Datasets:

jerteh

/

PaSaz

like 0

Follow

Društvo za jezičke resurse i tehnologije 10

Generalni plan Beograda 1923 komparacija planiranog i ostvarenog

Belgrade's General Plan 1923: a comparison of planned to completed.

U doktorskoj disertaciji je istraživan proces pripreme, izrade i sprovođenja Generalnog plana Beogrda iz 1923-24. godine...

The doctoral dissertation examines the process of preparing, elaborating and implementing Belgrade's General Urban Plan...

Značaj i uloga mreže pešačkih prostora u generisanju kompetitivnog identiteta grada

The importance and role of pedestrian space network i generating the competitive identity of city

Svoj karakter grad predstavlja putem urbanog marketinga, odnosno marketinga mesta, koristeći se njihovim instrumentima, što je jedna od najznačajnijih delatnosti lokalne uprave u okviru razvojnog procesa. Kao jedan od marketinških instrumenata koji se koristi jeste komunikacija ostvarena putem proizvoda nastalih u različitim dizajnerskim procesima, gde se svrstavaju i proizvodi urbanog dizajna. Elementi koji se uočavaju u komunikaciji grada mogu biti fizički činitelji njegovog prostornog okvira, među kojima i pešački prostor. Imidž grada predstavlja stav ili doživljaj publike koji se zasniva na realizovanom stanju, a ne na prezentovanju dobrih namera i plasiranju atraktivnih propagandnih poruka. Tako određen pojam daje mogućnost da se analizom aktuelnog kvaliteta mreže pešačkih prostora može utvrditi nivo društvene odgovornosti lokalne uprave, što utiče na formiranje stavova publike, pa samim tim i imidža određenog grada. Pored toga uočavanjem značaja mreže pešačkih prostora u kreiranju, negovanju i unapređenju kompetitivnog identiteta grada osvetljava se polje konkretne primene rezultata istraživanja u strateškom odlučivanju i planiranju. Provera utvrđenog odnosa rađena je na primerima mreže pešačkih prostora u centru pet evropskih gradova koji su izdvojeni kao relevantni predstavnici različitih kategorija gradova utvrđenim na osnovu ESPON kategorizacije. Na osnovu njih formirani su modeli, kao i preporuke i smernice unapređenja i širenja mreže peščakih prostora. Poseban doprinos ostvaren je i u vidu utvrđivanja preporuka i smernica za unapređenje mreže peščakih prostora centra Beograda.

City represents its character through urban/place marketing by using their tools, which is one of the most important activities of local government in its development process. Communication, as one of the marketing tools, is achieved through the products made in the variety of design processes, where urban design is also classified. Elements that are relevant in the communication of the city can be physical factors of its environment, including the pedestrian space. The image of the city represents opinion or experience of the audience/users, based not on the good intentions or marketing attractive commercial messages, but rather on the real situation. This concept provides an opportunity for the analysis of the actual pedestrian space network’s quality. In this way, the level of social responsibility of local government can be determined, which influence the creation of certain audience/users attitudes, as well as the image of the city. Furthermore, the importance of pedestrian spaces network in creating, fostering and improving the competitive identity of the city represents the specific field of application of the research results in the strategic decision-making and planning. The validation of the determined relation was made on the examples of pedestrian space networks of five European cities, which were singled out as the relevant representatives of different categories set out by ESPON. Based on the results of these five case studies, the models were created, as well as recommendations and guidelines for improving pedestrian space network in the Belgrade center.

Adaptivni principi u arhitektonskom projektovanju

Adaptive principles in architectural design

Ovaj rad predstavlja prilog razvoju metodologije arhitektonskog projektovanja i bavi se proučavanjem adaptivnih principa u koncepciji i realizaciji arhitektonskih modela. Danas konceptualni okvir „adaptivna arhitektura“ obuhvata prostorna okruženja, koja su namenski projektovana tako da se mogu prilagoditi promenljivim potrebama korisnika i klimatskim uticajima iz okruženja. Pristup teži postizanju bolje funkcionalnosti prostora i efikasnije upotrebe energije, koja je neophodna za njegovo korišćenje. Upravo zato, ovaj naučni rad je usredsređen na razjašnjenje uloge adaptivnih principa u arhitektonskom projektovanju. Međutim, to čini sa stanovišta koje prethodi uvođenju i primeni novih tehnologija u građevinskoj industriji ˗ odnosi se na utvrđivanje projektantskih strategija i alata, koji istovremeno omogućavaju i zahtevaju aplikaciju inovativnih tehničkih rešenja. Razmatranje adaptivnih principa tokom procesa projektovanja, u okvirima ove studije, nije neophodno uslovljeno primenom građevinskih rešenja, koja omogućavaju transformaciju prostora, ali ne isključuje promenljivost izgrađenog okruženja. Rad istražuje ulogu pojma adaptivnosti, koja se prvenstveno odnosi na koncepciju složenih prostornih organizacija, struktura i okruženja, i implicira promenljivost tokom procesa arhitektonskog projektovanja, pre nego promenljivost realizovanih arhitektonskih projekata. Rad je podeljen u dva dela: prvi je teorijski, zasniva se na metodi logičke argumentacije i bavi se analizom i sistematizacijom saznanja o tri različita, ali komplementarna vida modelovanja ˗ analognog, performativnog i prototipskog. Drugi deo je praktičan, konsistentno je dokumentovan i zasniva se na istraživanju kroz projekat i obuhvata proces koncepcije i realizacije serije prototipskih modela. Rad ima eksperimentalni karakter, i objedinjuje istraživački i edukativni rad. Okosnicu istraživanja čini niz projektantskih radionica, na kojima je učestvovalo približno osamdeset studenata sa Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, gostujućeg programa Arhitektonske asocijacije iz Londona i drugih škola arhitekture. Kao II polazište istraživanja kroz projekat, postavljena su dva teorijska modela, koji na različite, ali povezane načine sugerišu uspostavljanje organizacionih matrica, koje se ne zasnivaju na geometrijskim principima i centralnim uređenjima, već na međusobnim odnosima njihovih konstitutivnih elementa. Interpretacija teorijskih modela „Polja“ (Allen, 1997) i „Mreže“ (Wigley, 2001) je data u okviru postavke istraživanja kroz projekat, a zatim je formiran jedan problem istraživanja, koji glasi: kako projektovati, tako složene i promenljive prostorne organizacije, strukture i okruženja? Formirana je pretpostavka da upravo adaptivni principi omogućavaju primenu projektantskih alata, koji su neophodni da bi arhitekta mogao da sagleda i primeni ovakve ideje. Kao rezultat nastaje strategija projektovanja prostornih organizacija i struktura, koje karakteriše sposobnost stalnog rasta i kapacitet samoregulacije u odnosu na promenljive uticaje iz okruženja.

This study is aiming at the development of architectural workflow through better understanding of the role of adaptive principles in the conception and production of architectural models. Today the conceptual framework of “Adaptive Architecture” is employed to describe any built environment specifically designed to change according to the needs of its users and climatic conditions of the environment, and is often based on digital technology involving sensors, actuators and controllers. In respect to the approach which is oriented toward better performance of the built space and more efficient energy use, this study explores the role of adaptive principles in architectural design. Yet, this is done from a different point of view; one which precedes the use of innovative technologies in the building industry. The study will help to establish new design strategies and tools which enable and demand the use of novel technical solutions. The understanding of adaptive principles is not conditioned nor confined to the use of building technology which enables a physical transformation of space, while it does not exclude the ability of the built environment to change over time. The study investigates the role of adaptive phenomena, which are primarily related to the conception of complex spatial organisations, structures and environments. It implies adaptations throughout the design process rather than transformation of the built environment. There are two distinct segments of the research. The first one is theoretical, and based on logical argumentation. It provides an overview of the knowledge of three distinct but complimentary ways of modelling in architecture: analogue, performative and prototypical. The second segment is based on research by design which documents the process of conception and production of a series of prototypical models. This part of the study is experimental in nature and combines research with educational work. The backbone of the research is comprised of a series of design workshops with the participation of approximately eighty students from the Faculty of Architecture, University of Belgrade and the Visiting Programme of the Architectural Association, London, as well as several other schools of architecture. The departing point of the research by design is formed by two theoretical models, with different, yet connected IV ways of suggesting the emergence of organisational patterns, which are not based on geometric and centrally controlled schemes, but on the internal and changing relations between their constitutive elements. The interpretation of both theoretical models, the “Field” (Allen, 1997) and the “Network” (Wigley, 2001) has led to the research on how to design such complex and changing spatial organisations. It is postulated that adaptive principles may hold a key role for many design tools, enabling architects to comprehend and use such ideas. The result emerges as a strategy for the design of spatial organisations and structures characterised by the ability for continuous growth and the capacity of self-regulation in respect to the changing conditions of the environment.

Transformacija narodne arhitekture na poluostrvu Vrmac - Boka Kotorska u 20. veku

Transformation of vernacular architecture on the Vrmac peninsula - Bay of Kotor during the XX century

Poluostrvo Vrmac nalazi se u Bokokotorskom zalivu, a svojim položajem pripada primor- skom delu Balkanskog poluostrva. Predmet istraživanja ovog rada je razvoj i transformacija različitih modela narodne ku- će i kućišta na poluostrvu Vrmac (Boka kotorska) u 20. veku. Cilj ovog rada bio je da se sagleda uticaj društvenih promena, ekonomskog razvoja, demo- grafskih kretanja, transformacije urbane strukture naselja, unapređenje građevinskih mate- rijala i uvođenje novih konstrukcija, kao i stručnih sposobnosti i ideja graditelja na prostorne i oblikovne karakteristike stambene narodne arhitekture ovoga kraja. Sprovedena tipološka proučavanja prostorne strukture stambenih jedinica pokazala su da su tradicionalni oblici narodnog graditeljstva na ovom prostoru bili pod velikim uticajem građanske arhitekture. Oni su sledili mediteranske uzore i standarde, ali prilagođene po- trebama i mogućnostima domaćih korisnika. Tipološke analize omogućile su i da se putem analize oblika i forme definišu uzroci promena koje su nastale od momenta postanka kuća, kroz različite etape do kraja 20. veka, kao i da se otkrije poreklo pojedinih oblika unutrašnje organizacije stambenih jedinica i nji- hovog sklopa. Analiza kompozicije fasada omogućila je donošenje određenih zaključaka vezanih za uti- caj dispozicije kuće, oblika parcele i osnove, kao i unutrašnje prostorne organizacije na oblikovanje spoljašnjeg izgleda. Posmatrano u celini, može se reći da je, kao glavni rezultat rada, proizašao zaključak da je tokom posmatranog perioda transformacija narodnih kuća i kućišta bila spontana i bez upliva zakonske regulative. Složenije promene ispoljile su se kod unutrašnje prostorne organizacije, a manje kod ob- likovanja fasada, na kojima su promene uglavnom bile neadekvatne.

Vrmac Peninsula is located in the Bay of Kotor. By its position it belongs to the costal part of the Balkans. The subject matter of this research is the development and transformation of different models of vernacular dwellings and house remains on the Vrmac Peninsula (Bay of Kotor) during the XX century. The goal of this study is to gain insight into the impact that social changes, economic develop- ment, demographics, transformation of the urban structure of the settlements, enhancement of building materials and introduction of new structures, as well as professional skills and building ideas have on the spatial characteristics and the shape of the traditional (vernacular) residential ar- chitecture in the region. Typological research of the spatial structure of the residential buildings proved that the traditional types of vernacular civil engineering in this region were influenced by urban architecture. The Mediterranean models and standards were followed, but suited to the needs and possibilities of the dwellers. Typological analysis of architectural forms and patterns resulted in the definition of the causes that led to the changes through different phases until the end of the XX century, as well as the dis- covery of the origins of some forms of interior arrangement in the residential units and their con- figuration. Façade composition analysis led to some conclusions related to the building layout, parcel and foundation forms, as well as the spatial arrangement and their influence on the formation of the exterior style. Regarded as a whole, the main result of the research was the conclusion that during the analyzed period the transformation of the vernacular dwellings and house remains was spontaneous without any interventions of regulatory rules. More complex changes were manifested in the interior spatial arrangement and to a lesser degree in the façade forms where the changes were basically inadequate.

Promena paradigme arhitektonsko-urbanističkih koncepata na objektima kulture u procesu konstituisanja jugoslovenskog kulturnog prostora u periodu od 1947. do 1974.

Problematika prostornih koncepcija arhitektonskog dela predstavlja jednu od suštinskih tema savremene arhitektonske teorije i prakse. Istraživanje prostornih koncepcija reprezentativnih objekata kulture projektovanih i realizovanih na prostoru nekadašnje Jugoslavije, sprovedeno u ovom radu, pored doprinosa proučavanju arhitektonske delatnosti dvadesetog veka u Srbiji i državama zapadnog Balkana, predstavlja neophodno polazište za izučavanje savremene arhitektonske teorije i prakse u Srbiji na početku dvadesetprvog veka. Istraživanje polazi od trenutka kada politika kulture nove socijalističke Jugoslavije iznosi zahtev za formiranjem specifičnog arhitektonskog izraza karakterističnog za novo jugoslovensko društveno uređenje, čime je označen jasan diskontinuitet sa modernom arhitekturom međuratnog perioda. U prvom delu rada je sprovedeno istraživanje kompleksnog procesa teorijskog definisanja novog jugoslovenskog arhitektonskog izraza, kroz detaljnu analizu stručnih teorijskih tekstova koji se bave problemskom tematikom, konkursnih projekata za reprezentativne objekte državne uprave i kulturne namene, u kontekstu politike kulture istraživanog perioda. Arhitektonski izraz socijalističke Jugoslavije je, u složenim i promeljivim socio-političkim okolnostima prvih posleratnih godina, teorijski definisan početkom šeste decenije prošlog veka i konačno pozicioniran kao „treći put“ između i sa jasnom distinkcijom od dve dominantne prakse perioda, diskursa modernizma zapadnoevropskog modela i metoda socijalističkog realizma sovjetskog modela. U drugom i trećem delu istraživanja su kritički analizirani realizovani objekti kulture reprezenti specifičnog jugoslovenskog arhitektonskog izraza, na kojima su, kako je istraživanjem utvrđeno, ostvareni u potpunosti savremeni prostorni koncepti objekata muzejskog i memorijalnog karaktera. Koncepcijska specifičnost jugoslovenskog arhitektonskog izraza proizlazi iz osnovnog koncepta: modernizma sa ideološkom nadgradnjom socijalističkog društva, usled čega su razvoj, transformacija i mutacija prostornih koncepcija objekata kulture u Jugoslaviji, ostvareni u relaciji dvostruke zavisnosti, od osnovnih paradigmi modernog pokreta i socio-političkih promena u okviru jugoslovenskog kulturnog prostora.

Problems of spatial concepts of an architectural work represent one of the crucial topics of contemporary architectural theory and practice. The research of spatial concepts of representative structures built for cultural purposes in the region of former Yugoslavia performed in this paper represents the necessary starting point for studying contemporary architectural theory and practice in Serbia at the beginning of 21st century besides its contribution to the studies of architectural work in Serbia in 20th century. The research starts from the moment when cultural politics of the new socialist Yugoslavia demands the creation of a specific architectural expression characteristic of new Yugoslav social system thus marking a clear discontinuity with modern architecture of period between wars. The first part of the paper deals with research of complex process of theoretical definition of new Yugoslav architectural expression through a detailed analysis of theoretical texts of experts who engage themselves in the thematic, designs for competitions for representative objects of government administration and objects for cultural purposes in the context of cultural politics in the researched period. Architectural expression of socialist Yugoslavia was, in the complex and changing socio-political circumstances of after-war years, theoretically defined at the beginning of the sixth decade of the last century and finally positioned as ‘the third way’ between the two dominant practices of the period and with a clear distinction, the West European discourse of modernism model and the Soviet socialist realism model. The second and third parts of research critically analyses the constructed cultural structures as representatives of specific Yugoslav architectural expression which have, as proven by research, completely realised contemporary spatial concepts of objects used as museums or of memorial character. The specifics of concept in Yugoslav architectural expression stems from the basic concept modernism with ideological annex of socialist society where development, transformation and mutation of spatial concepts in cultural structures in Yugoslavia were realised in relation to dual dependency, from fundamental paradigms of modern movement and socio-political changes within Yugoslav cultural space.

Tri veka vojvođanskih pivara: kontekst i kontinuitet

Three centuries of Vojvodina's Breweries: context and continuity

Istraživanje je fokusirano na otkrivanju uloge pivara u industrijalizaciji i urbanizaciji Vojvodine, kao i međuzavisnosti tehnološkog/proizvodnog postupka i prostornog koncepta i oblikovanja pivara u pojedinim periodima. Proučavanjem arhitekture pojedinačnih sačuvanih građevina, prema primenjenom prostornom konceptu, načinu gradnje, materijalizaciji, konstrukciji i oblikovnim elementima, analizirano je u kojoj meri su one bile odjek tehničko-tehnološkog razvoja i napretka industrijske arhitekture centralne Evrope. Na osnovu ovih istraživanja u daljem radu su utvrđene vrednosti pivara kao dela industrijske kulturne baštine ne samo Vojvodine, već i šireg regiona, a potom su ispitane mogućnosti njihove zaštite, prezentacije i savremenog korišćenja kao zajedničkog nasleđa naroda srednjoevropske regije. Tokom istraživanja su kritički razmotreni i razjašnjeni teorijski koncepti autentičnosti i integriteta, a potom je preciziran metodološki okvir za njihovu primenu u savremenom konzervatorskom pristupu industrijskom nasleđu. Doprinos ove disertacije očekuje se u redefinisanju sistema identifikacije i vrednovanja materijalnih i nematerijalnih aspekata industrijskog nasleđa. Očekivani rezultat istraživanja je određenje mesta vojvođanskih pivara u širem kontekstu, budući da je analiza njihove slojevitosti neophodna pretpostavka za razumevanje društvenih, političkih, privrednih i kulturnih tokova u prethodna tri stoleća, ali takođe i nužna teorijska osnova za adekvatan konzervatorski tretman u budućnosti.

The research focuses on discovering the role of breweries in the industrialization and urbanization of Vojvodina, and the interdependence of technological / manufacturing process and their spatial concept and design in certain periods. By studying architecture of individual preserved buildings, according to the applied spatial concept, method of construction, materialization, and design, in dissertation has been analyzed the extent to which they were an echo of technological development and progress of industrial architecture in Central Europe. Based on these studies, in further work are determined values of breweries, as part of the industrial heritage not only in Vojvodina, but also in the region, and then examined the possibility of their protection, presentation and modern use, as a common heritage of the people of central European region. During the study were discussed and clarified the theoretical concepts of authenticity and integrity, and then specified a methodological framework for their application in modern industrial heritage conservation approach. The contribution of this dissertation is expected in the redefinition of the system of identification and valuation of tangible and intangible aspects of industrial heritage. The expected result of the research is the determination of Vojvodina’s breweries in a broader context, given that the analysis of their complexity is necessary prerequisite for understanding the social, political, economic and cultural trends of the past three centuries, but also the necessary theoretical basis for adequate conservation treatment in the future.

Nastanak i razvoj stambenih palata i vila u Vojvodini oblikovanih u stilu secesije krajem XIX i početkom XX veka

Origin and evolution of the residental palaces and villas in Vojvodina designed in art nouveau style (secession style) in late nineteenth and early twentieth century

Sprovedeno istraživanje je naučna studija koja se bavi rezidencijalnom arhitekturom u Vojvodini odnosno palatama i vilama oblikovanim u stilu secesije u vremenskom periodu koji obuhvata poslednju deceniju HIX i početak HH veka do Prvog svetskog rata. U Uvodu se razmatraju predmet rada, ciljevi i zadaci istraživanja, polazne hipoteze i naučne metode istraživanja. Predmet koji se razmatra u ovom istraživanju je sveobuhvatna analiza umetničkih, kulturoloških i socioloških aspekata vezanih za pojavu snažnog građanskog staleža, kao najvažnijeg investitora u Vojvodini krajem XIX i početkom XX veka, i njihovog uticaja na razvoj rezidencijalne arhitekture. Predmet istraživanja u užem smislu su karakteristični objekti rezidencijalnog karaktera oblikovani u duhu secesije, koji su izabrani kao reprezenti kuća i stambenih palata u sredini u kojoj su nastali. Osnovni cilj istraživanja je da se detaljnije prouči arhitektura rezidencijalnih objekata – palata i vila sagrađenih u Vojvodini od pojave prvih oblika secesije u poslednjoj deceniji XIX veka do gašenja ovog stilskog izraza 1914. godine. U uvodnom delu su iznete i osnovne polazne hipoteze vezane za vreme pojave secesije u Vojvodini, zatim za mešanje stilskih uticaja velikih centara i lokalne sredine, za uticaj različitih etničkih zajednica kao i pojedinačnih investitora na arhitekturu, kao i za doprinos koje su stambene palate i vile dale procesu urbanizacije vojvođanskih gradova početkom HH veka. Pod uticajem ovih različitih tendencija formiraju se lokalni arhitekti koji stvaraju specifična i veoma originalna autorska dela. Drugo poglavlje nosi naziv „Istorijske i društvene okolnosti u Evropi i Vojvodini krajem XIX i početkom XX veka i pojava novih arhitektonskih izraza“. Počinje kratkim prikazom evropskog društva na prelomu vekova sa akcentom na velike promene u raznim segmentima života, uključujući i ubrzan tehnološki razvoj, velike III demografske promene u gradovima, razvoj građanske svesti i demokratizacija društva. Poseban akcenat stavljen je na period fin-de-siecle u Beču s obzirom da je ova metropola imala najveći uticaj na područje Vojvodine...

The presented study is a scientific study that deals with residential architecture in Vojvodina and palaces and villas designed in the Art Nouveau style in the period that includes the last decade of XIX and the beginning of XX century to the First World War. The Introduction discusses the subject of work, goals and tasks of research, starting hypotheses and scientific research methods. The case considered in this study is a comprehensive analysis of artistic, cultural and sociological aspects related to the emergence of a strong middle class, as the most important investors in Vojvodina in late nineteenth and early twentieth century, and their influence on the development of residential architecture. Case studies of character of the typical residential buildings designed in the spirit of Secession were selected as representatives of residential houses and palaces in the environment in which they are incurred. The main goal of this research was to study the detailed architecture of residential buildings - palaces and villas built in Vojvodina since the first forms of Art Nouveau in the last decade of the nineteenth century to the closing of this stylistic expression 1914th year. The introduction presents the basic and initial hypotheses regarding the timing of secession in Vojvodina, then mixing stylistic influence of large centers and local communities, the impact of different ethnic groups and individual investors on the architecture, as well as the contribution of the residential buildings and villas made the process of urbanization towns from the early XX century. Under the influence of these different tendencies local architects created a unique and very original works of authorship. The second chapter is entitled "The historical and social conditions in Europe and Vojvodina in late nineteenth and early twentieth century and the emergence of new architectural expression." Begins with a brief review of the European society at the turn of the centuries with an emphasis on major changes in various aspects of life, including rapid technological development, demographic changes in the major cities, the development of civil society and VIII democracy. Special emphasis is placed on the period of fin-de-siecle Vienna considering that the metropolis had the greatest impact on the region of Vojvodina...

Eksperimentalno-teorijska analiza primene bala slame u konstrukcijama

Докторска дисертација

U ovom radu je analizirano je ponašanje pojedinačnih nemalterisanih i malterisanih bala slame i nemalterisanih i malterisanih zidova od bala slame. Analizirana je mogućnost primene bala slame za izradu nosećih zidova prizemnih objekata. Na osnovu sprovedenog eksperimenta utvrđen je modul elastičnosti za nemalterisane bale slame od oko 400 kPa, a za malterisane bale slame od 1580 kPa. Za bale slame određena je zapreminska težina od 1.18 kN/m3. Ispitivane su i reološke karakteristike zidova i definisani su modeli ponašanja, kao i veličine trenutnih i vremenskih deformacija. Pri ispitivanju na požar jednostrani malterisani zid posle dva sata pod dejstvom plamena nije imao vidnih oštećenja i nisu bile bitno promenjene konstruktivne karakteristike. Analizom dostupne literature došlo se do nivoa zaštite od buke, kao i nivoa toplotne zaštite. Ekonomska analiza pokazala je značajne finansijske pogodnosti pri gradnji slamom. Na osnovu sprovedene eksperimentalno-teorijske analize dokazano je da bale slame zadovoljavaju sve potrebne kriterijume, kao i da se mogu primenjivati za izradu nosećih zidova u konstrukcijama.

The paper has analysed the behavior of individual unplastered and plastered straw bales, and unplastered and plastered straw bale walls. The use of straw bales in building load- bearing walls for one-storey structures has been analysed. Based on the experiment carried out within this study, the module of elasticity for unplastered straw bales was determined to be 400 kPa, and for the plastered straw bales 1580 kPa. For the straw bales the density of 1.18 kN/m3 was established. Creep-tests have been carried out, and the models of behavior defined, as well as the values of initial compression and creep. During the fire test, the wall plastered on one side only showed no visible damage after two-hour exposure, nor did structural features change. The available literature provided for noise and thermal protection levels. The economic analysis, which was part of the paper, underlined significant financial advantages of straw bale building. Based on the experimental and theoretical analysis, straw bales meet all necessary criteria and can be used in load-bearing buildings.

Teorijske postavke arhitekture i njihov odnos prema teorijskim principima arhitekture renesanse

Theoretical positions in contemporary classical architecture and their relationship with the theoretical principles of renaissance architecture

Savremena klasična arhitektura predstavlja značajnu problemsku celinu novije istorije i teorije arhitekture. Njeno sve veće prisustvo na savremenoj arhitektonskoj sceni ukazuje na potrebu za proučavanjem geneze, načina prikazivanja i kritičkom analizom ideja njenih protagonista, za sintetičkom studijom koja istražuje globalne probleme prikazivanja istorije ideja koje stoje iza klasične arhitekture, kao i za formulisanjem jedinstvenog pojma za ovu savremenu pojavu. Ovo istraživanje se bavi teorijskim postavkama savremenih klasičnih arhitekata kojima oni objašnjavaju svoj rad, a zatim definisanjem odnosa i uspostavljanjem kontinuuma ideja između savremenih klasičnih arhitekata i renesansnih teoretičara arhitekture. Utvrđuju se načini na koje se teorijska misao savremene klasične arhitekture manifestuje u arhitektonskom stvaralaštvu i savremenoj teoriji arhitekture, odnosno definišu teorijski stavovi njenih autora na osnovu kojih se ona svrstava u značajne teorijske oblike arhitekture 21. veka. Teorijski stavovi savremene klasične arhitekture jasno se razlikuju i izdvajaju od stavova drugih teoretičara koji istovremeno deluju. Sa renesansnim teoretičarima čine jedinstvenu teorijsku grupu po svom individualističkom pristupu istoriji arhitekture i stavovima prema idejama kolektivizma, istoricizma, „duha vremena“ i formalizma. Kolektivizam i istoricizam se odbacuju stavom da pojedinačna dela nisu određena slučajnim i promenljivim kontekstom kome pojedinac pripada. Zastupa se teorija o istoriji po kojoj se zakoni svake umetnosti usavršavaju vremenom, formalizovanjem korpusa činjenica koje se vide na građevinama iz istorije arhitekture, njihovim procenjivanjem i ispitivanjem i, na kraju, sublimiranjem i transformacijom u apstraktne tipove i opšta pravila za savremenu upotrebu. Zastupa se formalizam u arhitekturi koji poništava „duh vremena“. Estetska svojstva povezana sa arhitekturom zasnivaju se na svojstvima definisanim prostornim modelom građevina i veruje se u doprinos forme, a ne značenja vrednovanju arhitekture, uz obrazloženje da se u projektantskom postupku prvo postavlja arhitektonska forma, a tek zatim govori o njenoj artikulaciji da bi izrazila ideje. Opšta teorijska polazišta istorije i teorije arhitekture su uz pomoć preciznih kriterijuma metodološki grupisana u podnaslove u prvom delu rada, a zatim ukrštena sa argumentima teorijskih postavki izdvojenim u drugom delu rada. Iz konkretnih teorijskih stavova postavljeno je sedam ključnih tema savremene klasične arhitekture, odnosno ustanovljeno sedam novih tematsko-teorijskih postavki u okviru teme, koje daju osnovu za čitanje teorije savremene klasične arhitekture i njene veze sa renesansom. Na osnovu razvijenog dijahronijskog tumačenja teorijskih postavki u arhitekturi u čijem opsegu postoji složena i višestrana relacija između arhitekture i šireg kulturnog polja društvenih nauka, proizilazi nova interpretativna postavka savremenih pojava istorije i teorije arhitekture.

Contemporary classical architecture is an important problem field in the recent history and theory of architecture. Its growing presence on the contemporary architectural scene elicits a study into its genesis and modes of presentation; a critical analysis of its protagonists’ ideas; a synthetic exploration into the main problems of displaying the history of ideas underpinning classical architecture; and finally, a formulation of a comprehensive set of notions related to this modern phenomenon. This study deals with the theoretical positions of contemporary classical architects with which they explain their work; moreover, it attempts at defining relations and establishing a continuum of ideas between contemporary classical architects and the theoreticians of Renaissance architecture. Furthermore, insight is provided into the manifestations of theoretical thought on contemporary classical architecture within modern architectural theory along with the definitions of the authors’ theoretical views upon which it has been classified as a significant theoretical form of architecture in the 21st century. Theoretical considerations behind contemporary classicism in architecture are clearly distinguished from those of other contemporaneous theoreticians. In their individualistic approach to the history of architecture and attitudes towards the ideas of collectivism, historicism, the spirit of the times, and formalism they group with the Renaissance theorists. Collectivism and historicism are rejected with the view that a piece of art is not determined by the random and volatile context to which an individual (artist) belongs. They maintain the thesis on history in which the laws of each art are perfected over time, first by formalizing the corpus of facts observed on the buildings in the history of architecture, then by evaluation and examination of these facts, and finally, by their sublimation and transformation into abstract types and general rules for the modern user. They advocate formalism in architecture which annihilates the zeitgeist. Aesthetic qualities associated with architecture arise from the properties defined by the spatial model of the building so that it is the form rather than the meaning which is believed to contribute to architectural evaluation; it is argued that in the design process the architectural form is set first, and only then its articulation into ideas is considered. In the first part of the study, the general theoretical principles of the history and theory of architecture are grouped into subheadings according to precise methodological criteria, and are then cross-referenced to the theoretical arguments presented in the second part. There are seven key themes singled out from the specific theoretical views on contemporary classical architecture and seven new thematic and theoretical positions are established within the topic, which provide the basis for the reading into the theory of contemporary classicism in architecture and its relationship with the Renaissance. The developed diachronic exposition of theoretical positions in architecture, encompassing its complex and multi-faceted relation with a wider cultural field of social sciences, yielded a new interpretation of contemporary phenomena in architectural history and theory.

Definisanje metodoloških principa regeneracije napuštenih železničkih koridora u Republici Srpskoj

Defining methodological principles for regeneration of abandoned railway corridors in the Republic of Srpska

Ovo istraživanje se bavi definisanjem metodoloških principa regeneracije napuštenih železničkih koridora i mogućnostima njihove primene u Republici Srpskoj. Napušteni industrijski železnički koridori predstavljaju posebnu kategoriju braunfild prostora prema kojima je neophodno zauzeti specifičan odnos u procesu njihove urbane obnove. Utvrđivanje najadekvatnije metode urbane obnove ovih prostora predstavlja prvi cilj istraživanja. Kako bi se pronašao najadekvatniji metod za urbanu obnovu braunfild lokacija, analizom dostupne literature i kritičkom analizom sadržaja, su istraženi fenomen braunfild lokacija i različite metode urbane obnove. Istraživanje je pokazalo da je metoda urbane regeneracije predmet istraživanja mnogih autora i da uključuje obnovu braunfild lokacija koja može da izazove pozitivne efekte sa ekološkog, ekonomskog i socijalnog aspekta. Stoga je najadekvatniji metod urbane obnove ovih prostora metod urbane regeneracije i on može da ponudi najprihvatljivija rešenja obnove, čuvajući identitet ovih lokacija, čime je potvrđena prva hipoteza istraživanja. Drugi deo istraživanja se sastoji od epistemološkog i fronetičkog okvira istraživanja vođenog ka definisanju metodoloških principa regeneracije napuštenih železničkih koridora kao drugog cilja istraživanja. Naime, istraživanja u oblastima arhitekture i urbanizma se bave naukom koliko i objektom istraživanja i njegovim kontekstom pa su efikasnija kada svoju metodologiju zasnivaju na spoju 'čistog znanja' (episteme) i 'praktične mudrosti' (fronezis). Epistemološki okvir istraživanja je obuhvatio analizu teorijskih utemeljenja i aktuelnih naučnih saznanja unutar koncepta održivosti (ekološke, ekonomske i socijalne), a na osnovu strategija odabranih teorija su definisani epistemološki metodološki principi regeneracije napuštenih železničkih koridora. Fronetički okvir istraživanja je baziran na individualnoj deskripciji odabranih studija slučaja uspešne regeneracije napuštenih železničkih koridora i njihovoj komparativnoj analizi na osnovu čega su definisani fronetički metodološki principi regeneracije napuštenih železničkih koridora. Komparativnom analizom VI epistemoloških i fronetičkih metodoloških principa regeneracije je dokazano da spoj fronezis i episteme doprinosi široj postavci metodoloških principa regeneracije napuštenih železničkih koridora, čime je potvrđena druga hipoteza istraživanja. Treći deo istraživanja se odnosi na primenjeni deo istraživanja u kojem se ispituje upotrebljivost i validnost metodoloških principa regeneracije napuštenih železničkih koridora u Republici Srpskoj kao trećeg cilja istraživanja. Prvo je analizom dostupne literature i kritičkom analizom sadržaja objašnjena postojeća situacija u Republici Srpskoj koja se odnosi na identifikaciju, mapiranje, stanje i obnovu braunfild lokacija, sa posebnim osvrtom na industrijske železničke kolridore. Zatim su metodom in situ sprovedena terenska istraživanja na šest industrijskih poligona, koji se nalaze na području tri grada/opštine Republike Srpske (Banja Luka, Prijedor i Novi Grad). Analizom činjeničnog stanja urađeno je mapiranje industrijskih železničkih koridora u formi kataloških obrazaca, kao savremenog instrumenta za mapiranje braunfilda, a zatim je proverena upotrebljivost i validnost metodoloških principa regeneracije napuštenih železničkih koridora i definisane su smernice za obnovu ovih prostora. Ovim je pokazano da definisani principi predstavljaju referentne preporuke za proces planiranja obnove napuštenih železničkih koridora, čime je potvrđena treća hipoteza istraživanja. Doprinos istraživanja je dvojak jer je tema istraživanja aktuelna i sa naučnog i sa praktičnog stanovišta. Naučni doprinos istraživanja se odnosi na sintezu relevantnih znanja unutar predmetnih oblasti, njihovo upotpunjavanje novim naučnim saznanjima i razvoj teorijsko-metodološkog pristupa za formulisanje principa regeneracije napuštenih železničkih koridora. Praktični doprinos istraživanja se odnosi na mogućnost primene metodoloških principa regeneracije na konkretnim poligonima napuštenih železničkih koridora u cilju pronalaženja realnih rešenja njihove obnove, kao i adekvatnijeg razmatranja problema i potencijala napuštenih železničkih koridora u toku procesa urbanističkog i arhitektonskog planiranja i projektovanja. Na osnovu svega navedenog zaključuje se da ovo istraživanje predstavlja podlogu za dalja istraživanja koja se odnose na kreiranje strategija, koncepata i zakonskih propisa u procesu regeneracije napuštenih železničkih koridora u Republici Srpskoj na čijem prostoru je neophodno obezbediti nove propise za obnovu ovih VII lokacija. S toga, metodološki principi regeneracije napuštenih železničkih koridora, koje definiše ovo istraživanje, mogu biti osnova za definisanje novih legislativnih dokumenata. Takođe, metod koji bi pružio najkvalitetnije rezultate u praksi je usaglašavanje urbanističke planske dokumentacije sa metodološkim principima regeneracije napuštenih železničkih koridora. Istraživanje može poslužiti i kao baza za planiranje, projektovanje i implementaciju zelenih koridora, kao nezaobilaznog koncepta u savremenoj arhitektonsko-urbanističkoj praksi.

This research focuses on process of defining methodological principles for regeneration of abandoned railway corridors in the Republic of Srpska and their usage potential. Abandoned industrial railway corridors represent a special category of brownfield areas and thus require a special treatment within the urban renewal process. Primary goal of this research is to determine the most appropriate method for urban renewal of such areas. The brownfield sites phenomenon and various urban renewal methods were explored, by analyzing the available literature and by critical analysis of the content, in pursuit of the most appropriate method for urban regeneration of brownfield sites. The research has shown that the urban regeneration method was the subject of research of many authors and that it includes the brownfield renewal process that could have positive effects on the ecological, economic and social aspects of life. Therefore, the most appropriate method for urban renewal of such areas is the urban regeneration method, which can offer the most acceptable concepts for renewal while preserving the identity of a location, thus confirming the first hypothesis of the research. The second part of this research consists of the epistemic and phronetic organizational research directed towards defining methodological principles for regeneration of abandoned railway corridors, which is the second goal of this research. In fact, research in domain of architecture and urbanism explore science, as well as research objects and their contexts, and is more effective when its methodologies are based on a combination of 'pure knowledge' (episteme) and 'practical wisdom' (phronesis). Epistemic organizational research includes the analysis of the theoretical background and current scientific knowledge within the concept of sustainability (environmental, economic and social), and the epistemic methodological principles for regeneration of abandoned railway corridors were defined based on the strategies of the chosen theories. Phronetic organizational research is based on individual descriptions of particular case studies of successful abandoned railway corridors regeneration processes and their comparative analysis, and it was the basis for defining the phronetic methodological principles for regeneration of abandoned railway corridors. A comparative analysis of the epistemic and phronetic methodological regeneration principles has shown that the conjunction of the episteme and phronesis contributes to having a broader set of IX methodological principles for regeneration of abandoned railway corridors, which confirms the second hypothesis. The third part of the research refers to the applied research examining the usability and validity of the methodological principles for regeneration of abandoned railway corridors in the Republic of Srpska, which is the third goal of the research. First was given an explanation of the current situation in the Republic of Srpska regarding identification, mapping, status and renewal of brownfield locations, based on analysis of the available literature and critical content analysis, with particular emphasis placed on abandoned railway corridors. That was followed by field researches conducted with application of in situ method on six industrial polygons located in areas of three cities/municipalities in the Republic of Srpska (Banja Luka, Prijedor and Novi Grad). The industrial railway corridors where mapped by analyzing the state of facts and the mapping was done in the form of catalog cards, a modern instrument for brownfield mapping, after which the usability and validity of the methodological principles for regeneration of abandoned railway corridors where tested and guidelines for renewal of these areas were defined. This indicates that the defined principles constitute reference recommendations for process of planning of abandoned railway corridors renewal, which confirms the third hypothesis. This research has a dual impact because it explores the subject which is deemed contemporary from both scientific and practical viewpoint. The scientific impact of the research refers to the synthesis of the relevant knowledge within the subject area, its modification by new scientific information and development of the theoretical and methodological approach for formulation of principles for regeneration of abandoned railway corridors. The practical impact of the research refers to the prospect of applying the methodological regeneration principles to specific polygons of abandoned railway corridors for purpose of finding realistic solutions for their renewal, as well as to adequately contemplate problems and potentials of the abandoned railway corridors in the process of urban and architectural planning and designing. Based on everything presented above it can be concluded that this research represents a foundation for further research directed towards creating strategies, concepts and regulations for process of regeneration of abandoned railway corridors in the Republic of Srpska, for there is a necessity to provide new regulations for renewal of such locations on this territory. Therefore, the methodological principles for regeneration of abandoned railway corridors defined in this research could be used as the basis for defining new legislative documents. Also, harmonization of urban planning documentation with the methodological principles for X regeneration of abandoned railway corridors is a method that would enable achieving the best results in practice. This research can also be used as a foundation for planning, designing and implementation of green corridors, an unavoidable concept in contemporary architectural and urban practice.

Graditeljski principi ohridske vernakularne arhitekture i savremene strategije održivog projektovanja i građenja

Building principles of Ohrid vernacular architecture and contemporary strategies for sustainable design and construction.

