaper na pɛrpɛryɛ a onnyi ebibifo afa ntsi na yenntum nndzi hɛnho do no. Ebibiman refa ɔhaw a ɔtse dɛm mu dze, eso amanaman binom wɔ hɔ a hɔn amanyɛsɛm tse apɔw ara yie a ɔkyerɛ dɛ Ebibiman botum ekutow nankasa ne nsɛnsɛm. +Sikasɛm ntotoe afamu no, ahododzi yɛ ɔhaw bi a ayɛ dzen ama Ebibiman. Ɔdomakomadze ahorow a Bɔadze dze adom Ebibiman nyinara ekyir no, asaasepɔn yi berɛ. Aborɔfo dze hɔn enyi esi ɔdomankomadze ahorow a ɔwɔ Ebibiman mu no ho ma mfaso akɛse a ɔwɔ ho nyinara no, hɔn nko na wonya. Mbom, edwumayɛ na nwomasua mpontu a ahyɛ ase ridzi hɛn asɛm ama hɛn yi kyerɛ dɛ enyidado da ho ara wɔ hɔ. Ebibiman ahorow na wɔahyɛ ase rukutow hɔnankasa hɔn sikasɛm ma Ndzɛmba rokɔ yie ma hɔn na iyi kyerɛ dɛ asaasepɔn no botum ekutow nankasa ne nsɛnsɛm. +Mbrɛ hɛn asetsena nsɛnsɛm tse no so kyerɛ dɛ Ebibiman botum ekutow ne nsɛnsɛm. Kasahorow, nyimpakuw ahorow na amambra ahorow a yɛwɔ no ntsi, ɔtɔ fa bi a, ɔdze ntawantawa ba a ɔmmboa mma koryɛ nnkɔ do wɔ Ebibiman mu. Mbom, Ebibiman n’amambra ahorow no botum aboa ma oetum ekutow nankasa ne nsɛnsɛm. Sɛ hɛn nyinara hu nkabɔmu dɛ ɔyɛ adzehia a, obotum aboa ma yeenya amambu a ɔtse apɔw papaapa. Sɛ ɔkɛba no dɛ Ebibiman nnkɔhwɛ ne kasahorow na n’amambra ahorow do na yehu hɛnho dɛ yɛyɛ nyimpa kor a, yebotum ekutow hɛn nsɛnsɛm dɛ ɔman ma mpontu aba. Nhyehyɛɛ ahorow a Ebibiman binom dze egu akwan mu wɔ no nwomasua na apɔwmdzen mu kyerɛ dɛ Ebibiman botum ekutow ne man a onnkehia aborɔfo hɔn mboa kwan biara do. +Wiadze anyɛnkofa a Ebibiman nye amanaman ahorow a wɔwɔ wiadze n’afɛndzanan mu no yɛ adze a ɔmmboa Ebibiman ma onntum nnkutow ne nsɛnsɛm. Mpanyimfo dɛ, “Anyɛnkonyɛnko ntsi na ɔkɔtɔ ennya tsir no”. Mbrɛ ndɛ mber yi enyibue aba ma ebibifo dzi akotsen wɔ abaɛfor ndzɛmba mu no, nkyɛ Ebibir amanaman ahorow no bɛfa hɔnankasa hɔnhohɔnho nyɛnko a, nkyɛ wɔdze pampamsuomu nkakrankakra botum ama mpontu aaba asaasepɔn no do ber a yennkehia aborɔfo mboa. Ebibiman nkabɔmu kuw na Ebibir afaafa kuw ahorow a yɛwɔ no yɛ adze a ɔbɔboa ma Ebibiman etum ekutow nankasa ne nsɛnsɛm a onnkehia ɔman biara ne mboa. +Asɛmbisa “Aso Bibinyi botum ekutow ne nsɛnsɛm a onnkehia mboa?” yɛ asɛmbisa bi a ne nyiano nnyɛ oho anaa nyew. Ɔwɔ mu dɛ ɔhaw ahorow na asaasepɔn no refa mu dze, eso ber a wiadze rokɔ n’enyim yi, nkakrankakra, Ebibiman botum edu mpɛmpɛndo a ɔno so botum ekutow ne nsɛnsɛm ber a onnkehia mboa efi amanaman ahorow hɔ. Nokwar, “Bibinyi botum ekutow nankasa ne nsɛnsɛm”. +",3486,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana senetwafo na nsɛnkyerɛw edwuma kunyin Ekow Blankson ada ne nsa bankum do Dwowda anapa Obiradzi 3, 2022. No wu nkaabɔ yi ama sum edum Ghana mba na tsitsir, n’ebusuafo na n’adɔfo nyina. +Ne senetwamu no, otumii bɔɔ no ho mbɔdzen araa yie na otwaa sene nkorkor eduonu a ɔgyee abawdobɔdze beberee. Sene a otwae no na ɔka do yi: +°Checkmate +°Borga +°In April +°Black Earth Rising +°Death After Birth +°The Intruder +°Diary of the Black Hustler +°The Saga +°Total Exchange +°A Woman’s Desire +°Frozen Emotion +°My Mother’s Heart +°Check Mate +°Red Label +°The CEO +°Death After Birth +°The Pool Party +°Rhapsody of Love +°The Secret burden +°Dying of the Light +Nna Ekow nye nsɛnkyerɛwfie etsitsir a wɔwɔ ɔman Ghana mu dzi dwuma a bi nye TV Africa, Media General Ghana Limited na Multimedia Dawurbɔ Edwumayɛkuw na odzii dwuma dɛ Kwankyerɛfo panyin, Ndzɛmba Kwankyerɛfo panyin  na dza ɔkeka ho. Nna ɔyɛ Luv FM hɔn nkɔmbɔtwetwefo panyin na nna ɔyɛ Nhyira FM hɔn panyin so. Ansaana Ekow Blankson benya ne nsamamfrɛ Dwowda anapa Obiradzi 3, 2022 no, nna ɔyɛ intanɛtse do nsɛnkyerɛwfie kunyin Ghanaweb hɔn panyin. +Akannews.com edwumayɛfo nyinara ma Ekow Blankson n’ebusuafo, Ghanafo na n’adɔfo nyinara yɛakɔ. Nyame mfa Ekow ne kra nsie yie kɛpem ber a yebehyia bio. +",1240,Latn,Fanti,fat +akannews,"Onyimnyamfo Osei Kyei-Mensah-Bonsu, mbrahyɛbaguanyi ma Suame Mansin no na mbrahyɛbaguamu dɔmkɛse no hɔn baanodzinyi, dze n’anodzisɛm roto gua wɔ mbrahyɛbaguafie no na ɔdaa no edzi dɛ ɔbɛyɛ dzen dɛ Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do no botum dze 2023 Sikasɛm Nhyehyɛɛ aba mbrahyɛbaguamu Ɔberɛfɛw 15 dɛ mbrɛ ɔman no ne Sikasɛm Ntotoe Mbra tse no. +Nkyɛ Mbrapɔn no ma ho kwan kɛpem Ɔberɛfɛw 30 wɔ afe biara mu dɛ Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do no dze afe a ɔwɔ enyim no ne Sikasɛm Nhyehyɛɛ bɛba mbrahyɛbaguamu ma wɔaapɛnsapɛnsa mu na wɔagye ato mu dɛ wɔmfa nyɛ edwuma. Na sesei dze, mbrahyɛbagua no atwe aba enyim adapɛn ebien abɛhyɛ Ɔberɛfɛw 15 wɔ afe biara mu. Iyi na Owura Kyei-Mensah-Bonsu kyerɛ dɛ ɔnam ɔman no ne nkitahodzi a ɔnye IMF Sikafotow no gu do rinya no ntsi, ɔnngye nndzi dɛ afe yi dze botum aba no dɛm. +Ɔdze too gua dɛ afe fofor mu Sikasɛm Nhyehyɛɛ no yɛ mbrahyɛbagua no n’ehiadze tsitsir ɔnam dɛ ɔno nye dwumadzi kɛse papaapa a aban biara dze ba mbrahyɛbaguafie mu hɔ. Ɔkyerɛɛ mu dɛ ohia dɛ mbrahyɛbaguafie no nya ber hwɛ sikasɛm nhyehyɛɛ no mu yie. Ɔdze kaa ho dɛ, “Menngye nndzi sesei a metsena ha yi dɛ ɔwɔ dɛ menye Soɛfo a ɔhwɛ Sikasɛm do no nya nkitahodzi ansaana mehu ber a obotum dze nkrataa no abrɛ hɛn.”. +Ɔkaa dɛ Aban Sikasɛm Ntotoe Mbra kyerɛ dɛ ɔwɔ dɛ Nkrataa no ba mbrahyɛbaguafie Ɔberɛfɛw 15, na IMF nkitahodzi no yɛ adze a obedzi ber kakra. “Ntseasee a menya nye dɛ nkitahodzi no bedzidzi akɔ bosoom (Ɔberɛfɛw) no ne da ɔtɔ do du. Sɛ dɛmara dze a, nna otwar dɛ hom tweɔn no nsunsuando no na wɔdze no mu nsɛm no ka nkrataa no ho.” Owura Kyei-Mensah-Bonsu da iyi edzi. Ɔdze kaa ho dɛ, “Sɛ wotum wie no dɛm a, ɔnam dɛ ɔyɛ Aban no ne sikasɛm nhyehyɛɛ no ntsi, ɔwɔ dɛ ɔkɔ aban mpanyinbagua no enyim ma wɔyɛ mu mpɛnsampɛnsamu ansaana ebowie wɔ mbrahyɛbagua no mu.”. +N’asɛm nye dɛ ohu dɛ sɛ wɔpɛ dɛ wɔyɛ edwuma a no ho tsew a, wobehia ber kakra wɔ hɔn dwumadzi no mu. Ɔse, “Hɛn nyina yenyim dɛ yennyi mbergyan biara mu kɛkɛ. Dɛm ntsi sɛ ereyɛ nhyehyɛɛ a ɔbɛsesa ɔman ne gyinabew a, onnyi dɛ eyɛ biribi a ekyir no onnkotum edzi dwuma a ɔwɔ odzi. Yɛpɛ dɛ yenya dza odzi mu a obeyi ɔman yi efi mbrɛ yɛwɔ yi.” +Ɔkyerɛ dɛ sɛ wɔper dɛ wɔdze nkrataa no bɛba mbrahyɛbaguafie Ɔberɛfɛw 15 no a, ahokyer beberee bɛba. Dɛm ntsi ɔkɛba no dɛ da no pa ho ansaana nkrataa no aba a, wonsuo mu dɛmara ɔnam mbra no ma ho kwan dɛm dɛ da a otwa tun koraa dɛ mbrahyɛbaguafie no nsa bɛka nkrataa no nye Ɔberɛfɛw 30. +",2395,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana yɛ ɔman a ɔwɔ Ebibir Atɔree afamu. Ɔyɛ ɔman bi a ɔnye amanaman ahorow bɔ hye. Atɔree afamu no, Ghana nye ɔman Cote D’Ivoire na wɔbɔ hye. Boka afamu no, Ghana man no nye Togoman no na wɔbɔ hye. Sɛ ɔba no Etsifi afamu so a, ɔman Ghana nye Burkina Faso na wɔbɔ hye. Bea a Ghana da wɔ wiadze amanaman pon kɛse do no ntsi, Anaafo afamu no, Ghana nye Bosompo Guinea na wɔbɔ hye. Iyi ntsi, Ghana nye amanaman ebiasa pɛr na wɔbɔ hye. +Afe 1957 mu no na ɔman Ghana gyee ne fahodzi fii Ngyiresi Aborɔfo nsamu. Ghana sidi na mpɛsewa sika a yedzi no ndɛ yi wɔ abakɔsɛm bi. Ana ber bɛn na ebɛnadze ntsi na ɔman Ghana hyɛɛ sidi sika na mpɛsewa sika no ne ndzii ase na sika bɛn na nna ɔman no dzi ansaana sidi na mpɛsewa ne ndzii no hyɛɛ ase? Nkan no, afe 1950 dze reba no, nna amanaman biara a Ngyiresi Aborɔfo dzii hɔn do no nye hɔn dzi sika kor, mekyerɛ pɔno sika no. Ghana Sikakorabea Baatan no kyerɛ a, ber no, Ebibir Atɔree Sikakorabea Baatan no na nna ɔhwɛ yɛ sika ma Ebibiman ahorow a wɔhyɛ Ngyiresi Aborɔfo ase no. Dɛm sika no bi nye Pɔno, Hyelen na Pɛnse. +Afe 1958 mu no, afe kor ekyir pɛpɛɛpɛr a Ɔsaagyefo Kwame Nkrumah nye okunyin binom gyee fahodzi maa Ghana no na Ghanaman no hyɛɛ ase dɛ oridzi nankasa no Pɔno, Hyelen na Pɛnse dze; Ghana Pɔno, Ghana Hyelen na Ghana Pɛnse. Nna sika no yɛ krataa na bobaa dze. Sika krataa dze no, nna ɔyɛ 10/-, £1 na £5. Afe 1968 mu ma Ghanaman no yɛɛ £1 na £5 sika no ber a nna sika no no ho rokɔ atwee no. 10/- sika krataa no dze, afe 1963 mu na Ghana aban no hyɛɛ ase yɛe. Sika bobaa no, wɔdze brɔɔnso daadze na wɔdze yɛe na wodzii foraa sika nkrataa no. Iyinom nye ½d, 1d na nikɛle daadze sika 3d, 6d, 1/- na 2/-. +Afe 1965 mu no, mfe awɔtwe ekyir no, Ghana Pɔno sika no twaa mu ma Ghana Sidi na Mpɛsewa no hyɛɛ n’ahendzi no ase. Ber no Ghana mampanyin Ɔsaagyefo Kwame Nkrumah sii n’adwen pi dɛ ɔbɛma ɔman no egyaa Ngyiresi Aborɔfo hɔn Pɔno sika no ne ndzii edzi sika a ber no, nna wiadze n’afɛndzeanan nyinara agye ne ndzii ato mu no. Dɛm ntsi, Fankwa 1966 mu nyinara no, nna Ghanaman no dzi Ghana Sidi na Ghana Pɔno sika no fora kɛpem dɛ Ɔsaagyefo Kwame Nkrumah siiw Pɔno sika no ne ndzii kwan wɔ Ghana korakoraa. +Dzin ‘Sidi’ n’abɔse fi Akan (Asante Twi) kasafua ‘sedeɛ’ mu. Ɔno na Mfantsefo frɛ no ‘serba’ na aborɔfo so frɛ no ‘cowry’ no. Ayɛwoho 19, 1965 mu na sidi sika no bɔbɔɔ adze. Mpɛsewa sika no so n’abɔse fi Ngyiresi Aborɔfo hɔn sika Pɛnse mu. Afei dze, Ghana Sidi na Mpɛsewa sika no bɛhyɛɛ Ghana Pɔno, Hyelen na Pɛnse sika no ananmu. Mpɛsewa sika no nye sika a osuar wɔ Ghana sika no mu na ogyina hɔ ma sikamfutuw sika a osuar ne ndzii mber no. +",2598,Latn,Fanti,fat +akannews,"“BRICS” asekyerɛ nye “Brazil, Russia, India, China na South Africa”. Wɔyɛ wiadze amanaman kuw a wogyina hɔ nkabɔmu na mpontu. Wɔtseew “BRICS” afe 2006 mu. Ɔyɛ wiadze amanaman kuw a ɔka amanaman a wɔdɔm no hɔn sikasɛm ntotoe bɔ mu dɛ kuw kor na ɔhwɛ ma ne manba biara dzi yie. Kuw yi mu mba yɛ wiadze no mu nyimpa ɔha nkyɛmu eduanan (40%). Iyi kyerɛ kuw yi ne kɛseyɛ na mbrɛ ɔboa wiadze kankɔ. Tse dɛ nkabɔmu kuw biara no, BRICS hwehwɛ dɛ ne mamfoe bɛtsena asomdwee mu na woedzi yie so. +Wɔyɛ wiadze amanaman nkabɔmu kuw bi a wɔyɛ amanaman enum pɛr, eso hɔn ahoɔdzen na hɔn ahokeka wɔ sor papaapa wɔ wiadze ne yiedzi na no mpuntui mu. Amanaman a wɔdɔm BRICS no wɔ akwanya dɛ hɔn sikasɛm ntotoe no botu mpon ma ɔnam do ma mpontu aba hɔn man mu. Sɛ ehwɛ wiadze yi mu a, China na India yɛ amanaman bi a hɔn sikasɛm ntotoe kɔ kan kyɛn amanaman biara. Ber kor no ara no, amanaman nkaa a wɔdɔm BRICS tse dɛ Brazil na Russia so ridzi yie ankasankasa wɔ wiadze amanaman ahorow sikasɛm ntotoe mu. South Africa a ɔyɛ Ebibiman kortsee a ɔdɔm “BRICS” no so dze hɔnho gye ekuw no ne guadzi mu ma biribiara kɔ yie ma hɔn mamfoe. +BRICS hɔn botae tsitsir kor nye dɛ wɔbɔhwɛ ma mpontu mapa akɔ do wɔ amanaman ahorow a wɔdɔm no mu. Wɔhwɛ dɛ ɔhaw biara a hɔn manba biara refa mu no wosiesie ma biribiara kɔ yie. Hɔn botae tsitsir kor so nye dɛ wɔbɔhwɛ eyi ohia akwa na wɔahwɛ ma pɛrpɛryɛ aba edwumayɛfo hɔn kaw no ntuae mu. Wɔkɔ do ara hyia kyɛ adwen fa hɔn kuw no mpontui ho. +Sɛ yɛdze sikasɛm ntotoe na amanyɛsɛm a hɔn enyi wɔ ho no to nkyɛn a, wɔhwɛ dɛ hɔn mamfoe bɛkyekyɛ hɔn amambra ama hɔnho hɔnho. Dɛm amambra ne nkyɛe yi dze nkabɔmu mapa to hɔn ntamu. Ɔsan boa dze anyɛnkofa mapa to amanaman a wɔdɔm no ntamu. Wɔsan wɔ dwumadzi ahorow a ɔboa tsentsen nkabɔmu a ɔwɔ hɔn kuw no mu no. Dɛm dwumadzi yi bi nye nwomasua nhyiamu, afahyɛ dwumadzi, agodzi akansi na dwumadzi ahorow a ɔkeka ho. Iyi ma kwan ma kuwba biara da n’amambra na n’ahoɔdzen a ɔwɔ no wɔ nwomasua na agodzi mu edzi kyerɛ afofor na ɔnam do dze asomdwee mapa to hɔn ntamu. +Ɔmmfa ho “BRICS” nkabɔmu kuw no hɔn dodow, hɔn mbɔdzembɔ wɔ wiadze ne sikasɛm ntotoe, asomdwee na nkabɔmu mu no yɛ adze bi a onnyi dɛ yɛtoto no adze. Sɛ ndɛ asomdwee wɔ wiase a, “BRICS” wiadze nkabɔmu kuw no hɔn mbɔdzembɔ ka ho bi. +",2253,Latn,Fanti,fat +akannews,"Gerard Pique a osi akan ma Barcelona bɔɔlbɔ kuw no dze no bɔɔlbɔ edwuma aba ewiei .  Ɔdze dɛ asem yi too gua Ɔberɛfɛw  5, 2022. +Owura Pique a,  oedzi mfe eduasa enum na ɔsan so yɛ nkunyimdzifo wɔ ne mprɛnsa do wɔ la liga bɔɔlbɔ akansi mu dze sene bi bɔtoo abaɛfor ntsentan do dɛ ɔdze ne bɔɔlbɔ edwuma aba ewiei.  Ɔkyerɛ  mu dɛ ,  dza ɔwɔ nyinara no Barcelona bɔɔlbɔ kuw no adaworom na ɔama oenya dɛm ndzɛmba no nyinara. Ɔnam La Masia     academy do , na ɔbɛhɛn bɔɔlbɔ mu. +Ɔtoaa do kaa dɛ, ndɛ Memenda akan a orisi yi nye dza otwa tow wɔ ne bɔɔlbɔ edwumayɛ mu. Ɔbɔkɔ do adɔ bɔɔlbɔ kuw no na ɔatserɛw ɔdɔ no mu ama ne mba so. Ɔhyɛɛ ne bɔɔlbɔ edwuma no ase wɔ Barcelona bɔɔlbɔ kuw mu wɔ ber a nna ɔyɛ abofra, osiandɛ nna ne Nana banyin ka bɔɔlbɔ kuw no hɔn mpanyimfo ho. Ɔtoaa do wɔ Manchester United bɔɔlbɔ kuw mu wɔ ber a nna oedzi mfe duesuon.  Ɔnam dɛ ɔdɔ Barcelona bɔɔlbɔ kuw no ntsi no, ɔsan so dze ne dwumadzi baa ewiei wɔ Barcelona .  Ɔsan so kaa dɛ ,  Ɔbɛsan abɔboa Barcelona bɔɔlbɔ kuw no na mbom ɔmmba bio dɛ bɔɔlbɔnyi na mbom nyimpa soronko Koraa.  Ɔkyerɛ mu dɛ , wɔ ɔbra akwantu mu, nyimpa sɛ w’enyi fir a, ohu no dɛ edɔ biribi a , ɔnye dɛ ibegyaa ma adze kor no akɔ. Ɔdɔ Barcelona ntsi na oehu dɛ, mber yi nye mber a ɔsɛ dɛ ɔkɔ n’ahomgye mu.  