Ovaj rad se bavi analizom graditeljskih principa primenjivanih u ohridskoj vernakularnoj arhitekturi koji su relevantni za savremenu teoriju i praksu održivog projektovanja i građenja. Termin ohridska vernakularna arhitektura se odnosi na tradicionalnu stambenu arhitekturu grada Ohrida. Predmet rada su održive strategije građenja i odabir materijala primenjeni kod ohridske vernakularne arhitekture, to jest gradske kuće orijentalnog tipa sagrađene u Ohridu od 18. do početka 20. veka. Osnovni cilj istraživanja jeste da se dokumentovano i naučno argumentovano utvrdi i objasni da ohridska tradicionalna kuća, kao regionalni predstavnik šire balkanske vernakularne arhitekture iz otomanskog perioda, poseduje inkorporirane principe i strategije savremenog održivog projektovanja i građenja. U ovom radu je prvenstveno razmatrana problematika dominantnih diskursa o održivoj, vernakularnoj i regionalnoj arhitekturi. Zatim, objašnjen je nastanak i razvoj ohridske tradicionalne kuće kao regionalni arhitektonski izraz balkanske vernakularne arhitekture sa svojim autohtonim karakteristikama. Sistematska obrada podataka u vezi sa osnovnim karakteristikama ohridske kuće izvedena je pomoću klasifikacije prema ključnim karakteristikama relevantnim za savremeno održivo projektovanje: dispozicija objekta (u odnosu parcele i urbane matrice grada), morfologija objekta, materijal, način održavanja objekta. Tipološka klasifikacija proizašla iz ovako određenih ključnih karakteristika je omogućila definisanje tri tipa ohridskih kuća: kuća organizovana oko unutrašnjeg dvorišta, visoka kuća u nizu i slobodnostojeća visoka kuća. Naredni segment rada predstavlja naučno opisivanje i objašnjenje utvrđenih održivih principa, strategija i metoda na primeru ohridske vernakularne arhitekture i njihova sistematizacija prema konceptualnom metodološkom okviru savremenog održivog diskursa. Osim razmatranja održivih strategija i metoda primenjenih na primeru ohridske vernakularne arhitekture, tokom istraživanja je izvedena i korelacija između principa, strategija i metoda održivog projektovanja i građenja i principa građenja ohridske vernakularne arhitekture. Rezultati ovakve korelacije predstavljaju obrasce na osnovu kojih je moguće ustanoviti održive metode zajedničke za oba koncepta. Konstatovano je da sva tri tipa ohridske kuće predstavljaju realni, objektivni, instinktivni i intuitivni arhitektonski odgovor prilagođavanja kuće konkretnim prirodnim i stvorenim uslovima okruženja, što je ujedno i glavni princip održive arhitekture. I pored postojećih razlika i varijacija između i unutar glavnih tipova, ohridska vernakularna arhitektura ima jedinstven i karakterističan izraz. To je rezultat onih karakteristika koje su zajedničke za svaku kuću sagrađenu na južnoj padini Gornjeg grada: kaskadno ređanje kuća na južnoj padini kako bi bile izložene insolaciji, ventilaciji i lepim vizurama, tehnika zidanja masivnog zida, tehnika izvođenja bondručne konstrukcije, optimizovanje potencijala lokacije, reupotreba materijala, inkorporiranje otpada u nove građevinske materijale, vertikalna organizacija unutrašnjeg prostora na tri glavne celine (ekonomske prostorije, zimski i letnji stan), parcijalno (sezonsko) korišćenje delova objekta, kao i multifunkcionalna namena zimske boravišne prostorije i unutrašnjeg dvorišta. Nabrojane karakteristike, koje su u duhu održivog projektovanja i građenja, kod sva tri tipa ohridske kuće su zaslužne za formiranje autentičnog i prepoznatljivog izraza ove regionalne vernakularne arhitekture.

This research analyses the building principles applied in the examples of Ohrid vernacular architecture, relevant for the contemporary theory and practice of sustainable design and construction. The term Ohrid vernacular architecture refers to the traditional secular architecture in the town of Ohrid. The subject of this research is the applied sustainable building strategies and selection of building materials, prominent in Ohird vernacular architecture i.e. urban houses of oriental type built in Ohrid from 18th to the beginning of 20th century. The primary goal of the research is to document and scientifically prove and explain that the Ohrid traditional house, as regional representative of the wider Balkan vernacular architecture from the Ottoman period, has had incorporated principles and strategies of contemporary sustainable design and construction. In this work, initially, the problematics of the dominant discourse on sustainable, vernacular and regional architecture is elaborated. Furthermore, the appearance and development of traditional Ohrid house as a regional expression of Balkan vernacular architecture is explained with all of its autochthonous characteristics. The systematic elaboration of data, related to the basic characteristics of the Ohrid house, was performed through a typological classification of the key characteristics relevant to the contemporary sustainable design: building disposition (in relation to the parcel and the urban matrix); morphology of the building, the material, and the manner of building maintenance. The typological classification deriving from the above defined key characteristics allowed for defining the following three basic types of the Ohrid house: house organized around inner courtyard or house with patio, tall house in a row and detached high house of freestanding type of house. The next segment of this work is a scientific description and elaboration of the established sustainable principles, strategies and methods in the example of the Ohrid vernacular architecture and their systematization in contrast to the conceptual methodological framework of the contemporary sustainable discourse. Apart from elaborating sustainable strategies and methods applied in the example of Ohrid vernacular architecture, in this research a correlation between the principles, methods and strategies of sustainable design and construction and the principles of constructing Ohrid vernacular architecture was established. The results of this correlation are the patterns on the basis of which it becomes possible to identify sustainable methods conjoint for the both concepts. It has been ascertained that all of the three Ohrid house types represent real, objective, instinctive and intuitive architectonic answer to adaptation of the house to its specific natural and artificial conditions of the surroundings, which in essence, is the main principle of sustainable architecture. And despite of the existing differences and variations between and within the main types, the Ohrid vernacular architecture has a unique and characteristic expression. This is a result of the mutual characteristics of all houses built on the southern hills of the Upper Town: cascade positioning of the houses on the southern hill, thus all of the houses would experience insolation, ventilation and beautiful views; the technique of constructing the bondruk construction system; optimizing the location potential, reuse of the building material, incorporating the waste into new building material, vertical organization of the inner space into three main partitions (utility rooms, summer and winter apartment), partial (seasonal) use of different house parts, as well as multifunctional use of the winter dwelling rooms and the inner courtyard. The above-listed characteristics, in line with sustainable design and construction, represented within the three types of Ohrid house, are responsible for creating authentic and recognizable expression of this type of regional vernacular architecture.

Revitalizacija centara u selima brdsko-planinskih područja istočne Srbije

Revitalization of the village centres in mountain areas of Eastern Serbia

Područja poput brdsko - planinskog istoka Srbije su, u uslovima radikalnih izmena društvenih koncepcija tokom protekla dva veka, doživljavala česte razvojne diskontinuitete, u logici postupanja i dešavanja u prostoru, odnosno u formiranju kulture oblikovanja životne sredine. Motivi za istraživanje mogućnosti revitalizacije centara u selima i specifičnim ruralnim područjima, nalaze se u pokušaju pronalaženja ispravnog razvojnog koda. Isti bi uključivao, sa jedne strane, njihove postojeće prirodne i stvorene resurse i potencijale, a sa druge strane, matricu ispravnog prostornog intervenisanja u njima. Istraživanje predstavlja ispitivanje mogućnosti očuvanja nasleđenih ambijentalnih vrednosti i tradicionalnih pojavnosti i običaja u seoskim sredinama, kroz uvažavanje i pravilno usmeravanje upliva savremenih urbanističkih, socioloških, ekonomskih, demografskih i drugih fenomena, potreba i pojava u društvu. U vidu predmeta – modela istraživanja, tretirano je osam seoskih naselja u istočnoj Srbiji, od kojih je opsežna analiza izvršena na jednom od njih - primarnom, dok su preostala naselja kao sekundarni modeli, tretirani sa osnovnim karakteristikama i potencijalima u komparativnom postupku i svođenju relevantnih rezultata. Primarni model, analiziran je kao reprezentativan predstavnik istovremeno tipičnog i u mnogim aspektima posebnog naselja. Društveno – ekonomske i prostorne uslovnosti, predstavljale su kontekst za analizu prostornih promena, kroz niz definisanih vremenskih perioda od agrarnog, preko zanatskog do industijskog društva i današnjeg vremena tranzicije. Uočene su pojavnosti u stambenoj, a posebno javnoj arhitekturi centara, kao i njihov položaj u širem kontekstu, odnosno u svetlu formiranja V kvalitetnih turističkih klastera. Isti bi se osmišljavali na osnovama postojećih prirodnih i antropogenih resursa i potencijala u okruženju, ali i na bazi predpostavke novog hijerarhijskog umrežavanja naselja, sa novim centrima u ruralnim područjima, nezavisno od postojećih administrativnih podela i nelogičnih teritorijalnih pripadnosti. Kao i za druga područja i naselja u njima, i za oblast brdsko - planinskog istoka Srbije pa i same centre u selima, postoje neaktivirani programi adekvatnog delovanja, koji bi u većoj meri doprineli bržem izlasku iz stagnacije i krize i ublažavanju dugogodišnje depopulacije i deagrarizacije. U meri ispravnosti početnih hipoteza, odnosno pozitivno ocenjenih postavljenih ciljeva istraživanja, stvoriće se teoretski okviri za predlaganje principa pravilnog pristupanja budućem razvoju i delovanju u prostornom planiranju i modelovanju konkretnih osetljivih ruralnih prostora. Osmišljenim stručnim reagovanjem u brdsko – planinskim prostorima Istočne Srbije, a posebno dobro prepoznatim i odabranim centralnim funkcionalnim tačkama u mrežama naselja, postigla bi se održiva revitalizacija opustošenih i dehumanizovanih naselja. Posledično tome, aktivirali bi se do sad neiskorišćeni prirodni i stvoreni resursi, u gravitacionim područjima oko centara, na osnovama osmišljenih organizovanih programa, čime bi se pojavila prilika za savremen i održiv razvoj ruralnih sredina i naselja u njima.

Due to radical shifts of society concepts during the last two centuries, areas such as the mountain region of Eastern Serbia have frequently experienced developmental discontinuity from the aspect of logic of spatial action and events, i.e. the formation of the culture of environment shaping. The motivation for research into the possibility of revitalization of centres in villages and specific rural areas can be found in the attempts at identifying the correct development code. The said code would include, on one hand, their existing natural and artificial resources, and on the other hand, the matrix of correct spatial intervention. This research represents the examination of the possibility for preservation of inherited ambient values and traditional manifestations of customs in rural communities through respect and correct channelling of the influences of contemporary urban, sociological, economic, demographic and other phenomena, needs, and occurrences in the society. Within the scope of this paper- research model, we have reviewed eight rural settlements in Eastern Serbia, with a comprehensive analysis of one of them – the primary settlement, while the remaining ones were treated as secondary models, and their basic characteristics and potentials were used for comparison purposes, as well as for the purposes of calculating relevant results. The primary model was analysed as a characteristic representative of the both typical and by many aspects specific settlement. The social, economic and spatial circumstances provided a context for the analysis of spatial changes during a sequence of defined historical periods, from the agrarian, through craft-oriented, to industrial society and the current transition era. We have highlighted the characteristic phenomena in the architecture of centres as apartment buildings, and especially as public facilities, as well as their position in the wider context, i.e. in the light of formation of top-quality tourism clusters. VII They would be based on the existing natural and anthropogenic resources and potentials in the community, as well as on the new supposed hierarchical settlement network, with new centres in rural areas, independent of the existing administrative organization and illogical territorial affiliations. As in the case of other areas and settlements situated in them, inactive adequate action programmes focusing on the mountain region of Eastern Serbia, and the villages centres themselves, do exist, and they would be able to contribute to a faster exit from stagnation and crisis, as well as to the alleviation of long-standing depopulation and deagrarization. The theoretical framework for proposal of principles of appropriate approach to future development and action in spatial planning and modelling of specific sensitive rural spaces will be developed in line with the degree of credibility of the starting hypotheses, i.e. the positively assessed established research objectives. Well-formulated professional action in mountain regions of eastern Serbia, especially in the form of properly identified and selected central functional points in settlement networks, would accomplish sustainable revitalization of deteriorated and depopulated settlements. Consequently, we would witness the activation of untapped natural and artificial resources in the gravitation zones around centres, based on designed organized programmes, which would, in turn, provide an opportunity for modern and sustainable development of rural areas and settlements located in them.

Modelovanje ponašanja arhitektonskih objekata usled potresa od miniranja na površinskim kopovima

Modelling of response of architectural objects under the impact of blast induced vibrations in open pits

U ovoj disertaciji su izučavani pomeranje tla i natpritisak vazdušnog udara koji su prouzrokovani miniranjem, kao i njihovi uticaji na okolne objekte (kuće, domaćinstva), u površinskim kopovima krečnjačkog kamenog agregata. Krečnjak je odabran kao reprezentativna stena za ispitivanje vibracija tla, budući da je to najrasprostranjeniji tip stene u Srbiji i da se najčešće koristi u građevinske svrhe. Takođe, na krečnjaku je urađeno mnogo eksperimentalnih istraživanja potresa prouzrokovanih miniranjem. Prilikom izvođenja redovnih radova na miniranju u kamenolomima krečnjaka merene su brzine oscilovanja tla u blizini okolnih objekata. Uticaji potresa izazavanih miniranjem, u skladu sa postojećom zakonskom regulativom i inženjerskom praksom, procenjeni su korišćenjem konvencionalnih prediktora. Tačnost (pouzdanost) predviđanja korišćenjem konvencionalnih prediktora procenjena je u odnosu na zabeleženu maksimalnu brzinu oscilovanja tla. Kao rezultat istraživanja predložen je novi model za procenu uticaja korišćenjem veštačkih neuronskih mreža sa tri glavne ulazne jedinice (ukupno eksplozivno punjenje, maksimalno punjenje po intervalu usporenja paljenja eksploziva i rastojanje od mesta miniranja do mernog mesta), sa jednim skrivenim slojem i jednim izlazom (maksimalnom brzinom oscilovanja tla). Uticaj na postojeće objekte procenjen je poređenjem maksimalnih brzina oscilovanja sa vrednostima definisanim postojećim vibracionim standardima. Radi detaljnije procene stvarnih uticaja potresa izazvanih miniranjem na okolne kuće izvršena je numerička analiza naprezanja i deformacija u elementima konstrukcije ovih objekata. Ovaj postupak predstavlja nestandardnu metodu u analizi uticaja od miniranja na arhitektonske objekte. Ponašanje okolnih objekata pod dejstvom potresa od miniranja modelovano je metodom konačnih elemenata korišćenjem akademskih i komercijalnih softverskih paketa. Registrovani vremenski zapisi iskorišćeni su za direktnu dinamičku analizu objekata u okolini mesta miniranja. Rezultati dobijeni ovim postupkom pokazuju koji su elementi najopterećeniji i na kojim mestima se mogu očekivati pojave prvih oštećenja. Ta mesta, kao mesta pojave prvih potencijalnih oštećenja, moraju biti predmet posebne pažnje tokom izvođenja miniranja. Rezultati analize okolnih objekata pokazali su da su naprezanja i deformacije od izvedenih miniranja znatno manja od dozvoljenih, što je i očekivano za miniranja izvedena prema važećim standardima. Sa ciljem da se utvrdi uticaj potresa od miniranja na tipske arhitektonske objekte izvršena je analiza nekoliko karakterističnih tipova zidanih i armiranobetonskih objekata korišćenjem registrovanih vremenskih zapisa. Rezultati su pokazali da su naprezanja i deformacije analiziranih tipova objekata, za uticaje registrovane na mernim mestima, manji od dozvoljenih. Dodatnom analizom utvrđena su rastojanja i količine eksploziva koji mogu da izazovu oštećenja. Na taj način, primenom ovog postupka, moguće je utvrditi bezbedna rastojanja od mesta miniranja, a za različite tipove arhitektonskih objekata.

In the present dissertation analyses of the ground motion and air-blast overpressure induced by blasting, as well as their effects on neighbouring buildings (houses, households), in limestone quarries is given. Limestone is chosen as a representative rock unit for investigating the ground vibration because it is the most common rock type in Serbian quarries, and limestone is mostly used rock type for civil engineering purposes. Moreover, there have been many experimental investigations carried out on blast-induced vibrations in limestone. Peak particle velocity near neighbouring structures was measured during ordinary blasting operations in limestone quarries. The effects of blast-induced ground motion were evaluated by conventional predictors, in accordance with legal regulations and engineering practice. Their predictive power was estimated in relation to peak particle velocity. A new artificial neural network model for the prediction of blast impact on building was introduced with three input units (total charge, maximum charge per delay and distance from explosive charge to monitoring point), with one hidden layer and one output unit (peak particle velocity). Effects on existing architectural buildings were estimated by comparing peak particle velocities with values defined by existing vibration standards. In order to more precisely evaluate real effects blast-induced ground motion on neighbouring buildings, a numerical stress – strain analysis of structural elements was carried out. This procedure is a non-standard method in analysis of the impact of blasting on surrounding objects. Surrounding buildings were modelled with finite element method using academic and commercial software packages. Measured time recordings were used for the direct dynamics analysis. The obtained results indicate which elements are the most loaded and on which points damages can be expected to occur first. The results of calculations show that blasting performed in accordance with positive vibration standards cause far less stresses and strains than allowed thus avoiding damages on buildings. In order to determine the effects of blast-induced ground motion on type architectural objects, an analysis was performed on several characteristic types of brick and reinforced concrete buildings using measured time recordings. The results show that stresses and strains of the analysed types of objects are lesser than allowed for impacts registered on the measuring points. Distances and explosive quantities, that do not exceed allowed stresses of the analysed object, were calculated using conventional predictors and the given procedure. In that way, by applying this non-standard method, it is possible to determine safe distances from blasting points for chosen authoritative criteria, and for different types of architectural buildings.

Arhitektonski model kvir prostora: studija slučaja Beograda

Architectural model of queer space: case study of Belgrade

U ovom radu se ispituje arhitektonski model, kao niz pravilnosti u prostornim odnosima po kojima se oblikuje arhitektonska struktura, koji služi da ograniči LGBTK (lezbejska, gej, biseksualna, transrodna i kvir) mesta i odvoji ih od, i istovremeno spoji ih sa heteronormativnim okruženjem u Beogradu. Istraživanje se prvenstveno odnosi na poslednjih dvadest godina, od kada je u Beogradu počela normalizacija kvir prostora, sa pojavljivanjem prvih mesta koja su javno samopromovisana kao LGBTK mesta. Arhitektonska podela, koja odvajaja/spaja ova mesta sa okruženjem, istovremeno služi da oblikuje ukupni kvir prostor grada kao prostor podele. Heteronormativnost se u ovom radu posmatra kao poredak koji prisilno održava binarnu podelu među stanovnicima na samo dve normalne grupe, strejt muškarce i strejt žene, od kojih svaka u jednoznačnoj međuzavisnosnosti održava svoj pol, rod, seksualnu orijentaciju, praksu i društvenu ulogu, nasuprot drugoj grupi. S druge strane, pojam kvir se koristi da bi objedinio sve identitete koji izmiču heteronormativnosti. Kvir prostor je prostor čija upotreba ne podleže obavezno i na svakom svom mestu heteronormativnosti, već su mogućnosti za oblikovanje identiteta u njemu brojne i različite, a zbog heteronormativne opresije je podeljen na oblasti pritiska i oblasti slobode. Kvir tela su ona koja u svojoj praksi prelaze tako nastalu granicu u gradu, za razliku od tela koja ostaju i opstaju isključivo u heteronormativnom polju. Cilj je da se ispita uloga arhitekture, istovremeno i kao discipline i kao izgrađene ili simboličke prostorne strukture, u oblikovanju kvir prostora u početku procesa normalizacije LGBTK identiteta u Beogradu. Gradski kvir prostor se oblikuje kroz samoorganizovanje i sasvim je ignorisan od lokalne arhitektonske discipline i njenih institucija. Zbog toga je istraživanje VI moralo krenuti od prostornog života i prakse stanovnika, a ne od institucionalnih projektantskih i planerskih dokumenata i aktivnosti. Pažnja je najviše usmerena na gej i lezbejske prakse, predstave i živote, jer su ove grupe najvidljivije kao nosioci oslobađanja. Najširi teorijski okvir koji prostorne prakse tela i življene prostore objedinjuje sa arhitekturom pronađen je u Lefevrovoj (Lefebvre) prostornoj dijalektici, prema kojoj je proizvodnja društvenog prostora zasnovana na trijadi prostorne prakse kao percipiranog, reprezentacija prostora kao zamišljenog i prostora reprezentacije kao življenog prostora. Novim čitanjem Lefevrove dijalektike proizvodnje prostora iz ugla kvir teorije, nudi se metodološki okvir kojim je moguće povezati prostorno-arhitektonske modele koji nastaju u popularnom i stručnom govoru o i oko kvir osoba kroz upotrebu arhitektonskih metafora plakara, sopstvene sobe, četiri zida i periferije, sa prostorno-arhitektonskim modelima u prostornoj praksi i u strukturi na kvir mestima i oko kvir mesta u materijalnom prostoru grada. Najpre se ispituje percipirani kvir prostor kao prostorna praksa strukturno uslovljenih kontakata kvir tela i sa kvir telima u gradu, kroz ograničenja u kretanju, pogledu i drugim čulnim opažajima. Prvo se analizira arhitektura kao instrumentu za opažanje, po ugledu na koncept naprave za uramljivanje (framing device) Beatriz Kolomine (Colomina 1992). Potom se analizira arhitektura kao instrument za orijentisanje, po ugledu na fenomenološki koncept naprave za orijentisanje (orientation device) Sare Ahmed (Ahmed 2006a). Na osnovu načina na koji izgrađena struktura služi da sakrije i dezorijentiše kvir telo u gradu na početku procesa normalizacije, pokazuje se da percipirani kvir prostor nastaje asimetričnom podelom na heteronormativno polje i kvir mesta, kao prostorna praksa kojom se prostor krivi oko kvir tela i mesta, zajedno sa pravcima kretanja i percepcije, i praksa kojom se otežava istovremeno određivanje položaja i orijentacije kvir tela u arhitektonskoj strukturi grada. Potom se analizira reprezentacija kvir prostora koja nastaje u govoru kroz upotrebu arhitektonskih metafora plakara, sopstvene sobe, četiri zida i periferije. Složeno značenje ovih metafora i njegova veza sa situacijom LGBTK VII osoba u prostoru se analizira na osnovu dve grupe lingvističkih teorija. Prema grupi teorija poređenja je sličnost prostornih odnosa u metafori i društvenih odnosa kvir osoba ključna za prenošenje značenja. Prema grupi teorija interakcije i govornog čina, upravo je razlika između ta dva odnosa ključna. Na osnovu ova dva pristupa vidimo kako jedna ista prostorna struktura može poslužiti istovremeno za izopštavanje i uključivanje LGBTK osoba u društvo. Arhitektonska struktura koja se pojavljuje kao slika u kvir metaforama, kao i kasnije arhitektonska struktura u materijalnom prostoru grada na i oko kvir mesta će biti analirana na nivou prostornog modela po ugledu na metod koji su koristili Hilijer i Hanson (Hillier and Hanson 1984). Modeli će biti oblikovani apstrahovanjem arhitektonske strukture na osnovu restrikcija u kretanju do ćelijskog nivoa, kao i u odnosu na način povezivanja među ćelijama. Ovako oblikovani modeli otkrivaju da je telo u kvir metaforama uvek smešteno iza granice spolja/unutra. Pored toga, oni pokazuju da je moguće posmatrati ove metafore u sinergiji, jer se svaka od njih odnosi na po jedan hijerarhijski nivo na skali arhitektonske razmere, pa svaka uključuje i podrazumeva narednu. Zbog toga je moguće preklopiti njihove prostorne modele, kako bi se dobio sintezni model kvir prostora koji nastaje u govoru. Ovako formirani sintezni model ukazuje na kvir mesto kao na ono koje je višestruko odvojeno granicama spolja/unutra iz heteronormativnog javnog gradskog prostora. Izdvajanje kvir tela je takvo da se ono nalazi istovremeno u unutar centra i na periferiji. Zbog toga je ovaj model nazvan modelom unutrašnje periferizacije. U periodu o kome ovde govorimo pojavljuje se i smenjuje na desetine različitih LGBTK mesta u gradu. U analizi življenog kvir prostora stanovnika u Beogradu najpre će biti formirana tipologija kvir mesta u odnosu na kriterijume na osnovu kojih njihova arhitektonika učestvuje u oblikovanju percipiranog i reprezentovanog kvir prostora, kao i u odnosu na njihovu namenu i ulogu u aktivnostima stanovnika. Na osnovu ovako oblikovane tipologije biće prikazan razvoj LGBTK mesta u vremenskoj perspektivi u poslednjih dvadesetak godina, kao i prema njihovoj dispoziciji u gradu. Za istorijat LGBTK mesta koristiće se različiti pisani, arhivski i elektronski izvori, kao i 24 polustrukturisana VIII intervjua sa organizatorima i posetiocima ovih mesta, obavljena u periodu između 2010. i 2016. godine. Pored intervjua korišćen je i antropološki metod direktnog posmatranja i etnografije koji je primenjivan u poslednjih dvadeset godina, na velikom broju opisanih mesta. Isti metod svođenja arhitektonske strukture na model, metod koji je korišćen da bi se analizirala strukura prikazana u metaforama, biće primenjen i ovde kako bi se modelovala pojedinačna LGBTK mesta u prostoru grada. Na taj način je omogućeno međusobno poređenje prostornih modela na ovim namenski i arhitektonski veoma raznorodnim lokacijama. Tako je takođe moguće porediti njihove modele sa modelom unutrašnje periferizacije. Odavde je zaključeno da se model unutrašnje periferizacije sa manjim odstupanjima u celom ovom periodu uporno ponavlja u strukturi LGBTK mesta. Ponavljanje modela unutrašnje periferizacije na kvir mestima moguće je tumačiti na dva načina. Ako ga posmatramo kao primenu reprezentacije kvir prostora oblikovane u govoru, onda možemo zaključiti da ovaj model dosledno ponavlja društvene odnose integrisanja kroz izolovanje i otkrivanja kroz skrivanje koji je imanentan kvir telima. Međutim, proširujući teoriju performativnosti Džudit Batler (Judith Butler) na prostorne fenomene, možemo da posmatramo kako ovo citatno i učestalo ponavljanje unutrašnje periferizacije, koje kreće iz govora i prelazi u gradski prostor, pa se nastavlja dalje od mesta do mesta, proizvodi LGBTK identitete. U uočenoj promeni arhitektonskog modela unutrašnje periferizacije na mestima povremenih žurki, kao i na prijateljskim mestima možemo prepoznati lagano klizanje ka otvorenosti u načinu obrazovanja lokalnih LGBTK identiteta. Svi ovi zaključci govore o razvoju kvir prostora u Beogradu kao samoorganizovanoj praksi. Imajući to u vidu, kao i iskustva velikih gradova na Zapadu, gde je normalizacija kvir prostora daleko uznapredovala i delimično institucionalizovana, predlaže se i dodatno istraživanje i upoznavanje potreba i mogućnosti u lokalnim uslovima, kako bi se u okviru lokalne arhitektonske discipline moglo započeti planiranje i projektovanje za LGBTK zajednice i time kreirao slobodniji grad primereniji svojim stanovnicima. IX

In this paper we examine an architectural model, as a system of regularity in spatial relations by which is formed an architectural structure, which serves to delimit the LGBTQ (Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender and Queer) places and separate them from, and at the same time to connect them with heteronormative environment in Belgrade. The research is primarily related to the last twenty years, since the beginning of normalization of queer space of Belgrade, with the appearance of the first places that are openly LGBTQ. Architectural division, which connects/disconnects these places with the environment, serves simultaneously to shape the queer space of the city as a whole as a space of division. Heteronormativity in this paper is seen as an order which oppressively maintains binary division among the inhabitants into two normal groups, straight men and straight women, each of which keeps its sex, gender, sexual orientation, practice and social role in an unambiguous interdependence, as opposed to the other group. On the other hand, the notion of queer is used to bring together all the identities which escape heteronormativity. Queer space is a space whose use is not always and at each of its places heteronormative. The opportunities for the creation of identity in this space are numerous and varied. Because of heteronormative oppression queer space is divided into areas of pressure and the areas of freedom. Queer bodies are those which in their practice cross the border which is produced in this way in the city, as opposed to the bodies that remain and survive in a heteronormative field only. The aim is to examine the role of architecture, both as a discipline and as built or symbolic spatial structure, in the creation of queer space at the beginning of the process of normalization of LGBTQ identities in Belgrade. Queer space of the city is formed by self-organization and it is completely ignored by local architectural discipline and its institutions. Therefore, this research should start from the spatial life and practices of XI the population, rather than from institutional designing and planning documents and activities. The attention was primarily focused on the gay and lesbian practices, performances/representations and lives, because these groups are the most visible in liberation. The widest theoretical framework, which combines spatial practices of the body and lived spaces with the architecture, is found in Lefebvre’s spatial dialectics, according to which the production of social space is based on the triad of spatial practice as perceived, representations of space as conceived and spaces of representation as lived space. The new reading of Lefebvre dialectic of production space from the perspective of queer theory, offers the methodological framework which can relate spatial architectural models, which appear in the popular and professional discourse on and about queer people through the use of architectural metaphors of the closet, the room of one’s own, the four walls and the periphery, to the spatial and architectural models in the spatial practices and in the structure in and around the queer places in the material space of the city. The perceived queer space is examined as a spatial practice of structurally conditioned contacts of queer bodies and with queer bodies in the city, through restrictions in movement, sight and other sensory perceptions. First, the architecture is analyzed as an instrument of perception, following the concept of framing device by Beatriz Colomina (1992). Then we analyze the architecture as an instrument of orientation, following the phenomenological concept of orientation devices by Sara Ahmed (2006a). Based on the way the built structure serves to hide and disorient queer body in the city at the beginning of the normalization process, it is shown that the perceived queer space is generated by asymmetric division into heteronormative field and queer places, as a spatial practice which curves space around queer bodies and places, together with the lines of movement and perception, and also practice which makes it difficult to simultaneously determine the position and orientation of queer bodies in the architectural structure of the city. Afterwards, we analyze the representation of queer space that appears in the speech through the use of architectural metaphors of the closet, the room of one’s own, the four walls and the periphery. Complex meaning of these metaphors and its connection to the XII LGBTQ situation in space are analyzed based on two groups of linguistic theories. According to the group of comparison theories the similarity of spatial relations in metaphor and social relations of queers is the key to the transfer of meaning. According to the group of theories of interaction and speech act, it is the difference between these two relations that is the key. Based on these two approaches, we see how one and the same spatial structure can be used simultaneously for exclusion and inclusion of LGBTQ people in the society. The architectural structure that appears as an image in queer metaphors, and later architectural structure in the material space of the city in and around queer places, will be analyzed by spatial model based on the method used by Hillier and Hanson (1984). The models will be designed by abstracting architectural structures to the level of cells, based on restrictions in the movement and in relation to the way of connection between cells. The models formed in this way reveal that the body in queer metaphors is always located behind the outside/inside border. In addition, they show that it is possible to observe these metaphors in synergy, as each of them relates to one hierarchical level of architectural scale, and each includes and implicates the following one. It is therefore possible to overlay their spatial models, in order to create a synthesis model of queer space that emerges in the speech. The synthesis model indicates a queer place as the one that is separated from heteronormative public urban space by multiple outside/inside borders. Segregation of queer bodies is such that the body is simultaneously inside the center and in the periphery. That is why this model is labeled a model of inward peripherization. In the period considered in this paper dozens of various LGBTQ places appear and succeed one another in the city. In the analysis of lived queer space in Belgrade will be formed typology of queer places in relation to the criteria by which their architectonics participate in the shaping of perceived and represented queer space, and in relation to their use and role in the activities of the inhabitants. Based on this typology, the development of LGBTQ places in the last twenty years will be shown in time perspective, and according to their disposition in the city. The history of LGBTQ places will be supported with various written, archival and electronic sources, as well as with XIII 24 semi-structured interviews with the organizers and visitors of the places, carried out between 2010 and 2016. In addition to the interviews, an anthropological method of direct observation and ethnography was used in the last twenty years in most of the described places. The same method of reducing the architectural structure to the model, method which was used to analyze the structure in metaphors, will be applied here too, in order to model LGBTQ places in the city. In this way it is possible mutual comparison of spatial models in functionally and architecturally very diverse locations. It is also possible to compare their models with the model of inward peripherization. It is concluded that the model of inward peripherization is persistently repeated in the structure of LGBTQ places, only with small deviations throughout this period. Repeating of the model of inward peripherization in the queer places can be interpreted in two ways. If we look at it as an application of representations of queer space designed in a speech, then we can conclude that this model consistently repeats social relations of integration through isolation and disclosure through closure, which is immanent to queer bodies. Nevertheless, by extending Judith Butler’s theory of performativity to spatial phenomena, we can observe how this citation and iteration of the inward peripherization, which moves from the speech to urban space, and continues on from place to place, produce LGBTQ identities. By the noted change in the architectural model of the inward peripherization in places of occasional parties, as well as in friendly places, gently sliding towards openness in the way of shaping of local LGBTQ identities can be recognized. All these conclusions describe the development of queer space in Belgrade as a self- organized practice. Bearing this in mind, as well as taking into account the experiences of large cities in the West, where the normalization of queer space is much more advanced and partly institutionalized, further research and learning needs and opportunities in local circumstances is proposed, in order to begin planning and designing for LGBTQ communities within the local architectural discipline and thus to create a more liberal city, more appropriate to its inhabitants. XIV

Savremeni prostori heterotopija u arhitekturi

Contemporary spaces of heterotopians in architecture.

Inicijalna namera ovog rada je detektovanje prostornih fenomena, a potom njihova inkorporacija u teorijske postulate Mišela Fukoa (Michel Foucault) o „drugim prostorima“ ili heterotopijama. U tom cilju potrebno je dati prikaz dominatnih tendencija prisutnih u urbanom pejzažu. Trenutni arhitektonski i urbani prostor je, pretpostavlja se, „distanciran“ od moderne i postmoderne paradigme, usled čega ga je teško pojasniti i kategorisati. Pored toga, iako opšti aktuelni društveni i kulturni ambijent odaje utisak nepostojanja prostora za produkciju nečeg novog i autentičnog, sveprisutniji su fenomeni koji tu pretpostavku negiraju. Zapravo karakteristična fragmentacija, nedefinisanost, neuravnoteženost današnjih okolnosti u društvenom i prostornom kontekstu sugerišu i na odbacivanje stereotipnih formi. Sve prisutniju su prostorni asamblaži, koji su ad hok rešenja, ili pastiši u vidu novih nadograđivanih, implementiranih struktura ili formi u urbanom pejzažu. U takvom ambijentu koncept tradicionalne urbane celine biva narušen, tako da ono što definiše celovitost u vidu prisustva kontinuiteta i u vidu izvesne svesti o postojanosti i trajanju biva potisnuto. Diskontinuitet, kako vremenski, tako i prostorni, negira istorijsku hijerarhiju događaja, tako da dolazi do narušavanja simboličke slike i prostornog identiteta grada. Takođe, u radu će se naparviti osvrt na utopijsko i distopijsko promišljanje i projektnu praksu, u cilju detektovanja nove „topije“ ili novog toposa, kao neminovnog „utopijskog nasleđa“. Aktuelnost teorije Mišela Fukoa o hoterotopijama je prepoznata kao koncept deteritorijalizacije ili prostornoh izmeštanja, kao i kao koncept pozicije između realnosti i fikcije. U radu je kroz teorije o „drugosti'“pojašnjena sama konceptualizacija i principi nastanaka i svojstava „novih-starih“ fenomena ili heterotopija. Naime, ove prostorne fenomene definiše novi set odnosa koji je i uslovljen uticajem opšteg kulturno- društvenog ambijenta. Stoga, nije isključivo reč o autonomnim i izolovanim heterotpskim strukturama, već se mora uzeti u obzir i njihova adaptibilnost i kreiranje nekih novih „hibridnih“ formi, „trećih mesta“, ili „prostora između“ za koje se može pretpostaviti da su sve prisutniji u arhitektonskoj i urbanističkoj teoriji. Budući, da je hipoteza zasnovana na pretpostavci o promeljivom identitetu, lokalitetu i značenju heterotopija kao i na pretpostavci da neke strukture koje se temelje na konceptu identiteta, jesu i nisu heterotopije, analizirani su aspekti koji definišu identitet toposa, potom i heterotoposa. Heterotopije svedoče o pomerenim granicama kada je reč o arhitektonskoj i urbanističkoj praksi. Može se pretpostaviti da današnje socio-kulturne okolnosti ukazuju na inferirnost stanovnika grada i njegovu potrebu za traganjem skloništa, nekim vidom izolacije, azila, pribežišta, dok je na drugoj srani reč o traganju za prostornim senzacijama. I u jednom i drugom slučaju pretpostavlja se da je reč o heterotopijama ili dva oprečna prostorna fenomena koji će u radu biti analizirani.

The initial intention of this work is detecting spatial phenomena, then their incorporation in theoretical postulates of Michel Foucault about ''other spaces'' or heterotopias. Due to that goal there is a need to give a display of dominant tendencies present in urban landscapes. Current architectural and urban space is, it is presumed, ''distant'' from modern and postmodern paradigm, due to which is hard to explain and categorize it. Nevertheless, although general actual social and cultural environment reveals the impression of nonexistence of space for production of something new and authentic, all-present are phenomena which negates that presumption. Actually the characteristic fragmentation, undefined, imbalance of today circumstances in social and spatial context suggest also rejecting of stereotypical forms. More present are spatial assemblages which are ad hoc solutions or pastiches in form of new upgraded, implemented structures or forms in urban landscape. In that environment the concept of traditional urban whole is disrupted, thus that which defines wholeness in form of presence of continuity and in form of certain consciousness about the existence and duration is rejected. Discontinuity, like temporal, thus spatial negates historical hierarchy of events, so it comes to violation of symbolical picture and spatial identity of the city. Also, in this work it will be made a review on utopian and dystopian reflection and project praxis, in order to detect the new ''thopia'' or new topos, as unavoidable ''uthopical heritage''. Actuality of Michel Foucault’s theory about heterotopias is recognized as the concept of deterritorization and spatial relocation, as well as concept of the position between reality and fiction. In this work through the theories of ''otherness'' is explained the conceptualization and principles of occurrence and properties ''new-old'' phenomena and heterotopias. Namely, this spatial phenomena are defined by new set of relations which is conditioned by the influence of the general cultural and social environment. Therefore, it is not the issue exclusively about autonomous and isolated heterotopic structures, but there is a need to take into consideration their adaptability and creating some new ''hybrid'' forms, ''third places'', or the spaces ''in-between'' which are presumed to be more and more present in architectural and urban theory. Being, that hypothesis is based on presumption of mutable identity, location and meaning of heterotopias, likewise on presumption of structures which are based on the concept of identity, are and are not heterotopias, aspects which define identity of topos are analyzed, then also heterotopos. Heterotopias testify about moved borders when there is a word about architectural and urban praxis. It can be presumed that today social and cultural circumstances show inferiority of the citizens and their need for shelter search, some kind of isolation, asylum, refuge, while on the other side there is a word about search of spatial sensations. In both cases, it is presumed that there is a word about heterotopias or about two contrary spatial phenomena which are to be analyzed.

Arhitektura Šar planinskih sela sa posebnim osvrtom na stvaralaštvo sredačkih zidara

Architecture of Šara mountain villages with a particular view on the entrepreneurship of Sredačka district masons

Šarplaninska sela bogata su kulturno-istorijskim spomenicima iz skoro svih perioda ljudske civilizacije. Oni su rasuti po najprivlačnijim prirodnim ambijentima ove planine, ali i u kompleksima stare arhitekture u urbanim i ruralnim celinama spomeničkog karaktera. Prizren je prava riznica kulturnog nasleđa; to je „grad-muzej“, biser stare arhitekture. Prizrenu se, u mnogo čemu, pridružuje Tetovo, na drugoj strani Šar-planine. Ali, dok se u arhitekturi gradskog urbanog tkiva oseća uticaj orijentalne arhitekture, dotle su šarplaninska sela uspela da sačuvaju i osobenosti izvorne, autentične arhitekture srpskog naroda koji od davnina živi na ovoj našoj planini. Šar-planina je zato pravi arhitektonski i etnološki park, koji do današnjih dana svedoči o istorijskom razvoju i trajanju ljudskog života na njoj. U tom arhitektonsko-etnološkom parku sreću se izvorni arhitektonski oblici, koji su zbog udaljenosti sela u dalekom, visokoplaninskom prostoru, stvoreni od lokalnog materijala i koji su oblikovani na najbolji način u datim klimatskim i socijalnim uslovima, ali uvek skladno, prepoznatljivo i sa nenadmašnom pečalbarskom veštinom sredačkih zidara. Zato kompleksi sa starim seoskim kućama, zajedno sa prirodnim ambijentom u kome se nalaze, deluju nestvarno, poput „malog grada“, prenesenog i utkanog u njih pečalbarskom veštinom zidara koji su gradili kuće u svojim selima, pa arbanaške kule, od Prizrena, preko Rumunije i sve do američkih zemalja. Narodno neimarstvo u selima Šar-planine dostiže svoj vrhunac na razmeđu između XIX i XX veka. To se posebno vidi na stambenim objektima iz tog perioda koji poseduju izuzetnu obradu arhitektonske konstrukcije i autohtonost arhitektonskog oblika. Značajna je društveno-istorijska pojava pečalbarenja majstora‒zidara, koja je na indirektan način uslovila i pojavu ovako jedinstvene arhitekture. Prema tome, može se zaključiti da je arhitektura u selima Šar-planine rezultat autohtonih karakteristika sredine u kojoj je nastala, ali i elemenata koji su rezultat pečalbarskih kretanja njenih vrsnih zidara. Verujem da će ovaj rad skrenuti pažnju naše naučne i stručne javnosti na ovaj deo arhitektonskog nasleđa, te da će doprineti boljem sagledavanju arhitekture ovog, pomalo zaboravljenog područja i naći svoju primenu u daljim arhitektonskim istraživanjima.

The villages of Šar Mountain are characterised by abundant cultural-historical monuments from different periods of human civilisation. The heritage that is widely spread over the most attractive natural landscapes also is noticeable in the form of the complexes of old town or village architecture with monumental character. Prizren is a real treasury of cultural heritage; it is the "town-museum", and the pearl of traditional architecture. In many aspects, Tetovo, from the other side of Šar Mountain, joins Prizren. While oriental influence is noticeable in the architecture of urban tissue, the villages on Šar mountain, on the other hand, contain preserved authentic architecture of Serbian population that it inhabiting this area since olden times. Šar mountain is hence genuine architectural and ethnological park that witnesses on historical development and life continuum. In this architectural-ethnological park, original architectural forms may be found. Due to large distances and high mountain space, the forms, made of locally available materials and with high skills of the masons of Sredačka župa, are shaped according to climatic and social conditions, in all cases with the right measure and recognizable character. From these reasons, old houses' complexes, together with natural landscape in which they are set, seem unreal and resemble of "small town" with embodied skills of artisans who firstly built houses in their own villages, and then Arbanas towers, from Prizren, over Romania, all until the United States. Traditional construction in the villages of Šar Mountain reached its culmination at the turn of the 19th to 20th century. This is especially visible on residential buildings with remarkable structure and autochthonic architectural form. On the other hand, the socio- cultural phenomenon of the artisans' emergence has also influenced the appearance of this unique architecture. In this regard, it may be concluded that the architecture of Šar Mountain villages represent the result of autochthonic environmental characteristics as well as of the movement and skills of its excellent masons. It is believed that the work focusing on this part of architectural heritage will get the attention from our scientific and professional public, contribute to better overview of the research area and find its application in further architectural studies.

Primena koncepata umetničkih instalacija u arhitektonskom projektovanju

The use of concepts of art installations in architectural design.

Teza se bavi istraživanjem umetničke instalacije kao 'prostorne prakse' koja se koncipira i realizuje između umetničkog i arhitektonskog projekta. U užem smislu, istraživanje je usmereno alternativnim prostornim idejama koje se tiču novog seta odnosa između subjekta i prostornog poretka kao i novih načina nastanjivanja i aproprijacije prostora. Kroz teorijski diskurs utemeljen u metodologiji arhitektonskog projektovanja i teoriji savremene umetnosti, predmet rada se usmerava na analizu referentnih primera koji ukazuju na načine na koje su određene prostorne situacije istražene preko instalacija osmišljenih od strane umetnika i arhitekata. Pozicioniranje umetničke instalacije kao 'prostorne prakse' između polja istraživanja umetnosti i polja istraživanja arhitekture zahtevalo je kritički pregled referentnih tekstova koji se odnose na zamisao 'međuprostora' i odredilo je interdisciplinarni karakter ovog istraživanja. Polazne hipoteze u ovom radu su da umetnička instalacija otvara novo polje za arhitektonska istraživanja u fazi koncipiranja i realizacije projekta te da umetnička instalacija može da se postavi u polje arhitektonske teorije i prakse kao samostalni vid stvaralaštva koji preispituje i menja ustanovljeni odnos koncipiranja i realizacije arhitektonskog projekta. Uporište hipoteza zasnovano je na tumačenjima savremenih teorija arhitekture i umetnosti, prema kojima upotrebom principa korišćenih u koncipiranju i realizaciji umetničke instalacije arhitekti mogu da dinamiziraju projektantski proces usvajajući manje determinišući okvir i oslobađajući arhitekturu definisanosti sopstvenim medijima (Rendell, 2006; Grosz, 2001; Hill, 1998; Bonnemaison & Eisenbach, 2009). Tako se, preuzimanjem osobenosti umetničkih instalacija unutar istraživanja u arhitektonskom projektovanju, problematizuje uspostavljeni poredak arhitektonskog projektovanja sa ciljem formiranja samostalne profesionalne pozicije. S’ obzirom na to da je ovo istraživanje sprovedeno na 'dijagonalnoj osi' između umetnosti i arhitekture, doprinos ove disertacije je dvojak. Prva grupa razultata istraživanja sumira, kroz izdvojene studije slučaja, ključne koncepte umetničkih instalacija unutar polja istraživanja umetnosti. Druga grupa rezultata istraživanja upućuje na potencijal i značaj koncepata umetničkih instalacija u arhitektonskom projektovanju, te sumira, kroz studije slučaja, koncepte umetničkih instalacija kao arhitektonske kategorije. Istraživanje naglašava značaj uloge umetničkih instalacija u arhitektonskom projektovanju i postavlja nova istraživačka pitanja koja vode nadograđivanju znanja u oblasti procesa projektovanja. Takođe, istraživanje umetničke instalacije sa stanovišta arhitektonskog projektovanja ističe važnost interdisciplinarnosti u projektovanju i istraživanju i značaj integrisanja načela umetnosti u oblast arhitektonskog projektovanja sa ciljem stvaranja inovativnog pristupa problematici projektovanja.

The thesis is engaged in researching art installations as 'spatial practices' that are conceived and implemented between the artistic and architectural project. In a narrow sense, the research aims to alternative spatial ideas concerning a new set of relations between the subject and a spatial order, as well as new ways of appropriation of space. Through theoretical discourse based in the methodology of architectural design and the theory of contemporary art, thesis item is routed to analyze reference examples that indicate the ways in which certain spatial situations are explored through installations designed by artists and architects. Positioning art installations as 'spatial practices' between the fields of research of art and research of architecture required a critical view of reference texts that refer to the concept of 'betweenness' and gave an interdisciplinary character to this research. The initial hypothesis in this thesis is that art installation opens up a new field of architectural research in conceiving and implementing the project so that art installations can be placed in the field of architectural theory and practice as an independent form of creativity that challenges and changes the established relationship of conception and realization of architectural project. A main stay of the hypothesis is based on interpretations of contemporary theories of architecture and art, according to which the use of the principles used in the design and realization of the artistic installation, the architects can dynamize the designing process of adopting a less determining framework and liberating architecture, defining its own media (Rendell 2006; Grosz, 2001; Hill, 1998; Bonnemaison & Eisenbach, 2009). Therefore, by assuming the characteristics of art installations within research in architectural design, the established order of architectural design with the goal of creating an independent professional positions is problematised. Given that this research was conducted on the 'diagonal axis' between art and architecture, the contribution of this thesis is twofold. The first set of results summarizes, through isolated case studies, key concepts of art installations within the field of art research. The second group results indicate the potential and importance of the concepts of art installations in architectural design, and summarizes, through case studies, the concepts of art installations as architectural categories. The study emphasizes the importance of the role of art installations in architectural design and sets new research questions that lead to the upgrading of knowledge in the field of the design process. Also, the study of art installations from the standpoint of architectural design emphasizes the importance of interdisciplinarity in the design and research and the importance of integrating the principles of art in the field of architectural design with the aim of creating innovative approach to the issue of design.

Modelovanje jonosfere za potrebe određivanja uticaja na GPS signale u mrežnom RTK okruženju

Ionosphere modeling for the purposes of determination of influence to the GPS signals within network RTK environment.

Doktorska disertacija posvećena je razvoju odgovarajućeg modela za potrebe predikcije jonosferskih korekcija zadovoljavajuće tačnosti za mrežne RTK (eng. Real Time Kinematic) aplikacije. Kao prvi korak ka ostvarenju ovog cilja vršeno je ispitivanje kratkoročnih vremenskih karakteristika jonosfere na regionalnom prostornom nivou, kako bi se kvantifikovalo njeno ponašanje tokom različitih sezonskih i dnevnih perioda. Korišćeni su podaci sa mreže permanentnih stanica na teritoriji Republike Srbije. Analiza je vršena za četiri različita sezonska perioda tokom prethodnog solarnog maksimuma tokom 2013. i 2014. godine. Nakon toga vršeno je analiziranje promena sadržaja elektrona u D regionu izazvanim solarnim H-flerovima na osnovu čega su istraživane vremenske promene TESD (eng. Total Electron Content in D region) i njihov udeo u ukupnom TES (eng. Total Electron Content) odnosno ukupnom kašnjenju GPS (Global Positioning System) signala. Na kraju pristupljeno je definisanju odgovarajućeg modela za potrebe predikcije jonosferskih korekcija za mrežne RTK primene na teritoriji Srbije. Testirane su dve prediktivne šeme bazirane na metodu linearne regresije i primeni neuronskih mreža. Pokazalo se da primena neuronskih mreža daje bolje rezultate i da je u stanju da prediktuje jonosfersko kašnjenje na nivou tačnosti od ± 5cm u proseku od oko 9 minuta u odnosu na realnu stopu jonosferskih promena. Ovi rezultati sugerišu da tehnika modelovanja primenom neuronskih mreža, može da se primeni kod mreža RTK sistema za prediktovanje greške jonosferskog kašnjenja koji će omogućiti pozicioniranje na centimetarskom nivou tačnosti. ii

Doctoral dissertation is dedicated to the development an of appropriate model for the purposes of prediction of ionospheric corrections with satisfactory accuracy for network RTK (Real Time Kinematic) applications. As a first step towards achieving this goal, short-term temporal ionospheric characteristics on regional spatial level were investigated in order to quantify its behaviour during different seasonal and daily periods. Data from permanent network stations on the territory of the Republic of Serbia were used. The analysis was conducted for four different season periods during the previous solar maximum during the years 2013 and 2014. After that the analysis of the change in the content of electrons in the D region caused by solar X-flares was performed, based upon which the temporal changes ТЕСD (Total Electron Content in D region) and their share in total TEC (Total Electron Content), i.e. the total delay of GPS (Global Positioning System) signals were investigated. Finally, an appropriate model for the purpose of the prediction of ionospheric corrections for network RTK applications on the territory of the Republic of Serbia is produced. Two predictive schemes based on the linear regression method and on the use of neuron networks were tested. It has been shown that the use of the neuron networks gives better results and is able to predict ionospheric delay on ±5 cm accuracy level in 9 minutes average in regards to the real rate of ionospheric changes. These results suggest that the modelling technique using neuron networks can be applied for predicting the ionospheric delay error in network RTK systems that will enable centimeter level positioning. iv

Ar deko u srpskoj arhitekturi

Art deco in Serbian architecture

Kao graditeljska pojava ar deko je uočen u istoriografiji 1966. godine, povodom prve retrospektive Međunarodne izložbe savremenih dekorativnih i industrijskih umetnosti, održane u Parizu 1925. Pojava interesovanja istoriografije za ar deko podudarila se sa slabljenjem modernističke dominacije, čiji su kriterijumi bili zasnovani na utilitarnoj, racionalnoj i socijalno opravdanoj arhitekturi. Srpska istoriografija pokušala je da ukaže na ar deko u srpskoj arhitekturi 1990. godine, ali je do početka novog milenijuma tumačenje ovog stila bilo marginalizovano. Tek 2001. fenomen ar dekoa definisan je u okvirima nacionalne graditeljske baštine, a 2013. godine je predstavljanjem inostranoj javnosti bio postavljen u širi međunarodni okvir. Ovaj rad ima za cilj da na osnovu proučavanja relevantne i dostupne arhivske, muzejske, hemerotečke i fototečke građe, kao i dokumentacije iz privatnih zbirki, uz analize neizvedenih projekata i objekata na terenu, šire definiše pojavu ar dekoa u srpskoj arhitekturi, ukaže na razloge njegovog pojavljivanja, stilske odlike, rasprostranjenost i kvantitativnu zastupljenost. Cilj je da se ar deko sagleda paralelno sa tokovima koji su prikazani u dosadašnjoj istoriografiji i izdvoji ga naspram njih, kroz definisanje njegovih osobenosti i prepoznatljive morfologije. Komparativnom analizom sa svetskim primerima ar deko stila, rad teži da ukaže na osobenost stilske nekoherentnosti, kreativnog individualizma i obilje motiva, koji su ostvarenje snažnog umetničkog pokreta. Ar deko traži unikatnost forme i realizovane ideje, ali poseduje osobine koje tvore princip stila, savremenog, luksuznog i dekorativnog. Princip savremenog dopušta inspiraciju istorijskim epohama, od kojih posebno reinterpretira nacionalne, klasične i egzotične teme, ne dopuštajući direktno citiranje njihovih motiva. Istovremeno ar deko parafrazira brojne savremene umetničke pojave koje mu prethode, i koje u međuratnom periodu još uvek stvaraju sliku modernog. Parafrazirane teme i motive ar deko upotrebljava isključivo u dekorativnu svrhu, kao instrument stvaranja pretstave o luksuzu. Izrazitoj zastupljenosti ar dekoa u srpskoj arhitekturi doprineli su snažan uticaj Pariza kao umetničkog, školskog i kulturnog uzora, i svest o potrebi stvaranja nove arhitekture koja će oslikavati savremeno doba i modernog pojedinca. Vreme kada se javio ar deko obeležio je eskapizam „ludih dvadesetih“, dinamika, tehnološki napredak i emancipacija. Snažna posleratna izgradnja srpskih gradova, pre svega Beograda, bila je jedan od presudnih faktora za intenzivnu zastupljenost ar deko građevina. Potreba stvaranja pretstave o luksuzu, iskazivana kroz savremeni, moderni dekor, opredelila je investitore u međuratnoj epohi, i usmerila graditelje ka novom „modernom“ stilu. Arhitektura ar dekoa u Srbiji, se po svojoj funkciji deli na javnu i privatnu, profanu i sakralnu. Postoje internacionalni i nacionalni tok ar dekoa u srpskoj arhitekturi. U razvoju stila uočavaju se rana, zrela, i pozna razvojna faza. Objekti po svojim tipološkim karakteristikama svrstavaju se u skulptoralnu i ornamentalnu grupu. U odnosu na razvojnu fazu, karakternu grupu i afinitete graditelja primećuju se različiti stepeni dekorativnosti objekata, koje prepoznajemo kao objekte naglašenog, umerenog i svedenog tipa. Prvu ranu fazu razvoja ar dekoa u srpskoj arhikteturi predstavlja rana recepcija stila u periodu od 1920. do 1927. godine, nastala pod snažnim uticajem arhitekture Pariza nakon Prvog svetskog rata i Međunarodne izložbe moderne dekorativne i industrijske umetnosti održane 1925, po kojoj je ovaj stil dobio svoje ime. Uporedo sa francuskim uticajem mogu se pratiti i uticaji češke arhitekture, stilske preformulacije secesije i umetnosti bečke radionice, odjeci italijanskih uticaja, kao i dekorativnih formulacija koje su doneli ruski arhitekti emigranti, čiji je uticaj takođe evidentan u formiranju arhitekture ar dekoa u Srbiji. Od 1927. godine nastaju prelazni projekti kojima se završava rana i počinje zrela faza srpskog ar dekoa. U ovoj fazi nivo parafraziranja inostranih uzora umanjen je u korist lične inventivne interpretacije likovnog koncepta modernog dekorativnog luksuznog stila. Osobina zrelog ar deko stila u srpskoj arhitekturi jeste sinteza moderne forme i fasadne plastike, kao i jačanje ornamentalnog pravca ovog stila, izraženog u upotrebi modernih i istorijskih, klasičnih ili nacionalnih motiva, koji se apstrahuju u ornament. Period kraja treće decenije je trenutak kada ar deko u Srbiji doživljava najsnažniju ekspanziju i vrhunac svog razvoja u pogledu raznovrsnosti koncepcija ar deko stila kakve razvijaju arhitekti Branko i Petar Krstić, Milan Zloković, Milan Sekulić, Dragiša Brašovan, Dušan Babić, Đuro Borošić, Aleksandar Vasić, Jan Dubovi, Viktor Lukomski, Aleksandar Deroko, Momir Korunović, Jordan Petrović. Unjihovom radu ostvaren je snažan spoj arhitekture i dekorativnih elemenata primenjene umetnosti: skulpture, reljefa, ornamenata, polihromije materijala, kovanog gvožđa i hromiranog metala primenjenog na dekor ulaznih kapija. U srpskoj recepciji ar dekoa rado aplicirani, reljefi tematski variraju od muzičkih scena, sporta, zabave, do heroja I svetskog rata, radnika u polju, simbola porodice i materinstva, od istorijskih i mitoloških tema do prikaza simbola modernog doba – automobila i aviona. Obožavanje ornamenta i njegova mašinska produkcija omogućili su upotrebu serijski proizvedenih dekorativnih elemenata. Demokratizacija i manufakturna proizvodnja dekorativnih elemenata primenjenih na arhitekturu, stvorila je široku rasprostranjenost ar dekoa u Srbiji, ostvarenu kroz ornamentalni dekorativni modernizam, specifičnu osobenost u srpskoj recepciji ar deko stila. Izostavljajući skulptoralnu dekoraciju i razvijajući dekorativne ormanametalne profilacije kao likovni „omot“ građevine, ovu tendenciju preuzimaju saradnici biroa Đure Borošića, arhitekte Momčilo Belobrk, Jovan Bjelović i njihove kolege Miladin Prljević, Grigorije Samojlov, Franjo Urban, Branislav Marinković, Andrej Papkov, Aleksandar Medvedev, Đorđe Tabaković, Valerij Staševski, idr. Ar deko tridesetih godina ulazi u svoju poznu fazu, koju krakteriše primena dekorativne skulpture i reljefa na pročišćenim fasadnim površinama. Istovremeno arhitektonske forme pozne faze ar dekoa poprimaju asocijativno- simbolične elemente, koje ih povezuju sa brodovima, avionima, radio aparatima i drugim mašinama koje su obeležile moderno doba. Formalne asocijacije javile su se u projektima Dušana Babića, Bogdana Nestorovića, Dragiše Brašovana. Poznu fazu razvoja ar dekoa, u domenu pročišćavanja i monumentalizovanja formi prepoznajemo i u projektima i ostvarenjima Miladina Prljevića, Rajka Tatića, Aleksandra Medvedeva, Grigorija Samojlova, braće Krstić. Ar deko je otklonio izvesnu hermetičnost modernističke aprstraktnosti i stvorio mogućnost prihvatanja umekšane paradigme moderne arhitekture, kao alternacija purističkoj krajnosti moderne arhitekture. Ar deko je zaključio razvojni tok nacionalnog stila i klasičnih evokacija, reinterpretirajući istorijske predloške i stavljajući ih u kontekst savremenih potreba. Ar deko je u srpskoj arhitekturi predstavljao novu struju baziranu na želji umetnika i naručilaca, da se arhitektura ostvari kao umetničko delo koje kroz svoju dekorativnost ukazuje na individualizam i inventivnost autora, kao i na socijalni status, ukus i emancipovanost onoga koji ovo delo poseduje. Likovne osobine forme, piktoralnost, efekat i nagoveštaj glamura, izbili su u prvi plan. Baziran na formalnim efektima fasadizam preovlađuje u odnosu na konstruktivne eksperimente, a traganje za novim i jedinstvenim, izraženo je u arhitekturi kroz unikatnost koja potencira predstavu o luksuznom. Ar deko je neodvojiv od pojave praktičnog modernog prostora, kome daje auru luksuza i mode, umekšavajući estetsku kategoriju modernizma apliciranjem dekorativnog sloja kojim ga približava popularnoj kulturi. Ar deko je u srpskoj arhitekturi predstavljao savremeni međunarodni stil koji je oblikovao stambene zgrade, vile, bioskope, poslovne zgrade i banke, državne, vojne, dinastičke i crkvine objekte, nacionalne i druge javne spomenike. Široka zastupljenost ar dekoa u srpskoj arhitekturi ukazuje na to da ova pojava, nije uzgredna i bez dubljeg značaja za srpsku umetnost i kulturu, i širi evropski i vanevropski kulturni prostor. Određivanje ar dekoa u srpskoj arhitekturi, trebalo bi da usmeri njegovo buduće istraživanje, da produbi njegovo vrednovanje, prezentovanje i zaštitu, ali i da osavremeni čitanje nacionalnog graditeljstva u skladu sa tokovima prisutnim u međunarodnoj nauci. -

The Phenomenon of Art Deco architecture was noticed by historiography in 1966, on the occasion of the first retrospective of the International Exposition of Modern Industrial and Decorative Arts, held in Paris in 1925. The historiographical interest for Art Deco coincided with the fading of the modernist domination, whose criteria was based on the virtues of the architectural utility, rationality and social justification. Serbian historiography tried to point out Art Deco in Serbian architecture in 1990. but its reading was left marginalized until the beginning of the new millennium. It was only in 2001. that the Art Deco phenomenon was defined in terms of national architectural heritage, and in 2013. it was internationally launched and placed in a broader international framework. This paper aims to broadly define the appearance of Serbian Art Deco architecture, pointing out the reasons for its occurrence, stylistic features and its distribution and quantitative representation. The study is based on relevant and accessible documents found in archives, museums, publications, photo documentation and private collections as well as the analyses of non-realized projects and constructed objects. The aim is to examine Art Deco parallel to the architectural trends shown by the previous historiography and allocate it against them by defining its characteristics and distinctive morphology. Following a comparative analysis with the international examples of Art Deco style, this paper aims to emphasize the characteristic stylistic incoherence, creative individualism and variety of motives which came out of a powerful artistic movement. Art Deco requires the uniqueness of form and implemented idea; its characteristics make up the principle of a style: modern, luxurious and decorative. Its modern principles allow historical inspiration especially reinterpreting national, classic and exotic themes, avoiding the direct citing of their motives. As a new style Art Deco paraphrases numerous contemporary artistic phenomena that precede it and still creates a modern image in the period between two world wars. It uses paraphrased themes and motifs solely for decorative purposes, as a tool of creating the representation of luxury. Strong influence of Paris as an artistic, educational and cultural model and awareness of the need for a new architecture that would reflect contemporary life and a modern individual, had contributed to an outstanding presence of Art Deco in Serbian architecture. The appearance of Art Deco was marked the by escapism of “Les Annees Follies” or "Roaring Twenties", followed by dynamics, technological progress and emancipation. Strong reconstruction of Serbian cities after WWI, especially Belgrade - the capital of the Kingdom of Yugoslavia was one of the decisive factors for an intense appearance of Art Deco buildings. The necessity to create representations of luxury, presented in a contemporary, modern decor, had determinate investors in the interwar epoch, and directed the builders to a new "modern" style. According to its function, Art Deco architecture in Serbia is divided into public and private, secular and sacred. There are international and national course of the Serbian Art Deco architecture. We can note early, mature, and late stages in the development of the style. For their typology, objects belong to the sculptural and the ornamental group. In relation to the developmental phase, characteristic group and the affinity of architects, we can note different degrees of decorative: emphasized, moderate and of reduced type. The first early stage of development of Art Deco in Serbian architecture is represented by the early reception of the style in the period 1920-1927. It was formed under the strong influence of the architecture of Paris after World War I, and the International Exhibition of Modern Decorative and Industrial Arts held in 1925, that later gave the style its name. Along with the French influence we can trace influences of Czech architecture, the style reformulations of Secession, and the achievements of the Wiener Werkstätte, echoes of Italian influence, as well as decorative formulations made by Russian architect immigrants, whose influence is also evident in the making of the Art Deco architecture in Serbia. The year 1927 faces transitional forms that bring to the end the early stage, and indicate the mature phase of Serbian Art Deco. At this stage, the level of paraphrasing of foreign models is reduced in favor of personal inventive interpretations of the concept of modern decorative and luxurious style. The characteristics of mature Art Deco style in Serbian architecture are the synthesis of modern forms and decorative plastic, as well as strengthening of the ornamental style, expressed in the use of modern and historical, traditional or ethnic motives, abstracted in the ornament. On the end of the third decade Art Deco in Serbia experiences its strongest expansion and the culmination of its development in terms of the diversity decorative concepts, developed by architects Petar and Branko Krstić, Milan Zloković, Milan Sekulić, Dragiša Brašovan Dušan Babić, Djuro Borošić, Alexandar Vasić, Jan Dubovi, Viktor Lukomski, Alexandar Deroko, Momir Korunović, Jordan Petrović. Their work has accomplished a powerful blend of architectural and decorative elements of applied art: sculpture, relief, ornaments, polychrome materials, iron and chrome metal applications in the decoration of the entrance gates. The Serbian reception of Art Deco widely used reliefs with themes ranging from music performances, sports, entertainment, the heroes of WWI, workers in the field, symbols of family and motherhood, of historical and mythological themes, to displays of symbols of the modern era - cars and airplanes. The worship of the ornament and its mechanical production, enabled the use of mass- produced decorative elements. The democratization of production and manufacturing of decorative elements applied to architecture, created a wide spread of Art Deco in Serbia, largely achieved through an ornamental decorative modernism, a specific characteristic of the Serbian reception of the style. Omitting the sculptural decoration and developing decorative ornamental profiles, as art "cover" of the building, this tendency was accepted by collaborators of Djuro Borošić Bureau, architects Momcilo Belobrk, Jovan Bjelović and their colleagues Miladin Prljević, Grigorije Samojlov, Franjo Urban, Branislav Marinković, Andrej Papkov, Alexandar Medvedev, Dojrdje Tabaković, Valery Staševski, etc.. Art Deco enters its late phase in the thirties, which is characterized by the application of decorative sculptures and reliefs on the purified facades. At the same time the architectural form of late deco style acquires associative and symbolic elements, connecting buildings with ships, airplanes, radios and other machines that have marked the modern era. Associative forms appeared in projects of Dušan Babic, Bogdan Nestorović, Dragiša Brašovan. The late phase of Art Deco development we recognize in the projects and achievements od Miladin Prljević, Rajko Tatić, Alexandar Medvedev, Grigorije Samojlov, and brothers Petar and Branko Krstić, in domain of purification and monumentalisation of architectural form. Art Deco has restrained containment of modernist abstraction and created the possibility of accepting softened paradigm of modern architecture, as well as alternation for purist extremes of modern architecture. Art Deco concluded developmental course of the national style and classic evocations, reinterpreting historical templates and putting them in the context of contemporary needs. Art Deco in Serbian architecture represented a new course based on the desire of artists and investors, to achieve architecture as a work of art, which, through its decoration suggests individualism and inventiveness of the author, as well as social status, taste and emancipation of those who this work possess. Visual characteristics of form, picturesqueness, effect and a hint of glamour, broke out in the foreground. Based on the formal effects facade decorativeness prevails in relation to structural experiments, a search for the new and the unique is expressed in architecture, whose uniqueness emphasizes the idea of luxury. Art Deco is inseparable from the emergence of practical modern space, to which it gives an aura of luxury and fashion, emollient the aesthetic category of modernism by applying decorative layer which makes it closer to the popular culture. Art Deco in Serbian architecture represented a contemporary international style that has shaped buildings, villas, theaters, office buildings and banks, government, military, dynastic and ecclesiastical edifices, national and other public monuments. Broad representation of the Art Deco style in Serbian architecture suggests that this phenomenon is not incidental and that it has a deep significance for the Serbian art and culture, as for the broader European and non-European cultural space. Determination of Art Deco style in Serbian architecture should focus its future research to deepen its evaluation, presentation and protection, but also it should modernize reading of national architecture in accordance with the present trends in international science. -

Inovacije jezika savremene arhitekture od umetničke prakse i kinetizma do kinetičkih arhiskulptura

Language innovations of contemporary architecture from artistic practice and kineticism to kinetic archisculpture

Osnovni predmet istraživanja priložene doktorske disertacije obuhvata pojedine inovacije jezika savremene arhitekture koje na najbolji način korespondiraju sa primerima razvoja i uticaja umetničke prakse na pojavu i razvoj kinetizma i arhiskulpturalnosti u savremenoj arhitekturi. Odabrani su i obrađeni reprezentativni primeri kinetičke vajarske prakse, zatim kinetičke arhitekture kao i primeri kinetičkih arhiskulptura, sa detaljnom analizom interakcije umetničke i arhitektonske prakse na njihova kinetička i latentno dinamička svojstva pokreta u okviru strukture kojom se izražavaju. Pored istorijskih parametara i preseka pojedinih primera kao i različitih modela utvrđivanja prisustva umetničke prakse i unapređenja vizuelnih svojstava objekata, metoda induktivne analize odnosno teorijsko logička analiza bila je primarna metoda u istraživanju i sagledavanju estetskih i vizuelnih karakteristika razvoja kinetičkih i interaktivnih arhitektonskih struktura koji su predmet ove studije. Naučni doprinos disertacije predstavlja formiranje uvida u mogućnosti unapređenja primene umetničke prakse za razvoj inovacija jezika savremene arhitekture kao i uvođenje novih pojmova koji egzistiraju i nužno uspostavljaju uočljivim već postojeće karakteristike pojedinih inovativnih pojava savremene kinetičke arhitekture. Problem istraživanja prevashodno jeste postojeće stanje nedovoljne uočljivosti uloge uspostavljenih i mogućih relacija odnosa savremene skulpture i arhitekture. To nameće kroz sam predmet istraživanja dalju analizu odnosa vajarske prakse i arhitekture u cilju što jasnijeg definisanja inovacija koje taj odnos uspostavlja u jeziku savremene arhitekure i potrebama njenog daljeg razvoja. Primarni ciljevi ovog rada bili su: - Ispitivanje fenomena estetike i njene razvojne slojevitosti kroz istorijski pregled nastanka i razvoja kinetičke umetnosti i njenih odnosa sa arhitekturom. Ukazivanje na primere kojima se može uspešno čitati i definisati povezanost vajarske kinetičke prakse u stvaralačkim i inovativnim procesima jezika savremene arhitekture. - Sagledavanje mogućnosti kreativnog čitanja predhodnih iskustava u cilju formiranja budućih inovativnih koncepcija za unapređenje postojećih nedovoljno definisanih modela estetskog i ''responsive'' promišljanja arhiskulptoralne strukturalnosti. Prepoznavanje pojavnosti kinetičkih arhiskulptura. - Mogućnosti daljeg razvoja arhiskulptoralnih struktura kroz primenjivija tumačenja problema njihove primene u okviru iskustava savremene umetničke prakse. Ukazivanje na nove tendencije razvoja kinetičke arhiskulpture u inovativnim procesima razvoja jezika savremene kinetičke arhitekture. U radu na pomenutim ciljevima istraživanje je sprovedeno u tri faze: U prvoj fazi rada ( glava I. i glava II.) pojašnjeni su pojmovi i definisan je istorijat odnosa kinetičke skulpture i kinetičke ahitekture u karakterističnim periodima prepoznatljivim kroz njihovo uzajamno delovanje. Na osnovu tog sagledavanja priloženi su karakteristični primeri i naglašeni su određeni ciljevi kao i neki od očekivanih rezultata istraživanja ove disertacije. U drugoj fazi istraživanja ( glava III.) ovaj rad ispostavlja nekoliko uzajamno povezanih celina namenjenih njegovim daljim poljima istraživanja. Osim istraživanja arhiskulptoralnih pojava u arhitekturi 19 og i 20 vj, rad obuhvata i istraživanje ideja filozofskih koncepcija koje se bave arhiskulptoralnošću kao i ispitivanjem uloge arhiskulpturalnosti u savremenim arhitektonskim i umetničkim koncepcijama 20 og. i 21 veka. U ovoj fazi istraživanja rad obuhvata i analizu istorijskih i razvojnih parametara koji definišu, iniciraju, uspostavljaju i utvrđuju pojedina svojstva transkulturalnosti i njenog značaja za uočavanje savremenih estetskih svojstava sadašnjih i budućih struktura kinetički definisanih arhiskulptura. U okviru ove faze rada i njenog analitičkog postupka ukazalo se na inovacije jezika savremene arhitekture kroz određene modele i praksu koja je predhodila u oblastima razvoja kinetičkih arhiskulptoralnih struktura na koje se i odnosi ovo istraživanje. Poslednja treća faza (glava IV.) predstavljena u radu odnosi se na prikaze rezultata predhodnih celina istraživanja sagledavanjem novih tenedencija i mogućnosti razvoja savremene kinetičke arhitekture, uz poređenja sa početnom hipotezom i ukazivanje na mogućnosti otvaranja daljih tema i polja budućih istraživanja i njihovih mogućnosti u datoj oblasti. Navedenim celinama istraživanja rad ukazuje na važnost podela, identifikacije i klasifikacije kinetičkih struktura kako na polju umetničke prakse tako i u odnosu na već prepoznate i jasno razvijene vrednosti inovacija kinetičke arhitekture (kroz oslonac na već postojeća, komparativna i primenjiva rešenja savremene vajarske prakse). Ostvareni predmet istraživanja je identifikacija, podela i prepoznavanje uloga novih tendencija koje ostvaruje savremena arhitektura kada se uspešno oslanja na vajarsku praksu i njena iskustva. Ostvareni naučni cilj ovog istraživanja je razvijanje dubljeg poimanja vrednosti promišljanja umetničke prakse i mogućnosti njenog aktivnog učešća u budućim razvojnim segmentima kreiranja novih oblika kinetičkih i arhiskulptoralnih struktura. Uspostavljanje što boljih estetsko filozofskih vrednosti promišljanja u primeni inovacija struktura nastalih delovanjem umetničke prakse. Ukazivanje na poseban značaj u nastajanju slobodnog i kreativno kordiniranog rešavanja problema urbanog prostora kroz bolje tumačenje pomenutih relacija umetničke prakse u odnosu na sve složenije fenomene savremene kinetičke arhitekture sa naglaskom na njihova uzajamna delovanja, smisao i mogućnosti antropomorfnog razvoja. Ovo istraživanje u relacijama umetnosti i arhitekture nema za cilj rešavanje problema, već njihovo što pravilnije pokretanje i artikulisanje, ukazujući na sve češća mesta susreta prakse i utopije kroz preispitivanje realnosti sa aspekata likovnih i vajarskih vrednosti umetničke prakse, najnovijih interfejsa u umetnosti dizajna i tehnoloških imperativa kao postojećih polaznih stanja pojedinih inovativnih pojava jezika savremene kinetičke arhitekture. Rad ukazuje i na strateške vrednosti inovacija kinetizma umetničke prakse kao mogućnosti razvoja antropomorfnog jezika savremene arhitekture kroz naglašavanje likovnih i oblikovnih aspekata rešenja i primene konceptualno definisanih novih umetničkih medija čija primena može trajno i uspešno uspostaviti kvalitetniji doživljaj kao i razvojne mogućnosti pojedinih urbanih i arhitektonskih struktura. Definisanjem postojanja kinetičkih arhiskulptura, ovo istraživanje daljom analizom njihovog porekla i značaja, razvija dublje sagledavanje i konstatovanje odnosa umetničke prakse i njenog delovanja na pojedina inovativna rešenja savremene arhitekture. Time se otvara čitav poligon mogućih zadataka koje sublimira i nagoveštava razvoj ovog istraživanja kako u estetskom domenu tako i u polju kordinirane kreativnosti kojom se neophodno već sada uokviruje simulakrum novog tehnološkog doba budućnosti, kako društva u celini tako i same arhitekture kao njegovog nezamenjivog svedoka.

The main subject of the research of the attached doctoral dissertation includes certain innovations of language of contemporary architecture that best correspond with examples of the development and influence of artistic practice on the emergence and development of kineticism and sculpturalism in modern architecture. Representative examples of kinetic modeling practices were selected and processed, then the examples of kinetic architecture, as well as the examples of kinetic sculpturalism, with detailed analysis of the interaction of artistic and architectural practices on their kinetic and dynamical properties of movements within the structure that expresses them. In addition to the historical parameters and the intersection of certain examples as well as different models of the determination of the presence of the artistic practices and of the improvement of the visual properties of objects, the method of inductive analysis or theoretical logical analysis was the primary method in the research and in the interpretation of aesthetic and visual characteristics of the development of kinetic and interactive architectural structures that are the subject of this study. The scientific contribution of the dissertation is in the formation of insights in the possibilities of the improvement of the application of artistic practices for development of innovations of language of contemporary architecture as well as the introduction of new concepts that exist and necessarily establish noticeable pre-existing characteristics of individual innovative phenomena of contemporary kinetic architecture. The primary research problem is the current state of lack of visibility of the role of established and potential relations of contemporary sculpture and architecture. It imposes through the subject of the research the further analysis of the relations of the sculptural practice and the architecture in order to provide a clearer definition of innovations that this relation establishes in the language of the contemporary architecture and the needs of its further development. The primary objectives of this study were: - Examination of the phenomenon of aesthetics and its developed layering through a historical review of the origin and development of kinetic art and its relations with architecture. - Consideration of possibilities of creative reading of previous experiences for the purpose of forming a future innovative concepts for improvement of the existing ill- defined models of aesthetic and 'responsive' thinking archisculpture structuralism. Identifying the occurrence of kinetic archisculpture. - Possibilities of further development of the archisculpture structures through more applicable interpretations of the problem of their application within the experiences of contemporary artistic practice. Pointing on the new tendencies of the development of kinetic archisculpture in innovative processes of the development of the language of contemporary kinetic architecture. To this end, the research was conducted in three phases: In the first phase of the research (Chapter I and Chapter II) are clarified the concepts and is defined the history of relations of kinetic sculptures and the kinetic architecture in the characteristic periods which are recognizable through their mutual engagement. On the basis of such consideration are attached the typical examples and are highlighted certain objectives as well as some of the expected results of this dissertation. In the second phase of the research (Chapter III) this work presents several mutually linked units which are marked for its further areas of the research. Besides the research of the archisculpture in the architecture of the 19th and 20th century, this work also includes the examination of the ideas of the philosophical concepts that deal with archisculpture as well as the examination of the role of the archisculpture in contemporary architectural and artistic conceptions of 20th and 21st century. In this phase of the research this work also includes the analysis of the historical and developmental parameters which define, initiate, establish and determine the specific properties of XX and its significance for detection of contemporary aesthetic properties of current and future structures kinetically defined XX. Within this phase of work and its analytical procedure we indicated on the innovations of the language of the contemporary architecture through specific models and practice which proceeded in the areas of the development of kinetic XX structures on which this research is referenced. The last third phase (Chapter IV) which is presented in this work refers to the reviews of the results of the previous parts of the research by considering new tendencies and possibilities for the development of the contemporary kinetic architecture, by comparison with the initial hypothesis and by indication on possibilities of opening further topics and fields of future researches and their possibilities in a given area. With those specified research entities this work points to the importance of the divisions, the identification and classification of the kinetic structures both in the field of artistic practice as well as in relation to the already recognized and clearly developed values of innovations of kinetic architecture (through support to the already existing, comparative and applicable solutions of contemporary modeling practices). The realized subject of this research is the identification, classification and recognition of the roles of the new tendencies that makes modern architecture when it successfully relies on sculptural practice and its experiences. The achieved scientific goal of this research is to develop a deeper understanding of values of the artistic practice and of the possibilities of her active participation in future developing segments of creation of new forms of kinetic and archisculpture structures. The establishment of the best possible aesthetic philosophical reflection values in applying of the innovation of the structures formed by artistic practices. The indication on the special importance in the emerging of free, creative and coordinative problem solving of the urban space through the better interpretation of the mentioned relations of the art practice in relation to the more complex phenomena of contemporary kinetic architecture with a focus on their mutual actions, meaning and the possibilities of anthropomorphic development. This research in relations of art and architecture has no aim to solve the problem, but its right movement and articulation, citing on increasingly frequent practice rendezvous and utopia through questioning of the reality with aspects of fine art values and sculptural practice, the latest interface in the arts of design and technological imperatives as existing startup condition of certain innovative phenomena of contemporary language of kinetic architecture. This work also indicates on the strategic values of innovations of the kineticism as the artistic practice as the possibility of development of anthropomorphic language of contemporary architecture through emphasizing artistic and formal aspects of the solution and application of conceptually defined new artistic media whose implementation can permanently and successfully establish a better quality experience as well as development opportunities of certain urban and architectural structures. By defining the existence of kinetic archisculpture this research by further analysis of their origin and significance, is developing a deeper understanding of relations of artistic practice and its effect on some innovative solutions of contemporary architecture. This opens a whole range of possible tasks that sublimate and suggest the development of this research both in the aesthetic domain but also in the field a coordinated creativity that already and necessarily makes the simulacrum of a new technological age of the future as well as society as a whole and the very architecture as his irreplaceable witness.