Dza ɔreka yi nnkyerɛ dɛ ɔnye Barcelona edzi nkra nwioo “Wɔwoo me wɔ ha, na mebɛsan so ewu wɔ ha”. +Akan ahorow a osii a , ne bɔɔlbɔ kuw no gyee kruwa no. Ber a nna Guardiola wɔ Barca no, Piqué ka ho ma wosii akan ahorow wɔ mfe dubiako mu Barca bɔɔlbɔ kuw no dzii nkunyim wɔ duebiasa mu. +",1540,Latn,Fanti,fat +akannews,"Dena yɛ mpoano kurow a ɔwɔ Finimfin Mantɔw mu, Ghana. Ɔyɛ beebi a ɔnam mpoano no ntsi, fardwuma kɔ do ankasankasa. Sɛ yɛka Dena a, ɔyɛ dase kɛse kɛse dze ma fardwuma a ɔkɔ do wɔ Ghanaman no mu kɛpem dɛ, mpoano ahorow a ɔwɔ Ghanaman no mu nyinara no, Finimfin Mantɔw mu, nkankan Denaman kitsa fardwuma abakɔsɛm a ne saso bi mmbaa da. Dena Apofo Ahɛndwirii no dzi akotsen yie wɔ Denaman ne fardwuma nsɛnsɛm mu. Ɔsan so dzi akotsen wɔ Ghanaman no ne sikasɛm mu na ɔyɛ bea a ahɔho ba bɔtɔ nam kɔ. +Dena wɔ fardwuma abakɔsɛm a ɔbor mfeha. Dɛm ntsi Ghanaman no nyim Dena a, onyim no tsitsir ne fardwuma abakɔsɛm no ntsi na mbrɛ hɔ fardwuma boa ɔman mu no ne sikasɛm ntsi. Dena Apofo Ahɛndwirii no kyerɛ fardwuma mpontu a ɔwɔ Dena na mbrɛ fardwuma agye dzin wɔ kurow no mu. +Nsuhɛn na hɛmba na wodzi akotsen wɔ Dena Apofo Ahɛndwirii hɔ. Woetwuw dɛm nsuhɛn na hɛmba yi ho ahosu ahorow. Afarfo yinom akyerɛkyerɛw hɔn hɛmba ho edzin ahorow so. Binom tum kyerɛw abɛbudze gu hɔn hɛmba ho na binom dze, nsɛm a hɔnankasa wɔpɛ na ɔtɔ fa bi a, wɔkyerɛw gu hɔn hɛmba ho. Binom dze, ahyɛnsewdze ahorow na adrɔw ahorow na ɔwɔ hɔn hɛmba ho. Da baa afarfo yinom kɔ po konu nam ahorow dze ba ahɛndwirii hɔ; apoku, idue, eban, eposeran, kɔkɔtɛɛ, semin, annkwawona, aberwahon, safor, wawanyan, kɔkɔdudu, wiriwiriw, tantra na nam ahorow a ɔkeka ho na afarfo yinom kɔ po konu ba. +Sɛ afarfo yinom dze nam no ba dɛm a, ahɛndwirii hɔ nya nkwa fofor. Abanmunnoma hɔn su gye mframa mu, na afarfo hɔn ehurusi na po asorɛkye ka bɔ mu kyekyer wɔ wimu yɛ dede kɛse kor wɔ ahɛndwirii hɔ. Wɔdze nkɛntsɛn saw nam ahorow no gu adze mu dze kɛhyɛ freegye mu na nam no no ntɔnee hyɛ ase ara nye no. +Dena Apofo Ahɛndwirii no nnyɛ edwuma bea nko. Ɔyɛ ahyɛnsewdze bi a ogyina hɔ ma edwuma a nananom dze gyaa Denaman na Ghanaman no ne nkyirmba. Ahɔho a wɔbɛserɛ ahɛndwirii no wɔ akwanya dɛ wɔdze hɔnho bɛhyɛ fardwuma atsenae a ɔwɔ Dena no mu. Wɔwɔ akwanya dɛ wɔdze hɔnho bɛhyɛ asetsena a esuo Denaman no ne mfe mbersantsen nyinara no so mu. +Mfaso a Dena Apofo Ahɛndwirii no dze ba no dze, yennkotum ebu enyi egu do. Ahɛndwirii no dze edziban si nkorɔfo pii hɔn pon do. Afarfo na edwumayɛfo ahorow a wɔyɛ edwuma wɔ hɔ no nya sika dze bi hwɛ hɔnho na hɔn ebusua. Da a akyer do koraa no, wonya nam nye hɔn ebusuafo dzi. Ahɛndwirii no so yɛ bea a nam no nkorae ahorow nyinara bi bɔkɔ do wɔ hɔ. Iyi bɔboa ma nam ahorow a afarfo nsa bɛka no aakyɛr. Dena Apofo Ahɛndwirii no so bɛyɛ bea a ɔbɔkora Ghana fardwuma no. Ɔyɛ bea a bɔhwɛadzefo so botum akɔ hɔ akɔbɔ hɔn enyi akɔhoma. Ɔbɔboa ma Dena kurow no mu hɔ so ayɛ hyew. Sɛ ɔba no dɛm a, kurow no ne sikasɛm bɔkɔ sor kɛpem dɛ, ɔdze edwuma bɛba ma obiara enya edwuma ayɛ enya sika egu hɔn kotoku mu. +Aban dze nhyehyɛɛ ahorow egu akwan mu a ɔrobɔboa ma dwumadzi ahorow akɔ do yie wɔ ahɛndwirii hɔ. Ɔyɛ beebi a otwar dɛ ankorankor a wɔyɛ edwuma wɔ hɔ na Denamamfo nyinara yɛ pampamsuomu boa hwɛ no yie ma ɔkyɛr na eetum edzi dwuma biara a otwar dɛ odzi dze boa ɔman krɔnkrɔn Ghana. Da biara a ebɔkɔ nserahwɛ wɔ Dena no, bɔ mbɔdzen kɔ Afarfo Ahɛndwirii hɔ kɔbɔ w’enyi akɔhoma. +",3068,Latn,Fanti,fat +akannews,"Yɛaka mpɛn pii dɛ ogya yɛ ɔdomfo kumfo. Na mpanyimfo so ama yeehu dɛ adze biara a ɔyɛ dɛw no, bɔwen fam ho. Iyi yɛ nokwar wɔ ogyamframa no dwumadzi mu so. Ɔboa ma hɛn adzeyɛ yɛ ntsɛntsɛm, na ɔtɔfabi so na annhwɛ woho yie na oridzi ewu ara nye no. Yedzi kan ahwɛ dza ɔdze ogyamframa ne gyahyehyew ba ntsi sɛ nnkenkanee a, kenkan no wɔ ha. +Yeedzi kan ehu akwan a ogyamframa ne gyahyehyew fa do ba no, afei, yɛnhwɛ akwan a yebotum afa do eyi iyi akwa anaa yɛabɔ hɛnho ban efi ho. +Ɔnam dɛ akoradze na drobɛnkwan no tum wew anaa ɔdɔ nkandar sɛɛ no ntsi, otwar dɛ berbiara no hɛn adwen kɔ do na hɛn enyi so kɔ ho. Papa mu no, oye ara dɛ wo ogyamframa koradze anaa drobɛnkwan no ho ba haw a, ebɔhwehwɛ fofor atɔ. Na mbrɛ ɔtɔfabi a sikasɛm tum yɛ ntsi, w’ahoɔdzen nnkotum atɔ koradze no fofor a, ɔwɔ dɛ ehwɛ ma hɔn a wɔsɛ siesie no yie ma wo: wɔsosɔw bea a ohia nsɔwee, na dza ohia nkaho no so wɔdze edur ka ho ma odzi mu ma wo. +Ɔwɔ dɛ yegya dɛ yɛdze mbobaa, nduasin, ntangow anaa rɔba hyehyɛ anaa yɛdze kyekyer hɛn ogyamframa akoradze na drobɛn ho no osiandɛ mframa yɛ mframa, na kwan kakraabi a obenya no, obotum afa ho. Iyi botum ahaw wo kɛsenara ntsi ma wo nkwa na wo ahobambɔ nnyɛ ho ehiadze. +Adze kor so obotum aboa hɛn ma yeetum eyi mframagya ehyiakwa yi akwa nye dɛ yɛbɛma ogyamframa anoadze ahorow no esisi beebi a adze biara a otum dzɛw mbɛn hɔ. Sɛ ndzɛmba bi tsetse dɛm bembɛn hɔ na gya ketseaba bi mpo kosuo mu a, obotum dze ɔhaw kɛse aba. +Ber biara a ebɛtse dɛ ogyamframa agye fie anaa dan bi mu no, mma mmper dɛ ebɔsɔ biribiara a otum dze gya ba. Sɛ ehyɛ sum mu dɛm ber no mpo a, hwehwɛ tɔɔkye na sɔ anaa dɛ fa wo nsa keka araa na sɛ ogyamframa koradze no si do a, hwɛ na dum no. Ɔno ekyir no, buebue mframa kwan biara a ɔda dan no ho ma mframa no mfi dan no mpue. Mma nnsɔ enyinam ahoɔdzen ho adze biara, na bi so si do dada a, mma nndum no ber a atse ogyamframa nka wɔ beebi kor no. +Ɔnam mbrɛ ogyamframa ho yɛ ahomtsew fa no ntsi, ohia papanara dɛ ber biara a edze bɛyɛ adze ewie no, ma ɔnyɛ wo tsir do edwuma na w’adwen do ehiadze dɛ ibodum no wɔ beebiara a ohia dɛ idum no wɔ. +Adze kor so nye dɛ sɛ edze makyese rosɔ ogyamframa anoadze bi a, otwar dɛ idzi kan sɔ makyese no ansaana asɔ w’anoadze. Annyɛ no dɛm na idzi kan sɔ ogyamframa anoadze no a, mframa no bi dzi kan pue hyee, na obotum esuo makyese gya no mu adzɛw edzi emim. +Edze ogyamframa ridzi dwuma, w’ahobambɔ akodze kɛsekɛse nye wo hwen. Nkyɛ ogyamframa nnyi nka nnyi ahosu, na emi na ɔwo hɛn ahobambɔ ntsi na ndwumakuw a wɔyɛ ho edwuma no dze ndubanduba aforafora mu ama opue beebi ɔnnsɛ a, nka no ada no edzi akyerɛ hɛn. Dɛm ntsi, ber biara no, ansaana ebɔsɔ wo gyamframa anoadze biara dze ayɛ adze no, fa wo hwen tsietsie dɛ ana mframa no bi mmfaa ho a. +Iyinom na binom so a ɔkeka ho na sɛ yedzi do a, ɔbɔboa hɛn ma yaatsew hɛnho efi ogyamframa ne gyahyehyew ho. Mowɔ enyidado dɛ iyi bɛyɛ wo mboa. Fa wo so w’adwenkyerɛ bra ma yɛmfa mboaboa hɛnho nkorkor. +",2931,Latn,Fanti,fat +akannews,"Argentina bɔɔlbɔnyi aberantsɛ a ɔagye dzin a wɔfrɛ no Gonzalo Higuaín dze ato nsɛnkyerɛwfo enyim Dwowda ewimber Ɔbɛsɛ 3, 2022 dɛ sɛ bɔɔlbɔ afe yi kɔ n’ewiei a, ɔnnkɔtoa do esi akan dɛ bɔɔlbɔnyi bio. +Gonzalo Higuaín dze asɛm yi too nsɛnkyerɛwfo enyim ber a nna ɔreyɛ nsɛnkyerɛwfo nhyiamu a bɔɔlbɔ kuw biara yɛ ansaana a woesi hɔn akan a ɔda hɔn enyim no. Ɔdze su na awerehow dze asɛm yi too gua a ɔyɛ nsɛnkyerɛwfo nyina a wɔwɔ hɔ no awerehow so. +Gonzalo Higuaín sii akan eduasa enum (35) maa River Plate bɔɔlbɔ kuw a ɔwɔ no kurom Argentina na ɔtoo atsena duenum (15) maa hɔn. +Gonzalo Higuaín sanee sii akan ɔha kor na eduakron (190) maa Real Madrid bɔɔlbɔ kuw no wɔ Spain na ɔtoow atsena nkorkor ɔha kor na esuon (107). Ɔnye Real Madrid gyee nkɔɔpow nkorkor esia Spain bɔɔlbɔ baatan La Liga kɔɔpow no yɛ ebiasa (3). +Gonzalo Higuaín sii akan ɔha kor na anan (104) maa Napoli bɔɔlbɔ kuw no wɔ Italy na ɔtoow atsena eduakron kor (90). Ɔnye Napoli bɔɔlbɔ kuw no gyee nkɔɔpow ebien (2) pɛr. +Gonzalo Higuaín sii akan ɔha kor na enum (105) maa Juventus bɔɔlbɔ kuw no wɔ Italy hɔ ara na ɔtoow atsena eduosia esia (66) maa hɔn. Ɔnye Juventus bɔɔlbɔ kuw no gyee nkɔɔpow etsitsir esia (6) a Italy bɔɔlbɔ baatan Serie A kɔɔpow no yɛ ebiasa (3). +Gonzalo Higuaín sii akan duenum (15) maa AC Milan na ɔtoow atsena awɔtwe (8) maa hɔn. Ɔnye hɔn anngye hwee. +Gonzalo Higuaín baa Ngyiresi aborokyirman nye Ngyiresi bɔɔlbɔ kuw Chelsea besii akan. Osii akan duanan (14) pɛr maa Chelsea na ɔtoo atsena enum (5). Ɔnye Chelsea bɔɔlbɔ kuw no gyee kɔɔpow kortsee. +Seseiara, Gonzalo Higuaín si akan ma Inter Miami bɔɔlbɔ kuw a ɔwɔ Amereka. Oesi akan eduosia enum (65) ama hɔn na ɔato atsena eduonu esuon (27). Hɔ na ɔaka dɛ sɛ bɔɔlbɔ afe no kɔ ewiei a ɔdze ne mpabowa bɛsɛn hɔ no. +Gonzalo Higuaín esi akan eduosoun enum (75) na ɔato atsena eduasa kor (31) ama ne man Argentina. Oenntum anngye hwee amma ne man. +Akannews.com edwumayɛfo nyinara ma Gonzalo Higuaín ahomgye pa. +",1946,Latn,Fanti,fat +akannews,"Finimfin na Atɔree Mantɔw mu nye Mfantseman ne mantɔw etsitsir. Mantɔw ebien nyinara no wɔ abakɔsɛm wɔ bɔɔlbɔ mu. Ɔnam do ma innkotum akasa afa Ghana bɔɔlbɔ abakɔsɛm ho ber a ennkɔbɔ hɔn edzin. Nkyɛ sɛ epɛ bɔɔlbɔfo etsitsir a wɔagye dzin da wɔ bɔɔlbɔ mu wɔ Ghana ha a, Finimfin na Atɔree Mantɔw mu bɔɔlbɔfo dzi mu akotsen papaapa. Ibotum akasa afa Robert Mensah, Michael Essien, John Paintsil, Samuel Inkoom, Alfred Duncun, George Owu dze ekesi bɔɔlbɔfo etsitsir a wɔabɛsen kɔ na hɔn a wɔreba nyinara do, nokwasɛm dɛ Mfantseman mantɔw ebien yinom ayɛ bi. +Bɔɔlbɔfo na bɔɔlɔbɔkuw etsitsir a Mfantseman mantɔw ebien yinom dze adom ɔman Ghana na wiadze nyinara kyerɛ mbɔdzem a mantɔw ebien yinom abɔ wɔ ɔman no no bɔɔlbɔ abakɔsɛm mu. Awerɛhosɛm nye dɛ, bɔɔlbɔkuw etsitsir ahorow a wɔwɔ mantɔw ebien no mu nyinara hɔn edzin apepa wɔ Ghana bɔɔlbɔkuw akansi mu. +Afe 2023-2024 Ghana bɔɔlbɔkuw akansi a ɔbɔkɔ do no, Mfantseman bɔɔlbɔkuw etsitsir Sekondi Hasaacas, Sekondi XI Wise, Elmina Sharks, Ebusua Dwarft na Swedru All Blacks hɔn mu kor mpo nnyi hɔ a wobesi bi. Aso wɔyɛ no dɛn na mpoano anhwea ho ayɛ no na ama mpoanofo yi? +Sɛ ehwɛ Sekunde Hasaacas, Sekunde XI Wise, Dena Sharks, Oguaa Ebusua Dwarft na Soadur All Blacks a, hɔn nyinara agye Ghana bɔɔlbɔkuw kɔɔpow no ebiasa (Sekunde Hasaacas- 1, Sekunde XI Wise-1, Dena Sharks-0, Oguaa Ebusua Dwarft-1 na Soadur All Blacks- 0). Iyi nyinara ekyir no, bɔɔlbɔkuw yinom agyegye nkɔɔpow ahorow binom aka ho a ɔma wɔwɔ dzin ankasankasa wɔ Ghana na Ebibir bɔɔlbɔkuw bɔɔlbɔ abakɔsɛm mu. +Obi ennhu dza osii; nsu anntɔ, ewia ammbɔ, bɔɔlbɔkuw ahorow yinom nyinara atsew ada koraa. Hɔn mu kor mpo nnyi hɔ a obenya kwan esi afe 2023-2024 Ghana bɔɔlbɔkuw akan no bi. Dza ɔyɛ awerɛhow wɔ ho nye dɛ, bɔɔlbɔkuw yinom per fow ba sor a, nna wɔasan apan. Binom so wɔ hɔ a wɔtsewee baa famu a wɔmmaa hɔn mu do bio na wogu do ara retsew kɔ ase a ɔnnyɛ asɛm papa mma Mfantseman na Ghana bɔɔlbɔ. +Afe 2010 na Sekunde XI Wise tsewee fii Ghana bɔɔlbɔkuw bɔɔlbɔ kɛse no mu. Fitsi dɛm aber no, wonntumii mmfowee mmbaa sor bio. Sekunde Hasaacas dze, afe 2016 na Wa All Stars hyɛɛ hɔn wɔ Esipɔn ma wɔtsewee baa famu a hɔn so wonntumii mmfowee mmbaa sor bio. Afe 2021 na Elmina Sharks so tsewee baa famu dɛmara. Dɛm afe no mu ara na Oguaa Ebusua Dwarft so tsewee baa famu. Soadur All Blacks dze, da a wɔtsewee baa famu no, ayew mpo efi ntanɛtse do. Aso wɔyɛ no dɛn? +Ber a dza esi yi ennya esi yi, otwar dɛ mantɔw ebien yi mu mpanyimfo na hɔn a wɔpɛ bɔɔl no yɛ biribi. Dɛ mbrɛ Kwaakye n’adze a ɔyɛ fɛw no ɔdze sika yɛ no, dɛmara na bɔɔlbɔ a ɔyɛ fɛw na ɔyɛ enyika so wɔdze sika yɛ. Mpɛn pii no, sikasɛm a ɔnnkɔ yie ntsi no, bɔɔlbɔkuw yinom hɔn ntotoe nnkɔ yie na ɔnam do ma ndzɛmba nnkɔ yie mma hɔn. +Ber edu dɛ mantɔw ebien yi mu mpanyimfo na hɔn a wɔpɛ bɔɔl nyinara ka bɔ mu yi sika dze sɔ bɔɔlbɔkuw yinom hɔn mfe ma wotum gyina hɔn anan do bio. Adze nye woara wodze. Sekunde Hasaacas, Sekunde XI Wise, Dena Sharks, Oguaa Ebusua Dwarft na Soadur All Blacks, hɛn dze ara nye no. Mfantseman mfrɛ yie! +",3013,Latn,Fanti,fat +akannews,"Afe 2023 mu BECE a Ahyɛse Skuul esuafo no kyerɛwee no mu baa nsesa kakra wɔ mfe kakra a wodzi enyim no mu. Esuafo 600, 714 na wɔtsenaa mu kyerɛɛw dɛm nsɔhwɛ no. Nkanee yi bor 552,276 a wɔkyerɛɛw afe 2022 mu dzeno do 48,438. Ɔsan bor mfe ebien a ɔwɔ n’enyim no do 28,547: afe 2021 mu no, esuafo a wɔtsenaa nsɔhwɛ no mu kyerɛwee no hɔn dodow yɛ 572,167. +Nnyɛ nkanee yi nko na ɔdze nsesa ba nsɔhwɛ yi ne nkyerɛwee mu wɔ 2023 mu. Mfe kakra nna odzi afe 2023 enyim no, nna Mpanyin Nsɔwdo Skuul esuafo no tɔ dɛ wɔkyerɛw hɔn WASSCE nsɔhwɛ no wie ansaana Mbofra Nsɔwdo Skuul esuafo no akyerɛw hɔn BECE no. Na afe 2023 mu dze no, Ahyɛse Skuul esuafo no kyerɛɛw hɔn nsɔhwɛ no ntsɛm gyaa Mpanyin Nsɔwdo Skuul esuafo no. BECE akyerɛwfo no kyerɛɛw hɔn nsɔhwɛ no wɔ Dzifuu 7, – Dzifuu 11, 2023 mu ber nna Mpanyin Nsɔwdo Skuul mu esuafo a wosua nsaanodwuma ka hɔn adzesua no ho reyɛ hɔn nsaano nsɔhwɛ. Wɔhyɛ akyerɛw nsɔhwɛ no ase Dzifuu 25, 2023. +Adze kor so a ɔyɛ enyika wɔ afe 2023 mu nsɔhwɛ no ho nye esuafo no hɔn mu dodow a wɔyɛ mbanyin na dodow a wɔyɛ mbaa. Dza yɛtɔ tse no mpɛn pii nye dɛ mbanyin a wɔkyerɛw nsɔhwɛ no bi no dɔɔ so sen mbaa no. Afe 2021 BECE ne nkyerɛwee mu no, nna esuafo 572,167 no mu 287,730 na wɔyɛ mbanyin na 284,437 so yɛ mbaa. Esuafo 552,276 a wɔkyerɛwɛw 2022 BECE no mu 276,988 yɛ mbanyin na 275,288 a wɔaka no yɛ mbaa. Nkaneebu yi da no edzi dɛ mfe yinom mu no, mbanyin dodow a wɔkyerɛɛw nsɔhwɛ no dɔɔ so sen mbaa a wɔkyerɛwee no. Na afe 2023 mu no, esuafo 600,714 no mu 300,323 na wɔyɛ mbanyin na hɔn mu 300,391 yɛ mbaa. Iyi so da no edzi dɛ esuafo mbaa a wɔkyerɛɛw 2023 BECE nsɔhwɛ no dɔɔ so kyɛn mbanyin a wɔkyerɛɛw bi no. +Ɔwɔ mu dɛ mbaa no dɔɔ so sen mbanyin no dze, nnyɛ amantɔw no nyinara mu na nkanee no tse dɛm. Amantɔw no mu binom wɔ hɔ mbanyin no dɔɔ na binom so wɔ hɔ mbaa no na wɔdɔɔ so. Asante Mantɔw, Etsifi Epuei Mantɔw, Etsifi Atɔree na Nkran Kuropɔn Mantɔw mu no, mbaa no dɔɔ so wɔ hɔ kyɛn mbanyin no, na amantɔw nkaa no mu no, mbanyin no dɔɔ so kyɛn mbaa no. Nkran Kuropɔn Mantɔw mu no, mbaa a wɔbor mbanyin no do no yɛ 3,646. Na amantɔw no mu biara nnyi hɔ a no mu mbanyin no bor mbaa no dodow do bɛyɛ 2,700 mpo. +Nkaneebu yinom ma yehu nsesa na mpontu aba na nkankɔ edwir hɛn nwomasua mu wɔ Ghanaman yi mu, na ɔma yɛdze hɛn enyi bu hɛn nwomasua ne daakye mbrɛ ɔbɛyɛ. +",2303,Latn,Fanti,fat +akannews,"Apple Abaɛfor Mfir edwumakuw no dze efir fofor bi a ɔnnkaa nsu da dze robɔbɔ adze. Efir no ne dzin nye ‘Apple Vision Pro’ na dwuma a kɔmpiwta ahwehwɛenyiwa efir yi tum dzi no, hɔn a woedzi kan atoa nananom wɔ asamandze no ayɛ hɔnho papaapa. +Obiradzi 5, 2023 na Applefo dze bɔtoo gua dɛ wɔdze ‘Apple Vision Pro’ robɔbɔ adze afe 2024 mu. Wɔdze too gua wɔ ‘Worldwide Developers Conference’ a ɔkɔr do dɛm da no ase. ‘Apple Vision Pro’ kɔmpiwta ahwehwɛenyiwa efir yi yɛ kɔmpiwta a wɔayɛ no dɛ ahwehwɛenyiwa na wɔhyɛ no dɛ ahwehwɛenyiwa ara. Ɔyɛ kɔmpiwta ahwehwɛenyiwa bi a ɔdze abaɛfordze  na hɛn wiadze a yɛwɔ mu yi mu ndzɛmba dzi afora dzi dwuma. Ber kor noara no, ɔma kwan ma hɔn a wɔdze dzi dwuma no tum hu dza ɔrokɔ do wɔ wiadze no mu na ɔboa hɔn ma wotum nye afofor dzi nkitaho. +Dwuma a kɔmpiwta ahwehwɛenyiwa yi tum dzi no dɔɔ so. Applefo kyerɛ a, dwuma a kɔmpiwta ahwehwɛenyiwa yi tum dzi no nnsi; abaɛfor edwuma biara no, obotum edzi. Ber a wɔrepa ho tam wɔ nhyiamu no ase no, iyi nye dza Apple Abaɛfor Mfir Edwumakuw no ne panyin Tim Cook kae faa dwuma a efir no tum dzi no ho no bi: “Vision Pro dze, dza epɛ dɛ ehwɛ no mmpem kɛpem dɛ itum hwɛ adze biara a epɛ no wɔ ahwehwɛ a woara tum dendan no ma dza erohwɛ no yɛ akakra ma wo. Ɔyɛ kɔmpiwta ahwehwɛenyiwa bi a ɔdze abaɛfordze na hɛn wiadze a yɛwɔ mu yi mu ndzɛmba dzi afora dzi dwuma. Ɔbɛda abaɛfor adze bi a wɔfrɛ no ‘Spacial Computing’ ho tam akyerɛ hɛn”. +Apple Vision Pro’ edwumakuw no ne mpanyimfo no mu kor so a wɔfrɛ no Alan Dye kaa iyi faa kɔmpiwta ahwehwɛenyiwa efir no ho: “Kɔmpiwta ahwehwɛenyiwa efir no yɛ efir bi a yɛhyɛ tse dɛ efir a wɔhyɛ tsie ndwom no pɛpɛɛpɛr na ɔma kwan ma itum nye kɔmpiwta aapo na suahu ahorow dzi nkitaho. Ɔyɛ efir bi a ne saso bi mmbaa da. Ɔyɛ efir bi a ɔdze enyi, nsa na ndze na ɔdze dzi dwuma. Ehwɛ ahwehwɛenyiwa efir no mu na dza epɛ no edze yɛ tse dɛ mbrɛ edze fuon dzi dwuma no. Ihu aapo ndakaba no dɛ adze bi a ɔwɔ wiadze yi mu kyɛn dɛ dza ɔwɔ mfir do. Fa wo nsa mia dza epɛ no na twe kɔ sor na famu dendan no mbrɛ epɛ”. +Kɔmpiwta ahwehwɛenyiwa efir yi wɔ su bi a wɔfrɛ no ‘EyeSight’. Dɛm su no kyerɛ hɔn a wɔdze efir no dzi dwuma no hɔn enyi wɔ efir no do ber woekyim efir no akɔto beebi a wɔfrɛ no ‘AR mode’ no. Iyi boa hɔn ma wotum hwɛ dza wɔrohwɛ biara wɔ ahwehwɛ a ndzɛmba twa gu wɔ do no do na ɔboa hɔn ma wohu nyimpa na wɔnye no twetwe nkɔmbɔ dɛ mbrɛ nyimpa nkɔmbɔtwetwe kɔ do no pɛpɛɛpɛr. +Sɛ ehyɛ kɔmpiwta ahwehwɛenyiwa efir no a, osiandɛ ihu ndzɛmba a ɔwɔ wiadze mu kann ntsi, da baa no na inyim dza ɔrokɔ do wɔ wiadze no mu. Dwuma biara a ‘Apple fuon’ tum dzi no, efir yi tum dzi bi; dɛ ɔyɛ senhwɛ, ndwombɔ, agordzi, mfonyintwa, akwantu ho nhyehyɛɛ, sika mmonae, ntanɛtse nnenamu, sohyial midia nkɔree na adze biara a ‘Apple fuon’ tum yɛ no, ‘Apple Vision Pro’ kɔmpiwta ahwehwɛenyiwa efir no tum yɛ bi. +Iyi na dodowara a menntum ammbɔ do no na efir nwanwa yi tum yɛ. Ne dzin na no dwumadzi nye no bo sɛ. Sɛ epɛ o, sɛ emmpɛ o, abaɛfor mfir aba dɛ wɔnye hɛn bɛtsena. Otwar dɛ yɛtse hɔn dwumadzi ahorow no so ase. Mema ‘Applefo’ tsinkwa wɔ efir a wɔdze robɔbɔ adze no ho. +",3080,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mennkaa amamfo yaw o, yenyim dza osii wɔ Denkyira Ɔboase mfe kakra abɛsen kɔ. Dza osii nye dɛ, nsordaafo hɔn panyin a wɔfrɛ no Maxwell Mahama a ber no aban dze no too kurom hɔ dɛ ɔnhwɛ ma Galemsey nsɛnsɛm mbrɛ ase no, kuromamfo no hun no dɛ ɔyɛ ewi na wosiiw no abo kum no awerɛhowawerɛhow. Asɛm yi sii Esusow Aketseaba 29, 2017. Asɛm no ekyir no, nsordaafo gyee kurow no bɔɔ do boor no mu nyimpa binom ma dodowara guanee fii kurow no mu kɔbɔɔ hɔnho asese wɔ Denkyira no nkwaado. Mber kakra ekyir no, kurow no bɛdaan nsamamfokurow. Mprenpren yi dze, kurow no etum asan egyina ne nan do. +Annso hɔ ara. Yawda, Ayɛwoho 1, 2021 mu no, sen bi dzii ehin wɔ sohyial midia do. Sen no mu no, nsordaafo a wɔhyɛ hɔn edwuma mu ntar no tsewee sii Wa wɔ Etsifi Atɔree Mantɔw mu boor nyimpa pirapiraa pii a nna abɔdamfo, apemfo na mantɔw no mu mpanyimfo binom ka ho. Nkyerɛkyerɛmu a bɔhwɛɛadzefo dze too gua no nye dɛ, nsordaafo no kyerɛ a, sɔn no mu hɔ fo wiaa hɔnho nyimpa no fuon ntsi, nna wɔrohwehwɛ. Asɛm yi sii no, nsordaafo panyin a ɔwɔ Etsifi Atɔree Mantɔw mu hɔ no huaan nsordaafo yi a nna wɔyɛ baanan a wɔdze hɔnho gyee dza ɔtse dɛm no mu no hɔn dzibew do dɛ hɔn asotwee. +Bio, kor so sii wɔ Soame wɔ Esuantse Mantɔw mu. Ɔno dze, nna ɔnnyɛ nsordaafo na amamfo o; nsordaafo na aporisifo a. Asɛm yi sii Ɔbɛsɛ, 2021 mu. Dza ɔdze basabasayɛ yi bae no nye dɛ, aporisifo kyeer sordaanyi bi a oennsi abotar wɔ trafeke mu na otuu ne kaar ber a nna kandzea kɔkɔɔ no nnsɔe no too fiadze. Asɛm yi sii no, nsordaafo yi tsewee sii aporisifo no do wɔ Soame Aporisifo Asoɛe hɔ dɛ worikeyi hɔn dehyee no efi aporisifo no hɔn fiadze. Mbrɛ nsordaafo no tsewee sii aporisifo no do no, nna n’ano yɛ dzen ntsi, ɔmaa basabasayɛ sii. Anobaabaa no mu no na sordaanyi bi a nna ɔwɔ poristeehyen hɔ no frɛɛ nsordaafo kuw binom ma wɔbaa Aporisifo Asoɛe hɔ bɔboor aporisifo no. Aporisifo na Nsordaafo mpanyimfo bɔɔ mbɔdzen ma asomdwee bae ma asɛm no do twae. Iyi na binom a ɔkeka ho no na esi a ber yi munnkotum aka ho asɛm. +Nna nkyɛ Ghanafo nyim dɛ nsordaafo a wɔtsew si amamfo do ber a borɔn binom mu nyimpa epira hɔnho nyimpa anaa woeku hɔnho nyimpa no ase botwa, na mbom wɔafa asomdwee kwan do esiesie ntawantawa biara a obopuei ekyir no, naaso ammba no dɛm. Benada anapa, Ebɔw 7, 2023 mu no, Ahyaaman a ɔwɔ Nkran Kurowpɔn Mantɔw mu mba anntse asɛm pa. Ebɛn asɛm a? Nsordaafo a wɔkyerɛ a Ahyaamanfo eku hɔnho nyimpa baako no tsewee sii kurow no mu ahanamakye ndɔnebiasa bubuu hɔn mbobow twee mu nyimpa puei boor hɔn pirapiraa nkankan mbabun. Asɛm yi yɛ awerɛhowsɛm a nkorɔfo gu do rekyerɛ hɔn adwen wɔ hɔ. +Sɛ kurow bi mu mba dzi amambɔensɛm a ɔtse dɛm a, obiara nnsosɔw do, na mbom asɛm a dodowara bisa nye dɛ, aso oye dɛ nsordaafo dze mbra hyɛ hɔn nsamu bor apemfo, mbofra na hɔn a wonnyim dza esi ho hwee dze hyɛ hɔnho nyimpa a wopira no anaa woku no ananmu? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn sohyial midia prama ahorow no do. +",2885,Latn,Fanti,fat +akannews,"Sudan a ɔwɔ Ebibirmu bokatsifi afamu no nyaa ne fahodzi fii nhyɛdo amambu ase wɔ Sanda 1, 1956 mu. Ɔman Sudan ne fahodzi no bɛyɛɛ ngyinadobo kɛse maa Ebibir asaasepɔn no nyina wɔ fahodziper anamɔntu no mu. +Sudan nyaa ne fahodzi fii aman ebien amambu ase: Britain na Egypt. Dɛm Ngyiresi-Egypt Nkabɔmu / Amannu amambu yi dzii Sudan do fitsi 1899. Amandɔ ekuw na amanyɛfo mpanyimfo ahorow na wodzii Sudan manfo no enyim ma wɔhyɛɛ ase kasaa dɛ wɔpɛ hɔn fahodzi wɔ mfeha eduonu no ne finimfin mu hɔ. +Amanyɛsɛm mu nkɔmbɔtwetwe na nserɛkasa, amandɔfo anamɔntu no nsoɛree na nna ɔyɛ Sudan ne fahodzi aperdzi no no bɔbew. Nna Sudan amanyɛsɛm bɔbew non gu ahorow: nna ɔwɔ ekuw ahorow a nna wogyina hɔ ma mantɔw na nyimpakuw na adwempɔw ahorow. Amanyɛkuw ahorow bi tse dɛ National Unionist Party na Umma Party puepuee dɛ ndze a no mu wɔ dur a nna hɔn kasaa nyinara gyina fahodzi do. +Afe 1940 ewiei mfe na 1950 ahyɛse mfe mu no, amandɔfo anamɔntu na nhyɛdo amambu ntsiae ho ɔyɛkyerɛ kɔr do pii wɔ Sudanman mu. Iyinom bi a ɔgyee dzin papaapa nye dza ɔkɔr do wɔ Ɔbɛsɛ 21, 1964 mu (a nna wɔfrɛ no October Revolution no) a Sudanfo soɛree wɔ ɔyɛkyerɛ mu dze tuu nsordaafo aban a nna ɔwɔ do ber no mu. Ɔyɛkyerɛ no na obuee kwan wonyaa anntonsordaafo aban na amambu. +Ber a nna fahodzi ho aperper gu do no, nna nserɛkasa nkɔmbɔtwetwe so ahyɛ ase rokɔ do wɔ Sudan amanyɛsɛm mu mpanyimfo na Ngyiresi mpanyimfo ntamu. Dɛm nkɔmbɔtwetwe yi na okowiee dɛ wɔdze hɔn nsa hyɛ nkrataa ase wɔ ntseasee mu. Iyi na ɔdze 1953 Sudanfo na Egyptfo Ntseasee no bɔbɔɔ adze a ɔmaa kwan dɛ Sudanfo nara bobu hɔn man na kwan so bɛdaa mu dɛ wobenya hɔn fahodzi. +Afei dze, Sanda 1, 1956 mu no, Sudan nyaa ne fahodzi koraa. Sudanman a woenya ne fahodzi fofor yi kɔr haw beberee mu: bi nye amanyɛsɛm mu basabasayɛ, sikasɛm mu ahokyer na mantɔw ahorow no mu basabasayɛ.Ɔyɛɛ ɔhaw kɛse maa ɔman no dɛ ɔbɛka kasa, ɔsom na amambra ahorow wɔwɔ hɔ no abɔ mu. Na iyi dze berano berano akokoeko pii bae wɔ ɔman no abakɔsɛm mu nyinara. +Ɔhaw yinom nyinara ekyir no, Sudan ne fahodzi no yɛɛ nkuranhyɛ maa Ebibirmu aman nkaa a nna wɔreper hɔn fahodzi no ma wosii nketse wɔ hɔn aperdzi. Iyi daa no edzi dɛ nna nhyɛdo amambu no ntui asorɛkye ɔrobɔ no nnyɛ dza wosiw no kwan a ɔyɛ yie, na Ebibirmu aman no botum adze hɔnho egyina hɔnho do ahyehyɛ hɔn daakye. +Fitsi ber wonyaa hɔn fahodzi, Sudan ehu amanyɛsɛm mu nsakyer ber ahorow, akodze ahorow ntokwa na asetsena amambra mu nsesa ahorow. Tsebea kor so Sudan akɔ mu nye dɛ South Sudan tsew hɔnho bɛyɛɛ ɔman fofor wɔ afe 2011 mu bɛyɛɛ ɔman a ɔyɛ fofor koraa wɔ Ebibir asaasepɔn yi do. +Yɛdze risi no, Sudan ne fahodzi wɔ Sanda 1, 1956 bɛyɛɛ tsir asɛm a ohia wɔ Ebibiman ne fahodzi aperdzi abakɔsɛm mu. Ɔman no ne fahodzi ne per na nsɛm ahorow a osisii wɔ ho no adandan na ogu do araa redandan hɔn abrabɔkwan. Sudan n’akwantui yi tɔ dɛ ɔkaa hɛn ɔhaw na akwanya ɔwɔ ma ɔman a oenya ne fahodzi fofor wɔ ber ngyinayie na h +ɔn kankɔ. +",2916,Latn,Fanti,fat +akannews,"Kwadwo Sarfo Kantanka, ɔpanyin a ɔda Kantanka Automobile Limited ano dze hɛn fofor abɔbɔ adze. Anwanwansɛm a ɔwɔ Kantanka ne hɛn fofor yi ho nye dɛ, ewia na ɔma no ahoɔdzen. Ewia ahoɔdzen yɛ ahoɔdzen a ofi ewia mu na wɔdze fa abaɛfor mfir ahorow mu nya mu ahoɔdzen dze yɛ ndzɛmba ahorow. Ɔno bi na Kwadwo Sarfo Kantanka a ɔda Kantanka Automobile Limited ano dze abɔbɔ adze no. Dza ɔyɛ enyika wɔ Kantanka ahɛn na mfir ahorow no ho nye dɛ, sɛ ɔyɛ hɛn anaa efir biara a, mpɛn pii no, edzin a ɔdze toto do no yɛ Akan edzin. Dɛm edzin no bi nye Kantanka Nkunimdie SUV, Kantanka Omama Pickup – Foday Lion, Kantanka Onantefo 4×4 pickup/SUV, Kantanka Onantefo SUV Foday Explorer 6, Otumfuo SUV, Kantanka Amoanimaa, Kantanka Mensah, Kantanka Ɔmama luxury 4×4 na dza ɔkeka ho. +Kantanka Amoaniwah EV yɛ kaar bi a wɔyɛɛ no Ghana ha yi ara a ɔdze ewia ahoɔdzen yɛ edwuma. Kaar yi bɔbɔɔ adze Ɔbɛsɛ 29, 2022. Kaar no gu mu ahorow ebien; dza ɔfa enyinam ahoɔdzen na dza ɔfa fangoo tse dɛ ahɛn ahorow a yɛwɔ no. Kantanka Automobile Limited dze abɔto gua dɛ, 2020 Kantanka Amoaniwah EV no bo bɛyɛ ¢40, 000 dze kesi ¢50, 000. Hɛn no yɛ hɛn a ahɛnkafo a wotwuw Uber, Bolt, Yango, Taxi na dza ɔkeka ho no nyinara botum atɔ bi dze edzi hɔn dwuma. +Nyame nhyira Kantanka Automobile Limited edwumayɛfo nyinara nkankan hɔn panyin Ɔsɔfo Kwadwo Sarfo Kantanka a ɔsan so da Krsito Asafo Asɔr no ano no wɔ hɔn dwuma pa a wɔreyɛ dze boa ɔman Ghana. +",1418,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mfe kakra nye yi a abaɛfor mfir ama no mu do wɔ Ghanaman yi mu. Sɛ ɔba no mfir nkakramba ne nyɛe ho a, agye dzin wɔ hɛn man yi mu ankasa. Mfir nkakramba a mereka ho asɛm yi, mpɛn pii no, esuafo na wɔtaa yɛ papaapa wɔ hɛn man yi mu. Iyi kyerɛ Ɔdomankoma akyɛdze a Ɔbɔadze dze adom ɔman yi na mfaso a ɔwɔ STEM nwomasua a aban dze abɔbɔ adze no ho. Mbom, esuafo yi yɛ mfir ahorow yi wie a, boafo nye woana? +Esuafo yi dze ndzɛmba bi tse dɛ nkrataa, ndaadze, ndua na dza ɔkeka ho yɛ ndzɛmba bi a ɔyɛ edwuma ankasa na mbom yennkotum dze dodowara edzi dwuma wɔ hɛn daa daa asetsena mu. Siantsir nye dɛ, ndzɛmba a wɔyɛ no yɛ papa dze, naaso osusuar, na wɔmmfa ndzɛmba a ahoɔdzen ankasa wɔ mu nnyɛ no ntsi, mpɛn pii no, kwan nnyi ho dɛ nyimpa dasanyi dze bedzi dwuma. Mbom, ɔyɛ adze bi a ɔda hɔn ahoɔdzen edzi wɔ ndzɛmba akɛse na apapa ne nyeɛ ho daakye bi. +Ndzɛmba a Ghana esuafo yi a adomakyɛdzɛ ahyɛ hɔn ma no tum yɛ papaapa nye wimuhɛn, mfir ahorow na afei, ndaadze kaar ahorow. Binom mpo tum si adan, agoprama, wɔhyehyɛ ndaadzepɔnkɔ na ndzɛmba ahorow a ɔkeka ho. Iyi yɛ adze a ɔyɛ nwanwa kɛpem dɛ, hɛn atsenae yi ma ndzɛmba a ɔtsetse dɛm no ne yɛ yɛ dzen ankasa ntsi sɛ ɔba no dɛ wotum yɛ bi a, ɔyɛ adze bi a onnyi dɛ yebu no tootooba. +Dɛm ndzɛmba ahorow a Ghana esuafo reyɛ yi da edzi pefee dɛ Ghana mbabun, nkankan esuafo wɔ nyimdzee wɔ mfir na abaɛfordze ho. Iyi da mfaso a ɔwɔ STEM nwomasua (nwomasua a aban ahyehyɛ a ɔfa Abɔdze Nyansapɛ, Abaɛfordze, Mfir na Nkontabu ho) no ho na ɔbɔboa aban ma ɔaahyɛ mu kena aboa etu mfir na abaɛfordze mpon wɔ hɛn man yi mu. Dɛ mbrɛ ɔman no da ho ara rototo ne sikasɛm yie no, ɔda hɔ pefee