Modeli energetski efikasnih gradskih hotela u klimatskim uslovima Beograda

Models of energy efficient city hotels in Belgrade climate conditions

Ovaj rad ispituje energetska svojstva hotelskih objekata atrijumskog tipa u klimatskim uslovima Beograda. Cilj je ispitati uticaj atrijuma na energetske potrebe hotela za grejanjem i hlađenjem, kao i doprinos primenjenih mera za poboljšanje energetskih svojstava na jednom od četiri predložena modela. Energetske karakteristike objekata dobijene su korišćenjem EnergyPlus simulacione platforme, uzimajući u obzir parametre toplotnog komfora i klimatske podatake za područje Beograda. Izvršeno je poređenje odabranih rezultata prema određenim pojedinačnim kriterijumima, kao i prema više kriterijuma istovremeno. Rangiranje predloženih modela prema više kriterijuma izvršeno je u prvom koraku pomoću PROMETHEE metode višekriterijumskog odlučivanja, dok je konačno rangiranje modela izvršeno Borda metodom grupnog odlučivanja. Metodološki pristup u ovom istraživanju obuhvata kreiranje hipotetičkih modela hotelskih objekata sa atrijumom, numeričku simulaciju njihovih energetskih performansi, komparativnu analizu dobijenih rezultata i rangiranje predloženih alternativa sa aspekta energetskih svojstava zgrade. Glavni zadatak ovog istraživanja je da ispita uticaj atrijuma različitog oblika, pozicije orijentacije i strukture omotača na energetske karakteristike hotelskih objekata i da utvrdi energetski najoptimalniji model hotelskog objekta sa atrijumom za beogradske klimatske uslove.

Annual energy performances of atrium type hotel buildings in Belgrade climate conditions are analysed in this paper. The objective of this paper is to examine the influence of the atrium on the hotel building energy demands for space heating and cooling, as well as to examine the contribution of applied measures for improvement of energy performance of one selected model. The energy performance results are obtained using EnergyPlus simulation engine, taking into account Belgrade climate data and thermal comfort parameters. The selected results are compared and the hotels are ranked according to certain single- and multi- criteria. The ranking of the proposed modes is conducted using PROMETHEE multi-criteria method followed by the final rankig using Borda model of group decision-making. The methodological approach in this research includes the creation of a hypothetical model of an atrium type hotel building, numerical simulation of energy performances of design alternatives of the hotel building with an atrium, comparative analysis of the obtained results and ranking of the proposed models from the building’s energy performance perspective. The main task of the analysis is to examine the influence of the atrium, its shape, position, orientation and envelope structure on the energy performance of the hotel building. The goal of this research is to determine the most energy efficient model of the hotel building with atrium for Belgrade climate condition.

Prostori univerziteta i naučnih kompleksa u savremenim transformacijama grada

Spaces of universities and scientific complexes within contemporay city transformations.

Ova teza se bavi istraživanjem odnosa grada i prostora univerziteta i naučnih kompleksa, povezujući istorijske, društvene i tehnološke implikacije razvoja urbane sredine. Kritička istraživanja imaju važnu ulogu u preispitivanju povezanosti grada i inovacija zasnovanih na znanju. Shodno tome, uloga inovacija i znanja naglašena je kao jedan od ključnih generatora uspešnosti urbane sredine. Ovo istraživanje analizira postojeće pravce ekonomije znanja, ističući slučaj Beograda kao primer lokalne prakse. Značaj istraživanja je u definisanju prostornih modela univerziteta, univerzitetskih kampusa i naučnih kompleksa (R&D zona) koji stimulišu pojavu novih tipova urbane strukture, kao i intenzivnije povezivanje grada na lokalnom i internacionalnom nivou. Doprinos istraživanja je u proučavanju procesa integracije gradskih prostora i R&D zona, kao i svih ostalih relevantnih faktora najnovijih inicijativa, koje pokreću univerziteti i naučnoistraživačke institucije u okviru savremenih transformacija grada. Mnogobrojni društveno-ekonomski i politički tokovi, koji definišu poželjnu ravnotežu između finansijskih ambicija, svesti o životnoj sredini i održivosti, utiču na razvoj savremenih gradova. Razmatranjem prostornih tipova univerziteta i naučnih kompleksa ističe se važnost centralnog, javnog prostora – agore. Savremenim inicijativama koje potiču od univerziteta i istraživačkih institucija stimuliše se značaj novih prostornih formacija i digitalnih nadgradnji, stvarajući veoma plodno okruženje za intelektualnu razmenu, produkciju i rasprostranjenost znanja i inovacija.

Thе thesis researches field is the relationship between the city and the spaces of university and scientific complexes, establishing historical, social and technological implications of the development of an urban environment. Critical research plays an important role in the examination of connections between the city and knowledge-based innovations. Consequently, the role of innovation and knowledge has been emphasized as one of the crucial generators of urban success. This research analyses the current directions of the knowledge economy, with the example of Belgrade highlighted as an instance of a local practice. The research contribution is in defining the facts on how universities, university campuses and scientific complexes (R&D zones) stimulate the emergence of new tipos of urban structure, intensively linking themselves to city on the local and international levels. Contribution of the research topics lies in the process of integration of urban spaces and R&D zones, as well as all other relevant factors of the latest initiatives launched by universities and scientific research institutions within the processes of contemporary city transformations. A number of socio-economic and political processes influence the development of contemporary cities by defining the beneficial balance between financial ambitions, environmental awareness and sustainability. The consideration of spatial types emphasizes the importance of the central, public spatial content – the agora space. The most recent initiatives, originating from universities and research establishments, stimulate the emergence of new spatial formations and digital upgrading, thus setting up a fertile environment for intellectual exchange and the production and diffusion of knowledge and innovations.

Zaštita i revitalizacija Beogradske tvrđave kao istorijskog jezgra grada

Protection and revitalisation of the belgrade fortress as a historical city core

Beogradska tvrđava predstavlja složenu i slojevitu spomeničku prostornu celinu, sa manje ili više očuvanim materijalnim ostacima iz svih istorijskih epoha njenog vekovnog razvoja. Razvijajući se na ruševinama rimskog kastruma, preko vizantijskog kastela, srednjovekovnog utvrđenog grada, sve do najsavremenije bastione fortifikacije - Tvrđava je prilagođavana potrebama vremena, ali je u svim epohama dokazivala svoj izuzetno važan geostrateški položaj. Na brojne preobržaje Tvrđave uticale su – pored geostrateškog položaja - istorijske, društvene i političke okolnosti. Istorijske okolnosti su se menjale, kao i vlastodršci, ali je Tvrđava zadržavala svoj značaj i odbrambenu namenu - bilo da se u okviru utvrđenja razvijala gradska struktura ili su se formirali isključivo vojni fortifikacioni sistemi. Oslobađanjem od turske vlasti 1867. godine započeo je proces transformisanja Tvrđave u javni gradski prostor, koji se odvijao kroz dva različita perioda: parcijalnog uređenja delova tvrđavskog prostora koje vojska postepeno napušta, predajući ih gradu na korišćenje i perioda institucionalizovane, sistemski sprovođene zaštite i revitalizacije. Ovaj prostor koji predstavlja istorijsko gradsko jezgro - nukleus razvoja urbanog Beograda - uprkos sistematskim radovima na zaštiti i revitalizaciji, danas se ne koristi u skladu sa svojim značajem i mogućnostima. Prostor Tvrđave ne predstavlja deo gradskog prostora kakav bi po svom značaju, položaju i vrednostima trebao biti – ni po nameni, ni po funkcionalnoj povezanosti. Utvrđivanje razloga ovakvog stanja vršeno je kroz vrednovanje istorijskih struktura, ali i svih promena iz novije istorije kroz koje se odvijao proces transformacije tvrđavskog u javni gradski prostor. Tome je doprinela i analiza stepena realizacije ideja, koncepata i planova iz perioda transformisanja tvrđave u javni prostor, kao i konzervatorskih principa i metoda primenjenih u periodu institucionalizovane delatnosti zaštite graditeljskog nasleđa.. III Redefinisanje značenja i revalorizacija Beogradske tvrđave bili su preduslov za utvrđivanje konzervatorskog pristupa, koji omogućuje bolju integraciju tvrđavskog i gradskog prostora. U tom smislu, posebna pažnja je posvećena analizi potencijala i ograničavajućih faktora sa stanovišta postojećih veza ali i blokiranih komunikacija na relaciji Tvrđava – grad. Proverom novog konzervatorskog pristupa i tretmana Tvrđave u sklopu ukupnog fonda graditeljskog nasleđa u centralnim zonama grada, u odnosu na savremenu teorijsku osnovu zastupljenu u međunarodnim poveljama i preporukama, definisan je novi metodološki postupak koji se može primeniti i u praksi i u zakonodavstvu zaštite graditeljskog nasleđa.

The Belgrade Fortress is complex and stratified spatial heritage unit with more or less preserved material remains dating from all the historical periods, testifying to ita centuries long development. Growing on the ruins of an old Roman military camp, then a Byzantine castle and a mediaeval fortified town, all the way to a modern fortified bastion – the Fortress was being adapted to the particular needs of each period, but it was also a proof of an important geostrategic position. Besides the geostrategic position, the numerous Fortress transformations were also influenced by historical, social and political circumstances. Historical circumstances were changing, as well as the rulers, but the Fortress retained its significance and defending purpose – whether an urban structure was growing inside or the military fortification systems. The liberation from the Turkish rule in 1867 was a starting point for the transformation process from the fortress to a city public space, occurring in two different periods: a partial rearrangement of the Fortress areas which the army was gradually abandoning, ceding them to the city, and a period of formal and systematic protection and revitalisation. This area – being a historical city core, a nucleus of the urban Belgrade development – despite the systematic protection and revitalisation works, today is not put to use in accordance with its significance and possibilities. The Fortress area is not integral to the city space – either in its purpose or functional connection, which by its importance, position and values should be. In order to find the reasons for such a situation, historical structures valorisation was conducted and the valorisation of all the changes occurring in the recent history when the process of transformation from the fortress to the city space was taking place. Also, analyses were conducted of how far ideas, concepts and plans were realised in the period when the Fortress was being transformed to a public space, as well as the conservation principles and methods implemented in the period of formal architectural heritage protection activities. Redefining the significance and revalorisation of the V Belgrade Fortress constituted a prerequisite for establishing a conservation approach which would enable a better integration of the Fortress and city areas. To that end, a special focus has been put on an analysis of the potentials and limitation factors, from the aspect of the already existing connections but also of the obstructing roads along the Fortress – city direction. By testing a new conservation approach to and the treatment of the Fortress, as part of the overall architectural heritage stock in the city central zone, against the modern theoretical grounds established in the international charters and recommendations, a new methodological process has been defined, which could be implemented in both the architectural heritage protection practice and legislation.

Uticaj koncepta kreativnog grada na pozicioniranje u globalnoj hijerarhiji urbanih centara

Impact of creative city concept on a position in global hierarchies of urban centers

Proces globalizacije, pokrenut informaciono-tehnološkom revolucijom i smanjenjem cene transporta, promenio je ulogu i poziciju grada. Kao manji entiteti, gradovi su bili fleksibilniji i lakše su se prilagođavali izazovima globalizacije, čime su preuzeli vodeću ulogu u odnosu na oslabljenu državu. Centri nacionalne ekonomije postali su čvorovi kroz koje protiču globalni kapital, informacije i ljudi. Nekadašnji sistem država zamenila je globalna mreža gradova, a gradovi su postali lako zamenljivi i našli su se u poziciji međusobne kompeticije, kao preduslova razvoja i ekonomskog rasta. Vodeći globalni gradovi su oni u kojima je koncentrisana najveća količina globalnog kapitala, političke i društvene moći. Oni se nalaze na vrhu globalnih hijerarhija urbanih centara. Ispod njih gradovi su rangirani u skladu sa pozicijom i značajem na globalnom tržištu. Period posle 80-ih godina 20. veka obeležio je i proces prelaska sa fordističke na postfordističku ekonomiju. U procesu deindustrijalizacije vodeću ulogu u ekonomiji grada preuzeo je napredni uslužni sektor. Kao kriterijum za određivanje pozicije grada u globalnim hijerarhijama urbanih centara najčešće je korišćena koncentracija predstavništava internacionalnih kompanija koje se bave finansijskim uslugama, računovodstvom, marketingom, osiguranjem, pravom i menadžmentom. Istovremeno, postfordistička ekonomija je zahtevala fleksibilno poslovanje, brze promene i prilagođavanja zahtevima, što je inovativnost i kreativnost postavlja u prvi plan. Uspeh proizilazi samo kao rezultat kreativnog procesa. Početak 21. veka obeležili su rast kreativne ekonomije, njeno učešće u ukupnoj globalnoj ekonomiji, udeo u nacionalnim prihodima i prihodima grada, kao i političko prepoznavanje značaja za budući razvoj. Industrije zasnovane na znanju, kognitivnoj obradi informacija i kreativnosti pojedinaca i grupa prepoznate su od strane velikog broja gradskih uprava kao najvažnije za buduću kompetitivnost i globalnu poziciju. Inicijalne nacionalne i lokalne politike koje suse oslonile na značaj kreativne industrije pratio je intenzivan rast broja naučnih radova, među kojima su se izdvojila dva kao najpopularnija. Prvi je zastupao tezu o značaju kreativnog grada, odnosno kreativne gradske uprave i kreativnih rešenja za izazove globalizacije i postfordističke ekonomije. Drugi je naglašavao da je glavni resurs gradova kreativna klasa i da gradovi treba da se koncentrišu da unaprede svoju atraktivnost za ovu grupu. Popularnost koncepata se odrazila na široku primenu u urbanim politikama i strategijama razvoja. Istovremeno, izazvala je i niz kritika, počevši od neutemeljenosti stavova i jednostranosti pristupa, do kritike nerazumevanja konteksta i vremenskog okvira koji je potreban da se razvije kreativni grad. S druge strane, inicijalni koncept je bivao produbljivan i formirani su novi pristupi, koji u prvi plan stavljaju značaj koncentracije kreativne industrije u specijalizovanim klasterima, postojanje kreativnog miljea u gradu, povezivanje nauke i umetnosti, kao i značaj socijalnih veza i poslovnih uslova za koncentraciju kreativne klase. Bez obzira na razmimoilaženje stavova, svima je zajedničko shvatanje da u savremenoj globalnoj ekonomiji vodeću ulogu u razvoju grada imaju kreativna industrija i kreativni pojedinci i grupe. Kreativna industrija i kreativna klasa postali su vodeći elementi globalne kompetitivnosti gradova u 21. veku. Socijalna interakcija koja je moguća samo u gradovima oduvek je rezultovala privlačnošću gradova za kreativne pojedince, stoga ne iznenađuje što se u velikim gradovima koncentriše kreativna industrija. Vodeći globalni gradovi istovremeno su i vodeći centri kreativne industrije. Postoji evidentna korelacija između pozicije u globalnoj hijerarhiji urbanih centara i razvijenosti kreativne industrije i koncentracije kreativne klase u gradu. Procenat učešća u globalnoj razmeni kreativnih dobara i usluga povezan je sa pozicioniranjem grada. Ipak, ovakva korelacija nije stopostotna, i nije kreativna industrija razvijena u jednakom obimu u svim gradovima, pogotovo ne kod onih u nižim rangovima hijerarhije. Ne mogu i ne treba svi gradovi da budu kreativni. Rastući značaj kreativne industrije vidljiv je i u kriterijumima formiranja globalnih hijerarhija urbanih centara, gde se fokus pomera kaoceni uslova koji podstiču inovativnost i kreativnost, kao što su tehnička infrastruktura, koncentracija talenata, broj patenata, ulaganja u istraživanje i razvoj, kvalitet života i sl. U cilju analize uloge koju je koncept kreativnog grada odigrao u unapređenju pozicije u globalnoj hijerarhiji urbanih centara, izvršena je komparativna analiza tri evropska grada koja su unapredila svoju poziciju u periodu od 1986. do 2012. godine. Analizirani su Helsinki, Beč i Budimpešta, čija se globalna kompetitivnost u ovom periodu bazirala na konceptu kreativnog grada. Analizom se zaključilo da je unapređenje pozicije ovih gradova u hijerarhiji nastalo kao posledica razvoja kreativne industrije i klase usled usmerenih aktivnosti grada i spontanog rasta. Osnovni primenjeni principi razvoja bili su formiranje kreativnih inkubatora i klastera, finansijska podrška istraživanju i razvoju, unapređenje obrazovanja, kao i podizanje atraktivnosti urbanih prostora i kvaliteta života u gradu, s ciljem privlačenja kreativne klase. Spontani razvoj se odvijao kroz formiranje kreativnih distrikta. Zaključuje se da se gradovi nisu fokusirali samo na interpretaciju i opredmećenje jednog koncepta, već su se oslanjali na lokalne specifičnosti, trajektorije razvoja i spontani rast kreativne industrije, te kombinovali više različitih pristupa koji su bili adekvatni. Uspeh je proizašao kao rezultat promišljenog delovanja gradske uprave, a ne kao rezultat proste primene predloženih mera istaknutih autora ili kao kopiranje dobrih praksi. Rezultati dobijeni komparativnom analizom odabranih gradova provereni su kroz studiju slučaja Beograda. Pri analizi Beograda uočava se odsustvo primene koncepta kreativnog grada u strategijama urbanog razvoja. Uticaj na ovakvo stanje ima i nedostatak nacionalnih strategija povezanih sa kreativnom ekonomijom. Koncept je prisutan u novijim urbanističkim planovima, ali njegovo sprovođenje kroz urbanističke projekte i realizacije ne postoji. S druge strane, vrlo je uočljiv samostalni razvoj kreativne industrije u Beogradu i spontano formiranje specijalizovanih klastera u određenim delovima grada. Beograd postaje globalno prepoznat upravo po kreativnoj industriji i specifičnom kreativnom miljeu. U doktorskoj disertaciji definisana tipologija pristupa razvoju kreativne industrije i klase služi kao platforma za razvoj lokalno specifičnih metoda grada Beograda. Bira se onaj set mera i pristupa koji najviše odgovara lokalnom kontekstu, istoriji Beograda i već prisutnoj trajektoriji razvoja kreativne industrije. Mere imaju za cilj da ubrzaju i podstaknu dalji razvoj, više nego da nametnu novi sistem. Samo prilagođen set pristupa, uz primenu inovativnih rešenja rezultovaće unapređenjem globalne kompetitivnosti Beograda i pozicije u globalnim hijerarhijama urbanih centara. Doprinos istraživanja je dvojak. Naučni doprinos se ogleda u teorijskom unapređenju razumevanja uloge koju koncept kreativnog grada ima u pozicioniranju u globalnim hijerarhijama urbanih centara. Pored toga, istraživanje metodoloških pristupa razvoju kreativne industrije i kreativne klase unapređuje saznanja o primeni koncepta u strategijama, planovima i efektima na unapređenje pozicije grada. Praktičan doprinos istraživanja odnosi se na evropska iskustva u razvoju kreativnog grada, kao i na iskustva Beograda. Analiza iskustava iz inostranstva doprinosi razumevanju međusobne veze između nacionalnog okvira, lokalnog konteksta i primenjenog seta mera za razvoj kreativne industrije i klase. Ključan praktični doprinos predstavljaju pregled razvoja kreativne ekonomije u Beogradu i redefinisanje pristupa za unapređenje globalne kompetitivnosti uključivanjem koncepta kreativnog grada.

Process of globalization, initiated by information and technology revolution, as well as transportation costs reduction, has changed the role and position of the city. Cities, as smaller entities, have been more flexible and adaptable to globalization-related challenges, which led them to the leading positions over the weakened countries. Centers of national economy have grown into nodes through which global capital, information and people flow. Former system of national states has been replaced by global network of cities. Cities, moreover, have become easily replaceable and mutually competitive, which has become a prerequisite for the development and economic growth. Leading global cities are the ones with the highest concentration of global capital, in conjuction with political and social power. They top global hierarchies of urban centers. Underneath, cities are ranked according to their position and significance at the global market. Furthermore, period after 1980s has been marked by the transition from Fordist to post- Fordist economy. In the process of deindustrialization, leading position in city economy has been taken by the advanced services sector. Criteria for determining city’s position in global hierarchies of urban centers have been mostly based on concentration of international companies headquarters engaged in financial services, accounting, marketing, insurance, law and management. At the same time, post-Fordist economy has required flexible business making, openness to fast changes along with adaptability to demands, which all have brought innovation and creativity into the spotlight. Success comes only as a result of creative process. The beginning of 21st century was marked by growth of creative economy, its participation in overall global economy, its share in national and city incomes, as well as the political recognition of its importance for the future growth. Industries based on knowledge, cognitive information processing and individual and collective creativity were recognized by a large number of urban governments as the most important ones for city’s future competitiveness and its global position. Initial national and local policies based on importance of creative industries were followed by intense increase in number of scientific works, among which two stood out as the most popular. The first one presented the thesis of creative city importance; in other words - importance of a creative government and creative solutions to challenges of globalization and post-Fordizm. The second one stressed that the main resource of cities today is the creative class, along with the idea that cities should concentrat their efforts on improving their attractiveness to this group. Popularity of concepts has resulted in wide use in urban polices and strategies for development. At the same time, it induced a series of criticism, ranging from criticizing unfounded opinions unilateral approach, to highlighting the lack of understanding of context and time needed for creative city development. On the other hand, the initial concept was deepened and new theoretical approaches were formed. Among them, concepts which stood out were the ones stressing the importance of creative industry concentration in specialized clusters, together with creative milieu existence in the city, connections between art and science, as well as the importance of social relations and business conditions for the concentration of creative class. No matter the divergence of attitudes, they all shared common understanding about leading role of creative industry and creative individuals and groups in contemporary global economy. Creative industries and creative class have become leading elements of cities’ global competitiveness in the 21st century. The type of social interactions characteristic for cities only, has always made cities attractive for creative individuals; therefore, it is not surprising that, in large cities, creative industry is concentrated. Leading global cities are also leading centers of creative industries. There is an evident correlation between city’s position in global hierarchy or urban centers and, at one hand, level of creative industries’ development, and, on the other hand, concentration of the creative class in city. In the global trade, share of creative goods and services is closely associated to the positioning of the city. However, this correlation does not make one hundred percent; besides, creative industry is not getting developed to the same extent in all cities, especially in lower ranks of hierarchy. Not all cities can be, neither should be creative. Creative industries’ growing importance is visible in the criteria of global hierarchies of urban centers, where the focus has shifted towards the evaluation оf conditions which encourage innovation and creativity, such as technical infrastructure, concentration of talents, number of patents, investments placed in research and development, quality of life, etc. In order to analyze the role of creative city concept in city’s position enhancement in global hierarchies of urban centers, comparative analysis has been conducted, examining three European cities which improved their positions from 1986 to 2012. Those are cities of Helsinki, Vienna and Budapest, whose global competitiveness in the stated period was based on the creative city concept. It is concluded that enhancement of these cities’ positions in the hierarchy is a result of creative industry and class development, induced both by targeted activities and the spontaneous growth. Basic development principles that were applied were these ones: formation of creative incubators and clusters, financial support for research and development, improvement of education, raising the attractiveness of urban space and the quality of life in the city, aiming to attract the creative class. The conclusion is that cities were not focused only on the interpretation and implementation of one concept. Depending on distinctive local characteristics, trajectories of cities’ development, as well as spontaneous growth of creative industries, cities combined several different approaches – the most adequate ones. Success came as a result of thought-through operations of city government; not from plain application of measures proposed by popular authors, nor from direct copying of good practices. The results obtained by comparative analysis of the chosen cities have been examined through the case study of Belgrade. The analysis of Belgrade indicates the lack of creative city concept application in policies and strategies of urban development. This situation is partly a result of deficiency of national strategies related to creative economy. Concept has found its application in recent urban plans, but its implementation in urban projects and constructions is non-existent. On the other hand, it is evident that creative industries develop independently in Belgrade and that they form spontaneously specialized clusters in certain parts of the city. Belgrade has become globally recognized due to its creative industries and specific creative milieu. This doctoral dissertation defines typology of approaches to development of creative industries and class, which serves as a platform for the development of methods, specific for Belgrade. The set of measures and approaches that suits best local context, history and already present trajectories of creative industries development has been selected. The measures aim to accelerate and support city’s further development, rather than to impose new system. Only a tailored approach, with application of innovative solutions, will result in improving the Belgrade’s global competitiveness and enhance its position in global hierarchies. There are two main contributions of this his research. The scientific contribution is reflected in enhancement of theoretical understanding of the role that the creative city concept has in positioning in global hierarchies of urban centers. In addition, research of methodological approaches to the development of creative industries and creative class improves knowledge about the application of the concepts into strategies, plans and effects on the city’s position improvement. Practical contribution of this research is related to three European cities’ experience in developing a creative city, as well as the experience of Belgrade. Analysis of international experience contributes the understanding of the interrelationships between the national framework, local context and the applied set of measures for the development of creative industries and class. Key practical contributions are providing an overview of creative economy development in Belgrade, as well as redefining approaches to the improvement of its global competitiveness, by including creative city concept.

Principi formiranja lokalnih modela arhitektonsko-tehnoloških intervencija za adaptaciju ruralnih područja na klimatske promene

Forming local models of architectural and technological Interventions in the rural areas as a way of climate change adaptation

Istraživanje koje će ova doktorska teza predstaviti bavi se procesom formiranja modela arhitektonsko‐tehnoloških intervencija za adaptaciju ruralnih područja na klimatske promene na različitim nivoima lokalnog. Ovako definisani modeli biće predmet razmatranja sa stanovišta različitih teorijskih pristupa, uz ispitivanje i pozicioniranje pojma arhitektonsko‐tehnoloških intervencija u kontekste lokalnog, ruralnog i klimatskih promena. Poseban deo ovog rada čini osvrt na seosku arhitekturu i ruralizam, predstavljen kroz studiju slučaja regije Zapadnog Pomoravlja, kao i studija izvodljivosti definisanih lokalnih modela na pomenutom području. Rad potencira uporedno ispitivanje više lokalnih faktora relevantnih kako za definisanje lokalnog konteksta, tako i za valorizaciju arhitektonsko‐ tehnoloških intervencija. Istraživanje razmatra pitanje da li je moguće generisati opšti metod za formiranje lokalnih modela arhitektonsko‐ tehnoloških intervencija pozicioniranih u kontekst klimatskih promena.

The research that this doctoral thesis will present evolves around the process of creating local models of architectural and technological interventions for adapting rural areas to climate change. Once defined, models will become a subject of different theoretical discussions. Term architectural and technological interventions will be analyzed and positioned in the contexts of local, rural, and climate change. Special part of this work researches rural architecture and ruralism in Republic of Serbia through the case study of West Pomoravlje region. Feasibility study of previously defined local models will be conducted on the same territory. The core of this work is a comparative analysis of multiple local factors relevant for definition of local context, as well as for categorization of architectural and technological interventions. The research will address the question whether it is possible to set a general method for creating local models of architectural and technological interventions positioned in the context of climate change or not.

Planiranje urbanog priobalja u kontekstu primene mera adaptacije na poplave:primer Beograda

Planning of urban waterfront area in the context of application rate adaptation to floods: example of Belgrade

Jedan od najznačajnijih prostornih resursa u mnogim gradovim širom sveta predstavlja prostor gradskog priobalja. Istraživanje je postavljeno tako da fenomen razvoja priobalja predstavlja oblast u okviru koje će se analizirati kriterijumi i principi vezani za proces donošenja odluka u okviru klimatski odgovornog planiranja. Tema je tretirana na ovaj način, jer smatram da, upravo priobalje, često opterećeno industrijskim sadržajima, poseduje najveći potencijal za prenamenu i širenje gradskog tkiva, pa tako i za implementaciju principa klimatski odgovornog planiranja u proces njegovog razvoja. Ovakvi procesi pokrenuti su i traju u mnogim svetskim gradovima, dok su na našem prostoru neizbežni i predstavljaće ogromnu šansu za sprovođenje klimatski odgovornog planiranja, za čiju je primenu neophodno postojanje i razumevanje ovakvih parametara. Polazeći od hipoteze da je prostor priobalja najpogodniji za sprovođenje klimatski odgovornog planiranja u Beogradu, u radu će biti primenjene metode analize (identifikacije i klasifikacije) ključnih parametara vezanih za donošenje odluka u klimatski odgovornom planiranju, kao i komparacije primera iz literature u okviru teme implementacije ovakvih parametara u proces planiranja. Kako je istraživanje vezano za ispitivanje mogućnosti uspostavljanja i primene parametara klimatski odgovornog i održivog planiranja na prostoru beogradskog priobalja, očekivani rezultati su smernice za implementaciju u proces njegovog razvoja, namenjene planerima i stručnoj javnosti.

One of the most significant area assets in cities all over the world is the waterfront area. The research was devised in such a way that the development of the waterfront area will include an analysis of the criteria and principles linked with the decision-making process within environmentally responsible planning practices. The topic was developed thus as I consider that it is the waterfront area which is often encumbered by industrial effluence yet it has the greatest potential for reconstruction and expansion of the urban milieu, and thus also for the implementing of the principles of environmentally responsible planning practices in the process of development. Such processes have been initiated and are under way in many cities around the world and are inevitable in this area as well, representing a huge chance to carry out environmentally responsible planning practices. For the application of the mentioned, it is necessary to understand the given parameters. Starting from the hypothesis that the waterfront area is the most suitable for carrying out environmentally responsible planning practices in Belgrade, the paper will implement analysis methods (identification and classification) of the key parameters linked with decision-making in environmentally responsible planning practices, as well as comparing examples from literature in regards to the topic of implementing such parameters within the planning process. As the research is linked with testing the possibilities of establishing and applying the parameters of environmentally responsible and sustainable planning practices within the area of Belgrade’s waterfront, the expected results are to be guidelines for their implementing in the process of development, aimed at planners and specialists.

Socijalistički realizam u arhitektonskoj i urbanističkoj teoriji i praksi Jugoslavije

Socialist realism in architectural and urban planning theory and practice of Yugoslavia

Socijalistički realizam se najčešće interpretira kao nametnuta doktrina čije se represivne odlike traže po formi, uglavnom u odnosu na nešto drugo: u opoziciji na modernizam, kao povratak stilova 19. veka, kao protopostmodernizam u kome arhitektonski elementi „govore“ o represivnosti režima, ili se pak od potrage odustaje i konstatuje monstruozna eklektična mešavina nejasnih estetskih načela. Istraživanja ovog pravca u umetnosti Jugoslavije dodatno su određena stigmom jugoslovensko-sovjetskog sukoba, i po pravilu se odlikuju traženjem jugoslovenskog „trećeg“ puta, to jest, isticanjem razlika u odnosu na sovjetsku praksu i pronalaženjem otklona od navodnog socrealističkog estetskog šablona za koji se ni u sovjetskom kontekstu nije znalo šta tačno predstavlja, sve polazno sa tezom da je ukinut 1948. godine, iako je tek tada proglašen sa partijske govornice. U ovom radu se polazi od stava sovjetskih teoretičara: da socijalistički realizam nije bio stil nego metod umetničke proizvodnje, te da ga kao takvog i ne treba razmatrati po formi. Odlike datog metoda nisu naime neophodno dolazile iz domena umetnosti - višedecenijsku izgradnju vlasti Josifa Staljina obeležilo je podvođenje svih društvenih segmenata pod okrilje države, odnosno, totalizacija društva integrisanjem političkog interesa u sve, od ekonomije do privatnog života. Promena političkih strategija je, samim tim, i zaista mogla da nalazi svoj odraz u svakoj pa i u umetničkoj praksi, koja je zauzvrat, kao deo totalnog mehanizma, razradom partijskih inicijativa u širokom krugu stručne javnosti jednako učestvovala u konstruisanju političkog sistema. Do dijalektičke povezanosti politike i umetnosti nije se stiglo dekretom – socijalistički realizam (1934) i teorija odraza Todora Pavlova (1936) bili su naknadna eksplikacija datog stanja, što treba uzeti u obzir i kada se traže razlike u odnosu na slučaj Jugoslavije. Pokušaj da se čitavo jugoslovensko društvo postavi na nove socijalističke osnove nije se mogao sprovesti primenom nego planskim i sistematskim uvođenjem sovjetskog ekonomskog i kulturnog modela, u odnosu na konkretne istorijske, ekonomske, političke i kulturološke uslove. Kako je uvođenje socijalističkog realizma tu bilo neposredno vezano sa interesima Komunističke partije Jugoslavije, koja ga je prvo propagirala a onda po promeni spoljnopolitičkih okolnosti i ukinula, u radu se analizira razvojni put sprege politike i umetnosti koja je u uspostavljana po sovjetskom uzoru: od predratnih rasprava na umetničkoj levici, preko pripreme i iv sprovođenja Petogodišnjeg plana posle Drugog svetskog rata, do odricanja od sovjetskog modela po obnavljanju veza sa Zapadom 1950. godine. U tome se umesto po formi i konstatovanja represije nad umetnicima, pa time i njihove nevinosti pred datim sistemom, socijalistički realizam razmatra kao metod konstrukcije i distribucije moći u domenu umetnosti, i kao takav traži u međuprostoru između naredbi Partije i pojedinačnih dela: u institucionalnom okviru i organizaciji građevinske i projektantske prakse, programskim karakteristikama planova i projekata, samom procesu izgradnje, arhitektonskoj kritici i teorijskim postavkama tehničkih nauka i umetnosti. Za ove aspekte se pretpostavlja da, uz komparativnu analizu dešavanja na unutrašanjem i spoljnopolitičkom planu, pružaju bolji uvid u raznovrsnost, suptilnost i totalnost političkog delovanja u domenu arhitekture i datom kontekstu, koliko i u angažman arhitektonske prakse na ostvarenju programa Partije. U radu se, drugim rečima, otvara pitanje kako je pod okriljem socijalističkog realizma vlast gradila arhitekturu, ali i kako je arhitektura gradila vlast.

Socialist realism is usually interpreted as an imposed doctrine whose repressive features are sought in form, mainly in relation to something else: in opposition to modernism, as a return to styles of the 19th century, as proto-postmodernism in which the architectural elements "speak" of the repressiveness of the regime, or the quest is given up on altogether for a monstrous eclectic mix of obscure aesthetic principles to be affirmed. Art historiography of Yugoslavia is additionally determined by the stigma of Yugoslav-Soviet conflict, and is typically characterized by seeking the Yugoslav 'third way', that is, by emphasizing differences over Soviet practice and finding deviations from the alleged socrealistic aesthetic pattern, which was not properly defined in the Soviet context either, all based on the claim that it was abolished in 1948, although it was only then declared by the Party. This dissertation is based on the position of Soviet theorists: that socialist realism was not a style but a method of artistic production, that as such should not be analyzed in form. The characteristics of a given method were not necessarily coming from the domain of art - several decades of Joseph Stalin’s building of power marked the procuring of all segments of society under the aegis of the state, that is, the totalization of society by integrating political interests in everything, from the economy to private life. The changes of political strategies were ultimately able to find their reflection in each, and therefore in artistic practice, which, in turn, as a part of that total mechanism, elaborated Party initiatives in a wide range of experts and thus constructed the political system. The dialectical relationship of politics and art had not occurred by decree - Socialist Realism (1934) and the Theory of reflection of Todor Pavlov (1936) were the subsequent explication of the given system, which should be taken into account when seeking differences in relation to the case of Yugoslavia. The attempt to place the entire Yugoslav society on a new socialist basis could not have been carried out by applying, but rather by planned and systematic enforcing of Soviet economic and cultural model, according to specific historical, economic, political and cultural conditions. The enforcing of socialist realism was also directly related to the interests of the Communist Party of Yugoslavia, which firstly endorsed it and then, after the circumstances in foreign policy have changed, abolished it. Therefore, this study tracks the development of the coupling of politics and art that was introduced in Yugoslavia after the Soviet example: from pre-war debates between left wing artists, through the preparation and implementation of the Five Year Plan after the Second World War, to the renunciation of the Soviet model after the relations with the West were restored in 1950. In that, instead of analyzing it in form or vi proclaiming the repression of artists, and thus their innocence in front of the system, socialist realism is considered a method of construction and distribution of power in the domain of art, sought in the opening between Party directives and individual works: in the institutional framework and organization of construction and design practices, program characteristics of plans and projects, the process of building, as well as in architectural criticism and theoretical principles of technical arts and sciences. These aspects, along with a comparative analysis of events in internal and foreign affairs, are assumed to provide a better insight into the variety, subtlety and the totality of political action in the field of architecture and a given social context, as well as in the involvement of architectural practice in carrying out the political agenda of the Party. The dissertation, in other words, raises the question of how under the auspices of socialist realism the government built architecture, but also how architecture built the power.