dɛ ɔman no ne mbabun bedzi dwumatsitsir aboa daakye bi. +Awerɛhowsɛm a ɔwɔ mbabun a wɔdze hɔnho hyɛ STEM mu no nye dɛ, wɔbɔ hɔnho mbɔdzen biara yɛ dza ɔbor adwen do dɛnara a, mboa biara mmfi beebiara mmba. Aban no mpo yi n’enyi ma hɔn, kantom ankorankor. Iyi ama mbabun dodowara nnya nkuranhyɛ biara nnda hɔn adomakyɛdzɛ edzi na ɔka hɔn hyɛ. Ndɛ ebɛtse no, na suanyi bi ahyehyɛ hɛn. Ɔkyena ebɛtse no, na suanyi bi ahyehyɛ wimuhɛn. Asɛmbisa nye dɛ, wɔyɛ wie a, boafo nye woana? Otwar dɛ aban no boa hɔn na otum si asoɛe a wɔbɔhwɛ atsetse hɔn wɔ ho ama aayɛ mfasodze ama hɛn nyinara. Mber aso dɛ aban no soɛr yɛ biribi dze boa mbofra a wɔdze hɔnho hyɛ STEM mu no osiandɛ sɛ ɔman no bɛyɛ yie a wɔ ndɛ abaɛfor mfir wiadze yi mu a, iyi nyinara ka ho bi. +",2375,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ebibifo hɛn adzehwɛ amambra yɛ adze a ɔwɔ famu korakoraa. Dɛ bibinyi bi etum ayɛ adze bi na ɔnhwɛ adze no do yie ama aakyɛr yɛ yarba kɛsekɛse a oridzi Ebibifo nya a bɛpem ndɛ yi, bibinyi biara nnyaa ano edur. Mpɛn pii no, bibinyi nya hu adze fofor a, dɛm adze no araa na n’enyi kɔ ho na mbom dɛ ɔnhwɛ do nsiesie no yie dze, ɔmmfa Kwame Bibinyi ho korakoraa. Binom dɛ, ɔyɛ suban bɔn bi a ɔda nsew wɔ Ebibifo mu na binom so dɛ bibinyi n’anyɛn mmpɛ adze papa. Binom so kyerɛ a, Ebibifo yɛ akwadwer wɔ hɔn ndzeyɛɛ mu ntsi wonnya mber mma nsiesie. Iyi yɛ nsɛm a nkorɔfo tɔ ka fa Ebibifo ho a ɔyɛ nokwar turodoo. +Sekunde Agoprama a wɔsan frɛ no Essipong Agoprama yɛ agoprama kɛse a ɔwɔ Sekunde wɔ Atɔree Mantɔw mu. Afe 2008 na Ghana aban buei agoprama no. Agoprama no bɛn Sekunde Mpanyin Nsɔwdo Skuul a ɔwɔ Atɔree Mantɔw mu. Ɔyɛ agoprama a agodzi ahorow ne ndzii tum kɔ do wɔ hɔ; mbirikatu ahorow, nhuruwii agodzi ahorow, peatow, daadzetow na agodzi ahorow nyinara no tum kɔ do wɔ Sekunde anaa Essipong Agoprama no do. Wɔtaa bɔ do bɔɔl papaapa kyɛn agodzi nkaa no. Ɔyɛ agoprama bi a Sekunde na Takoradze bɔɔlbɔkuw kɛse Sekunde Hasaacas dze yɛ hɔn bɔɔlbɔfie si hɔn akan wɔ do. +Afe 2008 a Ghana dzii Ebibiman bɔɔlbɔ akansi ho kyeame no, Agoprama no ka agoprama anan a wosii akan wɔ do no ho. Agoprama nkaa no nye Nkran Agoprama, Baba Yara Agoprama a ɔwɔ Kumase na Tamale Agoprama a ɔwɔ Tamale wɔ Etsifi Mantɔw mu. Sekunde Agoprama no fa nyimpa mpem eduonu (20, 000) na ɔtse dɛ Tamale Agoprama no pɛpɛɛpɛr. Sekunde Agoprama no yɛ agoprama a skuul ahorow, nkankan mpanyin nsɔwdo skuul ahorow a ɔwɔ Atɔree Mantɔw mu si hɔn skuul akan ahorow wɔ do. Iyi ma agoprama no yɛ krabɔhwɛ dɛ. Afe 2015 mu no, Legon Cities Bɔɔlbɔkuw, nkan no Wa All Stars gyee Ghana Bɔɔlbɔkuw Akansi kɔɔpoow no wɔ Sekunde Agoprama no do ber a wɔnye Sekunde Hasaacas hyiae no. Sɛ iyi akansi ahorow yi fi hɔ, Ghanaman no esi akan ahorow so wɔ do. Ghana na Lesotho sii Wiadze Bɔɔlbɔ Akansi akan a ɔma ho kwan ma inya kwan si akan kɛse no bi wɔ Sekunde Agoprama no do afe 2013 mu. Ghana hyɛɛ ɔman Lesotho kaw pɔrpɔr nsia a Lesothofo enntum anntsew mu kor mpo. +Mbrɛ Essipong Agoprama no ayɛ na ɔwɔ sor hɔ wɔ mfonyin no mu no. Mpanyimfo eyi hɔn enyi ama agoprama no. Seseiara, agoprama no adan mpɛtɛ, mpatu, nkonkoran, nkusi, nkorɔma na mbowa ahorow hɔn fie. Agoprama no ne nkyɛnse nyinara atsetsew. Ngua ahorow nyinara a nna ɔwɔ hɔ no etutu. Agoprama no do mfuwii nyinara efuw wusuuw a Asebu Amemfi mpo gyina mu a obi nnkotum ehu no. Mbobow ahorow a ɔda agoprama no n’ano nyinara ahyehyew atsetsew. Eguaree na egyanambea ahorow nyinara mu ayeyɛ pɔtɔɔ. Kwan a ɔkɔ agoprama no do nyinara etutu na no mu amona kyɛn nsubura. Agoprama no ho ntwuwii no nyinara ayɛ fi pɔtɔɔ. Ɔfese ahorow a ɔwɔ agoprama no mu no nyinara asɛɛsɛɛ; no mu kɔmpiwta, tɛlɛbihyen, walɛse na mfir ahorow nyinara asɛɛsɛɛ. Intanɛtse ahoma ahorow nyinara atsetsew. Nkandzea ahorow nyinara ahyehyew. Enyinam ahoɔdzen a ɔwɔ mu nyinaara nnyɛ edwuma bio. Sekunde Agoprama no adan adzefo bi a mfaso nnyi do. +Menam akannews.com prama kɛse yi do dze reserɛ Ghana Bɔɔlbɔ Panyin Kurt Okraku, Atɔree Mantɔw mu Soɛefo Owura Kobby Okyer-Darko na mpanyimfo a wɔwɔ Ghana na Atɔree Mantɔw mu nyinara dɛ wɔmbra mbɛyɛ Sekunde Agoprama no yie osiandɛ w’adze ayɛ yie no, na woara na ayɛ. Minnkeyi aborokyirfo so mmfi mu. FIFA panyin Giani Infantino, Ebibir mu bɔɔlbɔ panyin, na bɔɔlbɔ mpanyimfo ahorow nyinara mbɛyɛ Sekunde Agoprama mboae ma ɔmfa ne tam pa mfura bio. +",3471,Latn,Fanti,fat +akannews,"Awar yɛ adze a no ho hia wɔ nyimpa biara n’abraɔ mu . Amambra kwan do no,otwar dɛ basia na banyin yɛ adwen kor ka hɔn ho bɔmu dɛ awarfo ama woetum awo mba ma ebusua no etum adɔr. Nkan no, nna hɛn nananom tum war mfe pii a wɔnndwen awargyaa mpo ho. Ndɛ mbabun nntum nnkora hɔn awar nnkɔ ekyir na ma ibɛtse araa nye dɛ worigyaa awar wɔ asɛm ketsewa bi ho. Ɔwɔ mu dɛ nna awargyaa wɔ hɛn nananom pɛn do dze, naaso ɔnnyɛ tse dɛ ma yehu no ndɛ yi. Ndɛ dze, awargyaa no dodow kɔ araa na ɔkɔ sor. +PHCfo hɔn nhwehwemu a wɔyɛɛ wɔ afe 2021 mu Ɔbiredzi 27 dze Kesi Dzifuu 15, daa no edzi dɛ, awarfo 958,155 na woegyaa awar na hɔn mu bi so atsetsew hɔn ntamu a wonngyaa awar koraa. Dɛm amba yi mu no, 553,065 na woegyaa awar koraa na 405090 so na hɔn ntamu atsew na mbom wongyaa koraa. +Iyi da no edzi pefee dɛ awargyaa abɛgye ehin wɔ ɔman Ghanamu araa yie a noho asɛm akɛyɛ dɛ nantsir kur. Obi bebisa sɛ, ebɛnadze nye awargyaa na aso ndzɛmba bɛn na otum dze awargyaa ba. + +Awargyaa yɛ ber amambra a Akanfo yɛ dze tsew banyin na basia a wɔnam amambra na amandze kwan do awar ntamu ma obiara dze no ho ɔnam ndzɛmba ɔnnkɔ do yie ntsi. Ndzɛmba ahorow pii na otum dze awargyaa ba na no mu bi na odzidzi do yi. +Odzi kan, enyiasɔ yɛ adze kor a otum twetwe awargyaa ba. Iyi yɛ suban bɔn a ɔkɔ do wɔ awar mu. Iyi tum fi basia anaa banyin no n’afamu ba. Bi bɔhwɛ no na basia no anaa banyin no mmbu afa kor no. Banyin no tum hwɛ ne yer n’enyim ka kasafi kyerɛ no na dɛmara so na basia so tum tum ka kasafi kyerɛ no kun a ɔnndwen ho. Obi mpo tum hyehyɛ ne nsewnom ahorba a ɔnnyɛ no enyito.Aso oye dɛ basia anaa banyin bɛka kasafi anaa bɛda suban bɔn edzi akyerɛ asew, okun anaa ɔyer? Obu yɛ adze a ohia wɔ awar mu osiandɛ ɔma awar nyin kyɛr. Sɛ enyiasɔ gye ehin wɔ awar mu, ɔdze basabasayɛ ba awarfo no ntamu a no honsunsuando nnyɛ papa. Sɛ enyiasɔ ba awar mu a, awargu so ba. +Dza a ɔtɔ do bio a ɔdze awargyaa ba nye Ndakam. Awar mu dze, otwar dɛ basia na banyin no tum dzi mpamu agor ma obiara n’enyi gye wɔ awar no mu. Awarfo binom tum dze hɔn ho kam hɔn kunom anaa yernom ma okowie nkurowbɔ. Binom dze hɔn ho kam hɔn ho kafo bosom na mpo afe. Sɛ banyin anaa basia dze no ho kam no ho kafo a, enyigye mmba fie na iyi tum ma awargyaa ba +Enyihaw na akwadwer so tum dze awargyaa ba. Mbasiafo pii noara na woennya ntsetsee pa wɔ fie na ɔnam dɛm ntsi , wonnyim mbrɛ wosi siesie fie na nnkɛmpɛsɛ woehu kwan a wɔfa do yɛ edziban. Otwar dɛ nkyɛ basia biara hu fie esiesie, edzibanyɛ, na ndzɛmba ahorow pii yɛ ansaana woewura awar mu. Dza yehu no ndɛ ber yi nntse dɛm? Akwadwer na enyihaw ahyɛ mbabun no tam! Binom so mpo dze, wonyim edziban yɛ ara yie naaso aber biara no, wopetuw yar amma wɔannyɛ hwee. Iyi mma enyigye mmba fie na mpɛn pii no sɛ ɔkɔ do kyɛr na banyin no hwɛ na onnkotum ayɛ ho hwee a, ɔma wogu awar no ma obiara nya no ho war fofor. +Akanman mu no, adze kor a no ho hia na nyimpa gyina do war nye awoo; dɛ mba befi awar no mu aba ma ebusua no etum adɔr. Sɛ basia na banyin war na sɛ awoo mmba a, wɔyɛ nhwehwɛmu na sɛ wohu dɛ wɔyɛ biribi fa ho na ɔnnkɛyɛ yie a, mpanyimfo tum gyina iyi do gu awar no dɛ mbrɛ ɔbɛyɛ a afa na afa no nyinara botum akɔwar fofor na wɔawo. +Dza otwa tun a awargyaa tum fa do ba nye Sikasɛm. Sɛ banyin anaa mpo nyimpa biara benya sika ahwɛ fie a, gyedɛ ɔyɛ edwuma. Mbabun pii na ndɛ yi wɔmmpɛ edwumayɛ eso wɔpɛ dɛ wɔwar. Aso sɛ banyin nnyɛ edwuma a, ɔbɛyɛ dɛn ahwɛ ne yer na ne mba. Sɛ basia no hu dɛ sikasɛm ho ayɛ dzen wɔ awar no mu a, otum mpo fa no kun n’ekyir mbrɛ ɔbɛyɛ a obenya sika ahwɛ no ho. Obi so remmfa no kun ekyir mbom ɔbɛper dɛ wobogu awar no mbrɛ ɔbɛyɛ a ɔbɔkɔ akɛfa banyin a ɔwɔ sika na obotum ahwɛ no. +Ewisɛm, nsanom, Edwamanbɔ, na pii a ɔkeka ho so yɛ akwan horow a awargyaa tum fa do ba no bi. +Kenkan no ho nsunsuando no bi akannews.com +",3767,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana manpayin dadaw John Dramani Mahama a ɔsan so yɛɛ NDC amanyɛkuw ne frakaatunyi afe 2020 abatow no mu no kyerɛ a, ndzɛmba mu ayɛ dzen ama Ama Ghana ntsi sɛ mber wɔ mu a, otwar dɛ ogyaa dɛ obedzi afe 2023 Ebibiman Agodzi Akansi no ho kyeame. Ɔmampanyin dadaw John Dramani Mahama dze asɛm yi too gua Yawda Ɔbɛsɛ 27, 2022 wɔ UPSA Auditorium ber a ɔdze n’anomunsɛm a ɔato no dzin “Yerisi Ghana a Yɛpɛ no” too gua maa ɔman no. Ebibiman Agodzi a nkan no, nna wɔfrɛ no Ebibiman Nyinara Agodzi anaa Ebibiman Nkabɔmu Agodzi yɛ agodzi a Ebibiman nyinara ka bɔmu dzi mfe anan biara. Ɔyɛ agodzi bi a Ebibiman Nkabɔmu Kuw (AU) nye Ebibiman Asoɛe a Wɔhwɛ Agodzi Ahorow do (ANOCA) na Ebibiman Agodzi Kuw (AASC) na wɔhwɛ ma ɔkɔ do wɔ Ebibir mu. Ne mpɛn dodow duebiasa na ɔrobɔkɔ do no. Agodzi no ka Ebibiman eduonu ebiasa (53) nyinara bɔ mu. Agodzi ahorow a ɔkɔ do wɔ ase no bi nye bɔɔlbɔ, kutukubɔ, mbirikatu, nsubor, nhuruwii agor, dan mu agodzi ahorow na adze na adze. +Afe 2023 dze no bɔkɔ do wɔ ɔman Ghana mu Dzifuu bosoom no mu. Ghana nkurow akɛse ebiasa a ɔyɛ Nkran, Kumase na Oguaa na agodzi ahorow yi bɔkɔ do wɔ hɔ. Da pɔkyee a agodzi yi bɔkɔ do no dze, ɔmmbɔtɔɔ gua na mbom sɛ akannews.com edwumayɛfo rohwɛ agodzi n’abakɔsɛm a, ɔbɔkɔ do Dzifuu bosoom no mu wɔ afe 2023 mu. Iyi bɛyɛ mpɛn ebien a agodzi yi bɔkɔ do wɔ ɔman pɔkyee bi no nkurow akɛse ahorow mu. Ɔman Morroco na wodzii kan yɛɛ no dɛm wɔ afe 2018 dze no mu. +Iyi na Ghana manpayin dadaw John Dramani Mahama dze n’anomunsɛm fa mbrɛ ɔman no rokɔ wɔ UPSA roto gua no, ɔdze too gua dɛ, “Sɛ mber nnkɔr enyim a, yebotum atwe hɛnho efi agodzi ne kyeamedzi mu dɛ mbrɛ ɔbɛsɛɛ hɛn sika sidi ɔpepepeepe no. Mbrɛ hɛn man yi tse seseiara yi, otwar dɛ amansan sika kɔ mpontundwuma a ohia mu a ohyia hɛn nkorɔfo a wɔwɔ hɛn sɔnmu hɔn ehiadze. Otwar dɛ mpontundwuma a ɔtse dɛm no nya nsunsuando mapa wɔ ndwuma ne mmae na ɔman no mpuntui ho. Sɛ mber nnkɔree dze a, yebotum atwe hɛnho efi agodzi ne kyeamedzi mu dɛ mbrɛ ɔbɔbɔ hɛn kaw sika sidi ɔpepepeepe no”. +Ɔmampanyin dadaw John Dramani Mahama akyerɛ n’adwen. Asɛmbisa no nye dɛ, ehwɛ mbrɛ ɔman Ghana rotow kɔ yi a, enye ɔmanpayin dadaw John Dramani Mahama yɛ adwen anaa ennye no nnyɛ adwen? Kyerɛ w’adwen wɔ adwenkyerɛ adaka a ɔda sor hɔ no mu anaa fa w’adwenkyerɛ no to hɛn sohyial midia prama ahorow no do. +",2301,Latn,Fanti,fat +akannews,"Akanman mu no, ansaana awarge no bɔkɔ do no nna ebusua ebien no nyinara ayɛ hɔn nhwehwɛmu araa yie afa ndzɛmba ahorow pii ho. Wɔyɛ iyi dɛ wɔdze roboa hɔn adehye no a wɔrokɔ awar no osiandɛ mpanyimfo dɛ,”Awar nntse dɛ nkatse na yɛabɔ ahwɛ:”. Ber a ebusua ebien no apen awargye no do no, wɔhyɛ da a wɔdze bɛyɛ amandze na amambra biara a ɔsɛ dɛ wɔyɛ dze ma awarfo no. Amandze yi ne faa ara gyina sika na nsa do.  Nyimpa pii na wonnyim edzin a ɔdeda dɛm sika a wotua no wɔ awargye mu no do na siantsir a ɔnam do ma wotua dɛm sika no. Akyerɛw yi bɛpɛnsapɛnsa sikatua ahorow a ɔkɔ do wɔ awargye mu na siantsir a ɔnam do ma wɔgye no wɔ awar mu. +Odzi kan nye tsir nsa. Ɔyɛ sika a no ho hia araa yie wɔ awargye mu. Tsir nsa yɛ sika a banyin no tua dze ma basia no n’ebusuafo dze dzi dase dɛ ampa ɔawar basia no wɔ amambra kwan do. Mpɛn pii no, ɔyɛ sika a no mu yɛ dur kyɛn sikatua nkaa no nyinaa na nsa so ka ho. Aso obi bebisa dɛ na wɔdze tsir nsa no yɛ dɛn? Sɛ tsir nsa no kɛka basia no ne papa ne nsa a, ɔmmfa no nyinara mbom amambra kwan do no ɔkyɛ sika no mu ebien dze fa ma basia no ne maame n’ebusuafo. Ɔyɛ iyi dze yɛ danse dɛ hɔn so wɔapen awar no do ma sɛ daakye asɛm bi to banyin no a, hɔn so abɛtaa banyin n’ekyir. Ɔnam dɛ basia no ntsi na banyin no tua sika a ɔtse dɛm, basia no n’agya kyɛ ne dze no mu ebien dze fa ma ne babaa no a ɔrokɔ awar no ma ɔdze totɔ no ho ndzɛmba ber a oruwura awar no mu. Nsa no a ɔka ho no dze, wɔkyɛ ma abaguafo no na wɔdze nkaa no yii mpaa dze serɛ ndzɛmba pa na mba ma awarfo no. +Otsia bio nye bɔwdotowa a binom so frɛ no danta. Iyi yɛ sika a wotua dze ma basia no a wɔreyɛ no ho adze no ne papa. Akanfo wɔ gyedzi bi dɛ sɛ wɔwo abofra fofor a, ɔtaa su anafua na sɛ orusu a, agya no na ɔtaa dze no bɔ no kɔn ho nantsew nantsew bɔwdo anafua no ber a maame no abrɛ na ɔpɛdɛ ɔda kakra. Egya noyɛ iyi kɛpem ber a abofra no bɛda. Dɛ egya no so n’enyi nnkɔkom ntsi, ɔtaa dze towa hyɛ n’anomu ber a ɔdze ne ba no nenam bɔwdo no. +Dɛm dwumadzi a egya no dzii maa basia no wɔ ne mbafobermu no ntsi na ɔnam do ma banyin no tua dɛm sika a wɔfrɛ no Bɔwbotowa dze ma no no. Ɔdze kyerɛ n’enyisɔ wɔ dza egya no yɛɛ maa ne b abasia no wɔ ne mbafobermu. +Dza ɔtɔ do ebiasa nye Tambobaa. Iyi so yɛ sika a banyin no tua dze ma basia no ne maame. Awoo mu no, basia no ne maame  dzi dwumason dze ma ne ba basia no wɔ akwan horow  pii mu. Abofra no ne nyinii mu no, ɔyɛ ne na na ɔboa no wɔ ndzɛmba ahorow bi mu tse dɛ ntarhor mu, edzibandzi mu, eduryɛ mu, ne ntsetsee na pii a ɔkeka ho. Banyin no tua sika yi ma no dze da no ase wɔ berɛ a ɔaberɛ dze esiesie basia no ma oedu mbrɛ oedu yi. +Awargye mu no, nnkotum eyi Akontan sekan efi mu. Dɛm sika yi yɛ dza banyin no tua dze ma basia no a wɔregye no awar no no nuanom mbanyin. Mpanyinsɛm kyerɛ dɛ, ber a basia no suar no, no nuanom mbanyin no na wɔabɔ no ho ban anaa wɔawɛn no abesi dɛm ber yi a Nyame ayɛ no adom ma ɔrowar yi. Ɔyɛ sika a banyin no dze da no nkontanfo no ase wɔ dwumason a woedzi no wɔ hɔn nua basia no ho. Ɔba no dɛm a, nkontafo no ara na wɔka sika a wɔbɛgye ma banyin no tua ma hɔn. Sɛ ɔba no dɛ sika no so a, banyimn no tum serɛ ma wɔtsew do. +Dza otwa tun a akyerɛw yi bɛka ho asɛm nye asafo nsa. Dɛ mbrɛ dzin no tse no, ɔyɛ sika na nsa a banyin no dze ma asafomba anaa ɔman no. Akanfo wɔ gyedzi bi dɛ, dɛ  basia no fi kurow no mu no no nkotsee dze, ɔka asafo no ho na mbrɛ ɔbɛyɛ a mpanyimfo  awɔwɔ kurow no mu nyinara bedzi awar no ho dase ntsi, banyin no ma hɔn nsa a sika ka ho. Iyi na wɔfrɛ no asafo nsa no. +Dza ɔwɔ sor ha yi na ɔyɛ sika tsitsiriw a yɛgye no wɔ awargye mu na siantsir a ɔnam do ma banyin no tua dɛm dɛm sika no. +Dza ɔwɔ sor ha yi na ɔyɛ sika tsitsiriw a yɛgye no wɔ awargye mu na siantsir a ɔnam do ma banyin no tua dɛm dɛm sika no. +",3734,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ebibiman, asaasepɔn a nduadzewa na nduaba ahorow tum fifir yɛ yie yɛ asaasepɔn bi a Ɔbɔadze ehyira. Twerammpɔn dze Asaase Efuwa adom Ebibiman a ɔma kwan ma nduadzewa na nduaba dodowara tum fifir wɔ hɛn nsaase do. Dodowara na wohu dɛ nduadzewa binom nnkotum ayɛ yie wɔ Ebibiman nsaase do, eso abaɛfor kuayɛ akwan na mfir adaworom ntsi, birbiara nnyi hɔ a idua wɔ Ebibiman mu ha a ɔnnkɛyɛ yie. Dɛm akyerɛw yi bɔdɔ dza ɔboa ma aper kuayɛ no kɔ do wɔ Ebibiman mu no esukɔ. Ɔbɛsan ada enyidado mapa a kuayɛ a ɔtse dɛm no dze bɛbrɛ Ebibiman no edzi. +Dɛ mbrɛ Ebibiman ne sikasɛm ntotoe gu do rinyin no, dɛmara so na mbrɛ nkorɔfo rohwehwɛ nduaba a ɔyɛ dɛw na edzibandur ahorow ahyɛ hɔn ma edzi no so rinyin. Abaɛfor aper, eduaba a apɔwmudzen ahyɛ mu ma no abɛyɛ eduaba bi a agye dzin papaapa wɔ hɛn man yi mu. Nkan no, nna hɔn a wodzi aper ho gua no kra fi aborɔkyir dze ba Ebibiman ahorow mu. Ndɛ dze, Ebibifo tum dua aper no bi a ɔyɛ asɛm pa ma Ebibiman ne sikasɛm ntotoe. +Ber a aper ahorow yɛ yie wɔ atsenae nwinwin mu no, kuayɛ ho mpontu a abɛka nsa no dze nyiano mapa a ɔboa ma aper kuayɛ tum kɔ do wɔ atsenae a no mu yɛ hyew kakra tse dɛ Ebibiman mu. Abaɛfor nsugugui nhyehyɛɛ, atsenae ndendanee nhyehyɛɛ ahorow, wimu nsesae nhyehyɛɛ na dwumadzi ahorow binom a ɔkeka ho no boa ekuafo ma wonya atsenae a no mu yɛ nwin a ɔboa ma aper kuayɛ no kɔ do wɔ Ebibiman mu. Bio, sɛ ekuafo yiyi aper mba apapa a, no kuayɛ nnyɛ dzen wɔ Ebibiman mu. +Ebibir amanaman ahorow na aper kuayɛ tum kɔ do wɔ hɔ ma ɔyɛ yie. Ebibir Epuei afamu a nkokwaa nnyɛ na wɔ hɔ tse dɛ Kenya, Tanzania na Ethiopia dze, hɔn wimu nsesae no ma kwan ma aper kuayɛ kɔ do ankasa ankasa. Ebibir Anaafo afamu amanaman bi tse dɛ South Africa, Zimbabwe na Lesotho no, wɔwɔ wimu atsenae nwinwinnwin a ɔboa aper kuayɛ. Dɛm Ebibiman ahorow yinom wɔ akwanya kɛsenara dɛ wodua aper ma ɔyɛ yie. +Ber edu dɛ Ebibiman a wotum dua eduaba yi ma ɔyɛ yie no boa Ebibiman nkaa no. Ɔnnkyɛree biara na Ghana YouTube edwumayɛnyi a ɔbɔ n’aprɔw wɔ Ebibiman mu a wɔfrɛ no Wode Maya kɔr Kenya kɔbɔɔ aprɔw wɔ aper efuw bi mu. Annkyɛr biara na ɔnye ɔbaa a aper efuw no hyɛ ne nsa no na n’apamfo baa Ghana dɛ wɔmbɔboa ma aper kuayɛ nkɔ do wɔ ɔman no mu. Iyi nye kwan kor a Ebibiman botum afa do ayɛ aper efuw no. Otwar dɛ Ebibiman a wɔwɔ aper kuayɛ no ho nyimdzee no so tu hɔnho si hɔ boa ma aper kuayɛ no kɔ do wɔ Ebibiman ahorow nkaa no mu ama woeenya no do mfaso a wɔtow no abaw a onnhyia no bi. +Aper kuayɛ wɔ Ebibiman mu, tsitsir Ghana yɛ enyidoadzehu bi a onnyi ekyirekyir bio. Ɔyɛ adze bi a afei dze, Ebibiman ahorow tum dze hɔnho hyɛ mu nya mu mfaso pii. Sɛ Ebibiman nam abɛefor kuayɛ akwan ahorow a aba a maka ho asɛm no do a, wobotum edua eduaba soronko yi bi enya do mfaso. Ebibiman yɛ ɔbɛyɛ yie, Ghana yɛ a ɔbɛyɛ yie. +",2758,Latn,Fanti,fat +akannews,"Mfantse amandze ahorow mu no, kente nye tam a wɔwen no wɔ ɔman yi mu ha ara a ɔwɔ dzin kɛse. Mbom nnyɛ amandzenyina na wotum fura kente yɛ. Mfatoho nye dɛ wommfurakente nnyɛ eyi; wommfura kente mmbɔ Ahobaa. Afahyɛ a wɔtɔ dɛ wofura kente dze dzi nye dza ɔyɛ ahosɛpɛw dze, ɔnyeɔman na ahemfo eguabɔ ahorow. Wommfura kente mmbɔAsafo. Naaso kente yɛ otsitsir osiandɛ ɔno nye tam a ɔdaGhana atanwemfo hɔn nhumu na hɔn edwidzi edzi mapa. Kente no bo a ɔsom wɔ hɛn amandze mu no da edzi wɔ bɛ yimu “ Menya Tweta nkɔree, na kente pa bi na mennyaemmfura”. +Tweta nye Ayigbefo hɔn nkurow etsitsir no mu kor. Tsetse mber mu na Ayigbefo yɛ kentewemfo mapa, na wɔdze hɔnnkente kɔ Tweka a, nkyɛ ɔyɛ guapɔn no kɔtɔn. Ndɛ mber yi, ɔnam dɛ Bosompo apram Tweta ne fakɛse ara do ntsi, eguadzia nkyɛ ɔkɔ do wɔ hɔ no akɔ famu. +Kentewen nnyɛ Mfantsefo hɔn edwuma, naaso Mfantsefo furaKente. Kentewen yɛ Esuantsefo edwuma ntsi nkente edwindziahorow edzin nyina wɔ Esuantse kasa mu. +Abakɔsɛm kyerɛ dɛ Esuantsehen Nana Osei Tutu aber do nnanyimpa beenu bi a wɔfrɛ hɔn Ɔtaa Krahan na KaraguAmeyaw tsenaa ase wɔ Esuantse Bonwire. Dɛm nkorɔfo yi yɛBonwirehen a ber no nna ɔwɔ do no n’ebusuafo. Ntsi nnatserɛ, wɔtse ahemfie hɔ bi. Dɛm Bonwirehen no wɔfrɛ no Nana Bobie. +Ɔtaa Krahan na Karagu yɛɛ hɔn biribiara bɔɔ mu. Wɔdɔɔwhaban bɔɔ mu, dzidzii kor. Da kor bi, enuanom yi kɔr habanmu no, wokohun anwanwadze bi; wohun ananse kɛse bi dɛɔrowen ne ntentan. Mbrɛ abowa yi sii ween ntentan no yɛɛnkorɔfo beenu yi nwanwa, ntsi wɔtsɛɛw beebi hwɛɛ no mber pii. Wotuu nda pii sii hɔ hwɛɛ abowa yi no dwumadzi kesii dɛ ekyir yi wɔgyee dzii dɛ wobotum awen bi. +Ahyɛse no wɔdze hɔnho sumaa haban mu ween hɔn tam no. Nna wɔmmpɛ dɛ obiara hu dza wɔreyɛ, afei so wɔammbɔobiara amandzɛɛ kesii dɛ wowiei. Ber a wowiei no wɔdze tam no kɛkyerɛɛ Nana Bobie. Ɔhen no n’enyi gyee tam no ho ntsiɔhyɛɛ nkorɔfo beeny yi dɛ wɔmbɛyɛ hɔn edwuma no wɔ fie. +Da kor bi Nana Bobie kɔr Esuantsehen hɔ, na ɔbɔɔ dzankorɔfo beenu no ayɛ no ho amandzɛɛ. Nana Osei Tutu enyigyee na ɔhyɛɛ Ɔtaa na Karagu nkuran dɛ wɔnkɔ do nwen atamno bi nka ho. +Kente a wodzii kan wenee no wɔfrɛ no Oyokoman. Ofi dɛmber no Bonwire hyɛɛ ase gyee dzin ɔnam dɛm nkorɔfo beenuyi hɔn ndwuma ntsi. Bonwire bɛyɛɛ kentewen n’awobea, na hɔ na nkorɔfo pii kɔree kosuaa kentewen. +Yɛwɔ awensa ahorow ebien: Tsetseber dze na ndɛ mber yi dze. Tsetseber anaa Dadaw awensa no bi nye edwindzi ahorow a ɔka do yi: Oyokoman, Kyeretwie, Okubi, Ɔbodamu, Kyene, Nsatsea, Toku Akratoa na Sankene. +Ndɛ mber yi awensa no bi nye edwindzi ahorow a ɔkeka do yi: Ɔmmbaa Da (Mmaa Da), Sika frɛ bɔgya, Sika Mfutuw, Ɔmamba ho yɛ ehi, Esen wo nyɛnko a ɔtan wo, Obi nnkyɛrobi no kwan mu si, Sɛ efow dua pa a nna wopia wo, Ebusuayɛ dɔm, Ɔbaakofo mmbu man, Fa ohia kɛkyɛ Agyeman, Oyoko mbaa nnyi ayɛw na Yendihen. +",2793,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghanaman yɛ ɔman bi a Nyame noara ato no bo ase ehyira. Dɛm ntsi edziban na nam ahorow biara no, ɔman no wɔ bi. Dɛ ɔyɛ nwuramunam, nsumunam anaa nam bɛn? Ɔwo bɔ dzin. Ne nyinara ɔman no wɔ bi. Sɛ ɔba no nwuramunam a, ɔtwe, adoa, kusi, akrantse, wi, eko, amokuwa na dza ɔkeka ho nyinara no, ɔman no wɔ bi. Nsumunam a Ghana wɔ no bi nye aberwahon, bonsu, annkwanwona, awerɛkyekye, eban, eposeran, kɔkɔtɛɛ, semin, apoku, mpatowa, safor na dza ɔkeka ho. +Nam ahorow nyinara no, nkankan nsumunam a yɛwɔ no, yɛwɔ akwan soronko a yɛfa do kora ma wɔkyɛr. Dɛm akwan yi bi nye ahowee, nkyewee, ntotoe, nwinyɛ na nkyenhyɛ. Ndɛ mber yi mpo a aborɔfosɛm adɔɔ so ma abaɛfordze agye hɛn abɔ do yi, abaɛfor kwan kor a yɛfa do kora nam nye nkyɛnsehyɛ; wɔdze angoa, nkyen na akadze ahorow hyɛ nam wɔ nkyɛnse mu ma otum kyɛr. Sɛ ɔba no dɛ nam no akyɛr wɔ mpoano dodoodow ma wɔdze ma ɔhen a ɔnngye a, afarfo na hɔn a wodzi nam ho dwuma ahorow hyɛ no nkyen how yɛ no kako, koobi, mɔmɔe na dza ɔkeka. Medze wele bɛka ho akasa afa ho. +Koobi yɛ nam a wɔahyɛ no nkyen ma ahow dzendzenndzen. Mpɛn pii no, wɔdze mpatowa na wɔdze yɛ. Wɔhyɛ no nkyen a, wɔdze si ewia mu ma no mu nsu twe yɛ dzedzenndzen. Sɛ ɔda edziban do a, si abotar na annwe wo nsa. Wɔdze koobi taa dzi ampesi papaapa. Binom tum toto dze dzi hɔn ampesi na binom so noa dze dzi. Binom dze, wotum toto anaa wɔnoa na wotwuw fora hɔn abɔmu no mu ma no mu yɛ dɛdɛɛdɛw. Sɛ inya apem borɛdze ampesi na sɛ woetwuw koobi wɔ abɔmu no mu, na sɛ bi da do so a,… Onua tɔ wo bo tafer w’ano na medzi ma asa. +Sɛ koobi nnyi hɔ a, no nua mɔmɔe so wɔ hɔ. Ɔwo tsie ne dzin; mɔmɔe. Mma mma sɛbew, ne kankan nnwunawuwuna wo; kɔ w’enyim enye no ntotow. Mpɛn pii no, nkorɔfo nnhu nsonsonee a ɔda koobi na mɔmɔe ntamu. Binom mpo kyerɛ a, hɔn nyinara yɛ kor. Oho. Nsonsonee no nye dɛ, koobi yɛ nam a wɔahyɛ no nkyen, na wɔdze esi ewia mu araa ma no mu nsu nyinara atwe ayɛ bawee dɛ ɔpɛber mu honandua. Mɔmɔe so yɛ nam a wɔhyɛ no nkyen na wɔdze si ewia mu na mbom wɔmma no mu nsu nntwe korakoraa. Koryɛ a ɔda hɔn ntamu nye dɛ, hɔn nyinara yɛ nam a wɔhyɛ hɔn nkyen. Sɛ mɔmɔe da wo nkwan anaa wo frɔwee mu, na sɛ ɔpotow mu a, innhia nkyen pii. Sɛ ɔwɔ nkakra mu a, pɛ wo fufu bɔ ano. Iritsi a, mma mma wo tsir do. +Koobi na mɔmɔe wɔ nua kor bi so wɔ hɔ. Ɔno ɔbɔ abam. Ne dzin nye kako. Mbrɛ wɔfa do yɛ koobi no, dɛmara na wɔfa do yɛ kako so. Nam a wɔtaa dze yɛ kako papaapa nye semin. Itum dze kako dzi edziban biara na mpon edziban a wɔtaa dze dzi nye fufu na nkakra, ampesi na abɔmu frɔwee na dza ɔkeka ho. Binom mpo kyerɛ a, hɛn nuanom Ahantafo a wɔwɔ Atɔree Mantɔw mu no, hɔn nam tsitsir ara nye no. Nnyɛ hɔn mfom bi a; kako yɛ dɛw dodow. +Nam kor a ɔdze noho abɛgye nam a wɔhyɛ hɔn nkyen mu a mebɛka ho asɛm nye wele. Ɔyɛ nam bi a yenya wɔ nantwi na nwuramunam binom mu. Ɔyɛ nantwi anaa mbowa a wɔtsetse dɛm no hɔn honam na wɔdze yɛ. Ɔyɛ dɛw ankasa. Edziban a nkorɔfo taa dze wele dzi nye waakye. Binom so tum dze yɛ nkunuma frɔwee twuw etsew anaa banku twann dze wɔ no ma ɔyɛ akɔndɔ. +Nam ahorow a mabobɔ do nyinara no yɛ dɛw yie. Mbom asɛm wɔ ho. Ebɛn asɛm a? Adatserfo binom kyerɛ a, nam ahorow yinom wɔ edzibandur ahorow na binom so kyerɛ a, edzibandur ketseketse kor mpo nnyi hɔn mu biara mu. Obiara rekyerɛ n’adwen. Dɛ ɔma edzibandur o, ɔmma edzibandur o, nam ahorow yinom yɛ nam bi a ɔyɛ dɛw yie. Megye dzi dɛ enye me yɛ adwen. M’asɛmbisa nye dɛ, aso ɔwo a ewe nam no bi no, ebɛnadze ntsi na ewe? Egye dzi dɛ inya mfasodze bi wɔ mu? Kyerɛ w’adwen wɔ hɛn sohyial midia prama ahorow no do. +",3506,Latn,Fanti,fat +akannews,"Saglemi adansi ho dwumadzi yi yɛ nhyehyɛɛ a ɔmanpanyin dadaw John Dramani Mahama yɛe wɔ afa 2012 mu ber a nna ɔtse egua do dɛ manpanyin. Botae a wɔdze yɛɛ nhyehyɛɛ yi nye dɛ wobesisi adan pii dze ama nkorɔfo ma nyimpa a wɔabɔ apee do wɔ Nkran Kropɔn Mantɔw no mu no no do bɛtsew. Wosisii adan a no dodow yɛ ahaesia wɔ Saglemi. +Woesisii adan pii yi esisi hɔ a nyimpa biara nntse mu na sɛe ara so na no mu ndzɛmba gudo resɛe. Ɔsoafo a ɔhwɛ ndwuma na adansi ho nsɛnsɛm do , Owura Francis Asenso Boakye, dze abɔtɔ gua dɛ aban ayɛ n’adwen dɛ ɔbɔtɔn Saglemi adan no ama ankorankor edwumakuw a wodzi dwuma wɔ adansi ho ama dɛm ndwumakuw yi esiesie Saglemi adan no na wɔatɔn ama nkorɔfo a wɔayɛ krado dɛ wɔbɔtɔ. +Owura Francis Asenso Boakye, soafo a ɔhwɛ ndwuma na adansi nsɛnsɛm do dze akaabɔ yi too gua wɔ Kwesida, Ɔbrɛfɛw 13, 2022, ber a nsɛnkyerɛwfo nhyiamu rokɔ do wɔ Nkran kropɔn Mantɔw no mu. Ɔsoafo yi dze ne nsɛm roto gua fa dɛm anambɔrtu yi ho no , ɔka dɛ, mpɛmpɛmdo yi dze, aban nnyi sika a ɔdze bɔkɔ do edzi adansi yi ho dwuma bio na dɛm saintsir yi ntsi a aban adwen ho dɛ ɔbɔtɔn adan no ama ankorankor edwumakuw ma wɔaboa dze adan no esi gyinabew papa. +Ɔsoafo no sanee kaa ka ho dɛ, nnyɛ dɛ aban rotɔn adan no ama ankorankor edwumakuw no kɛkɛ na mbom wɔbɔkɔ do ara dze hɔn enyi edzi no ho dwumadzi n’ekyir dze aboa ma pɛrpɛryɛ na nokwardzi ada edzi wɔ nhyehyɛɛ no mu. Annso hɔ ara, Owura Francis Asenso Boakye, soafo a ɔhwɛ ndwuma na adansi nsɛnsɛm do dze too gua dɛ, mpɛnpɛmdo yi, obiara nntse dan no mu na aban behia Amerika sika bɛyɛ ɔpepepe eduana esia (USD 46 million.) ansaana woetum dze enyinamkandzea, na nsu akɔ  hɔ. +Owura Francis Asenso Boakye kaa dɛ “Aban nnyɛ n’adwen dɛ ɔbɔbɔ adan no ho kaw bio dze ewie ho dwumadzi mbom aban ayɛ n’adwen dɛ ɔbɔtɔn”. Ogudo rekasa no, ɔkyerɛ dɛ wɔdze akopue mu wɔ asɛndziibea ma nwhwehwɛmu gudo rokɔ do afa kwan a wɔfaa do dze sika botsen dzii adansi yi ho dwuma na obiara a no ho bɛba mu dɛ woedzi sika a nkyɛ ɔsɛ dɛ wɔdze dzi adansi no ho dwuma no bi no bɔkɔ akegyina mbra enyim. Ɔkyerɛ dɛ, nhyehyɛɛ nnyiae nkɔr do wɔ aban na ankorankor mpontundwumafo biara ntamu nnhu dza