Unapređenje modela socijalnog stanovanja u Beogradu u okviru novih paradigmi planiranja i projektovanja

Improving social housing model in Belgrade within the new paradigms of urban planning and architectural design

Tema doktorske disertacije su mogućnosti unapređenja modela socijalnog stanovanja u Beogradu i uvođenja inovativnih mehanizama i instrumenata, usaglašenih sa novim paradigmama planiranja i projektovanja, radi postizanja boljeg Predmet istraživanja pretpostavlja, sa jedne strane, uspostavljanje korelacija između koncepata i pojmova održivog socijalnog stanovanja, koji čine integralni deo stambene politike socijalno odgovorne države, a sa druge strane, analitičko bavljenje principima održive izgradnje i njihovom primenom u praksi, u planiranju i projektovanju. kvaliteta stambenih uslova i usluga. Problem istraživanja predstavlja postojeći, još uvek nedovoljno razvijen model socijalnog stanovanja u Srbiji koga karakteriše delimično izgrađen pravno- institucionalni okvir, bez realnih finansijskih mehanizama i ljudskih kapaciteta, i suženo tržište za plasiranje, ispitivanje i vrednovanje projekata socijalnog stanovanja. Postojeći model se nalazi u drastičnom raskoraku sa stambenim potrebama stanovništva, uz probleme urbanizacije, povećanja siromaštva koje uključuje i energetsko siromaštvo, negativnih uticaja na životnu sredinu, marginalizacije i smanjenja socijalne kohezije i inkluzije korisnika socijalnih stanova i dr. Unapređenje postojećeg modela socijalnog stanovanja ka održivom, podrazumeva uspostavljanje novog pristupa socijalnom stanovanju koji sveobuhvatno razmatra mogućnosti uvođenja inovacija u planiranje i projektovanje, a koje su utemeljene na sva tri aspekta U tom smislu, fokus istraživanja disertacije usmeren je u pravcu analize i diskusije razmatranih aspekata koji su važni za održivost modela – pravno- institucionalnog, socio-ekonomskog i tehničko-tehnološkog aspekta socijalnog stanovanja. Analiza ovih aspekata je sprovedena za Evropu i Srbiju, sa ciljem definisanja kriterijuma i indikatora za istraživanje i utvrđivanje održivog modela socijalnog stanovanja u gradu Beogradu. održivosti, na socijalnom, ekonomskom i ekološkom aspektu. II Dalje, u disertaciji je sprovedena analiza iskustava održivih modela socijalnog stanovanja izabranih država Evropske unije. Analizirana su iskustva gradova Beča, Ljubljane i Malmea, koja svojim inovativnim i održivim rešenjima trasiraju put ne samo razvoju socijalnog stanovanja u svojim zemljama, već i šire. Kako u Srbiji još uvek nije uspostavljen odgovarajući model socijalnog stanovanja, domaća praksa socijalne stanogradnje se suočava sa nizom ograničenja. Pored uspostavljanja i zaokruživanja pravno-institucionalnog okvira, razvoja i proširenja mogućnosti mehanizama finansiranja, veliki izazov u uspostavljanju održivog modela socijalnog stanovanja u Srbiji predstavlja i formulisanje metodologije planiranja i projektovanja socijalnog stanovanja, u skladu sa savremenim standardima i tehničko-tehnološkim inovacijama. U cilju uspostavljanja unapređenog modela socijalnog stanovanja u Beogradu, prikupljena je primarna građa izgrađenog i planiranog socijalnog stanovanja za period od 2004. godine do danas, te sprovedeno istraživanje, analiza i klasifikacija i sistematizacija realizovanih programa i projekata socijalnog stanovanja u Beogradu. Za formiranje unapređenog modela socijalnog stanovanja uspostavljeni su kriterijumi i specifični pokazatelji koje vezujemo za tri stuba održivosti, socijalnu, ekonomsku i ekološku održivost. Primenom uspostavljenih kriterijuma i indikatora izvršeno je vrednovanje modela socijalnog stanovanja koji su već prisutni u gradu Beogradu, odnosno ponuđeno znanje, pretpostavke i elementi za unapređenje i inoviranje novih modela socijalnog stanovanja koji bi mogli da budu integrisani u buduće projekte socijalne stambene izgradnje u Beogradu, ali i u drugim gradovima Srbije. Poseban fokus istraživanja je usmeren na eksperimentalno istraživanje projektantskih uticaja i uticaja izbora primenjenog energetskog sistema na energetski koncept objekta socijalnog stanovanja u Beogradu. Disertacija se bavi svim inherentnim pretpostavkama i elementima održivog socijalnog stanovanja kao instrumenta za poboljšanje socijalne inkluzije i kohezije, postizanje boljeg kvaliteta stambenih uslova i usluga, borbu protiv siromaštva i energetskog siromaštva, zaštitu prirodne i razvoj životne sredine i promociju upotrebe obnovljivih izvora energije. III

The doctoral dissertation examines the possibilities for improving the model of social housing in Belgrade and for introducing innovative mechanisms and instruments, in line with the new paradigms of urban planning and project design, in order to achieve higher quality of housing conditions and services. The dissertation subject presumes, on the one side, the establishment of correlations between the concepts and the definitions of sustainable social housing, which make the integral part of the housing policy of a socially responsible state, and, on the other side, the analytical examination of the principles of sustainable development and their application in urban planning and project design practices. The research reveals the problem of the existing, still underdeveloped model of social housing in Serbia, characterized by a partial set up of the legal and institutional framework, with no real financial mechanisms and human resources, and a stringent market for placement, testing and evaluation of social housing. The existing model is significantly unrelated to the housing needs of the population, and encumbered with the problems of urbanization, increasing poverty, including the energy poverty, negative impacts on the environment, marginalization and reduced social cohesion and inclusion of social housing recipients, etc. Improvement of the existing model of social housing to the sustainable one, involves the establishment of a new approach in social housing, which comprehensively considers the possibility of introducing innovations in urban planning and project design, which are based on all three aspects of sustainability – social, economic and environmental aspects. In that sense, the focus of the dissertation research is centred on the analysis and discussion of the considered aspects that are important for the sustainability of the model – the legal and institutional, socio-economic and technological aspects of the social housing. The analysis of these aspects has been conducted for Europe and Serbia, with the aim of defining criteria and indicators for the investigation and determination of a sustainable model of social housing for the City of Belgrade. V Furthermore, the thesis presents the analysis of the experiences of sustainable models of social housing from selected countries of the European Union. We analyzed the experiences of the City of Vienna, the City of Ljubljana and the City of Malmö, with their innovative and sustainable solutions that pave the way not only for the development of social housing in these respective countries, but far beyond. Since Serbia has not yet developed the adequate model of social housing, its practice of social housing faces a number of constraints. In addition to establishment and completion of the legal and institutional framework, the development and extension of financing mechanisms’ possibilities, a major challenge in the setting up of a sustainable model of social housing in Serbia is the creation of a methodology of urban planning and project design for social housing in accordance with contemporary standards and technical- technological innovations. In order to establish an improved model of social housing in Belgrade, the primary literature on the built and planned social housing for the period 2003 – to date has been collected, and research, analysis and classification of implemented programs and projects of social housing in Belgrade have been conducted. In determining the improved model of social housing, the criteria and specific indicators have been established, linked to the three pillars of sustainability – social, economic and environmental sustainability. By applying the established criteria and indicators, the evaluation of the model of social housing already in place in Belgrade has been provided, while the knowledge, assumptions and elements were offered to improve and innovate new models of social housing that could be integrated into future projects of social housing construction in Belgrade, but also in other cities in Serbia. Special attention has been brought to the experimental investigation of influences of design and of the selection of applied energy system to energy concept of the social housing building in Belgrade. The dissertation deals with all the inherent assumptions and elements of sustainable social housing as an instrument for enhancing social inclusion and cohesion, achieving better quality of housing conditions and services, fighting against poverty and energy poverty, environmental protecting and developing and promoting the use of renewable energy sources. VI

Arhitektura kao asamblaž koncepta i percepta

Architecture as an assemblage of concept and percept

Doktorska disertacija bavi se istraživanjem relacija koncepta i percepta u arhitekturi, baziranim na univerzalnim principima asamblaž mišljenja koje su u filozofiji inicijalno postavili Žil Delez (Guilles Deleuze) i Feliks Gatari (Félix Guattari), a kroz transparentniju teoriju dalje razvijali, i u različitim kontekstima primjenjivali, Manuel De Landa (Manuel De Landa), Kim Douvi (Kim Dovey) i drugi. Kroz fenomene mjesta i postajanja, u ovim postavkama, asamblaž je na različite načine razmatran i tumačen kao cjelina koja se formira iz međupovezanosti i tokova između konstituišućih dijelova ukupnog bivanja. Drugim riječima, umjesto esencijalnog razmatranja konstituišućih dijelova jedne cjeline, asamblaž mišljenje fokusira se isključivo na relacije između njih. Shodno tome, u istraživanju je posebno potenciran stav da asamblaž nije proizvod stvari, nego je dominantno produkt njihovih veza i odnosa, te kao takav, posjeduje sposobnosti da, iznutra proizvodi novu stvarnost. Ovakav unutrašnji kapacitet detektovan je kao osnova produktivnosti primjene opštih postavki asamblaž mišljenja, na istraživanje relacija koncepcije i percepcije u arhitekturi. Posmatranje arhitekture kao asamblaža koncepta i percepta, podrazumijeva tako izmiještanje iz diskursa koji se bave razdvajanjem koncepcije i percepcije, u diskurse koji se bave interakcijom i povezivanjem njihovih intenzivnih razlika. U ovom kontekstu gubi se pozicija autoritativne, jednoznačne usmjerenosti arhitektonskog koncepta ka percepcijskim modalitetima. Težište je na istraživanju emancipacijskih kvaliteta arhitekture, pri čemu se koncepcija i percepcija razmatraju isključivo kroz sadejstvo, odnosno asamblaž, te vlastite kapacitete da njime budu izmijenjeni. Osnovna hipoteza, formulisana tako da se u najširem smislu obuhvati i analizira mreža višestrukih relacija koncepcije i percepcije kroz funkcionalne, poetske, kreativne, kulturne i tjelesne kapacitete arhitekture, glasi: „Asamblaž koncepta i percepta u arhitekturi profiliše se na osnovu sljedećih karakteristika: drugost, poetika intenzivnosti, autoteličnost, (trans)kulturalnost i tjelesnost“. Primarni cilj disertacije je da se kroz sprovedena teorijska istraživanja i studije slučaja, kroz analizu svake od reprezentativnih karakteristika, kao i kroz njihov međuodnos i prepletenost, istraže uslovi u kojima se dolazi do formiranja asamblaža koncepta i percepta. U detaljnoj analizi ovih uslova sa različitih aspekata, na specifičnim primjerima arhitektonskih koncepcija, detektovane su univerzalno primjenjive postavke asamblaž pristupa. Primjenom različitih istraživačkih metoda, prije svega analize primarnih i sekundarnih izvora, studija slučaja, metoda komparacije i logičke argumentacije, omogućeno je da se kao unutrašnji sadržaj disertacije struktuira svojevrsna, teorijski i praktično primjenjiva platforma. Doprinos istraživanja ogleda se upravo u mogućoj primjeni ove platforme, kako kao teorijske osnove za kritičko posmatranje arhitekture, tako i kao osnove za praktičnu primjenu u arhitektonskom projektovanju. Primijenjen na relacije koncepcije i percepcije u arhitekturi, asamblaž tako može biti istovremeno teorijski alat, metodološki pristup projektovanju, ali i sam koncepcijsko-percepcijski događaj. Dakle, kroz ovako struktuiran teorijski diskurs, disertacija otvara mogućnosti individualnih operacionalizacija u arhitektonskom projektovanju, te na taj način omogućava da asamblaž mišljenje nadraste teorijske okvire i postane vlastita produkcija u svakodnevnom životu.

The doctoral dissertation studies the relations between the concept and percept in architecture based upon the universal principles of the assemblage thinking initiated in philosophy by Guilles Deleuze and Félix Guattari, which was further improved and applied in different contexts within more transparent theories of Мanuel De Landa, Kim Dovey, etc. The place and becoming phenomena are used in order to investigate assemblage from different points of view and interprete it as a whole resulting from the interconnection among the constituents of the total being. In other words, instead of the essential dwelling upon the constituent parts of a whole, assemblange thoughts focus exclusively on the relations among them. Hence, the focal opinion is that assemblage is not a product of things but it is rather a product of their relations and connections, in which it is capable of an inner production of a new reality. One such inner capacity is recognized as the backbone of the prolific application of general assemblage ideas in the studies of the concept-percept relations in architecture. The observation of architecture as an assemblage of the concept and percept actually refers to the dislocation from the discourse dealing conception and perception separately into those discourses dealing with the interaction and connection among their intensive differences. Within one such context, a authoritative, monosemic focus of the architectural concept on the modalities of perception is lost. The focus is rather on the study of the emancipatory feature of architecture, in which process conception and perception are discussed exclusively via the symbiosis, i.e. the assemblage and their own capacities to be altered within it. The primary hipothesis which comprises and analyses a network of multiple relations between conception and perception through the functional, poetic, creative, cultural, and bodily capacities of architecture is as follows: „The assemblage of concept and percept in architecture is outlined upon the following features: otherness, poetics of intensity, autotelicity, (trans)culturality, and embodiment“. The primary aim of the dissertation is to inspect the conditions under which the concept-percept assemblage is formed via theoretical studies, case studies, analyses of each typical feature, and their interrelations and interweavement. A detailed analysis of these conditions from different points of view with specific instances of architectural concepts detected the universally applicable settings of the assemblage approach. The application of different research methods, such as analysis of primary and secondary sources, case study, comparative method, and logical argumentation, shape the dissertation structure which provided a theoretically and practically applicable platform. It is precisely the application of one such platform that reflects the relevance and contribution of the dissertation. Furthermore, the platform may be useful as a theoretical background for a critical observation of architecture, or it may find a practical application in architectural design. Hence, once applied to concept-percept relation in architecture, the assemblage may be a theoretical tool, methodological approach to design, or a concept-percept event itself. Finally, via one such theoretical discourse, the dissertation enables individual operationalization in architectural design and helps the assemblage thinking outgrow theoretical frameworks and become their own production in everyday life.

Unapređenje procesa projektovanja javnih gradskih prostora primenom principa kvantne arhitekture

Improving the design process of public spaces by applaying the principles of quantum architecture.

Istraživanje se bavi unapređenjem procesa projektovanja javnih gradskih prostora primenom principa kvantne arhitekture. U svrhu uspostavljanja veze između kvantne arhitekture i otvorenih javnih gradskih prostora istraživanje je prošireno u okvir otvorenih urbanih dinamičkih sistema, teorije konstruktora, fenomena postkritičkog dizajna, ne-mesta, akulturacije i u oblast mešovitih realnosti. Prvi deo disertacije bavi se istraživanjem kvantne arhitekture, novije prostorne paradigmu i istražuje nekoliko teorija, fenomena i metodoloških alata sa kojima je kvantna arhitektura povezana. Kritičkom analizom literature o samosvesnom i nesamosvesnom procesu projektovanja Kristofera Aleksandera izvedeni su zaključci o vezi odnosa korisnika građene sredine prema arhitektonskom i urbaništičkom dizajnu. Analizirana je teorija arhitektonske mašine Nikolasa Negropontea, koja vizionarski predviđa mnoge procese u arhitekturi današnjice i koja po svojoj strukturi može biti povezana sa kvantnom arhitekturom i strukturom modela prikazanih u doktoratu. Istraživanje analizira i fenomen otvorenih sistema urbanog procesa sa fokusom na otvoreni dinamički sistem Džej Forestera, na proces iteracija i na samoregulativni sistem, te istražuje proces postkritičkog dizajna koji po svojoj osnovnoj ideji odgovara procesu koji generiše kvantna arhitektura. U istraživanjima koja se direktno bave teorijskom postavkom kvantne arhitekture tekst doktorske disertacije analizira prinicipe kvantne arhitekture kao osnovu postavke paradigme. Istraživanje se bavi odnosom između fenomena stvarnog, virtuelnog i kvantnog iz arhitektonskog ugla te analizira mešovitu realnost kao osnovni alat za primenu principa kvantne arhitekture. Tekst analizira i fenomen kvantnog grada, istraživanje koje je rezultat spoja kvantne teorije i različitih urbanih procesa, sa posebnim akcentom na ulogu korisnika, otvorene sisteme kvantnog grada i na odnos između linearnog determinisanog i otvorenog neodređenog procesa dizajna građene sredine. Na kraju prvog dela istraživanja fenomen kvantne arhitekture stavljen je u društveni kontekst i povezan je sa pojmovima akulturacije i ne-mesta koji su predstavljeni kao potencijalni budući rezultat ili posledica delovanja kvantne arhitekture. VI Drugi deo disertacije istražuje teoretsku postavku fenomena javnih gradskih prostora. Analizira javni život i odnos korisnika prema javnom životu odnosno prema otvorenim javnim gradskim prostorima. Bavi se metodološkim principima u procesu projektovanja otvorenih javnih gradskih prostora i istraživanjem odnosa digitalnih medija, umreženog društva i gradskog prostora. U delu istraživanja koje se bavi primarno fizičkim aspektom otvorenih javnih gradskih prostora poseban akcenat je stavljen na teorijska istraživanja neophodnih, opcionih i socijalnih aktivnosti koje je analizirao Jan Geil i na istraživanje konfiguralnosti Bila Hiliera te na pronalaženje veze pomoću kvantne arhitekture između ova dva, u određenoj meri, suprotna pristupa. Istraživanje se takođe delimično oslanja na teoriju struktuiranja Antoni Gidensa te na rad Anrija Lefevra o odnosu i ulozi čoveka prema sopstvenom građenom okruženju. U delu koji analizira vezu digitalnih medija prema otvorenim javnim gradskim prostorima istraživanje se bavi fenomenom javnog gradskog okruženja kao nefizičkog mesta odnosno istražuje virtuelni ili digitalni aspekt otvorenih javnih gradskih prostora u fenomenološkom smislu. Treći deo doktorske disertacije definiše modele primene principa kvantne arhitekture na proces projektovanja otvorenih javnih gradskih prostora. Analizira osnovi koncept i strukturu filozofske teorije konstruktora Dejvida Dojča i povezuje koncept sa otvorenim dinamičkim sistemima i prosesom iteracije sa ciljem definisanja modela koji omogućava primenu principa kvantne arhitekture na proces projektovanja arhitektonsko-urbanističkih prostora. Definiše dizajn elemente koji čine pomenuti model i dodatno definiše dva modela koji predstavljaju teorijsku simulaciju upotrebe modela teorije konstruktora i kvantne arhitekture u arhitekturi i urbanom dizajnu. U disertaciji se takođe istražuju potencijalna nova ulogu korisnika i nova uloga arhitekte u okruženju kvantne arhitekture. Takođe se definiše koncept za metodu dizajna kvantne arhitekture. U završnom delu doktorske disertacije analizirani i definisani su metodološki prncipi projektovanja otvorenih javnih gradskih prostora primenom prethodno definisanih modela odnosa principa kvantne arhitekture, teorije konstruktora i otvorenog dinamičkog sistema. Izvršena je sinteza osnovnih postavki i principa kvantne arhitekture, nove uloge korisnika i arhitekte sa istraženim metodološkim principima projektovanja gradskog okruženja. Definisan je odnos između koncepta metode projektovanja modela kvantne arhitekture i projektovanja VII otvorenih javnih gradskih prostora, specifično istraživanja neophodnih, opcionih i socijalnh aktivnosti Jana Geila i istraživanja konfiguralnosti Bila Hiliera. Odnos je dodatno prikazan kroz četiri modela koji omogućavaju primenu principa kvantne arhitekture na proces projektovanja otvorenih javnih gradskih protora. Takođe principi kvantne arhitekture i njihova primena na proces projektovanja otvorenih javnih gradskih prostora dodatno su analizirani na kraju trećeg dela disertacije. Naučni doprinos istraživanja odnosi se na unapređenje istraživanja o kvantnoj arhitekturi uspostavljanjem paralele sa otvorenim dinamičkim sistemima grada, a posebno definisanjem veze principa kvantne arhitekture sa teorijom konstruktora. Unapređenje je postignuto zahvaljujući vezi elemenata otvorenog dinamičkog sistema sa elementima konstruktora koja je rezultirala modelom koji omogućava primenu principa kvantne arhitekture u oblasti arhitekture i urbanizma. Definisani model je potom povezan sa teoretskim istraživanjima o otvorenim javnim gradskim prostorima, prevashodno sa istraživanjima neophodnih, opcionih i socijalnih aktivnosti te sa istraživanjima konfiguralnosti Bila Hiliera. Veza je rezultirala modelima unapređenja procesa projektovanja otvorenih javnih gradskih prostora. Dodatni naučni doprinos odnosi se na potencijalni društevni uticaj fenomena kvantne arhitekture i njenih principa prema sociološkom fenomenu ne- mesta i prema procesu akulturacije. Fenomen kvantne arhitekture je takođe povezan sa procesom postkritičkog dizajna. Praktična primena istraživanja vezana je za primenu modela kvantne arhitekture otvorenih javnih gradskih prostora u okruženju mešovitih realnosti. Model se može primeniti u izradi različitih softverskih aplikacija za uređaje koji omogućavaju prikaz okruženja mešovitih realnosti. Istraživanje predstavlja podlogu za brojna buduća istraživanja koja mogu ići u pravcu direktne nadogradnje definisanih modela ili u pravcu kreiranja novih modela sa specifičnostima koje modeli mogu imati u odnosu na teritoriju i celokupni kontekst koji obuhvataju. Istraživanje u doktoratu traži dodatno unapređenje u oblasti mešovitih realnosti. Nova uloga arhitekte i korisnika u prostoru kvantne arhitekture predstavlja osnovu za potencijalnu promenu i nadogradnju paradigme u procesu arhitektonske edukacije i pristupa pojmu arhitekture uopšte. Primenom nove uloge arhitekte i proširenjem njegove radne svere na aktivne procese u realanom vremenu može doći do aktivnijeg istraživanja veze između programiranja, kodiranja i VIII arhitekture. Delimično izjednačavanje stvarnog i virtuelnog prostora, koje redefiniše vremensku dimenziju i dimenziju udaljenosti, otvara mnoga pitanja koja traže dodana istraživanja kako u oblasti arhitekture i urbanizma tako i u domenu tehnologije, sociologije, filozofije, prava i politike.

This research focuses on improvement of the open public space designing process achieved by application of principles of quantum architecture. For purpose of establishing a connection between quantum architecture and open public spaces, the research has been expanded into the framework of open urban dynamic systems, constructor theory, post-critical design phenomenon, non-place, acculturation, and mixed realities field. First part of the doctoral thesis studies quantum architecture, a relatively new spatial paradigm, as well as several theories, phenomena, and methodological tools quantum architecture is connected to. Critical analysis of works based on Christopher Alexander’s self- conscious and unselfconscious designing process led to conclusions on approach of users of built environment toward architectural and urban design. It also analyzes Nicholas Negroponte’s Theory of Architecture Machines, which in a visionary way anticipated many processes that are present in architecture today and which, by its structure, may be associated with quantum architecture and structure of the model presented in the thesis. Phenomenon of open systems of urban process, with focus on Jay Forrester’s open dynamic system, was also shown in the research, as well as the iteration process and self-regulatory system. Research explores the process of post-critical design as well, which correlates, in its essence, to the process generated by quantum architecture. In the part of the research directly addressing the theoretical settings of quantum architecture, the doctoral thesis lists and describes John Lobell’s principles of quantum architecture as the basis for setting the paradigm. It describes the relationship between the phenomena of real, virtual and quantum from the architectural perspective, and it indicates mixed reality as a basic tool for application of quantum architecture principles. It describes the phenomenon of quantum city, a research that is a result of combination of quantum theory and various urban processes, especially emphasizing the role of a user, quantum city’s open systems, and the relationship between linear deterministic and open nondeterministic processes of built environment designing. At the end of the first part of the research, the phenomenon of quantum architecture was placed in a social context and associated with concepts of acculturation and non-place, which are represented as a potential result or a consequence of quantum architecture’s effect. X The second part of the thesis explores the theoretical settings of the open public spaces phenomenon. It describes public life and users’ attitude toward it, i.e. toward the city’s open public spaces. It deals with methodological principles of open public space designing process, and with the research on relationship between digital media, networked society, and urban space. In the part of the research focused primarily on physical aspects of open public spaces, special attention was given to the theoretical work of Jan Gehl and Bill Hillier, and reconciliation, by use of quantum architecture, of two, to certain extent, opposite approaches. The research partly relies also on the theory of structuration of Anthony Giddens, and the work of Henri Lefebvre. The research, in the part that describes the approach of digital media toward city’s public open spaces, investigates the phenomenon of urban public environment as a non-physical place, i.e. it explores virtual or digital aspect of open public spaces in the phenomenological sense. Third part of the text in the thesis defines models of application of principles of quantum architecture in process of designing of open public spaces. It demonstrates the basic concept and structure of David Deutsch’s philosophical constructor theory, and it correlates the concept with open dynamic systems and iteration process, in order to define a model that would allow application of quantum architecture principles when designing architectural and urban spaces. It defines the elements of design that make up the aforementioned model, and it further defines two models that represent theoretical simulation of the model of use of constructor theory and quantum architecture in architecture and urban design. The text also explores and describes the potential new role of a user and a new role of an architect in the quantum architecture environment. It also defines the concept of a method of quantum architecture design. The final part of the doctoral thesis describes and defines methodological principles of open public space designing process with application of pre-defined models of correlations between principles of quantum architecture, constructor theory, and an open dynamic system. Basic settings and principles of quantum architecture, new role of a user, and a new role of an architect, where combined with explored methodological principles of urban environment designing. The relationship is defined between the model of quantum architecture designing methods, and open public space designing. This relationship is further illustrated by four models that enable application of quantum architecture principles on designing process of open public spaces. Also, quantum architecture principles and their use in process of XI designing of open public spaces are further described at the end of the third part of the doctoral thesis. Scientific contribution of the research presented in the thesis refers to improvement of the quantum architecture research by establishing a parallel with city’s open dynamic systems, especially by defining correlations between quantum architecture and the constructor theory. Improvement was achieved thanks to the connection between elements of an open dynamic system and elements of a constructor that resulted in a model that allows application of principles of quantum architecture in the field of architecture and urbanism. The defined model is then linked to the theoretical research on city's open public spaces, which eventually resulted in creation of models of improvement of the open public space designing process. Additional scientific contribution is reflected in a potential social impact of quantum architecture, i.e. in its relationship with sociological phenomenon of non-place and the acculturation process. Quantum Architecture is also associated with the process of post- critical design. Practical application of the research presented in the thesis is interconnected with the application of the model of open public space quantum architecture in space of mixed realities. This model could be used in designing of various software applications for devices that enable displaying of mixed reality environments. This study is the foundation for numerous future researches that may go in direction of direct upgrade of defined models, or toward creation of new models with specific features they might have depending on the territory they cover. The study presented in the doctoral thesis requires further improvements in the field of mixed reality. New roles of an architect and a user in the area of quantum architecture represent the foundation for potential change and upgrade of the paradigm in the process of architectural education, and change in perception of the very concept of architecture in general. Use of architect’s new role and expansion of his sphere of activity toward active processes in real time might lead to a more active research of the connection between programming, coding, and architecture. Partial equalization of real and virtual spaces, which redefines dimensions of time and distance, raises many questions that require additional researches in the field of architecture and urban planning, as well as in the sphere of technology, sociology, philosophy, law, and politics. XII

Fenomen granice otvorenog javnog prostora i doprinos osvetljenja naglašavanju njenog značaja

Phenomenon of the open public space boundary and the emphasis of its prominence by lighting

Tema doktorske disertacije obuhvata oblast arhitekture i osvetljenja u okviru otvorenih javnih prostora. Povod za ovo istraživanje predstavlja nedovoljno istražen fenomen granice otvorenog javnog prostora i njen značaj u okviru složenih urbanih odnosa grada. Otvoreni javni prostori kao generatori javnog života grada, predstavljaju mesto ostvarivanja socijalnih kontakata, ali i mesto relaksacije korisnika, i u skladu sa tim potrebno je ostvariti ugodan ambijent. Svrha osvetljenja u okviru otvorenog javnog prostora ispoljava se upravo kroz uspostavljanje prijatne atmosfere i željenog ambijenta. Aktuelnost teme ogleda se u potrebi za permanentnim unapređenjem gradskih ambijenata i isticanjem značaja arhitektonskih vrednosti otvorenih javnih prostora, što ima značajnu ulogu u formiranju identiteta grada. Značaj granice za prostor koji definiše ogleda se kroz uticaj njene strukture na formiranje ambijenta u prostoru. Cilj istraživanja predstavlja jasnije definisanje fenomena granice otvorenog javnog prostora i formiranje odgovarajuće tipologije u odnosu na složeni urbani kontekst grada. Istraživanje je pokazalo da granica otvorenog javnog prostora grada može imati različite pojavne oblike, jer je poimanje ovih granica uslovljeno doživljajem korisnika. Ova granica, bez obzira da li poseduje materijalna svojstva ili predstavlja skup utvrđenih normi koje se detektuju i razumeju kao barijera, kroz doživljaj korisnika, razume se kao prostorni fenomen. Rezultati ovog segmenta istraživanja doveli su do uspostavljanja kriterijuma za tipološku klasifikaciju granica otvorenih javnih prostora grada. Na osnovu specifičnosti ovih granica izdvojila su se tri kriterijuma pomoću kojih je moguće izvršiti tipološku klasifikaciju – fleksibilnost granice, prepoznatljivost granice i kriterijum permeabilnosti granice. Na osnovu ovih kriterijuma, formirano je dvanaest tipova granice otvorenog javnog prostora grada. Uspostavljanje ove tipologije doprinelo je razumevanju relativnog odnosa izgrađenog prostora granice i otvorenog javnog ii prostora, kao i razumevanju uslovljenosti aktivnosti koji se odvijaju na otvorenom javnom prostoru i u okviru njegovih granica. Istraživanje je ukazalo na to da tip otvorenog javnog prostora ne definiše i tip granice. Granica, kao mesto susreta dva područja različitog značaja, oslikava svojstva prostora koje spaja. Usled dualne prirode koju granica poseduje, kroz istraživanje je istaknut značaj njene fleksibilnosti u stvaranju željenog doživljaja ambijenta otvorenog javnog prostora u okviru složenog urbanog konteksta grada. Osnovni cilj istraživanja ogleda se u isticanju značaja granice otvorenih javnih prostora u procesu projektovanja osvetljenja kroz razumevanje uticaja parametara kvaliteta osvetljenja na pojavnost i doživljaj različitih tipova ove granice. Prikaz međusobnog uticaja osvetljenja u okviru otvorenog javnog prostora i osvetljenja njegovih granica, odnosno definisanje njihovog relativnog odnosa u zavisnosti od tipa granice predstavlja osnov ovog istraživanja. Osvetljenje u okviru otvorenih javnih prostora predstavlja važnu karakteristiku prilikom formiranja ambijenata. Pojavnost javnog prostora u noćnom periodu je osnovna mera za postizanje aktivnog urbanog prostora, te se značaj osvetljenja ogleda u mogućnosti postizanja željenih efekata u prostoru u cilju ostvarivanja prijatne atmosfere. Međutim, kao problem se javlja nedovoljno definisan skup smernica za projektovanje osvetljenja u okviru otvorenih javnih prostora grada. Postojeće preporuke oslanjaju se na ispunjavanje funkcionalnog aspekta – omogućavanje nesmetanog odvijanja saobraćaja i obezbeđivanje sigurnosti korisnika u prostoru. Različite vrste otvorenih javnih prostora, kao i njihove granice, tretiraju se na uniforman način čime je u potpunosti zanemarena kompleksnost urbanog konteksta. Istraživanje je sprovedeno kroz analizu svetlosnih situacija na konkretnom uzorku različitih vrsta otvorenih javnih prostora u zavisnosti od tipova granica koje ih definišu. Za svaki istraživanjem definisani tip granice otvorenog javnog prostora odabran je reprezentativni predstavnik na kojem je sprovedeno eksperimentalno istraživanje (u realnim i laboratorijskim uslovima), kao i formiranje fotometrijskog proračuna. Kroz analizu uzajamnog iii odnosa prostora i njegovih granica definisan je uticaj tipova granica na osvetljenje u okviru otvorenih javnih prostora grada. Rezultati istraživanja pokazali su da je na osnovu tipa granice otvorenog javnog prostora moguće odrediti skup parametara kvaliteta osvetljenja koji utiče na postizanje željenih doživljaja granice od strane korisnika. Na osnovu dobijenih rezultata dat je prikaz uzajamnog uticaja osobenosti granice otvorenog javnog prostora i parametara kvaliteta osvetljenja. Rezultati istraživanja doprineće teorijskoj osnovi u oblasti arhitekture kroz definisanje fenomena granice otvorenog javnog prostora, ali i kroz prikaz uticaja osvetljenja na doživljaj ove granice. U praktičnom pogledu, očekivani doprinos istraživanja je u razumevanju uticaja parametara kvaliteta osvetljenja na pojavnost strukture ove granice i postizanja željenih ambijenata u okviru otvorenih javnih prostora grada. Sa ciljem unapređenja procesa projektovanja osvetljenja, istraživanje je pružilo osnov za definisanje skupa smernica koje se odnose na osvetljavanje otvorenih javnih prostora u zavisnosti od karakteristika njihovih granica.

The dissertation topic encompasses the fields of architecture and lighting within open public spaces. The motivation for the research is insufficiently explored phenomenon of the open public space boundary and its significance for the complex urban relations of the city. Open public spaces as generators of the city's public life represent the place in which social contacts are made, but also the users' place of leisure which therefore requires a pleasant ambiance. The purpose of lighting in a public space in fact becomes apparent by achieving pleasant atmosphere and desirable ambiance. Because the topic is current there is a need for continuous improvement of the urban ambiances and stressing out the architectural values of the open public spaces, which play an important part in the identity creation of the city. The significance of the boundary for the space which it confines is visible through the influence of its structure on the creation of ambiance in space. It is the aim of this research to introduce a clear definition of the phenomenon of the open public space boundary, and to create appropriate typology regarding the complex urban context of the city. Through the research process it has become apparent that the boundary of an open public urban space can appear in many different forms of representation, because the understanding of these boundaries is affected by the impression of the beholder. Regardless of whether the boundary consists of material attributes, or simply represents a set of determined norms which are perceived and comprehended as barrier in the beholders' experience, it is appreciated as the spatial phenomenon. Based on the results of this segment of analysis criteria were established for typological classification of the open public space urban boundaries. In regard of the aspects of these boundaries, three criteria stood out, by which a typological classification is possible - flexibility, distinctiveness, and permeability of the boundary. From this set of criteria twelve types of the open public urban space were introduced. This typology contributes to understanding of the dependent relation between the boundaries' built space and the open public space, and of the ancillary activities carried v out in the open public space and within its limits. The research outputs led to the conclusion that the type of the open public space does not predetermine the type of the boundary. As the point of encounter for two domains of a different rank, boundary depicts the aspects of the spaces it connects. Because of the dual nature of the boundary, its flexibility in creation of the desired perception of the ambiance of the open public space in the complex urban context has been underlined. The paramount aim of the research is to emphasize the importance of the open public space boundary in the lighting design process, by acknowledging the effects of the lighting quality parametres to the appearance and perception of the different boundary types. Further goal would be to outline the interdependent influence of the lighting within the open public space and the lighting of its boundaries, and on the other hand to define their respective relations depending on the type of the boundary. Lighting of the open public spaces is an important feature which creates ambiances. The way a public space would appear in night time is a basic measure to achieve an active urban space, and therefore the importance of lighting is reflected in the possibility of gaining the desired effects in space to obtain a pleasant atmosphere. However, there is a problem of insufficiently defined set of existing guidelines for lighting design in the open public spaces of the city. The current provisions are oriented towards fulfillment of the functional aspect - to enable the course of traffic and to provide safety for the users. Different kinds of open public spaces, as well as their boundaries, are all treated in the uniform way, which results in complete negligence of the complexity of the urban context. The research was carried out by analyzing lighting settings on the specific sample of different types of open public spaces, in relation to the types of boundaries which form them. For each predefined type of boundary of the open public space a representative specimen was selected on which experimental study (both in field and in laboratory), as well as photometrical calculation were perfomed. The analysis of the interrelations between the space and the boundary led to the establishment of the influence of the boundary types on lighting in open public urban spaces. The results of the research allow for development of a set of parametres of the lighting quality which influence the achievement of desired boundary perception by beholders. Following the results, the vi interrelated influence of the public open space boundary attributes and the lighting quality parametres was presented. The research outcomes would contribute to the fundamental theory in the field of architecture through definition of the open public space boundary phenomenon, as well as presentation of the lighting influence on the perception of this boundary. In practice, this research would help understand the influence of the lighting quality parametres on the appearance of the boundary structure in order to accomplish desired ambiances within open public spaces of the city. Aiming to improve the lighting design process, the research gave way to creation of a set of guidelines regarding lighting of the open public spaces in relation to the features of its boundaries.

Transponovanje tradicionalnih arhitektonskih elemenata u objekte individualnog stanovanja sa aspekta energetske efikasnosti

Transposition of traditional architectural elements in buildings for individual housing from the aspect of energy efficiency.

Strategija doktorske disertacije je izrada kompletne analize kosmajskih naselja sa aspekta unapređenja izgradnje energetski efikasnih objekata. U tom cilju analizirani su svi ključni aspekti neophodni za projektovanje. Potencijali i ograničenja razmatrani su kroz: • zakonske regulative sa kojima je neophodno uskladiti izgradnju i rekonstrukciju objekata, • klimatske uslove obrađivanog područja, koji su neophodni u planiranju strategija izgradnje, • snimak postojećeg stambenog fonda, • kulturni identitet kroz nasleđe tradicionalnih objekata. Kroz analizu tradicionalnog objekta, reprezentativnog modela postojećeg stambenog fonda i hipotetičkog modela, novoprojektovanog objekta putem softvera za analizu energetskih performansi izvedeni su zaključci i date praktične smernice u rekonstrukciji postojećih i izgradnji novih objekata. Rad se fokusira na ispitivanju i primeni elemenata tradicionalne arhitekture u cilju unapređenja energetskih performansi novih i postojećih objekata.

The strategy of the research paper is to conduct analysis of buildings for individual housing from the aspect of promotion of energetically efficient buildings construction. With that as a goal, all key aspects essential for design were analysed, such as: • government regulative necessary to comply with when constructing and reconstructing a building, • climate conditions of the given area necessary in planning the strategy of construction, • the record of existing housing fund, • cultural identity through heritage of traditional buildings. Through analysis of a traditional building, a representative model of the existing housing fund and hypothetical model- newly designed building, via software for analysis of energetic performances, the conclusions have been made and practical guidelines were given in the reconstruction of the existing and construction of new buildings based on tested scientific proofs. The work is focused on investigation and application of the elements of traditional architecture with a goal to improve energetic performances of new and existing buildings.

Urbana regeneracija javnih gradskih prostora Podgorice

Urban regeneration of public open spaces of Podgorica

Predmet doktorske disertacije je istraživanje složenog odnosa otvorenih javnih gradskih prostora nasleđenih susedstva kolektivnog stanovanja u blokovima iz druge polovine 20. veka i svakodnevnog društvenog života, odnosno oblika društvene interakcije kao obrazaca upotrebe javnih gradskih prostora susedstva. Problemi u gradskim prostorima susedstva se ispoljavaju na društvenom i prostornom nivou kroz: otuđenost stanovnika, nedostatak zajedničkih aktivnosti i boravka u otvorenim javnim prostorima susedstva, niskom stepenu vitalnosti, izostanak adekvatnog održavanja i smanjenoj sigurnosti. U neprekidnom dvosmernom procesu ljudi kreiraju i menjaju prostor dok u isto vreme prostor utiče i menja ljude. Kao što fizički prostor predstavlja rezultat društvenih procesa i promena, tako i ljudsko ponašanje određuje fizički, ali i društveni i kulturni kontekst. Polazi se od pretpostavke da se za moguću prostornu transformaciju kolektivnog susedstva pristupa sa stanovišta preoblikovanja socio prostornih odnosa na kojima se zasnivaju obrasci upotrebe javnog prostora susedstva. Obzirom da je preduslov socijalnih dešavanja istovremeno prisustvo aktera- korisnika prostora, istražuje se međuodnos fizičkih karakteristika urbane strukture i arhitekture koja formira otvorene javne prostore, sa aktivnostima korisnika koje se u njima odvijaju, kroz simbolički sadržaj koji nastaje u kontekstu povremenih i svakodnevnih aktivnosti, ponavljajućih u vremenu, vezanih za trasirane putanje u prostoru i mogućnosti aktera. Istraživački rad je sproveden kombinovanjem više naučnih metoda i tehnika primenljivih na polju urbanizma, arhitekture i društvenih nauka. Analiza određenosti prostorne forme susedstva iskazuje se kroz univerzalno primenljivu tipologiju, zasnovanu na prostornim i sociološkim teorijama o odnosima urbanog prostora i društvenih procesa, primenljivu za prostore koji različito generišu obrasce prisustva susreta i okupljanja ljudi. Razumevanje relacija ljudskog ponašanja kroz kapacitet otvorenog prostora susedstva doprinosi kvalitetnijem oblikovanju otvorenih prostora a naročito unapređenju vitalnosti javnih prostora grada. Cilj je dobijanje naučno zasnovanog pristupa oblikovanja javnog prostora kroz upotrebu, koji može poslužiti kao pomoćno sredstvo planerima u procesu urbane regeneracije i redizajna. Rad sadrži studiju slučaja stambenog naselja Novog Grada kao dela užeg gradskog centra Podgorice. Istraživanje otvorenih javnih prostora Novog Grada u Podgorici predstavlja analizu specifičnog prostorno- društvenog modela susedstva u odnosu na univerzalne urbanističko- arhitektonske paradigme, uzimajući u obzir društveni kontekst perioda kada je urbana celina Novog Grada planirana i građena, unutar koga je analizirana korelacija između urbane forme i svakodnevnih aktivnosti javnog života susedstva. Rezultati istraživanja predstavljaju doprinos pristupu urbane regeneracije prostora iz perspektive korisnika i obrazaca upotrebe prostora u odnosu na prostornu konfiguraciju.