ɔman no benya efi dɛm nhyehyɛɛ yi mu. +",2163,Latn,Fanti,fat +akannews,"Osibisa yɛ Ghana ayer a Ghananyi Teddy Osei tsewee. Ɔtseew ndwom kuw no afe 1969 mu wɔ Ngyiresi aborokyirman mu. Ɔyɛ ayer a gofomba no mu binom fi Ebibir na Karibiɛn. Hɔnankasa wɔkyerɛ a, hɔn ndwom kuw dzin “Osibisa” fi Mfantse kasafua “Osibisaaba” mu- dzin a wɔdze frɛ Nsadua ase ndwom na Mfantse fardwuma ndwom. Wɔkyerɛ hɔn ndwom no ase dɛ ɔyɛ “ndwontow ngyegyee bi a ɔpaa a, enyigye nko na ɔdze nam”, dzin bi a ɔnye hɔn ndwom ahorow no sɛ pɛpɛɛpɛr. Binom so kyerɛ a, hɔn dzin “Osibisa” fi Mfantse kasafua “osibisaaba” mu a n’asekyerɛ nye “highlife” wɔ Borɔfo kasa mu. +Osibisa ayer no, hɔn ndwom ngyegyee no yɛ ngyegyee bi a odzi afora. Dɛm ntsi, hɔn ndwom ngyegyee no kitsa Ebibir, Karibiɛn na Aborɔkyir ndwom ngyegyee soronko. Hɔn ndwom ngyegyee no wɔ ahoɔdzen na nsanku su, na ɔsan so wɔ ndzɛmba bi a ɔyɛ soronko wɔ ndwontow mu a ɔma ɔyɛ dɛw ankasa. Binom so kyerɛkyerɛ hɔn ndwom no ase dɛ ɔyɛ ndwom bi a wɔdze rɔɔko, gyaadze, faanke na tsetse Ebibir na Karibiɛn ndwom dzi afora yɛ, na enya nsunsuando wɔ wiadze ndwontow ahorow no mpuntui do. +Hɔn ndwom ahorow nyinara agye dzin, na mbom dza agye dzin papaapa nye “Sunshine Day,” “The Coffee Song,” “Dance the Body Music,” na “Woyaya”. Nhwehwɛmu kyerɛ dɛ, “Woyaya” nye hɔn ndwom a nkorɔfo pɛ papaapa na dodowara akoma dzi ekyir. Edwumakuw akɛse na nkakramba nyinara dze hɔn ndwom bɔ hɔn ndzɛmba ho dawur wɔ tɛlɛbihyen na kasafir do, na binom so dze hɔn ndwom dzi hɔn dwuma ahorow wɔ tɛlɛbihyen na kasafir do. Ndwontowfo dodowara na wɔasa hɔn ndwom mu anaa wɔadandan hɔn ndwom mu dze ayɛ hɔn dze. +Sɛ yɛdze hɔn konyim ahorow a woedzi, na abawdobɔdze ahorow a wɔagye no wɔ ndwontow mu no si nkyɛn a, wɔka Ebibiman mu ndwontow gofomba a hɔn edzin dzii kan tahyee wiadze n’afɛndzeanan nyinara mu no ho. Afe 1970 dze reba no mu no, wɔkɔr ndwontow nserahwɛ wɔ wiadze amanaman pii mu. Dɛm amanaman no, bi wɔ Ahyia, Amereka na Iroopu na nyimpadɔm gye hɔn taataa tsie hɔn ndwom; bɛpem ndɛ nyinara. +Ndɛ mber yi mu ara, hɔn mbɔdzembɔ na hɔn nkodzen tse ase, na wɔyɛ dase ma tum a ɔwɔ koryɛ na nkabɔmu mu. Hɔn ndwontow da no edzi pefee dɛ ndwom tum tsera kasahorow na nyimpasu ahorow nyinara hye do na ɔdze koryɛ na nkabɔmu to nyimpa ntamu. Hɔn ndwom kɔ do ara hyɛ ndwontofo a wɔabɛsen kɔ, na hɔn a wɔreba nyinara nkuran. Hɔn nsunsuando da edzi pefee wɔ ndwontowfo ahorow mu na ndwontow ahorow a ndɛ yɛwɔ no wɔ wiadze no mu. +Osibisa yɛ ayer mu sahen a woegya hɔn anamɔn ato ndwontow abakɔsɛm sar yi do. Hɔn ndwom ngyegyee soronko, hɔn ahoɔdzen a wɔdze yɛɛ hɔn ndwom no ho ɔyɛkyerɛ na kwan a wɔkaa nyimpakuw ahorow a wofi amambra ahorow mu bɔɔ mu no etsintsim hɔn wɔ ndwontow nwoma mu dɛ wɔka ndwontow gofomba a hɔn saso bi mmbaa da wɔ wiadze yi mu no ho. +",2696,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana, nkan no “Gold Coast” anaa Sika Mbew do yɛ ɔman a nna ɔhyɛ Ngyiresi aborɔfo ase a ɔwɔ Ebibir Atɔree afamu. Nna ne dzin nye “Gold Coast” ne Mfantse nye Sika Mbew do. “Gold Coast” anaa Sika Mbew do yɛɛ Ghana dzin fitsi afe 1821 mu dze kesi 1957 a Ghana gyee ne fahodzi ma dzin Ghana a ndɛ yɛwɔ yi bɔbɔɔ adze. Sɛ ehwɛ Ebibir amanaman pon no a, Ghana si Bosompo Guinea do tse dɛ amanaman binom so. +Ɔman a odzii kan baa Ghana nye Portugal. Portugalfo bodur Sika Mbew do afe 1471 mu. Portugalfo hyiaa akwansiwdze ahorow fii Ebibir ahenman ahorow nsamu. Dɛm ntsi, woenntum anntsena na wɔsanee kɔree. Afe 1483 mu no, wɔsanee buu hɔn kɛtɛ mu baa Ebibiman mu bio dɛ woribedzi gua. Wosii Dena Abankɛse no wɔ ndɛ Finimfin Mantɔw mu. Dena Abankɛse no bɛyɛɛ aborɔfo yi hɔn asɔɛe a odzi kan koraa wɔ Ebibiman mu. Wofi hɔ no, wodzii ndɔnkɔgua, sika mfutuw na ndzɛmba a ɔsom bo gua wɔ Sika Mbew do. Wɔdze hɔn aborɔfo ndzɛmba tse dɛ ahwehwɛ, sekan, itur, etudur na dza ɔkeka ho dze dzii hɛn ndzɛmba a ɔtse dɛm yi nsesagua. +Mber kakra ekyir no, Portugalfo hɔn guadzi ho konyim no tahyee aborɔkyirman ahorow mu. Dɛm ntsi, Ngyiresifo, Hollandfo, Denmarkfo, Swedenfo na hɔn a wɔkeka ho so baa Sika Mbew do dɛ woribedzi gua a ɔtse dɛm no bi. Wosisii abankɛse na abankumaa ahorow wɔ Sika Mbew do, tsitsir mbeambea a po wɔ no. Aborɔfo no sii Abankɛse ebiasa; Oguaa Abankɛse na Dena Abankɛse a ɔwɔ ndɛ Finimfin Mantɔw mu na Osu Abankɛse a ɔwɔ ndɛ Nkran Kurowpɔn Mantɔw mu. Wosii abankumaa ahorow so na iyi nye dza ɔka do yi: Good Hope (Senya Beraku) ; Patience (Apaa); Amsterdam (Abandze); St. Jago (Dena); San Sebastian (Sema); Metal Cross (Dixcove);  St. Anthony (Axim); Orange  (Sekunde); Groot Fredericksborg  (Princesstown- Akatakyi); William Lighthouse (Oguaa); William (Anomabo);  Victoria (Oguaa);  Ussher (Nkran); James (Jamestown, Nkran), Apollonia  (Beyin), Batenstein (Butre); Prinzensten (Keta) na dza ɔkeka ho. +Aborɔfo yi frɛɛ Ghana Sika Mbew do anaa “Gold Coast” ɔnam sika kɔkɔɔ na sika mfutuw a wobohun wɔ hɛn man mu no ntsi. Guadzi a nna ɔkɔ do kɛsekɛse nye ndɔnkɔgua. Ndɔnkɔgua yɛ guadzi a wɔtɔ nyimpa tɔn hɔn tse dɛ adze bi no. Dɛm aber no, aborɔfo yi hyɛɛ ase dzii ndɔnkɔgua araa ma ndɔnkɔgua bɛgyee dzin. Iyi maa Portugal na Spainfo hyɛɛ ase tontɔɔn ndɔnkɔ dze hɔn kɔr Karibiɛn, Amereka Etsifi na Anaafo afamu. Ngyiresi na Hollandfo so dze hɔnho gyee ndɔnkɔgua no mu. Wɔtontɔɔn ndɔnkɔ kɔr Karibiɛn Mbew do a ɔwɔ Amereka n’anaafo. Aborɔfo yi dzii ndɔnkɔgua ho kyeame tontɔɔn nyimpa dɛ adze bi. Wɔtseetsee binom pirapiraa pii twitwaa binom hɔn honam akwaa kunkum dodowara. Ber a nna wɔnye ndɔnkɔ no rokɔ amanaman ahorow do no, wɔdze abankaba totoow hɔn anan na hɔn nsa na hɔn kɔn na wɔdze hɔn peepee do wɔ nsuhɛn mu dɛ kyɛnse mu nam. Ɔwo a woho bɛper wo kakra no, wɔtow wo to po mu ma iwu korakoraa. +Afe 2019 mu no, Ghana aban na Amereka Adinkra kuw bi dze nhyehyɛɛ bi bɔbɔɔ adze a wɔfrɛ no Borɔfo kasa mu “Year of Return”. Asekyerɛ nye “Akɔaba Afe”. Ɔyɛ nhyehyɛɛ bi a wɔdze hyɛɛ ebibifo a wɔwɔ aborɔkyir nkuran dɛ wɔnsan mbra hɔn nkyi mbɔbɔ hɔn asese wɔ hɔn ebibiman mu na wɔmfa hɔn sika nhyɛ edwumayɛ mu ma Ebibiman ntu mpon. Ghana manpanyin Nana Akufo-Addo na ɔpaa nhyehyɛɛ yi ho tam wɔ Washington, D.C wɔ Fankwa 2018 mu. Nna 2019 afe yɛ afe soronko koraa osiandɛ, nna ɔyɛ mfe pɔrpɔr ahaanan (400) a aborɔfo yi dze ndɔnkɔ a wodzi kan twaa po kɔr borɔ ekyir kodur Hampton a ɔwɔ Virginia wɔ Amereka kedzii Ebibiman nya. Ebibifo etsitsirfo a wɔbor eduanan (40) na binom a wɔkɔ ho na wotumii bɛseraa Ebibiman tsitsir Ghana na Alata. Dɛm nkorɔfo yinom bi nye: Idris Elba, Boris Kodjoe, Naomi Campbell, Anthony Anderson, Kofi Kingston, Adrienne-Joi Johnson, Steve Harvey, Cardi B, T.I., Ludacris, Rick Ross, Akon, Rosario Dawson, Diggy Simmons, Jidenna, Michael Jai White, Nicole Ari Parker, Conan O’Brien, Koffee, Sam Richardson na hɔn a wɔkeka ho. +Afe 2020 mu no, Ghana manpanyin Nana Addo Akuffo Addo dze nhyehyɛɛ fofor so bae. Dɛm nhyehyɛɛ no nye “Beyond the Return” a ɔkyerɛ dɛ “Akɔaba N’ekyir” wɔ Mfantse kasa mu. Ɔyɛ mfe du nhyehyɛɛ a ne tsirasɛm nye “Ebibiman N’awoo Fofor”. Ɔhyɛɛ ase afe 2020 na obowie afe 2030. Dɛm nhyehyɛɛ yi so dze ebibifo etsitsir na nkumaa nyinara abɛka nsa wɔ ɔman Ghana mu. Binom nye Vic Mensa, Chance The Rapper, Michael Blankson, Michael Dapaa, Leroy Fer, Memphis Depay na hɔn a wɔkeka ho. Afe biara no, wɔba Ghana na Ebibiman binom mu bɛsera abankɛse ahorow a hɛn nananom berɛe wɔ mu ber a wɔfaa hɔn ndɔmmum dze hɔn twaa Bosompo kɔr aborɔkyir no. +Sɛ ebibifo a wɔwɔ aborɔkyir yi ba a, abankɛse na abankumaa ahorow mu edwumayɛfo nye hɔn kɔ nsrahwɛ wɔ mbeambea ahorow a aborɔfo yi dze hɛn nananom a wɔdaan hɔn ndɔnkɔ wɔ honankasa hɔn man mu no. Akyerɛwee ahorow, mfonyin ahorow, edwindze ahorow na abakɔsɛm ahorow nyinara no, abankɛse na abankumaa ahorow mu edwumayɛfo yi nya ber kyerɛkyerɛ hɔn. Dɛm ber no, ebibifo yi dzi yaw na su na awerehow hyɛ hɔn ma ma. Hɛn abankɛse na abankumaa ahorow no mu abɛdan eyi, osu na awerɛhow fie a ebibifo a wɔwɔ aborɔkyir kɔ hɔ kegyam hɔn nananom afe biara. Iyi nye eyi kɛse a ɔkɔ do wɔ Abankɛse ahorow a ɔwɔ hɛn man yi mu afe biara no. Hɛn nananom hɔn eyi a. +",5126,Latn,Fanti,fat +akannews,"Abosoom ebien nye yi na Ghanaman no dze nkotoserɛ kɔr Wiadze Sikakorabea Baatan (IMF) hɔ dɛ wɔnyɛ Ghana mboae sikasɛm afamu ɔnam sikasɛm a ayɛ dzen wɔ ɔman no mu ma ɔman ne sidi no, ka araa na Amereka dɔla no reka no hyɛ no. Ghanaman no dze asɛm yi kɔtoo IMFfo enyim no, nyiano mapa biara emmfi mu ammba ma Ghanaman no men araa na ɔremen. +Iyi na dɔm kuw kɛse a wɔwɔ Ghana mbrahyɛbaguafie a hɔn dodow yɛ bɛyɛ eduowɔtwe (80) rohwehwɛ dɛ Ghana manpayin Nana Addo Danquah Akufo-Addo botu ɔsoafo a ɔhwɛ sikasɛm do no adze do mprempren yi ara ɔnam ɔman a no mu ayɛ dzen ma obiara a gye no ho a ɔnngye no ntsi. +Benada anapa Ɔbɛsɛ 25, 2022 na mbrahyɛbaguafo a wɔyɛ dɔm kɛse wɔ Ghana mbrahyɛbaguafie yɛɛ nsɛnkyerɛwfo nhyiamu na wɔdze too nsɛnkyerɛwfo na ɔman mu nyinara enyim dɛ, Ghana manpayin Nana Addo Danquah Akufo-Addo ntu Ken Ofori Atta a ɔhwɛ hɛn sikasɛm do no adze do ɔnam ɔman a no mu ayɛ dzen a ama obiara no son gu gya mu no ntsi. Dɔm kuw yi kyerɛ a, sɛ Ghana manpayin enntu Ken Ofori Atta adze do a, wonnkotum ataa dwumadzi biara aban no bedzi no ekyir na wɔnnkɛfa hɔnho ahyɛ afe 2023 Ghana sikasɛm akɔnwoma no mu. +Nnyɛ ɔsoafo a ɔhwɛ sikasɛm do no nko na dɔm kuw kɛse a wɔwɔ Ghana mbrahyɛbaguafie no rohwehwɛ dɛ Ghana manpayin Nana Addo Danquah Akufo-Addo ntu no adze do no. Ɔsoafo a ɔhwɛ Ghanaman no do a n’asoɛe wɔ asoɛe a wɔhwɛ Ghana sikasɛm do a wɔfrɛ no Ɔbemfo Charles Adu Boahen so ka ho bi. +Asɛm yi na seseiara ɔda obiara n’ano ma ɔreka bi no. Dɛ Ɔsoafo Ken Ofori Atta na Ɔbemfo Charles Adu Boahen besian anaa wonnkesian no, dza obopue mu biara no, akannews.com remmfa nnkam n’akenkanfo na n’etsiefo nyinara. +",1619,Latn,Fanti,fat +akannews,"Yawda, Fankwa 8, 2022 mu na Ɔhembaa Elizabeth II kɔr ekuraa. Awerɛhosɛm yi sii wɔ Balmoral, bea a nna ɔregye n’ayarhwɛ ewimbir bɛyɛ ndɔnnan. Ewimbir no ara na ahendzi no sianee bedzii n’abakan a ndɛ yi, ne dzim dze Ɔhen Charles III nsa: iyi ka dwumadzi UK man no ato no dzin ‘Operation London Brigde’ no ho. UK man no gyaam Ɔhembaa no nda du dɛ mbrɛ hɔn amambra kyerɛ dɛ wɔyɛ no ber biara hɔn hen anaa ɔhembaa no bɔ ekuraa no. +Nda du no mu, Ɔhen Charles III kɔr UK aman no nyinara do kɛgye hɔn dzenhyɛsɛm, na ɔnam iyi so dze no ho kyerɛ nya hɔn ngyetomu dɛ hɔn hen fofor. Amambra ɔwɔ dɛ ɔhen anaa ɔhembaa fofor biara yɛ ana oegya dza ɔkɔ ekuraa no kwan koraa no bi nye no. Wodzii kan too ɔhembaa no mpa mu dɔnhwer 24 wɔ Edinburgh. Wɔdze fii hɔ no, wɔdze bɔtoo mpa mu wɔ Westminster Asado. Ɔda mpa mu nda anan wɔ hɔ a amamfo kɔree nye no kedzii nkra. Fankwa 19, 2022, anapa ndɔnnum mpaamu (05:30 GMT) na wɔdze nkradzi no nyinara kɔr ewiei. +Dwowda, Fankwa 19, 2022, da mu no nyinara yɛɛ da soronko maa wiadze no. Dwumadzi ahorow pii na ɔkɔr do da no wɔ UK aborɔkyir. Ngyiresi Dawurbɔ Edwumakuw, BBC NEWS, hyɛɛ eyi no amandzɛɛbɔ ase Kwesida no anago bɛyɛ dubiako mpaamu wɔ Ghana ber mu dze dza nna ɔrokɔ wɔ eyi no ho wɔ kurow no mu na bea eyi no rokɔ no nyinara too gua wɔ ne ber um ara. Amandzɛɛbɔ kyerɛ dɛ wɔhyehyɛɛ too hɔ na wɔdze yɛɛ edwuma dɛ Aporisifo ɔpedu na wɔbɔɔ eyi no ban da no, na anantsenantsew a wɔdze ɔhemba no kɔr da no fi Westminster Hall kesi St. George Chapel, Windsor no, nsordaafo mpem ebiasa na wodzii Ekyir. Dza ɔkɔr do wɔ da no mu na no tɔfabɔ ka do no. Hyɛ no nsew dɛ mber no yɛ Ghana dze, na London man no sen hɛn dɔnhwer kor. +Anapa ndɔnnum mpaamu na wɔdze Ɔhembaa no ho aprɔwbɔ na nkradzi no nyinara kɔr ewie na wɔtoo Westminster Asado no mu. Nna tserɛ, dɛm ber no na wɔhwɛɛ siesiee ɔhembaa no too no dze mu. +Anapa ndɔnsuon no na wobuee Westminster Abbey, asɔrfi a nna wɔbɛyɛ n’ewufo som no wɔ mu no, too hɔ ma etsitsir a wɔato nsa afrɛ hɔn no wuraa mu pɛɛ tsenabew. Abakɔsɛm kyerɛ dɛ wosii asɔrdan no wɔ mfeha duebiasa (13th century) no mu, nna tserɛ asɔrdan no enya mfe ahaawɔtwe (800). Etsitsir a wctoo nsa frɛɛ hɔn ma wɔka ho kɔboae ma wogyaa ɔhembaa no kwan yɛ mpen ebien (2000). No mu dodowara na wɔyɛ amanhorow do ebusuadehye, amampanyimfo, asɔfopɔn na ebirɛmpɔn ahorow a wɔkeka ho. Ɔmampanyin Biden na yer (USA), Ɔmampanyin Macron (France), Ɔhen Naruhito na ne yer (Japan), Ɔmampanyin Albanese (Australia), Ɔmampanyin Trudeau (Canada), Ɔmampanyin Ruto (Kenya), Ɔmampanyin Nana Addo (Ghana), Ɔmampanyin Ramaphosa (South Africa), Ɔmampanyin Truss (Britain) na pii a wɔka ho. +Ɔka bɛyɛ minitsi duenum m +a ndɔnkron abɔ no, wɔdze no (ɔhembaa) no fii Westminster Asado kɔr Westminster Abbey kɛyɛɛ n’ewufo som. Ɔhen Charles III na adehye ebusua no um etsitsir bi dzii adaka no ekyir kɔr ɔsom no ase. Ndɔndu pɛpɛɛpɛ na ɔsom no hyɛɛ ase. Aka minitsi enum ma dubiako abɔ no, wɔbɔɔ dɔ a odzi ewie no ma kurow no taa dzinn minitsi ebien. Dubiako pɛpɛɛpɛr na ɔsom no kɔr ewiei. +Dubaiko bɔe paa ho minitsi duenum na santsen kɛse a ɔtɔ do ebien dze n’adaka no kɔr Wellington Arch. Wɔdze dɛm santsen no bɔɔ aprɔw kurow mu araa kɔr Windsor Aban mu. Wodur Windsor Aban mu bɛyɛ ndɔnebien, hɔ na Ɔhen Charles III nye adehye ebusua no bedzii ɔman no n’adakahɛn a ɔhembaa no da no ekyir ma wɔdze santsen kɛse a ɔtɔ do ebiasa fii Windsor Aban mu kopuee Hotsewnyi George Asɔrfi mu wɔ +Windsor hɔ kɛyɛɛ no (ɔhembaa) funsie som a otwa tun. Ewiaber ndɔnebiasa na wɔhyɛɛ no funsie som no ase. +Funsie som no mu na woyii ahendzi ahyɛnsewdze a wɔdze guu n’adakaa no fii do. Nna tserɛ, wɔagye no ne nsamu ber a otwa tun nye no. Wɔgoow n’adakaa no sii adehye esiedze a ɔwɔ asɔrdan no mu no mu. Wowiee som no, wokehyiaa mu wɔ Windsor Aban no ankasa mu. +Ewimbir ndɔnsia mpaamu no, adehye ebusua no sanee kɔr St. George Chapel no mu kɛyɛɛ kokoa mu funsie som bio gyaa ɔhembaa no kwan korakoraa. Wɔkoraa Ɔhembaa Elizabeth II wɔ no kun, Edinburgh Hen, Ɔhenba Philip nkyɛn wɔ Adehye no esiedze a ɔwɔ St. George Chapel no mu hɔara no mu. +Nyimpa mpempem na wɔnam kwan ahorow do dze hɔnho hyɛɛ eyi no: dɔm pii na wotuu kwan fifi hɔn aman do kɔbɔe pee do wɔ London man mu. Mpempem so na wɔtsenaa hɔn efiefi mu dze hɔn enyi dzii eyi no ekyir. Binom yɛɛ no dɛm wɔ hɔ tɛlɛbihyɛn ekyir, na binom so hwɛɛ no wɔ abaɛfor ntentankɛse no do. M +eka nyimpa bɛyɛ mpem ahaesia yɛdze hɛn enyi dzi ekyir wɔ Ngyiresi Dawurbɔ Edwumakuw, BBC, hɔn abaɛfor ntentankɛse do prama no do no ho. Binom puepuei kɔr mbɔntsen na nhyiamubea kɛkaa bnom ho ma wogyamee. Canada mbɔntsen do no, nsordaa bɔɔ santsen twa hɔn kuropɔn Ottawa mu dze kaa Ɔhembaa Elizabeth II. Iyinom nap ii a ɔkeka hon a nkorɔfo yɛe dze gyaa ɔhembaa no kwan. +Adehye ebusua no bɔkɔ do egyam ɔhembaa no dapɛn kor aka ho kɛpem Dwowda, Fankwa 26, 2022. +",4782,Latn,Fanti,fat +akannews,"Frankaatunyi +Asafokuw biara nnyi hɔ a frankaatunyi nnyi mu. Dɛm nyimpa yi yɛ nyia a no ho hia araa yie wɔ asafo mu nnkotum eyi n esi nkyɛn. Frakaatunyi no na okitsa asafo no no tum ntsi sɛɔ ɔko ber mu no, sɛ atamfo yum gye frankaa no fi ne nsa mu ara nna ɔkyerɛ dɛ ɔkogu aba ara nye no. Asafo mu no, wohuan frankaatunyi no “Otueakwan” osiandɛ ɔno na ɔbɔ kwan ma asafomba no dzi do. Sɛ asafomba robɔkɔ ko na ɔmmbaa nna kwan no esiw gyedɛ ɔaba anaa kwan no etue. +No dɛm ntsi sɛ asafomba rokɔ ko na onnyi mu bi ɔnnyɛ yie. Tum a okitsa na hia no ho hia wɔ asafo mu ntsi sɛ asafohen nnyi hɔ a, ɔwɔ asekambɔfo kyɛn asafo mu nyimpa biara. Sɛ asafomba rokɔ sa a, wɔma asekambɔfo bɛyɛ eduonu na wɔbɔ no ho ban amma biribi bɔn biara annto no. Dɛm siantsir yi ntsi sɛ +Asafokɔmfo +Akanman mu no, biribiara nnyi hɔ wɔyɛ no asafo mu wɔyɛ no gyan. Dwumadzi biara a wobedzi no, wɔhwehwɛ mu yie ansaana woeetu ananmbɔr. Dɛm siantsir yi ntsi asafo biara wɔ no kɔmfo a ɔkɔm hɔn ano. No dwumadzi tse dɛɔ ɔman kɔmfo no dwumadzi ara pɛr. No dwumadzi ntsi, beebiara a asafomba bɔkɔ no, ɔnye hɔn kɔr. Sɛ asafomba robɔkɔ ko, odzi kan hwehwɛmu hu mbusu na esian biara a ɔbɛba hɔn do yɛ ho amandze biara dzɛ pa fi hɔn do na afei, ɔma hɔn enyi da hɔ. Asafokɔmfo no hia araa yie wɔ asafo mu. + +Asafo kyeame +Dɛ mbrɛ yehu no ahemfie no, dɛmara so na no dwumadzi tse wɔ asafo mu. Ɔka asafokuw no ho. Asafo kyeame na ɔyɛ ntamugyinafo a ogyina asafo na asafomba ntamu. Sɛ asafomba hyia mu a, ɔno na wɔdze asɛm biara dua no do ma asafomba no. Sɛ ɔdze amandzɛɛ no robɔto gua a, odzi kan huan asafomba no, “Asafo Dɛmtse” anaa Asafo Tuafo” na afei ɔdze sɔw do dɛ “ɔko Woyi Hɔn” na asafomba no so gye do dɛ ”Yeeyi hɔn”. Bio, s asafomba no pɛ dɛ wɔdze asɛm bi ti to kuw bi enyim a, ɔno na wɔdze hyɛ n’ano ma ɔkɛka. +` +Ɔkyerɛma +Akanman mu no, nyimpa ɔyan kyen na wɔfrɛ no ɔkyerɛma. no na sɛ asafomba rekedzi dwumama bi a, osi kyen do dze kenyan asafomba no. +No dɛm ntsi, ɔka dɛ ɔman no ne nkrabea na asafomba no ndamyɛ hyɛ ne nsa. Sɛ asafomba ridzi dwuma bi a, otum nyan kyen kasa kyerɛ hɔn. dza ɔka no bi nye dɛ, “Wontu ntsen, wontu anan, wonnduom” +",2106,Latn,Fanti,fat +akannews,"Owura Sam George a ɔyɛ mbrahyɛbaguanyi ma Ningo-Prampram mansin no dzi abooboo dɛ Ghana Black Stars edzi nkogu wɔ akan a wɔnye Uruguay sii wɔ ɔfa a otsia duesia mu wɔ Qatar wiadze bɔɔlbɔ akansi no mu. +Ber a akansi no kɔr ewiei ma Black Stars dzii nkogu no, dza Owura Sam Gorge bɛkyerɛwee wɔ abaɛfor ntentan do nye dɛ, ohu dɛ ɔnnyɛ mberantsɛ no hɔn mfom bi a, na mbom bɔɔlbɔfo no hia kookyi papa a ɔbɔhwɛ ma ndzɛmba akɔ yie dze ama Ghana Black Stars. +Bio, ɔserɛɛ GFA mpanyimfo dɛ , sɛ ɔba no dɛ wɔrepaw bɔɔlbɔfo no ma woekosi akan dze ama Black Star a, mpanyimfo no nngyaa dɛ wɔdze hɔn ano toto mu kyerɛ kookyi no dza ɔnyɛ no. Ɔsan so dze enyigye toaa do kaa dɛ, ɔyɛ no enyigye dɛ fie a yɛreba no nnyɛ hɛn nko na yɛreba na mbom yɛnye hɛn nuanom Uruguayfo reba. +Ɔtoaa do bio dɛ, ber a nkogu enya aba yi, aban mu mpanyimfo so a wɔwɔ hɔ no so bɛsan aba fie abɔtoa hɔn ndwuma do. +",875,Latn,Fanti,fat +akannews,"GFA mpanyimfo dze aba dɛ,  Ɔwɔ dɛ Black stars bɔɔlbɔkuw no hɔn nhwɛdofo Owura Otoo Addo dze bɔɔlbɔfo eduonum enum (55)ba ma wɔdze hɔn kɔ Qatar Fifa wiadze akansi no.  Edzin a wɔdze bɛbɛ no,  ɔwɔ dɛ wotum tsew do ma ɔka eduonu esia (26).  Iyi kyerɛ dɛ,  Ɔwo a wodzin ammba mu bi no,  nnkotum akɔbɔ Fifa wiadze  bɔɔlbɔ akansi no bi. +Ɔberɛfɛw 4,  2022 na GFA mpanyimfo dze bɔɔlbɔfo a wɔnye hɔn rokɔ wiadze bɔɔlbɔ akansi wɔ Qatar no hɔn edzin bɔtoo gua.  Asɔɛe a wɔhwɛ mbabun na agokansi do nso esi hɔn adwen pi wɔ kokyis anan ho dɛ,  hɔn na wɔdze hɔn rokɔ ma wɔakɔ hwɛ Black Stars bɔɔlbɔ kuw no do wɔ Qatar wiadze bɔɔlbɔ baatan akansi no mu.  Hɔn nom nye Owura Otto Addo,Narteh-Ogum, Boadu Tanko na Osie Fosu. +Qatar 2022 wiadze Bɔɔlbɔ Baatan Akansi no bɛhyɛ ase Ɔberɛfɛw 20, 2022 wɔ Qatar . Ghanaman nyinara  enyi da kwan dɛ ɔbɔkɔ yie dze ama Ɔman Ghana. Ghana nye Portugal besi akan wɔ Ɔberɛfɛw 24, 2022  ber a abɔ ewimber ndɔnan. +",929,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ghana Apɔwmudzen Asoɛe no ruhu amandze wɔ anɛɛsefo na adatserfo a bu ara na wogu do rubu hɔn kɛtɛ mu kɔ aborɔkyir no. Aborɔkyir aman a Ghana anɛɛsefo na adatserfo dze hɔ ayɛ hɔn guankɔbea nye Amereka, Kanada na Ngyiresi Aborokyirman mu. Dɛm batatu yi dze ɔhaw ahorow na ɔdze brɛ Ghana apɔwmudzen asoɛe no. Ɔnam do ma aban no gye no ho biara a, ɔnngye. +Ndaansa yi, Ghana anɛɛsefo na adatserfo aborɔkyir batatu abɛgye abɔ do ara yie. Ɔnam siantsir ahorow binom do ntsi na dza ɔtse dɛm no rokɔ do no. Dɛm siantsir yi bi nye edwuma atsenae mapa a ɔwɔ aborɔkyir, edwuma mpontui a ɔwɔ aborɔkyir, abrabɔ pa a ɔwɔ aborɔkyir no na dza ɔkeka ho. Bio, abɛefor mfir ahorow a ɔwɔ aborɔkyir a ɔma apɔwmudzen edwuma no kɔ do tɔɔtsen no ka siantsir a anɛɛsefo na adatserfo aborɔkyir batatu no adɔɔ so no ho. +BBCfo hɔn nhwehwɛmu a wɔyɛɛ no afe 2022 mu fa ɔhaw yi ho no kyerɛ a, afe 2022 nko mu no, Ghana anɛɛsefo nkotsee a hɔn dodow bor apem ahaebien (1,200) na wotuu bata kɛpɛɛ edwuma wɔ aborɔkyir. Wɔtotoo binom ano no, hɔn mu dodowara na wɔdaa siantsir ahorow a mabɔ do no edzi ntsi na wotu bata a ɔtse dɛm no. Aso Ghanaman no hyɛɛ no dɛn na annkɔ no yi? Aso Ɔsagyefo Kwame Nkrumah ne Ghana no na adan ebutuw dɛ hɛmba a asorɛkye kɛse bi abɔ ebutuw no yi? +Nsunsuando bɔn pii na batatu a ɔtse dɛm yi dze ba. Sɛ ɔba no dɛm a, anɛɛsefo na adatserfo hɔn dodow do tsew na iyi dze nsunsuando bɔn brɛ ɔman no n’apɔwmudzen asoɛe no. Ɔbɛyɛ bɛyɛ no, ebɔkɔ asopitsi bi no, nna anɛɛsefo na adatserfo a wɔwɔ hɔ no suar dɛ wobotum ahwɛ ayarfo dodow bi. Sɛ ɔba no dɛ anɛɛsefo na adatserfo mpanyimfo a suahu ahyɛ hɔn ma no tutu bata kɔ aborɔkyir dɛm a, ɔman no n’asopitsi bɛdan efie a sebe, panyin biara nnyi mu. +Afei so, sɛ ɔba no dɛm a, aban no bɔ kaw kɛpem dɛ, sika a ɔdze atsetse n’anɛɛsefo na n’adatserfo no, amanaman binom na wonya ho mfaso. Sɛ ɔba no dɛm a, aban no bɔ kaw gyangyan a ɔnnyɛ adze papa a otwar dɛ ɔtsena hɔ yɛ hwɛhann ma osi. Ɔsan so dze surow na ahopopow a n’ano yɛ dzen to ɔman no do. Sɛ obi ne dehyee yar a, osiandɛ osuro dɛ anɛɛsefo na adatserfo hɔn dodow nndu beebiara no ntsi, obosuro dɛ ɔdze no bɔkɔ asopitsi ma oehu. Iyi yɛ adze a ɔbɛhaw adwen ara yie wɔ hɛn man yi mu. +Ebɛnadze ma otwar dɛ aban no yɛ fa ɔhaw a ɔtse dɛm yi ho? Otwar dɛ aban no toto apɔwmudzen edwumayɛfo hɔn akatua mu. Nnyɛ ɔno nko, otwar dɛ aban no dze nkuranhyɛ akatua nhyehyɛɛ mapa gu akwan mu ma apɔwmudzen edwumayɛfo no. Otwar dɛ aban no hwɛ siesie asopitsi ahorow no. Otwar dɛ ɔkra abaɛfor apɔwmudzen mfir ahorow a ɔma apɔwmudzen edwuma kɔ do yie no bi ba asopitsi ahorow a ɔwɔ ɔman no mu no, ama apɔwmudzen edwumayɛfo no hɔnho aayɛ hɔn hyew wɔ hɔn edwumayɛ mu. Otwar dɛ sika biara a aban dze ma apɔwmudzen edwumayɛfo esuafo no, ɔhwɛ dze ma hɔn ama aahyɛ nkorɔfo nkuran ma wɔdze hɔnho ahyɛ apɔwmudzen edwuma no mu. +Dza otwa tun no nye dɛ, otwar dɛ Ghana aban no nye aborɔkyir amanaman a Ghana apɔwmudzen edwumayɛfo bu hɔn kɛtɛ mu kɔ hɔ kɛyɛ edwuma no nya anyɛnkofa bi a ɔbɛyɛ mfaso ama hɔn nyinara. Dɛm nhyehyɛɛ yi bɔboa ma aban no mpo dze apɔwmudzen edwumayɛfo yi akɔ aborɔkyir a ɔbɔboa ma aban no enya ho mfaso ber a ɔnnkɛfa ɔhaw biara mmbrɛ no. +Ghana apɔwmudzen edwumayɛfo a wotu bata kɔ aborɔkyir no yɛ ɔhaw bi a n’ano yɛ dzen ara yie. Ber a apɔwmudzen edwumayɛfo yi rohwehwɛ asopitsi atsenae mapa ayɛ edwuma wɔ hɔ agye akatua apapa no, hɔn dodow a ɔkɔ famu no yɛ adze a ɔdze atoyɛrɛnkyɛm bɛbrɛ ɔman no n’apɔwmudzen nsɛnsɛm, nkanka nkuraase na nkuronkurow a apɔwmudzen ho nsɛnsɛm nnkɔ yie wɔ hɔ dada no. Ber edu dɛ aban no tsie n’apɔwmudzen edwumayɛfo no na ɔyɛ hɔn apɛdze ma hɔn ma ɔhaw a ɔtse dɛm no ase tu. +",3586,Latn,Fanti,fat +akannews,"Dɔfo, yɛma wo afe pa, +Afe a yɛrehɛn mu yi, +Dza ɔyɛ w’ahiadze nyina +Wo nsa nka no dabaa nkesi +Yɛma wo afe Pa o! +Dɔfo, yɛma wo afe pa; +Afe nkɔ mbɔto hɛn nyina, +Afedan sisei nna nsa da nsamu +Nna yɛdze dɔ abɔ dɔ mu; +Yɛma wo afe pa o! +Dɔfo, yɛma wo afe pa. +Enam ɔbra sar yi do yi +Adom ndom w’ayɛnkofo pa; +Sɛ wim’ baa anaa ɔka si a, +Mma nnhwer nkitahodzi pa da. +Ahosan so a odzi mu +Daa nyina ɔyɛ wo kyɛpɛn +Akradze a onnyi kasu, +Mma ɔmmpa wo dabiara pɛn. +Asomdwee na akomatɔmu +Nye wo ntsena aber nyina; +Enyidado nsuo wo nsa mu +Mfa wo nkodu bea pa biara. +",547,Latn,Fanti,fat +akannews,"Eduaba yɛ adze bi a mfaso pii wɔ mu. Dɛm ntsi adatserfo bɔ ho dawur da baa dɛ yendzi bi. Eduaba a mereka ho asɛm yi, anamuna ka ho bi. Anamuna yɛ eduaba dɛɛdɛw bi a nsu ahyɛ mu ma. Hɔn a wofi Takoradze kɔ Mankɛsemu na hɔn a wofi Mankɛsemu kɔ Takoradze no dze, megye dzi dɛ wɔtaa hu beberee wɔ kwan nkyɛn. Ber a nkorɔfo ridzi anamuna eduaba no, wobu enyi gu n’aba no do na wodzi edziban no nko. Mbom, nhwehwɛmu a abɔtɔ gua nye dɛ mfaso pii na ɔwɔ n’aba no mu a otwar dɛ yɛhyɛ ase dzi. Dɛm Akyerɛw yi bɔdɔ mfaso ahorow a ɔwɔ mu no esukɔ. +Anamuna n’aba yɛ adze bi a dodowara a wodzi anamuna no hu no dɛ ɔyɛ akwansiwdze ma hɔn ber a woridzi eduaba no. Binom mpo dze, wonyae a nkyɛ aba biara nnyi anamuna eduaba no mu. Ɔnam do ma hɔn a wɔtse dɛm no mmpɛ aba nketsenketse yi enyim ahwɛ wɔ anamuna mu. Hɔn a wɔpɛ anamuna n’aba no, mpɛn pii no, wɔwe ka eduaba no ho. Binom so tɔ bo ara yiyi no nkorkor gu adze mu na sɛ wodzi edziban no wie a wɔawe aka ho. Binom dze, woyiyi no nkorkor gu adze mu beberee a, nna wɔdze egu adzedwow efir mu adwow anom. Aso mfaso pa bi wɔ do? +Edziban ho adatserfo ayɛ nhwehwɛmu afa anamuna n’aba ho. Wɔdze abɔto gua dɛ anamuna n’aba yɛ aba bi a edzibandur ahyɛ mu ma. Dɛm edzibandur yi nnyɛ edzibandur biara mbom edzibandur a ɔboa ma nyimpadua no nyin frɔmfrɔm. Adatserfo yinom kyerɛ a, proten, apɔwmudzen angoa na faeba ahyɛ mu ma. Aba no san wɔ edzibandur ahorow tse dɛ maginisɔm, arɔn na edzibandur a yenya no wɔ nduaba mu. Sɛ edze anamuna n’aba dze ka w’edziban ho a, ɔboa edzibandwowee wɔ nyimpadua no mu, ɔhyɛ w’ahoɔdzen mu kena na ɔboa ma wo honandua tɔ do fɛfɛɛfɛw. Ɔsan so ma wo tsirnhwi fuw fɛfɛɛfɛw so. +Yɛmfa edzibandur a aba no dze ma nyimpadua no nto nkyɛn, ɔyɛ adze bi a ne ndzii yɛ dɛw papaapa. Sɛ awe aborɔfonkatse da a, ne dɛw no bɛka dɛ ɔno bi ara pɛr. Binom tum yiyi no nkorkor na wɔhata ma ɔhow a wɔatoto. Sɛ wɔtoto a, wotum dze gu hɔn salade anaa yogɔto do dze dzi no akɔndɔakɔndɔ. Binom tum yam anamanu n’aba no yɛ no isiam dze dzi hɔn edziban ahorow. Wɔhata ma ɔhow wie a, nna wɔayam no isiam dze ayɛ edziban ahorow. Dɛ mbrɛ adatserfo ada mfaso a ɔwɔ do edzi no, edzibanyɛfo ahyɛ ase dze reyɛ edziban ahorow. Binom mpo ahyɛ ase dze edziban akadze ahorow ka ho dze yɛ nsafenefenem nom no wɔ fie. +Anamuna eduaba no dze, edziban ho adatserfo kyerɛ dɛ ne fa biara nnyi hɔ a otwar dɛ yɛtow kyen. Aba a nna nkyɛ dodowara mmpɛ n’asɛm wɔ anamuna eduaba no mu no abɛyɛ dɛ bobaa a dansifo atow akyen ma abɛdan bobaa tsitsir. Ber a ehu mfaso a ɔwɔ do no, otwar dɛ ehyɛ ase pɛ bi we nya do mfaso. We bi na ɔnyɛ woho edur. We bi na oye. +",2569,Latn,Fanti,fat +akannews,"Kwan a yɛbɛfa do esiw awargyaa ano no nnyɛ nyimpa kor anaa awarfo no nko asɛdze mbom ɔsɛ dɛ ebusua na ɔman nyinara boa ma yetum ko tsia awargyaa. Ɔnam dɛ awargyaa nnyɛ adze pa na eso ɔmmboa mbofra hɔn abrabɔ na hɔn nstetsee ntsi, otwar dɛ yɛyɛ ndzɛmba ahorow