The topic of the doctoral thesis is the research on the complex relationship between public open spaces in inherited collective housing neighborhood blocks built in the second half of the 20th century and everyday social life, as well as the forms of social interaction as patterns of use of urban public spaces in collective housing neighborhoods. The issues in urban neighborhood spaces are manifested both at social and spatial level through the alienation of the population, the lack of joint activities and stay in the neighborhood public open, a low level of vitality, a lack of adequate maintenance and reduced safety. In a continuous two-way process people create and modify space while at the same time, space affects and changes people. Even as the physical space represents the result of social processes and changes, so is the human behavior determined by physical, but also social and cultural context. The assumption is that spatial transformation of collective neighborhoods could be approached from the standpoint of transformation of socio spatial relationships underlying the patterns of use of neighborhood public open spaces. Given that the prerequisite for social events is the presence of actors-users of space, the interplay between the physical characteristics of urban structure and architecture that forms public open spaces and the users` activities that are being carried out through the symbolic content arising from the context of occasional and every day activities, recurring in time, related to the paths traced in space and actors abilities. The research work was carried out by combining several scientific methods and techniques applicable in the field of urban planning, architecture and social sciences. The analysis of the neighborhood spatial form determinants is represented by the universally applicable typology based on spatial and sociological theories about the relationship of urban space and social processes, applicable to areas that generate patterns of people encounters and gatherings. Understanding the relation between human behaviors through the capacity of neighborhood open space contributes to the quality of the open spaces design and especially to enhancing the vitality of the city public spaces. The purpose is to obtain scientifically based approach to the public space design in a view of its use that may be beneficial to urban planners in the process of urban regeneration and redesign. The paper contains a case study of the residential area of Novi Grad as a part of the inner city of Podgorica. The research on public open spaces of Novi Grad in Podgorica represents an analysis of the specific spatial social neighborhood model in relation to universal urban architectural paradigms, taking into account the social context of the period when the urban unit of Novi Grad was planned and built, within which the correlation between urban form and every day activities of neighborhood public life was analyzed. The research results contribute to the urban space regeneration approach from the perspective of users and patterns of use of space in relation to the spatial configuration.

Uloga graditeljskog nasleđa u savremenim prostornim transformacijama Novog Sada

The role of built cultural heritage in the contemporary spatial transformations of Novi Sad

Globalno uspostavljene mreže distribucije kapitala, informacija i ljudi na početku 21. veka sve više ističu značaj gradova kao centara koncentracije, redistribucije i razmene. Kako bi obezbedili što veći značaj i bolji rang u velikoj ponudi na svetskom tržištu, gradovi preispituju svoje ekonomske, društvene, kulturne i prostorne resurse za novi razvoj. Kvalitet prostornih karakteristika gradova, učinio ih je privlačnim mestima za život. Kako se savremene tehnike brendiranja sve više oslanjaju na dobar marketing slike, negovanje kvaliteta prostornog okruženja postaje značajan segment globalne kompetitivnosti gradova. Neoliberalni pristup utiče na strategije urbanog razvoja u cilju restrukturiranja urbanih sistema i mehanizama urbanističkog planiranja, menadžmenta i dizajna. Savremeni urbani modeli se oslanjaju na nekoliko razvojnih koncepata koji uključuju: (1) primenu znanja u rukovođenju složenim urbanim sistemima (pametan grad), (2) kreativnost lokalne samouprave i zajednice u socio-ekonomskim i kulturnim praksama i planiranju prostora (kreativni grad), (3) održivi društveni, ekonomski i prostorni razvoj, rezilijentan u odnosu na savremene političke, društvene i klimatske promene (održivi i rezilijentni grad). Prostorni aspekt je značajan segment opšteg razvoja evropskih gradova na početku 21. veka. U tom cilju, Evropska unija je usmerila svoje razvojne politike, strategije i agende ka ojačavanju kapaciteta evropskih gradova na globalnom tržištu gradova. Jedan od najvažnijih segmenata razvoja evropskih gradova jeste tretman zona graditeljskog nasleđa. Pored vrednosti koja se formira na tržištu nekretnina, dodatna vrednost objekta graditeljskog nasleđa definiše se na sofisticiranoj relaciji vrednosti i potreba, koja formira njegovu autentičnu i jedinstvenu društvenu i ekonomsku supstancu. Bez obzira da li su zvanično zaštićene ili nisu, zone graditeljskog nasleđa se prepoznaju kao vredan kulturni kapital oblikovan postmodernističkim senzibilitetom koji promoviše sigurnost prošlosti. Istovremeno, osećaj ekonomskog kapitala je baziran na snažnom porastu kreativnih i kulturnih industrija, kao i turizma, u kontekstu novih urbanih ekonomija. Rastući ekonomski potencijal i društveni značaj zona graditeljskog nasleđa pomaže njihovu zaštitu i (kreativnu) prenamenu. Veličina gradova u okviru nacionalnih i evropskih urbanih mreža utiče na karakter, obim i stepen njihovih transformacija. Gradovi srednje veličine u istočnoevropskim zemljama nekadašnjeg komunističkog bloka suočeni su sa zastarelom industrijskom bazom, neprilagođenom strukturom radne snage, odlivom stanovništva i zapuštenom urbanom infrastrukturom u procesu tranzicije koja je započela krajem 20. veka. Prostorni kapaciteti, posebno u zonama graditeljskog nasleđa, često su bili najvredniji potencijal i resurs za novo pozicioniranje. Početak tranzicionog perioda je karakterisala nekritička primena zapadnog neoliberalnog modela razvoja koji je lokalne zajednice suočio sa zahtevima za liberalizaciju i deregulaciju procedura vezanih za urbanističko planiranje, rukovođenje javnom svojinom i izgradnju objekata oblikovno neprimerenih kontekstu. Nakon početka svetske ekonomske krize 2008. godine, pojavljuju se alternative u ekonomskim, društvenim i kulturnim praksama koje se više oslanjanjaju na promociju kreativnih i kulturnih potencijala lokalne zajednice. Projekat Evropska prestonica kulture, kao jedan od najpoznatijih brendova Evropske unije, značajno motiviše lokalne zajednice i donosioce odluka na lokalnom nivou da podrže procese urbane transformacije oslonjene na lokalne kapacitete. Od početka 21. veka, izbor kandidata za ovu titulu je bio usmeren na podršku regionalnim centrima srednje veličine, do 500.000 stanovnika. U toku procesa priprema projekti prostornog razvoja su bili koncentrisani u zonama graditeljskog nasleđa obuhvatajući tradicionalno gradsko jezgro, obodne zone centra, braunfild lokacije (zone nekadašnjih fabrika, napuštena skladišta, nekadašnje vojne komplekse…), zone objekata ikonične arhitekture (na dobro pozicioniranim lokacijama zona graditeljskog nasleđa), otvorene javne i zelene prostore. Pored obnove uglavnom zapuštenih zona graditeljskog nasleđa, izgradnja objekata ikonične arhitekture, namenjenih kulturi, bila je suštinski doprinos savremenom vizuelnom identitetu gradova. Gradovi srednje veličine, koji su ekonomski, obrazovni i kulturni centri u regionu Srednje Evrope, baštine graditeljsko nasleđe prepoznatljivih istorijskih, arhitektonskih i urbanističkih karakteristika. Na južnom obodu regiona, sa obe strane nekadašnje granice Zapadne i Istočne Evrope, gradovi Grac (Austrija), Pečuj (Mađarska) i Maribor (Slovenija) bili su evropske prestonice kulture koje su sa različitim uspehom sprovele prostorne transformacije zona graditeljskog nasleđa, inicirale razvoj savremenih urbanih ekonomija, pokrenule nove kulturne prakse i novi pristupe procesima urbanističkog planiranja, menadžmenta i dizajna. Novi Sad, grad na jugoistočnom obodu Srednje Evrope, video je u procesu kandidature za Evropsku prestonicu kulture 2021. godine priliku za regionalno repozicioniranje nakon duge i specifične tranzicije Republike Srbije. Karakteristike Novog Sada kao regionalnog političkog, privrednog i kulturnog središta, drugog po veličini u Srbiji, ukazale su na potrebu reartikulacije postojećih socio–ekonomskih i kulturnih potencijala za prostorne transformacije zona graditeljskog nasleđa. Sadašnji tretman ovih zona, oblikovan isključivo neoliberalnim pristupom, ukazuje na sve nedostatke političko–ekonomske tranzicije uključujući: neefikasnost formalne zaštite, nedelotvornost alata za njihovo planiranje i menadžment, kao i nedostatak podrške na lokalnom nivou. Istraživanja sprovedena za potrebe kandidature, ukazuju na postojanje ograničenog broja lokalnih inicijativa za razvoj kreativnih industrija, novih kulturnih i umetničkih praksi, građanskog aktivizma i turizma. Strategija potencijalnih projekata prostornog razvoja zona graditeljskog nasleđa, u okviru kandidature Novog Sada za Evropsku prestonicu kulture 2021. godine, bazira se na tipologiji definisanoj u drugim gradovima Srednje Evrope koji su bili evropske prestonice kulture. Novi projekti u Novom Sadu trebalo bi da budu sprovedeni u: gradskom centru (tradicionalno gradsko jezgro i Petrovaradinska tvrđava), obodnim zonama centra (pet specifičnih zona u Novom Sadu i Petrovaradinu), braunfild lokacijama (bivša fabrika „Petar Drapšin“-Kineska četvrt i Ranžirna stanica), zonama objekata ikonične arhitekture (tri pojedinačna projekta i tri lokalna kulturna centra–stanice u različitim zonama graditeljskog nasleđa), otvorenom javnim i zelenim prostorima u okviru ovih zona. U skladu sa tipologijom, definisane su i nove smernice za strateško planiranje, ekonomski razvoj, urbanističko planiranje, menadžmentski okvir i prepoznati su relevantni akteri kao nosioci ovih procesa. Predložene prostorne transformacije zona graditeljskog nasleđa Novog Sada, pored fizičke obnove, imaju i tendenciju da stvore novu razvojnu platformu, koristeći postojeće inicijative kreativnih i kulturnih praksi. Ako pridobiju podršku lokalnih donosilaca odluka, nove smernice urbanističkog planiranja, menadžmenta i dizajna će uspostaviti drugačiju praksu u prostornom razvoju grada i ojačati kapacitet Novog Sada da bude kvalitetan kandidat za Evropsku prestonicu kulture.

At the beginning of the 21st century the global networks which enable the flow of economies, people and information use contemporary cities as the nodes for their concentration, redistribution and exchange. In order to gain competitiveness on the global scale, cities are in the process of revaluing their economic, social, cultural and spatial resources for new development. The quality of urban space contributes a great deal to cities’ market value as a means of enhancing their attractiveness, primarily for business development, and working and living conditions. Since modern branding strategies rely ever more on image marketing, the creation of a high quality urban environment becomes an important part of a city’s global profile. The neo-liberal approach alters urban development strategies, aiming to restructure all urban systems and mechanisms of urban planning, management and design. The main contemporary city development models are based on: integrating knowledge in the city management (smart city); a creative approach to local governance in social, economic, and cultural practices and in city planning (creative city); and sustainable social, economic and spatial development, resilient in response to the political, social, and natural challenges posed by climate and other environmental changes (sustainable and resilient city). The development of European cities at the beginning of the 21st century is strongly related to their physical context. Therefore, the European Union (EU) has created whole range of strategies, agendas and policies to strengthen the capacities of their cities in the growing urban market. Central to the spatial transformations of European cities is the treatment of heritage areas. Beside real estate market price, added value of historic buildings is to be found in a sophisticated value-need perception, which helps characterise them as an authentic and unique local social and economic asset. Whether officially protected or not, shaped by a post-modern sensibility which appreciates the security of the past, heritage areas are being recognized as valuable cultural capital. At the same time, a sense of economic capital is based on the significant growth of creative and cultural based economies and tourism in the new urban economy. Growing economic potential and the social significance of heritage areas help encourage their protection and (creative) reuse. The size of cities, in both national and European urban networks, influences the dimensions, character and pace of their transformations. On the fall of the Iron Curtain medium sized cities of the former communist countries of Eastern Europe found themselves burdened with obsolete production capacities and decaying urban infrastructures. Spatial capacities, especially in the historic zones, were often the most valuable potential resource for the reinvention of declining cities. The beginning of the transitional period at the end of the 20th century was marked by an uncritical application of western neo-liberal development models, which put local communities under pressure from free market, deregulated urban planning procedures, management of public assets and inappropriate design solutions. The world economic crisis of 2008 prompted alternative models of economic, cultural and social practice, much more sensitive to the promotion of the creative and cultural potential of local communities. European Capital of Culture (ECoC) project as one of the most valued EU brands, brings considerable motivation in building up capacities for locally based urban change. From the beginning of 21st century, candidate selection was promoting medium sized regional centres up to 500.000 inhabitants. The European Capital of Culture (ECoC) project, one of the most successful EU initiatives, has been highly effective in motivating to build up local capacity for urban change. From the beginning of this century candidate selection has targeted medium sized regional centres of up to 500,000 inhabitants. In the preparation process, these cities focused on an individual project concentrating on: the traditional city core; historic neighbourhoods around the city centre; brownfield sites (abandoned industrial zones, redundant warehouses, former military compounds and the like); areas containing iconic architecture (in well positioned locations on the outskirts of heritage areas etc); and public areas and parkland. Besides refurbishing mostly derelict heritage areas, the construction of new, culturally iconic, architecture was effective in raising cities’ contemporary visual identity. Medium sized cities, the regional industrial, educational and cultural centres of Central Europe, have a rich heritage and recognizable historic, architectural and urban matrix features. On the southern outskirts of the region, on both sides of the former ‘iron curtain’, the cities of Graz (Austria), Pecs (Hungary) and Maribor (Slovenia) were ECoCs at the beginning of the 21st century, enjoying varying degrees of success. However, all cases have resulted in: high quality spatial transformations of heritage areas, the initiation of modern urban economies production, the adoption of new local cultural practices and a new approach to urban planning, management and design processes. The city of Novi Sad, on the south east border of Central Europe, saw in the bidding process for European Capital of Culture in 2021 an opportunity for regional repositioning after long period of decline in specific transition of the Republic of Serbia. The characteristic of Novi Sad, as the second regional political, industrial and cultural centre in the Republic of Serbia, pointed to the need to find new expressions for the city’s social, economic and cultural potential, which could be realised through the renewal and transformation of the city’s heritage areas. Their present condition, shaped solely by neo-liberal development patterns, is evidence of the malfunctions of political and economic transition, including: inefficient official protection, the absence of effective planning and management tools and the lack of commitment at various local levels. However, in the candidacy preparation process, the need for local initiatives for the development of the creative economy, new cultural and artistic practices, citizens’ initiatives, and the promotion of tourism have been recognized and acknowledged. A proposed strategy of possible spatial development projects in Novi Sad’s heritage areas for ECoC 2021, would build on the methodology already applied in other Central European Capitals of Culture. In Novi Sad’s case, new projects would be initiated in the following heritage areas: the city centre (the traditional city core and the Petrovaradin castle); the historic neighbourhoods around the city centre (five specific zones in Novi Sad and Petrovaradin); brownfield locations (the former “Petar Drapšin” factory-Chinese Quarter and the old railway sheds area); iconic architecture promotion areas (three single projects and three local cultural centres in different heritage areas); and public and green spaces within these areas. After the application of all typological elements in the Novi Sad study case, relevant directives to new approaches to strategic planning, economic development, urban planning, management frame and a list of relevant actors are proposed. The spatial transformations within Novi Sad’s heritage areas, beside achieving physical renewal, will create a new city development platform, using existing initiatives in creative and cultural practices. If supported by the local authorities, new urban planning, management and design directives will establish new practices in the spatial development of Novi Sad, which will strengthen its potential to be a successful candidate for the ECoC.

Optimizacija mera obnove stambenih zgrada u cilju poboljšanja energetske efikasnosti

Optimization of refurbishment measures for residential buildings in order to improve energy efficiency

Preispitujući delatnost arhitekture i urbanizma u kontekstu premisa održivog razvoja, tokom poslednje dve decenije formirano je stanovište da postojeći građevinski fond zapravo predstavlja svojevrsni stvoreni resurs koji, zajedno sa korpusom znanja i dostignuća ostavljamo u nasleđe budućim generacijama. Kada izgrađene objekte posmatramo na ovaj način, neminovno se otvaraju pitanja vezana za njihovu racionalnu eksploataciju: kako ih koristimo, kako ih možemo prilagoditi realnim potrebama, kako im možemo produžiti životni vek. Najveći deo građevinskog fonda predstavljaju stambene zgrade čijom adaptacijom možemo kvalitativno unaprediti ne samo stambene jedinice unutar njih, već i celokupno stvoreno urbano okruženje. Energetske performanse danas predstavljaju jednu od ključnih stavki kada želimo da procenimo ekološke karakteristike zgrade, bilo da se radi o novoprojektovanim ili postojećim objektima, te je u fokusu ovog rada poboljšanje energetske efikasnosti zgrada višeporodičnog stanovanja. Na osnovu temeljne analize postojećeg građevinskog fonda, za neposredan predmet rada usvojen je segment izgrađen u periodu od 1960. do 1990. godine, kada je izgrađen najveći deo stambenih zgrada, uz tipološku i tehnološku raznovrsnost kakva ranije nije bila prisutna na našem području i koja je, tokom poslednjih nekoliko decenija, gotovo u potpunosti iščezla iz stanogradnje. U cilju proširenja dijapazona pojedinačnih mera i unapređenja koji je definican za sve objekte u sklopu Nacionalne tipologije stambenih zgrada Srbije, izvršena je kritička analiza ključnih elemenata termičkog omotača, utvrđeni su slučajevi u kojima se mogu direktno primeniti modelska unapređenja, dok su za ostale definisana i obrazložena alternativna rešenja. Istraživanje sprovedeno tokom rada na disertaciji rezultovalo je formulisanjem svojevrsne metodologije -­‐ procedure kojom se tokom procesa adaptacije stambenih zgrada dolazi do optimalnog izbora mera unapređenja koje kao rezultat imaju poboljšanje energetske efikasnosti datog arhitektonskog objekta. Predložena procedura je simulirana na pet stambenih zgrada raznolikih karakteristika kako bi se testirao metodološki pristup u realnim uslovima i analizirala različita ishodišta do kojih se može doći. U završnim razmatranjima izneti su pravci daljih istraživanja kojima bi se mogao unaprediti ponuđeni metod, i apostrofirane su oblasti u kojima bi operativna, dimenzionalna i programska proširenja izložene metodologije mogla poslužiti kao istraživački alat.

Redebining the scope of architecture and urban planning in context of sustainable development during the last two decades, the building fond is now considered to be a man-­‐made resource, that we leave as a legacy for the future generations. When buildings are seen as a resource, numerous questions rise regarding their rational exploitation: how can we use them, how can we adjust them to our contemporary needs, how to extend their lifespan. Housing has a major share in the building fund, thus adaptation of this sector holds huge potential for upgrading not just the dwelling units themselves, but our built environment in general. Energy performance is the key issue in ecological evaluation of buildings, so this work was focused on improving the energy efbiciency of multifamily housing. After the extensive analyses of Serbian building fond, the portion of housing stock constructed between 1960 and 1990 was singled-­‐out as the most productive period, with unprecedented variety in architectural types and construction technologies that has practically vanished from building practice during the last decades. In order to provide for wider scope of individual improvement measures than the one presented in National Typology of Residential Buildings in Serbia, a critical analysis of key thermal envelope elements was carried out. The cases when generic, model improvements can be applied were identibied, while for certain case-­‐specibic options, alternative solutions were proposed and analysed. The dissertation research has produced a method -­‐ procedure that enables decision-­‐making process that leads to the most effective set of measures for improving energy performance of a building. The proposed procedure was simulated on bive various apartment buildings in order to test the method as well as to explore various outcomes. Finally, the possibilities for improving and expanding the proposed method are analysed, and areas of research were outlined in which operational, dimensional and programatic improvements of methodology could be applied.

Arhitektonički komfor u predškolskim ustanovama

Architectonic comfort in early childhooh spaces.

Kretanjem od materijalnih ka doživljajnim, odnosno od teorijskih ka praktičnim elementima arhitektoničke strukture, istražuju se uslovi i odnosi koji konstituišu arhitektoničke komfore, da bi se takva redefinisana i restruktruirana znanja o polju komfora integrisala u disciplinu arhitekture. Reorganizacija dosadašnjih znanja o komforima bazičnim-fizičkim komforima pridružuje set kompleksnih arhitektoničkih komfora, koji polaze od arhitekture, a proizilaze iz psihološkog, socijalnog i kulturalnog diskursa, uobličenih kroz prostorno-formalni, egzistencijalno-afektivni, socijalno-komunikacijski i kulturno-označiteljski kriterijum. Kvalitativno uslovljeni arhitektonički komfori (formalni, funkcionalni, senzorni, afektivni, domestikalni, kinestetički, komunikacijski, proksemički, označiteljski, mnemonički, stvaralački), zajedno sa kvantitativno uslovljenim fizičkim komforima (toplotni, zvučni, vazdušni i svjetlosni), oblikuju strukturu elemenata ukupnog komfora. U primijenjenom dijelu istraživanja, u slučaju predškolskih ustanova, formiraju se parametri, prostorni indikatori i arhitektonski elementi arhitektoničkih komfora, čime se obrazuje specifičan arhitektonski vokabular, sa potencijalom da kroz socijalnu interakciju i kulturnu transmisiju evaluira prostore u odnosu na intenzitet i karakter opaženih i doživljenih relacija djece i okruženja. Univerzalnost arhitektoničke tvorevine, kao metodološkog aparatusa, ogleda se u njegovoj primjenjivosti na različitim nivoima strukture, kao i u različitim skalama, ne samo za evaluaciju postojećih, nego i u procesu projektovanja novih prostora. Arhitektonički komfor mogao bi da bude ključni metod, koji posjeduje potencijal da u ime komfora istovremeno operiše između materijalnog i spoznajnog, duhovnog i instrumentalnog, poetskog i naučnog, teorijskog i praktičnog, u skladu sa samom prirodom arhitekture, koja je uvijek smještena u središte kvantitativnokvalitativne dihotomije.

Conditions and relations constituting architectonic comforts shall represent the subject of this research, by moving from material towards experiential, that is, from theoretical to practical elements of architectonic structure, so as to integrate redefined and restructured knowledge on comfort into architecture discipline. Reorganization of current knowledge on comforts, besides basic-physical comforts, encompasses a set of complex architectonic comforts, shaped through spatial and formal, existential and affective, social and communicational and cultural-signifying criterion. Qualitative architectonic comforts (formal, functional, sensuous, affective, domesticated, kinaesthetics, communicational, proxemics, mnemonic and comfort of creativity) along with quantitative physical comforts (thermal, acoustic, sound and visual) shape up the structure of elements of the overall comfort. The practical part of research, with regard early childhood environments, entails establishment of parameters, spatial indicators and architectonic vocabulary with the potential for evaluation of space through social interaction and cultural transmission and in relation to the intensity and character of observed and experiential relations between children and environment. Observation study of two nursery units shows that space is an important cognitive factor which quality depends on the level of complex architectonic comforts rather than quantitative physical factors. Universality of architectonic formation, as a methodological apparatus, is present in its applicability on the different structure levels as well as in different scales for both evaluation of existing spaces and designing of new spaces. Architectonic comfort could represent the key method with the potential to operate on behalf of comfort between material and cognitive, spiritual and instrumental, poetic and scientific, theoretic and practical in accordance with the architecture which is naturally placed in the middle of quantitative-qualitative dichotomy.

Arhitektonsko odeljenje Ministarstva građevina Kraljevine Jugoslavije i njegov uticaj na razvoj graditeljstva u Srbiji između dva svetska rata

The Architectural Department of the Kingdom of Yugoslavia Civil Engineering in Serbia in the and interwar period

Polazni cilj u osmišljavanju i nastanku ovog rada bio je da se istraži, analizira i objavi do sada nepoznata arhivska građa koja otkriva bogatu gra- diteljsku delatnost međuratnog perioda. Njenom sistematizacijom i anali- zom, kao i objašnjenjem pojedinih fenomena pokušali smo da uobličimo manje poznatu sliku o radu Arhitektonskog odeljenja Ministarstva građevi- na u periodu od 1919. do 1941. godine. Bolje upoznavanje, analiza i vredno- vanje ovog značajnog razdoblja srpskog graditeljstva novijeg doba vršeno je na osnovu do sada objavljenih radova i građe iz međuratnog perioda. Jedan od osnovnih ciljeva ovog rada je prikaz organizacije i delatnosti Arhitektoskog odeljenja Ministarstva građevina u međuratnom periodu u širem kontekstu društvenih, ekonomskih i socijalnih prilika. Anali- zom delokruga rada, nadležnosi, funkcionisanja odeljenja, načina gradnje, raspisivanja konkursa i realizovanih i nerealizovanih ostvarenja nastalih u Ministarstvu, ispitivalo se njegovo stvarno mesto i uloga u složenom procesu arhitektonsko-urbanističkog oblikovanja naselja širom zemlje. Rekonstrukcijom nastanka pojedinih javnih objekata kroz istraživanje sa- čuvane građe, rasvetljen je složen proces njihove izgradnje od ideje do rea- lizacije. Arhitektonsko odeljenje Ministarstva građevina je u međuratnom peri- odu svojim kreativnim snagama, zakonskom regulativom, uspostavljanjem jasne metodologije rada u načinu projektovanja i realizacije javnih građe- vina i uređenjem gradova, stvaralo značajan kreativni i stručni potencijal za sve ono što se dešavalo u srpskoj arhitekturi novijeg doba. Ministar- stvo građevina je kao vrhovna upravna i nadzorna građevinska vlast pred- stavljalo jedan od presudnih faktora koji su uticali na razvoj arhitekture na ovim prostorima. Gradovi, varoši i varošice širom zemlje značajno su svedočanstvo o raznovrsnoj delatnosti Arhitektonskog odeljenja Ministar- stva građevina u međuratnom periodu. Projekti, urbanistički i regulaci- oni planovi nastali u tom periodu u Ministarstvu građevina odredili su njihovu fizionomiju i arhitektonsko-urbanistički izgled koji je u mnogim slučajevima ostao do danas nepromenjen.

In conceiving and writing this paper, a starting aim was to research, analyze and publish so far unknown archive materials that have unveiled extensive construction activities in the interwar period. By the material systemization and analysis, and providing the explanation of certain phenomena, we tried to depict less known activities of the Architectural Department of the Ministry of Construction in the period from 1919 to 1941. In order to get familiar with this significant period of the modern Serbian civil engineering, and to analyze and evaluate it, the so far published papers and material of the interwar period were used. One of the main goals of this paper is to present the organization and activities of the Architectural Department of the Ministry of Construction, in the inter war period, in a broader social and economic context. Its actual position and role in the complex process of architectural and urban design of settlements situated all over the country were examined by analyzing the scope of activities, competences and functioning of the Department, construction methods, issuing a call for tenders, and realized and unrealized designs developed at the Ministry. Reconstructing the process of creation of certain public buildings through the research of preserved material, a complex process of their construction, from concept to realization, has been brought to light. In the interwar period the Architectural Department of the Ministry of Construction, using its creative capacities, legislations, and by setting up the clear work methods used in the designing and construction of public buildings and town planning, established a significant creative and professional potential for everything that was happening in the modern Serbian architecture. The Ministry of Construction as the highest construction administrative and supervisory authority was one of the crucial factors that had impact on the development of architecture in this region. Cities, towns and small towns throughout the country represent important evidence of the variety of activities carried out by the Architectural Department of the Ministry of Construction in the interwar period. Designs, urban and regulation plans developed by the Ministry of Construction in this period determined buildings’ physiognomy and the architectural and urban appearance which, in most cases, have remained the same up to the present day.

Procena ugrađene i operativne energije za odabrane nivoe unapređenja energetskih svojstava porodičnih kuća

Estimate of embodied and operational energy for selected levels of energy performance improvement of family houses

Cilj istraživanja je utvrđivanje odnosa ugrađene i operativne energije tokom životnog ciklusa porodične kuće na koju su primenjene mere unapređenja energetskih svojstava. Model za procenu energije životnog ciklusa kuća, formiran je i primenjen na tipičnu porodičnu kuću u Somboru, Srbija. Model se sastoji iz pet parcijalnih modela sa matematičkim jednačinama i inventarima ulaznih i izlaznih podataka. Za procenu inicijalne ugrađene, naknadne ugrađene i energije rušenja zgrade preuzimaju se podaci iz baze Ekoinvent (eng. Ecoinvent). Operativna energija pre i nakon unapređenja procenjuje se primenom kompjuterskog programa Paket za planiranje pasivne kuće (eng. Passive House Planning Package - PHPP), a uvedeni su termini inicijalna i naknadna operativna energija. Kombinovanjem iteracija pasivnih mera (unapređenje toplotnog omotača) i aktivnih mera unapređenja (primena tehničkih instalacija), utvrđeni su brojni nivoi unapređenja energetskih svojstava referentne porodične kuće. Poređenjem vrednosti naknadne operativne energije referentne kuće, odabrana su tri karakteristična nivoa unapređenja. Odabir je zasnovan na ispitivanju ispunjenosti uslova o energetskoj efikasnosti utvrđenih nacionalnom regulativom (minimalni zahtevi za postojeće kuće), standardom bez obaveze primene - pasivna kuća (nem. Passivhaus) i evropskom regulativom (zgrade blizu nulte energije, eng. nearly zero energy building - NZEB). Model za procenu energije životnog ciklusa primenjuje se na dvanaest varijanti referentne porodične kuće, postojećih i unapređenih energetskih svojstava. Predviđeni životni vek kuće je 100 godina, a unapređenja su primenjena 30, 40 i 50 godina nakon izgradnje kuće...

The aim of the research is to determine the ratio between the embodied and operational energy during the life cycle of family house which was subject to energy performance improvement measures. The life cycle energy estimate model for houses was created and applied to a typical family house in Sombor, Serbia. The model includes five partial models with mathematical equations and input-output inventories. The data for the initial, recurring and demolition energy estimates were obtained from the Ecoinvent database. The prior and post improvement operational energy was estimated by using the Passive House Planning Package - PHPP computer programme and the concepts initial and recurring operational energy were introduced. By combining the iterations of passive (improvement of thermal envelope) and active (application of technical installations) energy-saving measures a number of energy performance improvement levels of the reference family house were defined. Three characteristic improvement levels were selected through a comparative analysis of the recurring operational energy results of the reference house. The selection was made in accordance with energy efficiency requirements stipulated by the national regulations (minimal requirements for the existing houses), the non-mandatory standard - passive house (ger. Passivhaus) and the EU Regulation (nearly zero energy building - NZEB). The model for life cycle energy estimate was applied to twelve variants of the reference family house with the existing and improved energy performance. The predicted lifecycle of the house is 100 years and the improvement is conducted in the periods of 30, 40 and 50 years after the construction...

Uloga modela neodređenosti u projektovanju održivog socijalnog stanovanja

The role of non-determined model in sustainable social housing design.

Povod za pisanje ovog naučnog rada predstavlja prilog razvoju procesa arhitektonskog projektovanja, imajući za cilj uspostavljanje uloge modela neodređenosti u projektovanju održivog socijalnog stanovanja. Komparativnom analizom praktičnog i normativnog aspekta socijalnog stanovanja sa savremenim tendencijama, koje su primenjene kroz konkursnu praksu, uspostavljen je održiv aspekt socijalnog stanovanja, koji se reflektuje u socio-kulturološkoj i društvenoj održivosti. Na osnovu ovih tendencija definisan je središnji problem istraživanja, koji se manifestuje u statusu arhitekture socijalnog stanovanja kao preodređene strukture. Pristup je bio usmeren na identifikaciju konvencionalnih pristupa u arhitektonskom projektovanju socijalnog stanovanja, kao i mogućnosti stambene strukture da kroz korišćenje prevaziđe potrebe programa za koji je inicijalno projektovana. U odnosu na identifikovane probleme, ovaj naučni rad usmeren je na definisanje uloge modela neodređenosti u procesu projektovanja, koja može da omogući razmatranje specifičnih problema između integrisane ravni procesa projektovanja i realizacije projekta. Istraživanje se sastoji iz četiri različita dela. Prva dva dela imaju teorijski karakter i zasnivaju se na metodi lične argumentacije i formiraju informacionu osnovu primenom metode analize i sistematizacije građe, primarnih i sekundarnih izvora. Treći deo istraživanja je praktičan, metodološki sproveden kroz studiju slučaja. U izveštaju studije slučaja obuhvaćen je konkursni proces, izrada idejnog rešenja, urbanističkog rešenja i glavnog projekta stambeno-poslovnog kompleksa socijalnog stanovanja u Ovči. Istraživanje je struktuirano u vidu iterativnog procesa donošenja odluka i uključivanja u proces različitih aktera i saradnje na različitim nivoima sa: drugim nagrađenim timovima, gradskom upravom, Agencijom za stanovanje, Urbanističkim zavodom i Saobraćajnim institutom CIP koji je sprovodio izvođački projekat. U ovom projektu nudi se nedovršena struktura kao V pregovaračka platforma. Time ideja o programskoj promeni prestaje biti problem i postaje sastavni deo projektantske strategije. Očekivani efekat ogleda se u rezultatima koji će biti primenjeni za građenje i definisanje regulative kroz: promenjive normative i standarde u odnosu na specifične grupe korisnika, otvaranje procesa projektovanja ka svim akterima stanogradnje, kao i upotreba povratnih informacija u procesu stambene izgradnje. Cilj ovog istraživanja je da proceduralno uspostavi praksu otvaranja procesa projektovanja kada se definiše minimalan prag za pregovore svih učesnika u projektu. Otvaranje procesa omogućava da se prevaziđu pozicije koje usmeravaju rešenje ka minimalnim uslovima i strukturalnoj preodređenosti. Potencijal pregovaračke platforme, je pre svega, u iterativnom postupku koji omogućava da se povratne informacije uključe u sam proces projektovanja. Kroz međusobne relacije svih učesnika u procesu stabilizuje se društvena, odnosno socijalna održivost. Time se nudi veliki broj rešenja za specifičan problem, čime se postiže fleksibilnost i omogućava veći stepen kvaliteta i komfora održivog socijalnog stanovanja.

The purpose of this paper is to present the contribution to the development of the process of architectural design, with the aim to establish the role of the non-determined model in design of sustainable social housing. A sustainable aspect of social housing, reflected in cultural and social sustainability, was established after conducting comparative analysis of practical and normatively regulated aspects of social housing with contemporary tendencies applied through architectural and urban competition work. Based on these tendencies, the main problem of this research, manifested in the status of architecture of social housing as over-determined structure, has been defined. The research approach has been directed to recognize conventional access in architectural design of sustainable social housing as well as the potential of residental structure to overcome, by being used, the needs for which it was intially designed.In relation to problems identified, this research work is focused on defining the role of the models of non-determinedness in design process that can enable deliberation on specific problems between integrated levels of design process and project realization. This study consists four distinct parts. The first two parts have a theoretical character and are based on the method of personal argumentation and form information base by applying methods of analysis and systematization of primary and secondary material sources. The third part of the research is practical, methodologically carried out through a case study. The report of the case study includes the competition work process, conceptual design, urban plan and the production of the main project for mixed-use complex of social housing in Ovča. The design research is structured as an iterative decision-making process with involvement of various stakeholders and cooperation at different levels with: other winning teams, the city administration, the Agency for Housing, Urban Planning Institute and the Transportation Institute CIP which performed the detailed project design. This project offers an infrastructural system as a negotiating platform. Thus, the idea of changing the building-use program ceases to be a problem and becomes an integral part of the design strategy. VII The expected result is reflected in the outcomes of the process that will be applied in construction of regulations, positioning the infrastructural framework, opening of the design process as well as in the process of housing construction. The goal of this study is to establish the procedural practice for opening the design process when defining a minimum bar for negotiation of all participants in the project. By opening the design process, overcoming of the position that direct solutions to minimum conditions and structural pre-determinedness becomes possible. The potential of the platform is primarily in the iterative procedure that allows the feedback to be included in the process of design. Through mutual relations of all participants in the process, the social sustainability stabilizes, thereby offering a large number of solutions for one specific problem which achieves flexibility and enables a higher degree of quality and comfort of sustainable social housing

Oblici arhitektonske komunikacije na objektima kulture u Crnoj Gori u drugoj polovini XX veka

Architectural communication forms of cultural centers in Montenegro in the second half of the twentieth century

U ovom radu arhitektura je sagledana kao kulturni fenomen koji komunicira na više načina. Napravljen je pokušaj kompletnijeg razumevanja pojma arhitektonske komunikacije zasnovanog na teoriji informacija, semiotičkim postulatima, posebno kod Umberta Eka (arhitektonska denotacija i konotacija) i definicijama komunikacije koje daje savremena komunikologija. Arhitektonska komunikacija je sagledana kroz tri tipa odnosa koje arhitektonski objekat uspostavlja sa svetom oko sebe: kontekstom (društvenim i fizičkim), korisnicima (upotreba arhitekture) i autorom/arhitektom (arhitektura kao proces prenošenja znanja). Kroz odnos „objekat-društveni kontekst“ dominantna su konotativna značenja, isčitavaju se informacije vezane za ideju, izgradnju i kasnije promene na pojedinim arhitektonskim objektima. Odnos „objekat-fizički kontekst“ posmatran je dalje kroz intra i ekstra aktivnost koju arhitektonski objekat ostvaruje sa okruženjem. U odnosu „objekat-korisnik“ fokus je na dinamičkom denotiranju segmenata utilitarnog prostora (denotativna značenja). U sagledavanju arhitekture kao „polja za produkciju znanja“ - odnos „objekat-autor/arhitekta“ - izdvojeni su oni autori čija su dela dala poseban, inovativan doprinos na polju arhitektonske misli i prakse. Ovako definisani oblici arhitektonske komunikacije poslužili su za analizu objekata kulture koji su građeni u Crnoj Gori u drugoj polovini XX veka, u vreme SFR Jugoslavije. Analizirano je 27 objekata u 19 crnogorskih gradova i mesta i to: domovi kulture, bioskopi, spomen domovi, domovi revolucije, umetničke galerije, domovi omladine, pozorišta i domovi JNA.

This paper offers an analysis of architecture as a cultural phenomenon which communicates in several different ways. An attempt was made at elaborating the term architectural communication which is based on the theory of information, semiotic postulates, in particular with Umberto Eco (architectural denotation and connotation) and definitions of communication propounded by contemporary communicology. Architectural communication was analyzed through three types of relations which an edifice establishes with its environment: with the context (both social and physical), with users (utilization of architecture) and with the author/architect (architecture as a knowledge transmission). In the “building-social context” relationship the connotative meanings prevail, while information related to the idea, construction and subsequent alterations to an architectural edifice is conveyed. The “building- physical context” relationship is further analyzed in the light of intra and extra activity achieved by the architectural edifice with its physical environment. The analysis of “building-user” relationship is focused on dynamic denotation of segments of utilitarian space (denotative meanings). The analysis of architecture as a “field of knowledge production” – “building-author/architect” relation – singles out those authors whose works made a special and innovative contribution in the field of architectural theory and practice. Thus defined forms of architectural communication were used for the analysis of cultural centers which were constructed in Montenegro in the second half of the Twentieth Century, in the era of the Socialist Federal Republic of Yugoslavia. Twenty seven buildings in nineteen towns and townships across Montenegro were analyzed, namely: community cultural centers, cinemas, memorial centers, revolution memorial centers, art galleries, youth centers, theaters and Yugoslav National Army cultural centers.

Uloga principa transformacije u razvoju projektantskih modela u arhitektonskom projektovanju

Role of the transformation principles in the development of design models in architectural design

Rapidne i kompleksne promene u svim aspektima savremenog društva definišu fluidni kontekst u kome nastaje savremena arhitektura i daju joj obeležja multidisciplinarne prakse sa konstantnom idejom o promeni. Prilagođavanje ovim promenama rezultira dinamičnim redefinisanjem kako uloge arhitekte, tako i same projektantske paradigme, preispitivanjem i formulacijom novih projektanskih principa. Cilj je da se kroz sistematizaciju i klasifikaciju pozicionira princip transformacije u arhitektonski diskurs čime se ukazuje na put razvoja, zastupljenost i njegov značaj u celokupnom razvoju kako društva, tako i arhitektonske teorije i prakse od različitih avangardnih pokreta tokom HH veka, pa sve do razvoja paradigme digitalnog. Dubljim ispitivanjem principa transformacije u arhitektonskom diskursu, definišu se načini primene ovog principa u cilju prilagođavanja objekata dinamičnim promenama konteksta i potreba korisnika. U tom kontekstu, sagledavajući transformaciju u svoj svojoj složenosti identifikuju se sledeći principi: mobilnost, efemernost, modularnost, prefabrikacija, perceptivna transformacija, univerzalnost, otvoreni plan, interaktivnost i improvizacija. Ispitivanjem zastupljenosti, karaktera i relacija između definisanih principa, kroz analizu više referentnih primera, ova doktorska disertacija istražuje uticaj i primenu principa transformacije u razvoju projektantskih modela. Referentna istraživačka platforma se odnosi na dobitnike Prickerovog priznanja posle 2000. godine, sa posebnim dubljim osvrtom na one koji i u teoretskom radu u svoj proces ugrađuju princip transformacije. Kroz stepen zastupljenosti u okviru analiziranih primera se ukazuje na značaj principa VI transformacije koji se povećava sa promenjenim uslovima života, pa on postaje integralni deo metodološkog aparata u procesu savremenog arhitektonskog projektovanja. Analizom primera se takođe ističe da savremeni pristup arhitektonskom projektovanju podrazumeva elastičnost projektantskog modela čiji je integralni deo princip transformacije. Posebno se ukazuje na kompatibilnost određenih principa koji služe kao konceptualni okvir za definisanje specifičnih projektantskih modela koji nastaju pod uticajem principa transformacije. Definisanje savremenih projektantskih modela u kontekstu principa transformacije ne predstavlja u potpunosti determinisan pristup arhitektonskom projektovanju, već se ovim istraživanjem ističe doprinos u uspostavljanju platforme koja bi trebalo da podstakne dalja istraživanja i proširi polje mogućnosti za kreativno delovanje u arhitektonskom projektovanju. U tom smislu, klasifikacija savremenih projektantskih modela predstavlja elastičan pristup koji pomaže u razjašnjavanju prirode dinamičnih arhitektonskih koncepata.