pii dze bɔ mbɔdzen araa dɛ awargyaa biara nnkɛba. Ndzɛmba ahorow a sɛ yɛyɛ a, yebotum esiw awargyaa ano no mu bi na odzidzi do yi. +Dza odzi kan a ɔbɔboa ma awargyaa n’ano abra adze nye ahosiesie. Dza nyimpa bɛyɛ biara no, odzi kan siesie no ho ansaana ɔayɛ. Onnyi dɛ banyin n abasia soɛr preko pɛr dɛ wɔrobɔwar mbom twar dɛ wosiesie hɔnho ansaana woewura awar no mu. Otwar dɛ banyin no hu basia no yie na basia no so hu banyin no yie wɔ suban mu, nkitsahodzi mu na pii a ɔkeka ho ama woehu kwan a wɔbɛfa do atsena amma awargyaa ammba. Iyi yɛ adze a ohia yie a onnyi dɛ mbabun no bu hɔn enyi gu do ber a wɔagye ato mu dɛ wɔbɔwar ama sɛ wodu beebi na awar mu ehum rutu a, woetum egyina akora hɔnho amma awargyaa ammba. +Dza otsia bio a no so botum aboa esiw awargyaa ano nye edwumadzenyɛ. Ɔnam dɛ akwadwer na sika ho haw dze awargyaa ba ntsi, ohia dɛ awarfo no mu biara, tsitsiriw banyin no yer no ho yɛ edwumadzen ama woetum enya sika ahwɛ fie ama enyigye aba hɔn asetsena mu. +Sɛ yebotum esiw awargyaa ano anaa dɛ yɛbɛma n’ano abra adze a, otwar dɛ awarfo no dze obu na ɔdɔ ma hɔnho. Baebor mpo akyerɛ dɛ, otwar dɛ basia dze obu bɛma no kun na no kun so adɔ no. Ɔwɔ dɛ yeyi kasa fi fi hɛn nkɔmbɔdzi mu dɛ awarfo. Onnyi dɛ yɛyeyaw hɛn ho ma bi mpo ka hɛn ebusuafo na mbom yɛbɛma obu agye ehin wɔ awar mu ma awar no afa ne tam pa efura. +Sɛ basia anaa banyin dze no ho kam no kun anaa ne yer a, awargu tum ba. Sɛ wɔdze hɔnho kam hɔnho a, otum ma kor fa ne nyɛnko n’ekyir na sɔ afa kor no hun a, basabasayɛ ba ma awargyaa so dua do ba. Dɛm siantsir yi ntsi, onnyi dɛ wɔ awar mu no, awarfo dze hɔnho bɛkam hɔnho amma awargyaa ammba. +Dza otwa tun wɔ akyerɛw yi mu a no so botum aboa ma yesiw awargyaa ano nye nokwardzi. Nokwardzi ho hia ara yie wɔ awar. Onnyi dɛ banyin anaa basia no dze ndzɛmba bi sie hɔnho wɔ awar mu. Otwar dɛ biribiara mu da hɔ pefee ma obiara nya mu ntseasee. Mfatoho; Sɛ banyin nntum nnwoo a, otwar dɛ ɔma basia no hu no ntsɛmpa no ara ansaana woewura awar no. Sɛ ɔba no dɛ biribi ba wɔ awar no mu, onnyi dɛ awarfo no dze suma hɔnho na sɛ awarfo yɛ iyi, awargyaa nnkɛba. +Dza m’akyerɛkyerɛmu yi nyinara yɛ dza a sɛ yedzi do a, ɔbɔboa ma yeetum esiw awargyyaa ano anaa dɛ yɛabra n’ano adze. Otwar dɛ ebusua, ɔman na ankorankor dze hɔnho gye mu ma yetum ma mbabun no hu hia a ohia dɛ yɛbɛyɛ iyi amma awargyaa ammba. Otwar dɛ basia na banyin no yɛ hɔn asɛdze dze bɔ awar no ho ban fi awargyaa ho. +",2667,Latn,Fanti,fat +akannews,"Ndwuma etsitsir a nna tsetseberdo no ɔwɔ Breman Bɛkɔsonye Eguadze, Ahayɛ na kuadwuma. Sɛ obi yɛ onyiahianyi a, orunntum nnyɛ dɛm ndwuma yinom mu kor mpo osiandɛ no mu biara ne yɛ yɛ dzen papaapa. Da n amber soronko bi wɔ hɔa wɔmmfa nnkɔ edwuma. Nkan no nna tɛlɛbihyen nnyi hɔ a odu  ewimbir a, wɔdze gye hɔn enyi. Dɛm ntsi sɛ wofi edwuma ba fie na wonya biribi ka hɔn ano a, wɔgor apatampa dze gye hɔn enyi. +Mbrɛ ɔyɛe a agor no ne dzin bɛyɛɛ apatampa no na merebɛkyerɛ yi. Maame Efua Kwegyirwaa kyerɛ dɛ, ɔsorkurow biara na ne nyimdzee a ɔwɔ wɔ agor yi ho. Dza hɔn so wɔbɛtsee nye dɛ, akataasia bi sii do a nna no ho yɛ dzen arayie. Wɔkyerɛ dɛ nna ɔso, war na no ho so yɛ dzen ara yie. Mbanyin mpo enntum ammbɛn no, osiandɛ nna wosuro no. Mbaa dze, wohu no a, wɔtɔ haban mu. Nna akataasia yi a, wɔfrɛ no Ama yi yɛ obi a nna ɔpɛ ntɔkwaa. Wotuu no fo biara naaso ɔannsesa. +Dza nna ɔyɛ nwanwa wɔ Ama ho nye dɛ, obiara enntum ammpata ntɔkwaa no. Ɔdze obiara a ɔyɛɛ n’adwen dɛ ɔbɛpata no ber a ɔroko no foraa boor ɔno na nyia ɔnye no roko no pasaa. Osian dɛm suban bɔn a nna ɔwɔ no ho ntsi banyan biara annse no pɛ da. Ɔdze no dɛmara dze nyinii a ɔannwar, annwo. Sɛ obi hu dɛ ɔnye obi roko a, onntum nkɔ ho osiandɛ orunntum mpata hɔn. Basia yi ne ndzeyɛɛ bɔn yid ze asodzi brɛɛ Breman Bɛkɔso ɔhen na ne mpanyimfo. Ɔnam iyi do ma wɔhyɛɛ mbra dɛ mma obiara nnko wɔ kurow no mu. Maame Kwegyirwaa kyerɛ dɛ, sɛ eko a, wobedzi wo akaw. Iyi nyinara anntɔ Ama n’aso mu. +Ɔhen no maa wɔbɔɔ dawur dze too ɔmanfo hɔn enyim dɛ, sɛ obi tum pata  Ama wɔ ber a ɔroko ma ogyae a, ɔno wɔbɛkyɛ no adze tsitsir bi. Ɔmanfo hɔn enyi beree osiandɛ nna obiaranya dɛm akyɛdze no a, nkyɛ ɔpɛ. Wɔfaa akwan ahorow pii do dze pataa basia yi ber a ɔroko dɛ nkyɛ obegyaa naaso ne nyinara ennkesi beebiara. Binom toow nsu guu no do. Binom so dze mbaa hwee no ber a nna ɔroko dɛ bi a, obegyaa ko naɔataa hɔn do. +Aberantsɛ bi a wɔfrɛ no Kɔbena Esuon baa afahyɛber bi. Ɔtsee dza nna ɔrokɔ do wɔ kurow no mu. Ɔmaa ɔhen no n’asotsee dɛ, obotum edzi dɛm dwuma no. Ɔhen no ennsusu dɛ dɛm aberantsɛ no botum apata basia no wɔ aber a ɔroko osiandɛ nna obu no abofra. Afei so nna ɔhwɛ mbanyin akɛse, atsentsenenntum annyɛ ho hwee no a, nna onyim dɛ Kɔbena Esuonrunntum nndzi ho dwuma biara. Kɔbena Esuon hyɛɛ ɔhen no dɛ obotum na sɛ oenntum a dza ɔpɛ biara no, ɔmfa nyɛ no. Ɔmamfo yɛɛ krado ara kɛpem da kor bi a obi hun dɛ Ama roko. Wɔkɔbɔɔ aberantsɛ no amandzɛɛ. +Ɔmamfo no twaa hyiaa bea a basia y iroko no hwɛɛ dza aberantsɛ yi bɛyɛ ma basia yi egyaa ko. Aberantsɛ yi kosuoo basia yi n’enufu mu na ɔhyɛɛ ase dɛ orimiamia. Ama nye no peree kakra ara yie. Aberantsɛ yi kɔɔ do miamiaa enufu yi araa kɛpem aber a ɔtsee dɛ basia yi regye ahom dɛ hm! hmm! hmmm! hmmmm! Ahomgye no sesaa yɛ ah! aah! aaah! aaaah!. Dza obiara hunii ara nye dɛ basia yi da famu ma onnhu dza ɔnyɛ noho. +Ɔmamfo goor ayer twaa kurow no mu. Dza nna wɔreka ara nye dɛ, ɔapata ampa oo! Ɔapata ampa oo! Merekasa yi nna aberantsɛ yi da kɔn ho ma ndwom yi dzi n’ekyir kopuee ahemfie. Ɔhen no dze sika a nna no mu yɛ dur ara yie dze maa aberantsɛ no. Ofitsi dɛm mber no sɛ wohyia mu na wɔrogor a, ndwom a wɔtow ara nye ɔapata ampa oo! Nna ɔbɛyɛɛ apatampa. +",3175,Latn,Fanti,fat +akannews,"Kontombire yɛ ahataw a no ho nnyɛ na wɔ Ebibirman na ɔnye wiadze n’afɛnandze nyinara mu. Ɔtaa sow pii ber a nsu totɔ eyi n’ano osiandɛ ɔpɛ nsu papaapa. Kenyafo frɛ no “Nduma”, Senegalfo frɛ no “Malanga” na French nkurow no bi so frɛ no ‘Macabo”. Dowdow enyi gye ho ɔnam edzibandur a ɔwɔ mu ntsi. Sɛ ekɔ efiefie mu a, binom tum dze yɛ frɔwee, nkwan, abom, na binom so tum twitwa gu hɔn edziban do dɛmara we. Sɛ yedua mankan a, dɛm ahataw yi na yenya fi mu ber a ogudo robɔ no. Ahataw no na edziban no nyinara kitsa edzibandur bi tse dɛ Vaetamin C, A, B6, Faeba, Omega 3 na pii a ɔkeka ho a odzi dwumason dze boa nyimpadua no. +Nhwehwɛmu akyerɛ dɛ, sɛ epotɔw anaa eyam kontombire kɔɔpow kor a, vaetamin a inya fi mu no yɛ bɛyɛ 145mg. Iyi tum fa vaetamin a nyimpadua no hia no dabiara no no mu ɔha nkyɛmu eduowɔtwe esia, 86%. Iyi tum boa nyimpadua no ma onya ahoɔdzen dze dzi no dwuma yie. +Bio, kontombire bɔ nyimpadua no ho ban fi kokoram yarba ho. Vaetamin C a ahyɛ mu ma no dzi dwuma dɛ “anti-oxidant” a ɔko tsia ndzɛmba bi a wɔwɔ nyimpadua no mu a wɔtwetwe kokoram yarba ba nyimpadua no mu no. Ɔsan boa kotsia yarba ahorow pii ma wonntum nntsena nyimpadua no mu. +Ɔtɔ do bio, kontombire boa tsew angoa dodow a ɔwɔ nyimpadua no mu no do. Kontombire nnkitsa angoa biara ntsi oye na na ɔyɛ edziban pa a ɔboa tsew angoa do wɔ nyimpadua no mu. Faeba na “methionine” a ɔwɔ kontombire mu no na odzi dɛm dwuma no. Wɔka bɔ mu nan angoa biara a ɔwɔ nyimpadua no mu no nyinara. Sɛ etaa dzi kontombire a, angoa nnta nngyina wo nyimpadua mu. Ɔnam dɛ angoa nnyi mu na protsin ahyɛ mu ma nntsi, ɔma nyimpa no do tum tsew. Iyi ntsi, oye ma hɔn a wɔayɛ kɛse abor do. +Kontombire kitsa faeba pii na no dɛm ntsi ɔboa ma sɛ yedzidzi a, edziban no no mu tum bubu yie ma yenya edzibandur biara ɔwɔ mu dze ma nyimpadua no. Nnyɛ nonko, kontombire boa tu ayamutsim na ayamutue ase. +Edwumason kor so a kontombire dzi dze ma nyimpadua no nye dɛ, ɔtsew mbɔgya mbordo do. Ɔnam omega 3 a ɔwɔ ahataw no mu ntsi, ɔma nyimpadua no homɔnse a ɔboa ntsin no ma ogyina tse mberɛ ɔsɛ dɛ ɔyɛ ara pɛr. Sɛ iyi kɔ do yie a, ɔmma mbɔgya a oridzi aforowsan wɔ nyimpadua no mu no nnyɛ pii mmbor do nnhaw nyimpadua no. +Kontombire yɛ adze a ɔma nyimpadua no ahoɔdzen a ohia papaapa ɔnam amino asede a ɔwɔ mu no ntsi. Protsin a ɔwɔ mu no na ɔhwɛ ma esikyire no dodow a ɔwɔ nyimpadua no mu ni nnyɛ pii na ɔsan so boa +ma hɛn apɔw mu yɛ dzen. Kontombire yɛ edziban a oye papaapa ma hɔn a aber biara no wɔtsentsen hɔn apɔw mu. +Dza otwa tun nye dɛ, kontombire boa ma nyimpa no mbɔgyaa do nntsew. Ahataw yi ma nyimpa mbɔgya ara yie. Iron a ɔwɔ mu no boa ma “red blood cells” no nyin yie tum dzi no dwuma a ɔsɛ dɛ odzi wɔ nyimpadua no mu. Iyi da nkyɛn a, Vaetamin C a ɔwɔ mu no boa ma nyimpadua no nya iron no yie dɛ mbrɛ ɔsɛ. +1. Kontombire boa tsew ahonhon a ɔtaa ba nyimpadua no mu no do. +2. Ɔma nyimpa no dompe mu yɛ dzen +3. Otu ayamutue ase +4. Ɔmma nyimpa no honam nntwentwen +",2923,Latn,Fanti,fat +akannews,"Bɔɔlbɔ wiadze no anntse asɛm pa Dwowda anapa Ɔbɛsɛ 10, 2022. Awerɛhowsɛm a bɔɔlbɔ wiadze atse no nye dɛ, adatserfo ahyɛ Zambia na Brighton na Hove Albion bɔɔlbɔnyi aberantsɛ a wɔfrɛ no Enock Nwepu dɛ ɔmfa no bɔɔlbɔ mbra ewiei ɔnam akoma yarba a ɔwɔ n’ebusua mu a ɔno so oenya ne kyɛfa no. +Enock Nwepu edzi mfe eduonu anan (24) pɛr. Oesi akan eduonu ebiasa (23) atow atsena nsia ama ne man Zambia. Oesi akan ama bɔɔlbɔkuw anan. Iyinom nye NAPSA Stars, Kafue Celtic, Red Bull Salzburg a ɔwɔ Austria na Brighton na Hove Albion a ɔwɔ Ngyiresi aborokyirman mu. Bɔɔlbɔkuw afamu no, oesi akan nkorkor ɔha eduonu awɔtwe (128) na ɔato atsena duakron (19). +Nhwehwɛmu kakra a akannews.com ayɛ kyerɛ a, Fankwa 20, 2022 na Enock kɔree dɛ orikesi akan ama ne man Zambia. Odurii no, nna no ho nnyɛ no dzen ntsi wɔgyee no too ayarsabea. Mbrɛ nna yarba no tse no, Zambia adatserfo maa wɔdze no kɔr Ngyiresi aborokyirman dɛ wɔmboa nyɛ nhwehwɛmu. Ɔbɛsɛ 10 anapa na no bɔɔlbɔkuw Brighton Na Hove Albion dze bɔtoo gua dɛ: “Adatserfo ahyɛ Enock Nwepu dɛ ɔmfa no bɔɔlbɔ mbra ewiei ɔnam ebusua mu akoma yarba a ɔno so oenya ne kyɛfa no”. +Asɛm yi bɔtɔɔ gua no, wiadze n’afɛndzanan nyinara dze hɔn dzenhyɛ nsɛm ama Enock Nwepu. Bɔɔlbɔkuw akɛse, bɔɔlbɔfo, bɔɔlbɔ mpanyimfo na Enock Nwepu n’adɔfo nyinara dze hɔn dzenhyɛ nsɛm ama Enock Nwepu. Akannews.com edwumayɛfo nyinara dze hɛn dzenhyɛ nsɛm ma Enock Nwepu. Ɔnhyɛ dzen. +",1396,Latn,Fanti,fat +akannews,"Obiradzi 3 yɛ da bi a ɔda abakɔsɛm yayaayaw bi edzi wɔ Ghana n’abakɔsɛm mbuukuu mu. Da no yɛ da a Ghanaman no na Ebibiman dze kaakaa atoyerɛnkyɛm kɛse bi a nsuyirii bi dze bae wɔ Nkran no. Dɛm da no wɔ afe 2015 mu no, nsu kɛse bi tɔree ma oyirii na ɔnam do ma atoyerɛnkyɛm bi a ɔdze bae no, sɛbew, hɔn a wɔtɔree hɔn adɔfo nkɔ do ara nhyɛ dzen. Da yi yɛ awerɛhow da a Ghanaman no dze kaa kaa hɔn a wɔtɔree no nyinara. Mfe pɔr pɔr awɔtwe nye yi. +Obiradzi 3 Nkran nsuyirii na gyahyehyew atoyerɛnkyɛm no yɛ atoyɛrɛnkyɛm bi a ɔnam nsu bi a oyiir Nkran Kurowpɔn no no nsuka akɛse na nkakramba nyinara do na ɔbae. Mbrɛ nna nsu no n’anoɔdzen tse no maa oyirii faa Nkran Kurowpɔn no no nkurow dodowara, nkankan Kwame Nkrumah ‘Circle’ a ɔwɔ Nkran na no nkwaado. +Nsutɔree no hyɛɛ ase Obiradzi 1, 2015 dze kesi Obiradzi 3, 2015 a atoyerɛnkyɛm no sii no. Ndzɛmba bi a ɔdze dɛm atoyerɛnkyɛm yi bae kor nye adan na egyapadze ahorow a nkorɔfo esisi no nsu akwan mu no. Nsuka a nna nwura ahyɛ mu ma ma ma no mu akyer kyɔkɔɔ no so ka ho. Annyɛ koraa no, nkorɔfo duenum (25) na wowuwui wɔ nsutɔree no nko mu. Nsuyirii no ntsi, nna ahɛn nnkɔ ma bi aba. Nna nyimpa nnya beebi mpo nngyina. Ɔnam do ma nyimpa dodowara kɛpɛɛ guankɔbea wɔ GOIL fangoobubea hɔ. Nna nsu no eyir hɔ nyinara so. Mpofrimu ara, gya bi a bɛpem ndɛ obi nnyim bea a ofi sɔɔ womu! Dɛm gya no, ɔnam dɛ nna fangoo no afora nsu no na nsu no so eyir hɔ nyinara ntsi no, gyafadum no tserɛwee kɔr mbeambea a nna nsu no wɔ nyinara kunkum nyimpa a nna hɔn dodow bor ahaebien, hyehyeew egyapadze, guamu na sikasesabea so. +Ɔyɛ atoyerɛnkyɛm bi a ɔyɛ Ghanaman no ne ntankɛse. Ber a ndzɛmba na egyapadze ahorow hyehyewee no, hɔn a nna hɔn fiefi wɔ bea a atoyerɛnkyɛm no sii no so hweer hɔn adan. Ɔnam do ma aban no pɛɛ bea maa hɔn ma wɔtsenae. Atoyerɛnkyɛm yi kyerɛ mbrɛ nkurow akɛse tse dɛ Nkran n’atoyerɛnkyɛm bambɔ nsɛnsɛm tse na hia a ohia dɛ aban no dze ne nan si famu dze nhyehyɛɛ pa gu akwan mu toto ndzɛmba yie amma dza ɔtse dɛm no eennsi bio. +Atoyerɛnkyɛm yi yɛ nkaadze ma aban no, mansin mpanyimfo na ankorankor. Ɔyɛ adze a ɔkyerɛ dɛ dza otwar dɛ wɔyɛ siw atoyɛrɛnkyɛm no ne nsii bio ano no, wɔyɛ. Otwar dɛ amamfo hwɛ hɔnho yie so nkankan ber a nsu rototɔ. Nsu rototɔ a, fangoobubea na mbeambea ahorow a ɔkeka ho no, onnyi dɛ amamfo dze hɔ yɛ hɔn guankɔbea. Otwar dɛ aban no bɔ dawur fa nsunsuando bɔn a nsuyirii dze ba no ho kyerɛ ne mamfoe amma woeennsisi hɔn adan na hɔn egyapadze wɔ nsu akwan mu. +Dɛ mbrɛ yɛrekaakaa mfe awɔtwe a atoyerɛnkyɛm yi sii yi, otwar dɛ yɛkɔ do ara ma hɔn a wɔhweer hɔn nkwa no nyinara da yie na hɔn ebusua na adɔfo nyinara so no, yɛhyɛ hɔn dzen. Da no dze, Ghanaman no dzii emia ankasa. Dɛ mbrɛ nsu gu do ara rototɔ no, Nyame nhu Ghanaman no mbɔbɔr. +",2725,Latn,Fanti,fat