Rapid and complex changes in all spheres of today's society define a fluid context in which contemporary architecture is formed and they assign it attributes of multidisciplinary practice with a constant idea of change. Adaptation to these changes results not only in dynamic redefinition of architect's role, but in redefinition of the design paradigm itself as well, by reassessing it and establishing new design principles. The objective is to position a certain transformation principle within the architectural discourse through the process of systematization and classification in order to indicate its evolving course, influence and its importance in the progression of both society and architectural theory and practice from various Avant-garde movements during the 20th century, to the digital paradigm development. By further examining of the transformation principles in architectural discourse, the aspects of applying these principles are defined in purpose of adapting buildings to dynamical alterations of the context and needs of users. With regards to this issue, by perceiving transformation with all its complexities, the following principles can be defined in several categories: mobility, ephemerality, modularity, prefabrication, perceptive transformation, universality, open plan, interaction and improvisation. Examining ubiety, character and relations among defined principles through the analyses of several architecturally relevant examples, this PhD thesis investigates influence and implementation of the transformation principles in the evolvement of design models. The research platform is referenced to Pritzker prize laureates since the year 2000, with particular attention drawn to those laureates who implement the transformation principles in their theoretical work as well. The affirmation level of transformation principles in the analyzed projects demonstrates their emerging relevance as the life standards are changing, therefore it becomes integrated with the methodological apparatus in the VIII process of contemporary architectural design. The performed analysis of the examples indicates that contemporary approach in the architectural design requires elasticity of a design model whose integrated part is a transformation principle. It is particularly implied that compatibility of certain principles, which serves as a conceptual framework for defining specific design models, emerges from the influence of transformation principles. Definition of contemporary design models in the terms of transformation principles does not represent entirely predetermined approach in architectural design. Through this research, the accent is placed on the contribution in the platform establishment which is supposed to encourage further research and expand the field of possibilities for creative activity in architectural design. In that sense, classification of contemporary design models represents elastic approach which assists in character clarification of dynamic architectural concepts.

Model za upravljanje rizicima u projektima rekonstrukcije gradskih trgova u Srbiji

Model for risk management in reconstruction of city squares in Serbia.

Rad istražuje razloge odstupanja koja negativno ili pozitivno utiču na ostvarenje najveće moguće prihvatljivosti prostora trga za korisnike i lokalnu zajednicu, a kojima su izloženi projekti rekonstrukcije gradskih trgova u Srbiji. Osnovni razlozi odstupanja su rizici koji se javljaju usled specifičnosti navedenih objekata, velikog broja učesnika, nedovoljno informacija i drugih neizvesnih uslova u toku realizacije projekta. U cilju sistematičnog pristupa za upravljanje rizicima definisan je model kojim je detaljno opisano sprovođenje identifikacije, procene izloženosti, prihvatljivosti i planiranja odgovora na rizike kao i integracija procesa upravljanja rizicima sa ostalim aktivnostima na projektu. U prvom delu rada sprovedeno je istraživanje odabranih projekata rekonstrukcije gradskih trgova sa ciljem definisanja uslova u realizaciji navedenih projekata i delfi metoda kako bi se identifikovali rizici sa pozitivnim ili negativnim uticajem na prihvatljivost prostora trga. U drugom delu rada je opisan model upravljanja rizicima kao podrška investitoru u procesu donošenja odluka, čiji je sastavni deo početni registar rizika. Model upravljanja rizicima omogućuje investitoru da u početnim fazama projekta, na adekvatan način, identifikuje, analizira i kontroliše rizike sa uticajem na prihvatljivost prostora, kojima su izloženi projekti rekonstrukcije gradskih trgova u Srbiji. Primena modela utiče da donosilac odluka na sistematičan način sagleda uticaje na: pristupačnost, fleksibilnost, raznovrsnost, prepoznatljivost i udobnost prostora i da na osnovu činjenica planira stretegije za umanjenje pretnji i povećanje prilika tokom realizacije projekta. Rezultat istraživanja se odnosi na nadogradnju znanja iz oblasti urbanog dizajna, rekonstrukcije i transformacije gradskih trgova kroz implementaciju metodologije upravljanja rizicima. Praktična primena rezultata istraživanja odnosi se na unapređenje postojeće prakse i metodologije upravljanja investicionim projektima u javnom sektoru i redefnisanje uloge arhitekte u planiranju, projektovanju i građenju gradskih trgova u skladu sa savremenim principima upravljanja investicionim projektima.

This work researches the reasons for the deviations that negatively or positively affect the achievement of the highest possible acceptability of the space of the public squares by users and local communities. It concerns the deviations that projects of reconstruction of public city squares in Serbia are exposed to. The main reasons for these deviations are the risks that occur due to some specific characteristics of these objects, a large number of participants, the lack of information and other uncertain conditions during the implementation of the project. For the purpose of a systematic approach to risk management, the model for risk management has been defined and it describes in details the implementation of identification, exposure assessment, the eligibility and planning responses to the risks as well as the integration of risk management with other activities on the project. In the first part of the research the investigation of selected projects of reconstruction of the public squares has been conducted. The aim was to define the conditions in the realization of these projects and the Delphi method in order to identify risks with a positive or negative impact on the acceptability of the space of the public square. The second part describes a model for risk management in support of the investor in the decision-making process, which is an integral part of the initial risk register. Model for risk management enables the investor at the very initial stages of the project, to be able to adequately identify, analyze and control risks with an impact on the acceptability of space, which the projects of reconstruction of public city squares in Serbia are exposed to. The application of the model influences the decision-maker to systematically examine the effects on: accessibility, flexibility, the versatility, recognizability and comfort of the space and on the bases of those facts to plan strategy to reduce or eliminate threats and increasing opportunities during the project. The result of the research relates to the upgrading of knowledge in the field of urban design, reconstruction and transformation of public squares through the implementation of risk management methodologies. Practical application of research results is related to improve the existing practices and methodologies of investment projects in the state sector and to redefine the role of architects in the planning, design and construction of public squares in accordance with modern principles of management of investment projects.

Zapisi arhitektonskog dizajn procesa: Disciplinarne granice i transferi

„novog“) u disciplinarnoj transgresiji i izvandisciplinarnim proširenjima arhitektonskih kompetencija, omogućeni opštim mehanizmom arhitektonskog dijagramatskog, generičkog integrativnog (mrežnog i elastičnog) mišljenja. Disciplinarni uticaji i teorijske paradigme vrše različite operacionalizacije i kodiranja arhitektonskog prostora – dinamička, kinetička, kinematička, dijagramatska, digitalna, scenička, multisenzorna, narativna, i mnemonička, bio- i geo- logička, i digitalna. U njihovom preseku formiraju se kategorije prostornih zapisa - arhtektonskih kognitivnih interpretacija na ovaj način kodiranih prostora (transponovanih u određeni sistem komunikacije u preseku arhitektonske i drugih disciplina). Razmatrajući klase zapisa definisane navedenim operacionalizacijama3, a u okviru teorije dualiteta intuitivnog i intelektualnog mišljenja, pretpostavka je da dijagram (iako ravnopravna kategorija) konačno može preuzeti ulogu meta-označitelja svakog od postdisciplinarnih zapis-kodova u intelektualnom registru. Zaključujući dominacijom digitalne i dinamičke paradigme nelinearnih varijacija, posebno su istražene savremene projekcije njenih rezultata na polju arhitektonskog skriptinga. Teza razmatra arhitektonske teorijske pozicije postdisciplinarnog doba – kriterijume njihovog naučnog, strateškog zasnivanja u kontekstu inter-, kros-, trans-disciplinarnih transfera znanja, informacija, tehnika, metoda i alatki, kao motiva generisanja „novog“ u arhitekturi. Zastupa stavove o paralelnom razvoju većeg broja linija/nizova mišljenja i obrazaca konektivnosti teorijskih konstrukata koji formiraju nehijerarhizovanu relacionu mrežu intertekstualne i intervizuealne prirode – dijagramatički informacioni predeo ili polje. Pokretljivost ovih nizova u prvi plan postavlja nestabilnost disciplinarnih granica i postupke njihove transgresije u cilju arhitektonske inovacije, što će pokrenuti pitanja autonomije (projekata autonomije arhitekture), odnosno revirzibilnih procesa njene kritike (projekata zavisnosti). Pretpostavka je da novi hibridni teorijski pravci i sistemi mišljenja nastaju kao rezultat specifičnih arhitektonskih dizajn procesa, unutar kojih se postavlja zadatak utvrđivanja modela koji postaju legitimni nosioci arhitektonskih metoda i strategija mišljenja i prakse. Data misaona struktura (višestruko i integrativno arhitektonsko mišljenje/inteligencija) definisana je mehanizmom rešavanja arhitektonskih kompleksnosti (složenih nelinearnih arhitektonskih problema) - dizajn sistemom nformacija. Unutrašnji sistem koji opredeljuje model mišljenja (individualno), 3 skica, crtež, dijagram, notacija, kinegram, scenički zapis, senzorni zapis, dinamički intenzivni zapis (gradijent), digitalni zapis i kod, i drugi iv odnosno teorijsku liniju (opšte), predstavlja kriterijum-specificitet kategorije ili klase zapisa (kao osnovnog elementa-jedinice dokumentovanja mrežnog arhitektonskog procesa mišljenja). Razvoj, mikroistorije i kategorije zapisa dokazuju istovremeno i „disciplinovanu“ naučno-umetničku uslovljenost i „nedisciplinovanu“ kreativnu interpretaciju u tipu, kategoriji ili klasi zapisa koji operišu u interdisciplinarnom i krosdisciplinarnom diskursu, a u preseku sa specifičnim teorijskim okvirom određenog registra zapisa.4 Relacije imaginacije i reprezentacije (načina predstavljanja i prevođenja „nevidljivog“ u forme „pojavljivanja“), postavljene su u kontekst teorijskih promena: 01. reprezentacijskog i kulturalnog obrta upućuju na vizuelne probleme prostora; 02. dinamičkog obrta i operativnih aspekata zapisa, podrazumevajući interpretacije u vremenskim kategorijama izvan statičnog geometrijskog i predstavljačkog, analizu dinamičkih sistema i njihovog ekstenzivno-intenzivnog polariteta i integracije, i efekte u prostornim ponašanjima, izvođenjima i procedurama; 03. kinetičkih, operativnih/akcionih i programskih teorijskih linija umreženih sa 04. teorijama sceničke imaginacije; teorijom prostorne kinematizacije; zatim 05. teorijama multi-senzornog mišljenja i percepcije prostora; 06. bio-registara prostorne teorije; 07. geo-logičkim aspektima i operacionalizacijama arhitektonskog diskursa, i 08. digitalnog obrta i teorije konstantnog fluksa inherentnog virtuelnom prostoru. Konačne klase zapisa mogu se okarakterisati proširenim sintetičkim registrima i višedimenzionalnošću prostor-vremenske (arhitektonske) informacije (architectural design-data intelligence).

the most suitable category as they can grasp multiple dimensionalities of thinking processes. Based on diagrammatic reasoning, or thinking method, the research results and theoretical “weaving” are presented as data-maps and spaces aiming to facilitate comprehension of data-connectivity vectors and patterns (connectivity patterns, H. Müller: 2014) of the extended mind (Clark and vi Chalmers: 1998), bridging internal cognitive and biological processes with the general social- cultural context and conditions. This space-information form (data-architecture, data-scape), as a parallel conceptual system, complements other spatial aspects extending perceptible and experiential reality by additional data resulting with different forms of its augmentation. The research projects “Scripts and Codes of Architectural Design Prosses“ and “Design-Data Intelligence: Microhistories and Diagrammatic Reasoning“ conducted as a theoretical and experimental support of the thesis, merge contemporary postdisciplinary architectural approaches and methodologies with architectural history and theory. They apply advanced meta- level data analysis and evaluation to provide and represent historical data-arrangements and mobilities conducting diagrammatically thinking processes and logical inferences. This approach defines positions (specific places of historical facts or fictions) and their paths/lines of movement and connectivity implying their impact and functional application in the present moment or anticipating future configurations as coupled systems. The theoretical framework of this research is defined by theories of postdisciplinarity and different kinds of disciplinary transfers of data and knowledge. Within this field or no-boundary condition, our design thinking logic is defined by new relational geometry and connectivity patterns, revealing “invisible structures” of a design process – a code of a specific design intelligence activity. The code represents the law (the rule, regularity, and irregularity) of thoughts structuring, creating a specific mindset and thinking environment. Ones visualized, this pattern – the script/inscription/transcript – becomes the main communication tool between a designer and his/her surrounding, as well as with him/herself in iterative processes of design refinement. As an object and a proof or a document of a design thinking processes, each scripting type or category specifies particular disciplinary exchange and influences on the architectural theory and practice, implying its origin (if it is not rhizomatic) and development, as well as its inherent properties coming from the representational technique it stands for. A script/code (as a document, information, a trace) is a confirmation of cognitive mechanisms performed in order to come up with a suitable design solution, weaving through the web of connections. A script/code type defines a register and a specific interdisciplinary line/trajectory as criteria of its semantic, functional-operational and aesthetic identity within the field of architecture. The types involved are drawings, diagrams, maps, notations, cinegrams, sensory diagrams, and their hybrid forms. Following the design intelligence structures, their scripts and codes throughout fields of data (textual, visual, sensorial, etc.), new theoretical concepts, scientific fields (studies and postdisciplines) and intellectual paradigms are identified as a result of their transgressive diachronic and cross-territorial trajectories. Bringing disciplinary boundaries into a crisis, these integrative design thinking performances extend architectural competencies beyond the familiar concept of architectural autonomy, but still retaining initial authority on questions of space and spatial order. vii The operationalizations of architectural space brought by external scientific impacts are defined as representational, dynamic, kinetic, kinematic, scenic, multisensorial, narrative, mnemonic, biological, geological, and digital. From here, it becomes possible to establish the new fields in- between and around the fragments of the old scientific divisions, and the active paradigms framing design processes and intellectual positions: 01. representational and cultural turn indicating visual problems of space and domination of visuality (developments of optics, types of spatial representation, artistic involvement, and artistic integration with architecture, etc.); within this paradigm, there is also a question of a thinking through drawing, diagrammatic thinking, and mapping, 02. dynamic turn and operational aspects of space and its codes (interpretations in temporal terms, having dynamic properties as a primary research subject; it moves beyond static geometric representation towards extensive and intensive properties of the dynamic systems, informing them with performative, operational, behavioural and procedural features). 03. kinetic operational-programmatic theoretical lines, connected with 04. theories of scenic imagination and spatial cinematization; 05. theories of multisensorial thinking and perception of space, 06. bio- theories of spatial and architectural order, 07. geographic project of architecture, and 08. digital turn merged specifically with the theory of constant flux. Considering the historical aspect of the research, it has been claimed that multiple historical lines characterized by the properties of the emergence and nonlinearity, with a different pace and logic of structuring, abolish the idea of the one successive linear progression of historical time (DeLanda, 1998, 2011) as a homogenized view of history and historical events, not being enough specified and frequently subjected to reductionisms and generalizations. Therefore, this study aims to question and prove historical multiplicity (bifurcation) extracting microhistorical paths from meta-historical data-scape. It does so within the theory of interdisciplinarity seeking the models of historical disciplinary transgressions and syntheses.

Principi integralnog urbanog dizajna u procesu urbane regeneracije

Principles of integrative urban design in the process of urban regeneration

Istraživanje se odnosi na ispitivanje mogućnosti procesnog urbanog dizajna da ostvari integraciju različitih interesa i vrednosti u održivoj urbanoj regeneraciji. Procesni urbani dizajn je okarakterisan različitim međuzavisnim dimenzijama: subjektivno-imaginativnom, socijalno-komunikativnom, interdisciplinarnom i tehničko-tehnološkom. Socijalno komunikativna dimenzija otvara pitanje mogućnosti upotrebe njegovih ostalih dimenzija za prevazilaženje prepreka u otvorenoj komunikaciji, značajnoj za integraciju vrednosti i interesa u procesu urbane regeneracije. Moja osnovna pretpostavka je da višedimenzionalni proces urbanog dizajna može ostvariti veću verovatnoću konsenzusa između različitih aktera i interesnih strana u urbanoj regeneraciji. To se naročito odnosi na afirmaciju postojećih kulturno-istorijski vrednih urbanih celina kao i na kreiranju novih ambijentalnih vrednosti u devastiranim urbanim celinama bez izrazitog kulturno-istorijskog značaja. Predmet istraživanja je proces urbanog dizajna kroz ispitivanje njegove prirode, faza, elemenata i tehnika, koji su funkciji održive urbane regeneracije. Urbani dizajn ću istraživati kao proces koji integriše prostorno-fizičku, tehničko- tehnološku, ekonomsku, sociološku i envajormentalnu dimenziju urbane regeneracije. Na taj način predmet istraživanja će biti razmatran kao polje u kojem se ostvaruje horizontalna i vertikalna integracija vrednosti. Upravo ova vrednosna integracija opredeljuje i definiše globalni i lokalni identitet urbane regeneracije. U radu ću dominantno baviti problemom afirmacije i definisanja ambijentalnih vrednosti u procesu urbanog dizajna. Ambijentalne vrednosti u istraživanju predstavljaju predmet urbane regeneracije Na teorijskom nivou problem se razmatra u odnosu na dve dominantne paradigme u urbanom odlučivanju: racionalnu i kolaborativnu. Na širem, filozofskom nivou, problem je u polju heuristike i odnosi se na relativizaciju postojanja univerzalne racionalnosti, samim tim i vrednosti. U ovoj poziciji problem prepoznajem u integraciji paralelno prisutnih, legitimnih tipova subjektivizacije realnosti, odnosno individualnih slika sveta i subjektivizacije prostorno vrednih činioca urbanog prostora. Na pragmatskom nivou problem se odnosi na istraživanje dominantne discipline koja se bavi urbanom regeneracijom na relaciji urbanog planiranja i dizajna. Ono je opravdano protivurečnim procesima globalizacije kao i značaju afirmacije i kreiranja lokalnog i globalnog identiteta. Vodeće istraživačko pitanje odnosi se na mogućnost integracije racionalne i kolaborativne paradigme u afirmaciji nasleđenih i kreaciji novih ambijentalnih vrednosti u procesu urbane regeneracije. Ono otvara novo pitanje dominantne discipline koja omogućava ovu vrstu integracije, razvijajući višedimenzionalni identitet prostora. Relevantnost istraživačkih pitanja je u aktuelnosti i značaju teme, odnosno mrežnom odnosu lokalnih i globalnih identiteta u kreiranju urbanog prostora, riziku i neizvesnosti društvenog i urbanog konteksta. Pretpostavka je da činioci problema integracije predstavljaju prepreke za otvorenu komunikaciju u procesu komunikativne akcije. Ova pretpostavka opredeljuje tezu istraživanja da procesno orijentisani urbani dizajn može stvoriti uslove za otvorenu komunikaciju uspostavljanjem kreativnog i umetničkog miljea, kroz definisanje dinamičkog modela procesa. U tom smislu polazna istraživačka hipoteza je da procesno orijentisani urbani dizajn ostvaruje viši nivo integracije i veći kvalitet regeneracije. Odnosno da se viši nivo integracije ostvaruje se kroz uspostavljanje kreativnog miljea kao instrumenta komunikativne akcije. Stoga pretpostavljam da je moguće formirati model procesa urbanog dizajna koji će integrisati različite tipove racionaliteta u novu univerzalnost. Ciljevi istraživanja se odnose na: (1) Definisanje uslova i principa pod kojima je moguće ostvariti integraciju kulturno-istorijskih i novokreiranih ambijentalnih vrednosti i interesa aktera u procesu urbane regeneracije; (2) Definisanje činioca ambijentalnih vrednosti u višedimenzionalnom procesu urbanog dizajna; (3) Definisanje odnosa urbanog dizajna, urbanog planiranja i urbane regeneracije; (4) Modelovanje integralnog procesa urbanog dizajna u procesu urbane regeneracije; (5) Definisanje karakteristika takvog modela; (6) Definisanje uslova po kojima takav model funkcioniše. Očekivani rezultati istraživanja pretpostavljaju: (a) Sistematizaciju postojećih teorija, stavova i konceptualnih pristupa u urbanom dizajnu, planiranju i urbanoj regeneraciji; (b) Formiranje preporuka za korišćenje integralnog modela urbanog dizajna; (v) Pregled mogućih tehnika za integraciju različitih vrednosti i interesa u procesu urbane regeneracije; (g) Definisanje aparata za odabir integralnog procesa urbanog dizajna u odnosu na raznovrsnost konteksta urbane regeneracije. Primenljivost rezultata je u razvoju urbanističke teorije i prakse u oblasti urbanog dizajna i urbane regeneracije na lokalnom nivou u procesima integracije Srbije u EU. Svrha istraživanja je u: sistematizaciji različitih teorijskih i konceptualnih pristupa u urbanom dizajnu, planiranju i urbanoj regeneraciji; preporukama za odabir procesa urbanog dizajna u različitim kontekstima urbane regeneracije; pregledu tehnika za vođenje procesa urbanog dizajna i opisivanju aparata za odabir takvog procesa u različitim urbanim kontekstima. Metod istraživanja se na teorijskom nivou zasniva na komparativnoj analizi različitih teorija urbanog odlučivanja, planiranja i dizajna koje su u domenu racionalne i kolaborativne paradigme. Komparaciju ću vršiti u odnosu na paradigmatske prednosti i nedostatke u procesu kreiranja ambijentalnih vrednosti i održivog urbanog prostora. Kao ishod teorijskog i šire filozofskog razmatranja definisaću polazni model procesa urbanog dizajna za njihovu integraciju. Na pragmatskom nivou metod se zasniva na analizi tri primera (višestrukoj studiji slučaja) koji se razlikuju po svom prostornom obuhvatu i prirodi procesa regeneracije. Upravo ova različitost jeste put za proveru otvorenosti i dinamičnosti polaznog teorijskog modela u odnosu na promenljivost urbanog konteksta, kao i za verifikaciju polaznih hipoteza. Na taj način ću biti u mogućnosti da definišem opšte principe na kojima se zasniva proces integralnog urbanog dizajna u urbanoj regeneraciji. Višestruka studija slučaja predstavlja osnov za verifikaciju polaznih hipoteza i funkcionalnosti teorijski pretpostavljenog modela, odnosno za proveru konceptualnih postavki na kojima je počivalo njegovo generisanje.

This work researches the possibilities of urban design process for integration of different interests and values in urban regeneration. This process is characterized by multiple interrelated dimensions: subjective-imaginative, communicative-social, interdisciplinary and technical-technological. Communicative-social dimension poses a question of usage the other ones in overcoming barriers for open communication; that is crucial for value integration in the process of urban regeneration. The main hypothesis is that multidimensional process of urban design can enable greater possibility for the integration. This is essential for affirmation of cultural-historic ambiental values as well as for creating new ones in devastated urban areas without valuable heritage. The subject of the research is a process of urban design through exploring its nature, phases, elements and techniques in line with sustainable urban regeneration. Urban design will be explored as a process that integrates spatial-physical; technical-technological; economic; social and environmental dimension in urban regeneration. The subject of the research will be seen and discussed as a field in which is possible to integrate horizontal and vertical values. This integration defines global and local identity of urban regeneration. The main problem is affirmation and definition of ambiental values in the process of urban design. Ambiental values are the subject of urban regeneration. On theoretical level the problem is researched in relation with two dominant paradigms of urban decision making: instrumental-rational and collaborative. In wider, philosophical context, the problem is in the field of heuristic and questioning the existence of universal values. In this position problem is in integration of parallel presence of legitimate rationalities and subjective images of realities. On practical level the problem is related to the research of dominant discipline for urban regeneration in between urban planning and urban design. This is supported by contradictory processes of globalization as well as with the importance of affirmation and creation of local and global identity. The leading research questions are: Is it possible to integrate instrumental-rational and collaborative paradigm in the process of affirmation and creation ambiental values? What is a dominant discipline that should enable this kind of integration, developing multidimensional identity of space? The relevancy of the questions is in the fact that network society brings new relation between local and global identity that is risky, usually frustrated and unstable. The hypothesis is that the core of the problem is in the barriers for Habermas’s open communication and communicative action. This hypothesis defines the thesis of the research: Urban design as a process can create conditions for open communication building up creative and artistic milieu by defining the dynamic model of the process. Therefore, the main hypothesis is: Urban design as a process realizes higher level of integration and greater quality of urban regeneration. Higher level of integration is possible to achieve by building up creative milieu as an instrument of communicative action. In line with this, I believe that it is possible to define a model of urban design process that will integrate different types of rationalities into a ‘New Unity’. The aims of the research are: (1) Defining the conditions for integration of cultural-historic and newly created values in urban regeneration process; (2) Defining the elements of ambiental values in multidimensional process of urban design; (3) Defining the relation between urban planning, urban design and urban regeneration; (4) Developing an integrative model of urban design for the process of urban regeneration; (5) Defining the characteristics of such a model; (6) Defining the conditions under the model functions. The expected results of the research are: (a) Systematization of present theories, approaches, concepts and paradigms in urban design, urban planning and urban regeneration: (b) Defining guidelines for using integrative model of urban design; (c) The compendium of possible methods and techniques for integration of different values and interests in the process of urban regeneration; (d) Defining the set for the designing the process of integrative urban design in relation to the diversity of urban regeneration contexts. The applicability of the results is in the development of urban theory and practice in the fields of urban design and urban regeneration on local level; especially important for the processes of integration Serbia into EU. The purpose of the research is in: systematization of different theoretical and conceptual approaches of urban design, planning and regeneration; the guidelines for designing the urban design process in different contexts; compendium of possible methods and techniques for such a process and defining a set for the choosing the appropriate ones. On theoretical level the research method is founded on comparative analysis of different theories in urban decision making, urban planning and design that are in the domain of instrumental-rational and collaborative paradigm. The comparison will be guided by possibilities and restraints of the process in creation of ambiental values and sustainable space. As a result of wider theoretical and philosophical consideration I will define a starting model of urban design process. On practical level method is based on analysis of three examples (multiple case studies) that differ according to their spatial scale and the nature of the process of urban regeneration. This diversity of cases is a way for examining the openness and dynamism of the initial theoretical model in relation to the changing urban contexts as well as for verification of the starting hypothesis. In that manner, it will be possible to define general principles for integrative urban design in sustainable urban regeneration. Multiple case studies are base for verification of starting hypothesis and functionality of the theoretical model.

Energetske performanse tradicionalne vojvođanske kuće od naboja

Energy performances of the traditional rammed earth house in Vojvodina.

Predmet sprovedenog istraživanja su energetske performanse tradicionalne vojvođanske kuća od naboja. Pod pojmom tradicionalne vojvođanske kuće, za potrebe sprovedenog istraživanja, podrazumeva se jedinstven arhitektonski fenomen: trodelna kuća od naboja, koja je nastajala i razvijala se u periodu od kraja XVIII, ceo XIX i početak XX na prostoru cele pokrajine. Problem istraživanja predstavlja naučno ispitivanje i objašnjavanje energetskih performansi osnovnog tipa trodelne vojvođanske kuće. Istraživanje nastoji da ispita i razmotri energetske performanse ove kuće, posledično i potencijal koje one imaju u savremenom kontekstu održivog razvoja Republike Srbije. Tema predstavlja jedan novi aspekat analize vojvođanske kuće koji do sada nije bio predmet naučnih istraživanja kod nas. Naučno ispitivanje i analiza energetskih performansi osnovnog tipa trodelne vojvođanske kuće izvršeni su u tri segmenta: 1.) analiza arhitektonsko- građevinskih karakteristika kuće i toplotnih karakteristika termičkog omotača omotača, 2.) merenje in situ i 3.) računsko ispitivanje energetskih performansi kuće. Analiza arhitektonsko-građevinskih karakteristika kuće obuhvatila je analizu: urbanističkih parametara (lokacija, parcela, položaj zgrade), orijentacije objekta, funkcionalnog koncepta zgrade, oblika i kompaktnosti zgrade, toplotnog zoniranja zgrade, prirodne ventilacije. Analiza toplotnih karakteristika termičkog omotača zgrade obuhvatila je analizu: koeficijenta prolaza toplote građevinskog elementa U, otpora prolazu toplote R, toplotne provodljivost za pojedinačne elemente termičkog omotača kuće od naboja. Merenja in situ na kućama od naboja sprovedena su na pet zidova od naboja u grejnoj sezoni 2014⁄2015 u ukupnom trajanju od 80 dana. Praćeni su parametri: temperature vazduha, kontaktne temperature zida i toplotnog fluksa u realnom vremenu. Na osnovu izmerenih parametara na terenu izvršeno je određivanje prosečnih vrednosti koeficijenta prolaza toplote U [W/(m2xK)], otpora provođenju toplote građevinske konstrukcije Rgk [m2xK/W] i toplotne provodljivosti λm [W/(mxK)] za zid od naboja tradicionalne vojvođanske kuće. Izvršena je i komparacija dobijenih rezultata sa računskim vrednosima za U, Rgk, λm pororačunatim u skladu sa važećim Pravilnikom o energetskoj efikasnosti zgrada RS. Rezultati su pokazali značajna odstupanja. Računsko ispitivanje energetskih performansi kuće izvršeno je pomoću odabranog softvera KnaufTerm PRO. Proračun je izvršen za osnovni tip trodelne vojvođanske kuće. Pored toga izvršen je i proračun u kome su vrednosti (za koeficijente prolaza toplote U i toplotnu provodljivost λm zida od naboja) definisane važećim Pravilnikom o energetskoj efikasnosti zgrada zamenjene parametrima izmerenim in situ. Izvršena je i komparacija dobijenih rezultata. Računsko ispitivanje energetskih performansi pokazalo je da na osnovu godišnje potrošnje energije za grejanje izražene po jedinici površine, trodelnu vojvođansku kuću možemo svrstati u G energetski razred. Računsko ispitivanje energetskih performansi u kome su umesto vrednosti preuzetih iz Pravilnika korišćene vrednosti izmerene in situ je pokazalo da se u tom slučaju odabrani predstavnik trodelne vojvođanske kuće može svrstati u F energetski razred, što predstavlja ceo energetski razred razlike. Ovakvi rezultati proračuna ukazuju na neadekvatan tretman tradicionalnih građevinskih materijala i evidentne nedostatke u važećem Pravilniku o energetskoj efikasnosti zgrada RS. Sprovedeno istraživanje pokazalo je da pojedinačni elementi građevinskog omotača tradicionalne vojvođanske kuće i kuća od naboja kao građevinske celine ne zadovoljavaju savremene standarde o energetskoj efikasnosti kuća definisane važećim Pravilnikom o EE zgrada RS. Pa su sprovedenim istraživanjem razmotrene i mere unapređenja energetskih performansi i mogućnosti funkcionalne transformacije kuće.

The subject of the research is the energy performance of traditional rammed earth house in Vojvodina. Under the concept of a traditional house in Vojvodina, for the purposes of the conducted research, a unique architectural phenomenon is accepted: the tree-part rammed earth house that has been created and developed in the period from the end of XVIII, during the XIX and in the early XX century in the entire province of Vojvodina. The problem of the conducted research is the scientific analysis and explanation of the energy performance of the traditional single family houses in Vojvodina. Conducted research tends to exam and explain the energy performances of the house, consequently the potencial of the houses in contemporary context of sustainable development in Republic of Serbia. The topic of this research represents the new aspect of analyses of a traditional houses in Vojvodina, which was not, up to now, the subject of the scientific research in Serbia. Scientific testing and analysis of the energy performance of the basic three-part type of house in Vojvodina were carried out in three segments: 1) analysis of architectural and construction characteristics of the house and the thermal characteristics of the thermal envelope, 2.) measurements in situ and 3.) calculations of the house energy performance. Analysis of architectural and construction characteristics of the house included the following analysis: urban parameters (location, grounds, location of the building), object orientation, functional building concept, shape and compactness of the building, thermal zoning, buildings, natural ventilation. Analysis of the thermal performance of the building envelope included: the heat transfer coefficient U, the thermal resistance R and thermal conductivity λ for individual elements of the thermal envelope of the house. The in situ measurements were conducted on the five rammed earth walls on traditional houses in Vojvodina in heating season 2014⁄2015 for a total period of 80 days. The following parameters were monitored: air temperature, surface wall temperature and heat flux, in real time. Based on the measured parameters, the average was determined for the heat transfer coefficient U [W/(m2xK)], the thermal resistance Rgk [m2xK/W] thermal conductivity λm [W/(mxK)] for the rammed earth walls on traditional house in Vojvodina. The comparison of the results measured in situ and results calculated in accordance with the Regulations on energy efficiency in buildings was performed for U, Rgk, λm. The results showed significant differences. Calculations of energy performance of the house was carried out using the selected software KnaufTerm PRO. The calculation was performed for the basic three-part type house in Vojvodina. In addition, the calculation in which the values defined in the applicable Regulations on energy efficiency in buildings were replaced with the measured parameters (for the heat transfer coefficient U and thermal conductivity λm for the rammed earth wall). The comparison between the values obtained by the calculation, and the results determined by in situ measurements show significant differences. The calculation of energy performance of the building based on the annual energy consumption for heating per unit area shown that the three-part house in Vojvodina is classified as G energy grade. The calculation of energy performance of the building, which uses the in situ measured values instead the ones from the Regulations shown that in that case the house can be classified as F energy grade, which is one grade difference. Those results of the calculations indicates inadequate treatment of traditional building materials and the evident shortcomings in the current Regulations on energy efficiency in buildings of Republic of Serbia. The research has shown that individual elements of the building envelope of traditional house in Vojvodina and the rammed earth house as a building do not meet the modern standards of energy efficiency defined by the Regulations of Energy Efficiency of buildings in Republic of Serbia. For that reason the conducted research also discussed measures to improve the energy performance and possibilities of functional transformation of the house.

Optimalnost primene numeričkih metoda određivanja početne i deformisane geometrije membranskih konstrukcija

Application optimality of numerical methods for formfinding of the preliminary and deformed geometry of membrane structures

Ovaj rad se bavi optimalnošću metoda za generisanje početne geometrije prethodno zategnutih, tenzilnih konstrukcija, analizom i poređenjem rezultata ovih metoda, kao i softverskih paketa u kojim su implementirane. Tenzilne konstrukcije (eng. Tensile structures), su najadekvatniji način za natkrivanje velikih objekata i javnih površina velikog raspona bez zahteva termike. Minimalan utrošak materijala konstrukcija opterećenih isključivo na zatezanje je nepobediv argument u korist ovih konstrukcija. Nažalost, u našem regionu je ovaj vid konstrukcije gotovo nezastupljen. Mnogi projektanti i investitori po inerciji koriste konstrukcije od krutih materijala, čak i kada su sve indikacije u korist membranskih i drugih lakih nosećih konstruktivnih sistema (npr. čeličnih mreža). S obzirom na to da geometrija tenzilnih konstrukcija podleže strogim matematičkim pravilima, ovaj rad analizira metode generisanja početne geometrije – tzv. formfajndinga, sa ciljem poređenja efikasnosti i rezultata priznatih metoda. U samom početku formfajnding je iterativan, intuitivan i eksperimentalan – arhitekta uz pomoć fizičkih modela od sapunice, najlon čarapa ili elastičnog tila dolazi do predstave o geometriji tenzilnih konstrukcija. Razvojem tenzilnih konstrukcija vremenom se stvorila potreba da se ovaj kompleksni proces digitalizuje, tj. da se razviju algoritmi koji bi bar približno određivali položaj čvornih tačaka konstrukcije na računski način. Iz ove pragmatične potrebe rodile su se metode računskog iznalaženja početne geometrije, poput metode gustine sile (eng. Force density method - Linkvic, Šek 1974) ili metode dinamičke relaksacije (eng. Dynamic relaxation - Barns 1977), a kasnije i metoda ažuriranja referentnog položaja (eng. Updated Reference Strategy – Blecinger, Vihner 2005). Tema naučnog istraživanja je utvrđivanje optimalnosti poređenjem rezultata priznatih metoda za projektovanje tenzilnih konstrukcija, kao i komercijalnog softvera koji se bazira na pomenutim metodama. Do ravnotežne geometrije tipskih primera se dolazi primenom priznatih metoda za generisanje geometrije tenzilnih konstrukcija: linearizovanom metodom „gustine sile“, koja je nastala 70-tih godina 20. veka i razvijena je od strane Linkvica i Šeka (Linkwitz, Schek) na Univerzitetu u Štutgartu, zatim primenom dinamičke relaksacije koja je razvijena 70-tih godina 20.veka u Velikoj Britaniji od strane Barnsa (Barnes), zatim metodom ažuriranja referentnog položaja, razvijenom od strane Blecingera na TU Minhen i naposletku primenom metode konačnih razlika, programirane od strane autora, koja je univerzalna metoda rešavanja sistema parcijalnih diferencijalnih jednačina. Priznate metode formfajndinga su izložene u prvom delu rada, kao i dosadašnje komparacije u stručnoj literaturi. U drugom delu rada se analiziraju i porede rezultati metoda, generisani na zadatim tipskim primerima. Softverski paketi koji koriste gore navedene metode (konkretno EASY®, GSSuite®, Rhinomembrane) analizirani su u poslednjem delu rada sa više aspekata. Teorija štapova sa obrazloženjem pojma geometrijske matrice krutosti izložena je u Prilogu I. Proces eksperimentalnog modeliranja opisan je u Prilogu II. Programski kod u paketu Mathematica® za nalaženje minimalne površi nad zadatim graničnim uslovima dat je u Prilogu III. Cilj istraživanja je utvrđivanje optimalnosti metoda formfajndinga – uz uvažavanje dosadašnjeg rada u ovom polju prikazanog u stručnoj literaturi, kao i optimalnosti softvera koji iste metode koriste. Pošto je optimalnost metode, kao i softvera, pojam koji zavisi od korisnika i konkretnog projekta, izvršen je osvrt i na svrhu, ekonomsku opravdanost, kao i krajnjeg korisnika softvera i njegove zahteve. Metodološki, ovaj istraživački rad ima dve dimenzije. Prvu dimenziju čini analitičko poređenje rezultata dobijenih navedenim metodama iznalaženja početne geometrije - formfajndinga. Drugu dimenziju čini empirijsko-iskustveno poređenje, koje proističe iz dugogodišnje primene softvera za projektovanje membranskih konstrukcija koju je autor stekla na Univerzitetu u Štutgartu, učestvujući u radionicama za membransko projektovanje na Univerzitetu u Berlinu, poslediplomskim studijama na Građevinskom fakultetu u Beogradu, kao i u saradnji sa firmom TENDAMONT iz Beograda i firmom Florian Weinmann Modelle iz Štutgarta. S obzirom da je programiranje metoda formfajndinga veoma složen, obiman i odgovoran posao, koji zahteva čitave timove eksperata iz ovog polja, autor je za dobijanje većeg broja rezultata različitih metoda koristila postojeći, komercijalni softver koji joj je ljubaznošću njenih saradnika stavljen na raspolaganje. Za dobijanje početne geometrije membranske konstrukcije korišćen je softver EASY stavljen autoru na raspolaganje ljubaznošću firme TECHNET GmbH iz Nemačke, koji koristi metod gustine sile (FDM). Za dobijanje rezultata metodom dinamičke relaksacije (DR) korišćen je softver GS Suite koji je autoru stavljen na raspolaganje ljubaznošću firme OASYS iz Velike Britanije. Zatim, za dobijanje rezultata strategijom ažurirane reference (URS) korišćen je softver Rhinoceros, uz softverski dodatak Rhinomembrane, koji je autoru stavljen na raspolaganje ljubaznošću firme Florian Weinmann Modelle. Za dobijanje minimalne površi tipskih primera korišćen je program autora u Mathematica®-i u saradnji sa Matematičkim fakultetom Univerziteta u Beogradu. U sklopu ove disertacije su analizirana četiri tipska primera: asimetrični hiperboloid (tzv. „jedro“, nem. „4-Punkt Segel“), Konkusova minimalna površ sa sinusoidalnim lukom kao graničnim uslovom, modifikovana sedlasta struktura i konični šator sa singularnim graničnim uslovom. Razlika između simulacija minimalne površi i rezultata generisanog uz pomoć komercijalnog softvera u analiziranim primerima nije premašivala 1.50% visine, a između geometrije generisane uz pomoć URS sa RHINOMEMBRANE iznosi svega 1%. Metodom DR je u sklopu softverskog paketa GSA Suite analiziran primer iz magistarskog rada autora. Ovaj primer upoređen je sa rešenjem do kojeg je autor došla uz pomoć FDM i softverskog paketa EASY. Površ dobijena uz pomoć FDM ima veću zakrivljenost u odnosu na površ dobijenu DR za prikazane parametre. Razlika u visini konstrukcije sa istim fiksnim tačkama iznosi do 1.6%. Međutim, ukupna razlika u geometriji (npr. deformacija graničnih uslova prilikom formfajndinga) ovih površi nije zanemarljiva i grafički je prikazana u sklopu disertacije. Moguće je da u stupnju formfajndinga razlika između analiziranih primera ne bude od signifikantnog značaja, ali pod uticajem velikog opterećenja snegom ili vetrom ova razlika može biti znatna i zahteva dodatno ispitivanje. Za poređenje efikasnosti komercijalnih softvera, korišćen je i softver Membrane koji je autoru stavljen na raspolaganje ljubaznošću firme TENDAMONT Beograd koja se bavi izvođenjem membranskih konstrukcija. Takođe je pomenut i softver Surface Evolver, autora Kena Brakea (Ken Brakke) koji je besplatan i dostupan na internetu.

This work deals with optimality of the existing form-finding methods for generation of initial geometry of tensile structures. It compares the geometry results and the efficiency of these methods, as well as the software packages based on these methods. Tensile structures are the most appropriate way for covering large scale areas and buildings, with no thermal insulation requirements. The minimal usage of constructing materials of tensile structures is an inevitable argument in their favor. In the region of Balkans, these structures are still very rare. Often, the architects and the engineers use habitually stiff structures for spanning large areas, even if all the indicators are in favor of tensile structures (membranes or cable nets). Regarding the fact, that the geometry of tensile structures obeys strict mathematical rules, this work analyses the methods for generating the preliminary geometry of a tensile structure – also called form-finding, from the aspect of the efficiency of the methods and their results. In the very beginning, form-finding is an iterative, intuitive and experimental process, the architect obtains the structural geometry by making soap-film, stocking or elastic tulle models. With further development of tensile structures, this process became more and more digitalized. It was necessary to develop algorithms, that would make it possible to approximately calculate (by the computer) the position of the structural nodes, so the structure itself is in static equilibrium. From this pragmatic need, many form-finding methods were developed: Force-density method (by Linkwitz and Schek 1974), Dynamic relaxation (Barnes 1977), later on Updated Reference Strategy (Bletzinger 2001) and others. This work will compare these methods and the software packages they are implemented in. To find the initial equilibrium geometry of typical structure examples several form- finding methods have been used: the linearized Force-density method (FDM), Dynamic relaxation (DR), Updated reference strategy (URS) and the finite-differences method for calculating minimal surfaces over the same boundary conditions (programmed in Mathematica by the author). The stated form-finding methods have been analysed in the first part of the dissertation, as well as the comparisons that have been published in the scientific literature. The second part of the dissertation deals with the comparison of results of the reviewed methods applied to typical structural examples (e.g. the saddle, conical membrane, etc.) The last part analyses the software packages that use the reviewed methods (e.g. EASY®, GS Suite®, Rhinomembrane) from several aspects. The structural theory with the explanation of the geometrical stiffness matrix has been explained in the Appendix I. The experimental modelling process has been presented in the Appendix II. The programming code (programmed in Mathematica®) for calculating a minimal surface with identical boundary conditions has been presented in the Appendix III. The aim of the research is to determine the optimal form-finding method, respecting the previous research in this field, as well as the optimal form-finding software. The optimality of the software package, as well as the supporting method is depending on the user and the specific project and the economical validity, those aspects will be included in the conclusions of this research. Methodologically, this work has two dimensions. The first dimension is an analytical comparison of the results of the presented form-finding methods. The second dimension are empirical, experience based acknowledgements, that the author collected during long term use of software for membrane structural design and form- finding, throughout her studies at the University in Stuttgart and several Workshops at the University of Berlin, as well as during the master course at the Faculty of Civil Engineering, University of Belgrade and in collaboration with the company TENDAMONT from Belgrade and Florian Weinmann Modelle from Stuttgart. Programming software for form-finding of tensile structures is a very complicated, voluminous and responsible work, which demands a team made of experts in several disciplines. That is the reason why the author used existing, commercial software for gathering the results of her research that was kindly made available to the author by the companies and their associates. For generating the preliminary geometry of typical examples with FDM the software package EASY has been used, made available to the author by the courtesy of TECHNET GmbH from Germany. For generating the results by dynamic relaxation (DR), the software- package GS Suite, made available to the author by the company OASYS from Great Britain. For generating the geometry with Updated Reference Strategy (URS) the software package Rhinoceros and the plug-in for formfinding Rhinomembrane have been used, that was made available to the author by the courtesy of Florian Weinmann Modelle. Finally, for the minimal surface solution, the author’s program in Mathematica® in collaboration with the Faculty of Mathematics, University of Belgrade has been used. Within this dissertation, four typical examples were analysed: an asymmetrical hyperboloid (4-point sail), the minimal surface of Concus (with a sinusoidal arch as boundary condition, a saddle-shaped surface and a conical tent with a singular boundary condition (BC). The simulation of the minimal surface with the same BC that was obtained by the finite differences method programmed by the author and the results gained by the commercial software using FDM and URS was max. 1.50% of the structure elevation, but the difference of the overall geometry (for example the deformation of the boundary conditions during formfinding) is not negligible and has been presented graphically within the dissertation. A further example from the author´s master thesis was analyzed using Dynamic relaxation within the software package GSASuite and the results were compared to the results obtained by the FDM using the software package EASY. The curvature of the surface obtained by FDM was greater than the DR generated surface. The elevation difference (with the same fixed points) of the structure was 1.6%. In a preliminary, form-finding stage, these geometry differences may not be significant, but it could be of significance under external loads and their combinations (heavy wind or snow load conditions). For the comparison of commercial software packages, except of the mentioned packages, the program Membrane that was made available to the author by the company TENDAMONT from Belgrade, have been used. Also, Ken Brakke’s Surface Evolver have been mentioned, a minimal surface generating software that is available on the internet.

Preporuke za održivo korišćenje gradskog zemljišta sa stanovišta urbane morfologije na primeru Novog Beograda

Guidelines for sustainable urban land use from the perspective of urban morphology at the example of New Belgrade

Opšti cilj ovog istraživanja je unapređenje teoretskog diskursa koncepta održivog razvoja grada, razradom specifične oblasti održivog korišćenja gradskog zemljišta sa pozicije urbane morfologije, uz istovremeni doprinos raspravi o održivom razvoju Novog Beograda, sistematizacijom i formiranjem preporuka za održivo korišćenje gradskog zemljišta sa stanovišta urbane morfologije, koje mogu da budu od koristi kao inputi prilikom planiranja rekonstrukcije postojeće strukture i njenog eventualnog pogušćavanja novom izgradnjom. Istraživanje je konceptualno sprovedeno kroz tri široko zasnovane celine: 1/ istraživanje teoretskih i metodoloških osnova, 2/ metodološka razrada sa utvrđivanjem operativnog pristupa i 3/ operacionalizacija na aktuelnom primeru stambenih superblokova Novog Beograda. Obrađen je praktični i teorijski diskurs korišćenja gradskog zemljišta i dokazana holistička priroda fenomena i uzajamnost uticaja teorijske i praktične sfere. Detaljno je razrađen i definisan fenomen održivog korišćenja gradskog zemljišta i pozicija teme u evropskoj praksi. Razjašnjena je moguća dilema u vezi sa terminologijom: (američki termin „land use planning“ (direktan prevod: „planiranje korišćenja zemljišta“), široko obuhvata temu korišćenja gradskog zemljišta i praktično se svodi na „urbanističko planiranje“, dok je termin „sustainable urban land use“ (održivo korišćenje gradskog zemljišta) u direktnoj vezi sa idejom održivog razvoja i koren crpe iz definicije koju razrađuje Agenda 21, čime se težište prenosi na ukupne efekte/posledice zauzimanja ovog prirodnog resursa. Detaljnom razradom, sistematizovane su oblasti delovanja i formiran okvir za analize održivog korišćenja zemljišta sa pozicije morfološkog aspekta: 1/površina u kontekstu tipologije; 2/sadržaji u kontekstu dostupnosti; 3./promene koje se dešavaju u distribuciji sadržaja kroz vreme; 4/elementi forme koja se gradi na zemljištu kroz aspekt održive izgradnje; i 5/interakcije u urbanom prostoru (one koje su izazvane određenim načinima zauzimanja/korišćenja zemljišta) kroz odnos javnog i privatnog. Pregledom i sistematizovanjem saznanja o zajedničkim karakteristikama metodologija primenjenih u savremenim urbo-morfološkim i istraživanjima gradova sa stanovišta održivog razvoja, i razradom problematike standardizacije u održivom razvoju, zaključeno je da se radi o složenim postupcima, koji se skoro po pravilu sprovode u više faza i uključuju veliki broj podataka, kao i da ne postoje idealni indikatori održivog razvoja i odlučeno je da se u radu na disertaciji osloni na preporuke kojima će se šire obuhvatiti problemi održivosti. Ustanovljen je predlog pristupa za utvrđivanje preporuka za održivo korišćenje gradskog zemljišta sa stanovišta urbane morfologije za specifičan slučaj stambenih zajednica koji podrazumeva tri faze: A/utvrđivanje opštih preporuka za održivo korišćenje gradskog zemljišta od značaja za morfološki aspekt za tipičan slučaj stambenih zajednica gradove Evrope (koje su građene u skladu sa konceptom održivog razvoja /„EU preporuke“); B/utvrđivanje morfološke tipologije stambenih superblokova Novog Beograda (kroz razrađene pristupe tipmorfologije i morfogeneze) i C/analiza stanja, vrednovanje stepena usklađenosti ustanovljenih tipova stambenih superblokova Novog Beograda sa „EU preporukama“ i utvrđivanje „preporuka za održivo korišćenje gradskog zemljišta sa stanovišta urbane morfologije za stambene superblokove Novog Beograda“. Opercionalizacijom predloženog pristupa dobijeni su rezultati: - Utvrđen je pristup kojim su kroz analizu sedam savremenih, održivih stambenih zajednica evropskih gradova, normativno definisane “EU preporuke“ (koje mogu da se koriste u slučaju primene ovog postupka za druge stambene zajednice, i/ili inoviraju prema potrebi) - Tipomorfološkom analizom formirana je baza podataka tipologije stambenih superblokova Novog Beograda: /ustanovljena četiri osnovna morfološka tipa sa stanovišta korišćenja gradskog zemljišta: TIP 1, „na zemlji“, TIP2 „delimična denivelacija“, TIP 3 „na betonu“ i TIP 4 „denivelacija na betonu“, sa podtipovima u odnosu na način pozicioniranja objekata na terenu: „tvrđava“ i „park“ i u odnosu na kolsko-pešačke tokove: „segregacija“ i „integracija“. - Formirana je baza podataka za morofogenetsku analizu koja je izvršena kroz kriterijume procene uticaja tada dominantnog svetskog trenda u planiranju i uticaja zemljišne politike, i ukazano je na preovlađujuće uticaje. Konkretno, u periodu posle devedesetih godina dvadesetog veka parcijalni interes postaje dominantan i u sferi urbanističkog planiranja i zemljišne politike i tako suštinski oblikuje stambenu izgradnju (i u vezi sa korišćenjem zemljišta) na Novom Beogradu, ne više dominantni profesionalni trend. - Sprovedena analiza stepena prilagođenosti stanja makro, mezo i mikro razmere, svakog od tipova superblokova Novog Begrada sa „EU preporukama“, uz komentare o potencijalima, obezbedila je osnov za vrednovanje i formiranje konkretnih preporuka za Novi Beograd: Rezultati za makro urbanu strukturu Novog Beograda (ispod lesnog odseka) pokazuju srednji stepen usklađenosti sa „EU preporukama“ (65%); u pitanju je gornja granica ka kvalitetnoj usklađenosti, što ukazuje da rad na aktiviranju potencijala može ubrzano da vodi ka poboljšanju. Ovo je očekivan rezultat s obzirom da je oko 75% od ukupnog broja stambenih superblokova na Novom Beogradu građeno u periodu do devedesetih godina dvadesetog veka, a dokazano je da su: superblokovi koji su građeni u periodu sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog veka sa konceptom delimične denivelacije (TIP 2), najkvalitetnije usklađeni sa preporukama (oko 63%); sa oko 60 % usklađenosti, slede superblokovi koji su realizovani od početka izgradnje na Novom Beogradu, tokom 50-ih i 60-ih godina i sporadično tokom 70-ih i 80-ih, (kretanja su u ravni sa terenom, najčešće bogato ozelenjeni, TIP 1); i za oba ova tipa postoje realni potencijali za poboljšanje stanja u pravcu održivog razvoja. Stambene celine građene tokom prve decenije dvadesetprvog veka na teritoriji Novog Beograda, na podzemnim garažama, u nivou sa okolnim terenom i mogućnostima za protočnost (TIP 3), su na donjoj granici, ka lošem stanju usklađenosti sa „EU preporukama“ (oko 37%) i u odnosu na većinu kriterijuma ovde nema potencijala za promene, što se odnosi i na celine građene tokom devedesetih godina dvadesetog veka, sa denivelisanim pešačkim platoima na podzemnim garažama (TIP 4), koje su praktično neusklađene sa preporukama za održivo korišćenje gradskog zemljišta sa stanovišta urbane moroflogije – oko 28%. - U poslednjoj fazi su normativno definisane preporuke za održivo korišćenje gradskog zemljišta od značaja za morfološki aspekt za Novi Beograd – makro razmeru – celinu ispod lesnog odseka, i za četiri tipa stambenih superblokova, što je doprinos implementaciji ciljeva održivog razvoja u praksu. Relizacijom navedenih ciljeva dokazane su radne hipoteze: Provera ustanovljenog pristupa na primeru Novog Beograda koja je dala rezultat u vidu konkretnih preporuka, dokazala je i njegovu operativnost, pa je tako dokazano da je za održivo korišćenje gradskog zemljišta moguće, operacionalizovanim pristupom u okviru svakog posebnog istraživanog slučaja, identifikovati i sistematizovati set pravila/preporuka sa stanovišta urbane morfologije. Kroz uporednu analizu stepena prilagodljivosti stanja prethodno utvrđenih morfoloških tipova superblokova Novog Beograda za aplikaciju normativno definisanih „EU preporuka“ održivog korišćenja gradskog zemljišta od značaja za morfološki aspekt, i kroz sintezu sa zaključcima morfogenetskog pristupa, dokazano je da morfološke matrice korišćenja zemljišta unutar superblokova Novog Beograda nastale u periodu kada je dominantan bio uticaj važećeg svetskog trenda (hronološki, pre devedesetih godina dvadesetog veka) poseduju više potencijala za održivi razvoj - prilagodljivije su za primenu preporuka održivog korišćenja gradskog zemljišta sa stanovišta urbane morfologije u odnosu na morfološke matrice korišćenja zemljišta koje su nastale pod uticajem zemljišne politike tranzicionog perioda (parcijalnog interesa, od devedestih godina dvadesetog veka do danas).

The overall objective of this research is to improve the theoretical discourse of sustainable development of the city through elaboration of a specific domain of sustainable urban land use from the urban morphology perspective, and to contribute to the debate on sustainable development of New Belgrade by systematization of a guidelines for sustainable urban land use from the perspective of urban morphology that can be of use as an input in planning the reconstruction of the existing structure and its possible thickening with the new construction. The research was conducted in three conceptually broad-based entities: 1 /theoretical and methodological basis, 2 /methodological approach elaboration with establishing the operational approach and 3 /operationalization on the example of housing superblocks of New Belgrade. Practical and theoretical discourses of urban land use were elaborated, holistic nature of the phenomenon and correlation between theoretical and practical spheres were proved. Phenomenon of sustainable urban land use were elaborated in detail, defined and explained the position it takes within European practice. The possible dilemma with the terminology were clarify: (American based notion “land use planning” widely encompasses use of urban land and virtually means “urban planning”, while the notion of „sustainable urban land use” is in direct connection to the idea of sustainable development and is rooted in Agenda 21 definition, what shifts focus to overall effects/consequences of occupation of this natural resource). By further detailed elaboration, activity fields were systematized and analytical frame for sustainable urban land use from the viewpoint of urban morphology was created: 1./ surface within the context of the typology; 2/uses/activities/functions within the context of accessibility; 3/changes that occur in distribution of uses through time; 4/some of elements of form which is built on the land through the aspect of sustainable building, and finally 5/interaction in urban space (those that have been caused by specific way of land occupancy/use) through public and private relation. After review and systematization of findings on common characteristics of methodologies that are used in contemporary urbo-morphology researches and researches from the sustainable development viewpoint, and by elaboration of the aspect of standardization within sustainable development, it was concluded that they encompass complex procedures, almost always implemented in several phases, includes many of data, and that there are no ideal sustainable development indicators and it was decided to rely on guidelines for wider coverage of sustainability problems in dissertation. Methodology for determining guidelines for the sustainable use of urban land from the perspective of urban morphology for the specific case of residential community, was created, and includes three stages: A/determining of general guidelines for the sustainable use of urban land from the perspective of urban morphology for the specific case of residential community of European cities (which are built within idea of sustainability /”EU guidelines”); B/ determining of morphological typology of residential superblocks of New Belgrade (through typomorphology and morphogenetic approaches) and C/analysis of the present condition, evaluating the degree of compliance of the established types of residential superblock of New Belgrade with "EU guidelines" and determining "recommendations for the sustainable use of urban land from the perspective of urban morphology for residential superblock of New Belgrade." By applying the proposed methodology results are: - After the specifically defined method, analysis of the seven contemporary sustainable residential communities of European cities were conducted, by which the “EU guidelines” were normatively defined (these guidelines can be used in the case of the application of this procedure to other residential communities, and / or innovate as needed) - By typomorphological analysis, database of typologies of residential superblocks in New Belgrade, were formed: four basic morphological type from the viewpoint of urban land use: Type 1, "on the ground", TIP 2 "partial denivelation" Type 3 "on concrete" and TYPE 4 "denivelation on concrete", with subtypes relative to the positioning of objects on the ground, "fortress" and "park" and compared to the car/pedestrian flows," segregation" and "integration”, - The database for the morphogenetic analysis was created, and morphogenetic analysis carried out through an impact assessment criterion of previously dominant global trend in the design and impact of land policy, and is pointed to the prevailing conditions. In particular, in the aftermath of the twentieth century partial interest becoming dominant in the field of urban planning and land policy and thus substantially shaped housing (and related to the use of land) in New Belgrade, no longer the dominant trend in profession. - Analysis of the degree/percentage of adaptation of present structure of macro, meso and micro scale, each of the types of New Belgrade's superblock with "EU guidelines", with comments on the potential, provided the basis for the evaluation and establishment of specific recommendations for Novi Beograd: Results for macro level of urban structure of New Belgrade show intermediate level of compliance with "the EU guidelines" (65%) in terms of an upper limit to the quality assessment, which indicates that the activation of the potential can rapidly lead to improvement. This is an expected result given the fact that about 75% of the total residential superblock in New Belgrade are built before nineties of the twentieth century, and the evidence are: superblocks which were built during the seventies and eighties of the twentieth century, the concept of partial denivelation (Type 2), consistent with the best to guidelines (about 63%); with about 60% compliance there are superblocks that have been implemented since the beginning of construction in New Belgrade, during the '50s and '60s and sporadically during the '70s and '80s, (plane of the ground, usually rich with plants, TYPE 1); for both types there is a real potential for improvement towards sustainable development. Housing blocks built in the first decade of the twenty-first century on the territory of New Belgrade, with the underground garage, and flows on the level of surroundings (type 3) are at the lower limit, toward the poor condition of compliance with "the EU guidelines" (37%) and in relation to most criteria there is no potential for change, which also states for blocks built during the nineties of twentieth century, with denivelated pedestrian plateaus on the underground garage (TYPE 4), which are practically not in compliance with the recommendations for the sustainable use of urban land from the point of urban morphology - about 28%. - In the last phase of research the specific guidelines for the sustainable urban land use of importance for the morphological aspect for the New Belgrade was normatively defined, which is a contribution to the implementation of sustainable development goals into practice By realization of these goals working hypothesis are proven: Use of the established approach on the example of New Belgrade that gave the result as specific recommendations, proved its effectiveness and thus has proven that for a sustainable use of urban land can by operationalized approach within each specific case investigated, identified and systematized set of rules / recommendations from the perspective of urban morphology. Through a comparative analysis of the degree of flexibility of the structure of morphological types of New Belgrade’s superblocks for application of normatively defined "EU guidelines" for sustainable urban land use of importance for morphological aspect, and by synthesis with conclusions of the morphogenetic approach, has been proven that the morphological matrix of land use within the superblock of New Belgrade from the period when it was the dominant influence of world global professional trend (chronologically before nineties of twentieth century) have more potential for sustainable development - adaptable for implementation of the recommendations of sustainable urban land use from the perspective of urban morphology in relation to the morphological matrix of land use that have built influenced by land policy of the transition period (partial interest, since the nineties of the twentieth century to the present).

Arhitektonska kritička praksa : teorijski modeli

Tema ovog istraživanja je metodološki koncept arhitektonske kritičke prakse, njegova teorijska postavka i istraživanje kroz studiju kritičkog diskursa moderne arhitekture u jugoslovenskom kulturnom prostoru. Njegov osnovni cilj je da se moderna arhitektura u Jugoslaviji sagleda u teorijskom kontekstu kritičkog mišljenja i da se odrede i naučno objasne njene karakteristike i posebnosti. U širem smislu, cilj ovog rada je sticanje naučnih sazananja o mogućnostima i principima uspostavljanja kritičkog diskursa u savremenoj arhitektonskoj teoriji i praksi. U prvom delu istraživanja postavljen je teorijski okvir rada, analizirani su referentni koncepti arhitektonske teorije i kritičke teorije, i problem istraživanja je situiran u prostorno-vremenskom kontekstu. Drugi deo disertacije je koncipiran kao istorijsko-interpretativno istraživanje koje se sastoji iz četiri studije slučaja u kojima se prethodno postavljene teze ispituju u konkretnim istorijskim uslovima i, na osnovu rezultata istraživanja, konstruišu teorijski modeli arhitektonske kritičke prakse. Teorijski okvir je postavljen kroz ispitivanje i sistematizaciju ključnih pojmova: kritika, kritička teorija, kritička arhitektura, praksa, teorijska praksa i arhitektonska kritička praksa. Hipoteze postavljene u pojmovniku se dalje proveravaju kroz kritičku analizu referentnih tekstova iz oblasti arhitektonske teorije, estetike, filozofije i društvene teorije, među kojima se, kao glavna teorijska uporišta izdvajaju radovi Manfreda Tafurija (Manfredo Tafuri) i Teodora Adorna (Theodor Adorno). II Koncept arhitektonske kritičke prakse je teorijski objašnjen kao širi pojam u odnosu na koncepte arhitektonske kritike i kritičke arhitekture, koje je u svojoj knjizi Teorie e storia dell’architettura (1968) objasnio Tafuri, i 1980-ih godina teorijski razvio Majkl Hejz (K. Michael Hays). Problemi kritičkog diskursa su posmatrani u kontekstu aktuelne debate o ulozi kritičkog mišljenja u arhitekturi, kao jednog od najznačajnijih pitanja savremene arhitektonske teorije. Kroz studiju ideja postkritičke teorije (Michael Speaks, Sarah Whiting, Robert Somol, Stan Allen, Silvia Lavin), identifikovani su ključni problemi radikalne kritike, problemi negativiteta, destrukcije i inhibicije, i postavljeno je ključno pitanje teorijske rasprave: da li je, u okviru samog koncepta kritike, moguće pronaći efikasan korektiv? Polazeći od pretpostavke da su filozofski koncepti Frankfurtske škole relevantni za razumevanje fenomena moderne umetnosti i arhitekture, i da teza o dvostrukom karakteru umetnosti, koju je postavio Adorno u Estetičkoj teoriji (1970), ima kapacitet da različite oblike kritičkog mišljenja objedini kroz jedinstven konceptualni mehanizam, postavili smo pomoćnu hipotezu istraživanja: kritički diskurs u arhitekturi je određen kontinuitetom principa kritičke ambivalencije (dvostrukog karaktera umetnosti: kao društvenog proizvoda i autonomne tvorevine) i promenljivom pozicijom subjekta, objekta i sredstava kritike. Takođe, utvrdili smo da je promenljivost kritičkih pozicija uslovljena promenama istorijskog, kulturnog, odnosno društveno-političkog konteksta. U skladu sa idejama filozofije prakse, objašnjenim u radovima Luja Altisera (Louis Althusser) i jugoslovenske filozofske grupe Praxis, arhitetonska kritička praksa je određena kao polje šire stručne delatnosti koje pretpostavlja kvalitete opšte, društvene prakse. Potcrtavajući konceptualni pomak od arhitektonskog objekta kao instrumenta kritike prema složenom metodološkom aparatu u kome su različiti oblici teorijskog i projektantskog rada shvaćeni kao prošireni medijum arhitektosnkog kritičkog mišljenja i delovanja, ukazali smo na osnovne karakteristike ovog koncepta i, oslanjajući se III na istraživanja Pjera Burdjea (Pierre Bourdieu), prepoznali specifična svojstva društvene prakse: situacionu logiku, disperznost i adaptivnost. Ovako postavljen teorijski koncept je ispitan kroz istorijsku analizu ključnih primera kritičkog diskursa moderne arhitekture u Jugoslaviji. Kao osnovna kritička paradigma izdvojen je princip savremenosti i identifikovani su elemenati transcedentne i imanentne kritike u pojedinačnim primerima arhitektonske prakse, odnosno, prema Tafurijevoj teoriji, fenomeni kritičke avangarde i eksperimentalizma. Studija je pokazala da se Tafurijeva teorija ne može u potpunosti primeniti na jugoslovenski kulturni kontekst i ukazala na posebnosti jugoslovenskog kritičkog diskursa. Na margini kritičke opozicije avangarda-eksperimentalizam, kao presedani koji ukazuju na mogućnosti transformacije, proširenja i otvaranja krtičkog diskursa u arhitekturi, izdvojene su četiri posebne istorijske situacije, koje su postale predmet drugog dela istraživanja. Prvi kritički model je konstruisan kroz studiju ranih projekata arhitekta Nikole Dobrovića (1897-1967). Analizirani su njegovi prvi izvedeni objekti, sagrađeni u Pragu u periodu između 1927-1934. godine, među kojima se izdvaja kuća Antonina Jindraka (Antonín Jindrák) iz 1928. godine. Specifičnost njegove kritičke pozicije je posmatrana u širem kontekstu centralno-evropske arhitektonske avangarde i teorijski je objašnjena kao latentna kritika. Drugi model je koncipiran kao studija slučaja projektovanja i izgradnje Doma Jugoslovenskog udruženja novinara u Beogradu (1930-1935), zagrebačkog arhitekta Ernesta Vajsmana (1903-1985). U središte ovog istraživanja postavljen je problem kritičke recepcije arhitektonske avangarde, i analiziran je proces njenog posredovanja u projektovanju i realizaciji ovog objekta. Predmet treće kritičke studije je proces planiranja i izgradnje Muzeja revolucije u Beogradu prema projektima zagrebačkog arhitekta, Vjenceslava Rihtera: od 1961. godine, kada je raspisan arhitektonski konkurs, do 1982, kada je u potpunosti obustavljena njegova izgradnja. Ova studija istražuje fenomen prekinute kritike i ukazuje na nepostojanost, promenljivost i transformabilnost IV kritičkog diskursa u arhitekturi. Poslednji kritički model bavi se radom arhitekta Milana Zlokovića (1897-1965) na projektovanju i izgradnji Turističkog naselja u Ulcinju (1961-1964). Kroz studiju osnovnih karakteristika Zlokovićevog projektantskog metoda u odnosu na specifičnosti kulturnog konteksta, analiziran je problem uspostavljanja odgovarajuće kritičke distance. U svakom od navedenih slučajeva identifikovan je kompleksan kritički odnos prema postojećoj društvenoj stvarnosti, koji je zasnovan na principu dvostrukog karaktera arhitekture, i prepoznat je jedinstven kritički momenat emancipacije. Istraživanje je pokazalo da koncept arhitektonske kritičke prakse podrazumeva invenciju, konstrukciju i upotrebu raznovrsnih kritičkih instrumenata arhitektonskog i urbanističkog projektovanja, kao i kritičkih metoda istorije i teorije arhitekture. Kroz studiju specifičnosti jugoslovenskog iskustva modernosti, pomerenjem težišta diskusije sa kritičke arhitekture na prošireno polje arhitektonske kritičke prakse, naznačene su mogućnosti otvaranja i rekonceptualizacije kritičkog diskursa u savremenoj arhitekturi.

The subject of this research is the methodological concept of architectural critical practice: its theoretical postulation and historical examination through the study of the critical discourse of modern architecture in Yugoslavia. Its main objective is to examine modern architecture in Yugoslavia in the theoretical context of critical thinking and to explain its specificities within the frame of reference of the critical architecture of modernism in an international context. In a broader sense, the particular aim of this research is to gain scientific insights into the possibilities and principles of establishing architectural critical discourse, and thus to make a contribution to the contemporary theoretical debate on the role, forms and scope of critical thinking in architecture. The first section of this dissertation establishes the theoretical framework of the research, examines referential concepts of architectural theory and critical theory and situates the subject of investigation in the geographical and historical context. The second section is conceived as historical-interpretative research composed of four case studies in which previously postulated theses are examined in specific historical circumstances and theoretical models of architectural critical practice are constructed based on research results. The theoretical framework is set up through the examination and systematization of key notions: critique, critical theory, critical architecture, practice, theoretical practice and architectural critical practice. The hypotheses proposed in thus formed glossary are further tested through a critical analysis of referential texts from the fields of architectural theory, aesthetics, philosophy and social theory, among which the works VI of Manfredo Tafuri and Theodor Adorno stand out as the main theoretical points of reference. The concept of architectural critical practice is theoretically explained as a term broader than the concepts of architectural criticism and critical architecture, which were explicated by Tafuri in his book Theories and History of Architecture [Teorie e storia dell’architettura (Bari: Laterza, 1968)] and theoretically developed in the 1980s by K. Michael Hays. The problems of critical discourse are viewed in the context of the current debate on the role of critical thinking in architecture, as one of the most significant topics of contemporary architectural theory. Throw the notions of the postcritical theory, presented in the work of Michael Speaks, Sarah Whiting, Robert Somol, Stan Allen and Silvia Lavin, the major problems of radical criticism, i.e. problems of negativity, destruction and inhibition, are identified, and a key question of this theoretical research is raised: can an efficient remedy be found within the framework of the very concept of criticism? On the assumption that the philosophical concepts of the Frankfurt school are relevant to understanding the phenomena of modern art and architecture and that the thesis about the double character of art, put forward by Adorno in his Аеsthetic Theory [Äesthetische Theorie (Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1970)], has the capacity to unify different forms of critical thinking through a unique conceptual mechanism, a secondary research hypothesis is postulated. It argues that the critical discourse in architecture is determined by the continuity of the principle of critical ambivalence (i.e. of the double character of art, as both autonomous and fait social) and by the changeable position of the subject, object and devices of criticism. Furthermore, it is established that the changeability of the critical positions is conditioned (prompted or inhibited) by the changes of the historical, cultural, and socio-political context. In keeping with the ideas of the philosophy of practice, explained in the works of Louis Althusser and the Yugoslav philosophical group Praxis, architectural critical practice is defined as a field of broad professional activity which entails qualities of a general, social practice. Underscoring the conceptual shift from the singular VII architectural building as an instrument of criticism to a complex methodological apparatus in which different forms of theoretical and design work are understood as an extended medium of architectural critical thought and activity, we point out the basic characteristics of this concept and, relying on Pierre Bourdieu’s research of social practice, we identify its specific features: situational logic, dispersedness and adaptability. The theoretical concept thus established is examined through a historical analysis of the key examples of critical discourse of modern architecture in Yugoslavia. The principle of contemporariness is singled out as the basic critical paradigm and, based on the theses advanced in Tafuri’s theory, elements of transcendent (avant-garde) and immanent (experimental) criticism are identified in individual examples of architectural practice. The study shows that Tafuri’s theory is not fully applicable to the Yugoslav cultural context and points out the specificities of the Yugoslav critical discourse. On the margin of the Tafuri’s critical opposition between the avant-garde and experimentalism, four separate historical situations, subjects of the second part of the research, are identified as precedents indicating the possibilities of transforming, extending and opening up critical discourse in architecture. The first critical model is structured as a study of early projects of architect Nikola Dobrović (1897-1967). The object of this analysis are his first constructed buildings, built in Prague between 1927 and 1934, among which Antonin Jindrak’s house stands out (Krč, 1928). The particularity of his critical position is viewed in the wider context of Central European architectural avant-garde and theoretically explained as latent criticism. The second model is conceived as a case study of the design and construction of the Yugoslav Journalists’ Association Center in Belgrade (1930-1935), by architect Ernest Weissmann (1903-1985). This research focuses on the problem of the critical reception of architectural avant-garde and examines the process of its mediation through the construction of this building. The construction of the Museum of Revolution in Belgrade (1961-1982), based on the designs of architect Vjenceslav Richter (1917-2002), is the subject of the third critical study, which explores the phenomenon of interrupted criticism and points out the inconstancy, changeability and VIII transformability of critical discourse in architecture. The last critical model analyses the work of architect Milan Zloković (1897-1965) on the design and construction of the Tourist Settlement in Ulcinj (1961-1964). Through a study of the basic characteristics of Zloković’s design method, in relation to the particularities of the specific cultural context, the problem of establishing the appropriate critical distance is questioned and analysed. In each of the these cases a complex critical attitude towards the existing social reality and the unique critical moment of emancipation is recognized. The research shows that the concept of architectural critical practice is founded on the principle of the double character of architecture and it involves invention, construction and use of diverse critical instruments of architectural and urban design, as well as the critical methods of the history and theory of architecture. Through the study of the unique experience of the Yugoslav modernism, by shifting the focus from the critical architecture to the extended field of architectural critical practice, the further possibilities of opening up contemporary critical discourse in architecture are conceptually indicated.

Izogeometrijska analiza u morfogenezi površinskih konstruktivnih sistema

Isogeometric analysis in morphogenesis of surface structural systems

Tezom je predložen nekonvencionalni postupak za projektovanje površinskih konstruktivnih sistema kojim se integrišu geometrijske metode za modelovanje forme i računarske procedure za simulaciju ponašanja struktura. Predloženi postupak je u formi morfogenetske procedure u kojoj se potencijali strukturalne analize koriste u fazi koncipiranja rešenja, a koji se odlikuje interaktivnošću i fleksibilnošću neophodnim za specifičan proces projektovanja površinskih struktura. Definisanje algoritma, koji omogućava jednostavnije i efikasnije projektovanje površinskih konstruktivnih sistema, realizovano je imlementacijom izogeometrijske analize, numeričkim postupkom u kom se geometrija i kinematika opisuju istim funkcijama. Za razliku od uobičajeno korišćene klasične analize metodom konačnih elemenata, u kojoj se vrši interpolacija geometrije, izogeometrijski koncept podrazumeva analizu na osnovu egzaktno definisane početne geometrije, opisane NURBS tehnologijom, čime je omogućeno projektovanje, analiza i podešavanje modela upotrebom jedinstvenog tipa podataka. Polazeći od teorijskog i konceptualnog okvira razvijen je originalni algoritamsko-programski kod koji je implementiran u okvir CAD sistema zasnovanog na NURBS geometrijskoj reprezentaciji, a koji omogućava automatsko generisanje formi optimalnih u pogledu strukturalnih performansi. Implementacija procedure demonstrira efikasnost predloženog pristupa i potvrđuje da unapređenje kreativnih alata omogućava inovaciju i optimizaciju procesa projektovanja.

The thesis proposes unconventional procedure for design of surface structural systems, that integrates geometrical methods for modeling of form and computational procedures for simulation of structural behavior. The proposed procedure is in the form of morphogenetic strategy in which potentials of structural analysis are used in the conception phase of the design. The procedure is interactive and flexible, which is necessary for specific design process of surface structures. The definition of the algorithm, that facilitates more simple and efficient design of surface structural systems, was realized by implementation of Isogeometric analysis, numerical procedure in which geometry and kinematics of the structure are represented by the same functions. Contrary to the classical Finite element analysis, which is carried out on the interpolation of geometry, isogeometric concept implies analysis based on the exact definition of initial geometry, described by NURBS technology. This enables design, analysis and modifications of the model by application of the single data type. Starting from the theoretical and conceptual framework, the original algorithm was developed, and implemented as code program in CAD system based on NURBS geometric representation. The code enables automated generation of forms optimal in respect of structural performances. Implementation of the procedure demonstrates effectiveness of the proposed approach and confirms that advancement of the creative tools facilitates innovation and optimization of the design process.

Istraživanje obrazaca upotrebe javnih prostora u funkciji urbane regeneracije susedstva: grad Banjaluka

Research into the patterns of use of public open spaces for the purpose of neighbourhood regeneration: a case study of the city of Banja Luka

Doktorska disertacija se bavi problemom pristupa prostornoj transformaciji nasleđenih kolektivnih susedstava u funkciji njihove urbane regeneracije. Koncept jedinice susedstva kao metod planiranja i oblikovanja ovih stambenih celina je proizveo u različitim sredinama različite efekte u kvalitetu života, ali i srodne probleme. Problemi urbaniteta se ispoljavaju kako u socijalnom domenu, odnosno nepovezanosti ljudi međusobno i nepovezanosti ljudi i životnog prostora, tako i u prostornom domenu u formi nevitalnosti otvorenih javnih prostora, te njihovom neodržavanju. Mnoga susedstva u zemljama Zapadne Evrope su već prošla ili trenutno prolaze kroz proces urbane regeneracije. Iako je prepoznata veza između prostornih karakteristika susedstva i problema urbaniteta, programi regenerativnih mera često ostaju u socio-ekonomskom domenu. Postavljeno je osnovno pitanje ovog istraživanja: kako definisati model prostorne transformacije kolektivnog susedstva koji može doprineti pozitivnim efektima procesa urbane regeneracije, pre svega napretku u vitalnosti i socijalizaciji? Polazna pretpostavka istraživanja podrazumeva da se prostornoj transformaciji kolektivnih susedstava treba pristupiti sa saznanjem o socio- prostornoj relaciji na kojoj se zasnivaju obrasci zajedničkog život susedstva. Javni prostori i njihova upotreba predstavljaju važne komponente ove relacije. Prisustvo ljudi u gradskom prostoru ne podrazumeva postojanje urbaniteta, ali je neophodan uslov da se uspostavi relacija između ljudi i prostora i komunikacija između ljudi međusobno. Organizacija prostora i njegove fizičke karakteristike utiču na odnose između ljudi, njihovih aktivnosti i ideja. Istraživanje je sprovedeno pomoću kombinovanja nekoliko osnovnih i specifičnih naučnih metoda i tehnika koje se primenjuju u oblasti arhitekture i urbanizma i polju društveno-humanističkih nauka. Opšti naučni metod pomoću kojeg je istraživanje struktuirano je analitičko-sintetički metod, a primenjeni osnovni metodi su metod logičke argumentacije, metod naučne analize, metod studije slučaja (case study) i metod utemeljivanja (grounded theory). Za analizu prostorne konfiguracije susedstva u relaciji sa obrascima upotrebe primenjene su tehnike prostorne sintakse (Space Syntax), kao što su crtanje aksijalne i konveksne mape susedstva i analiza prostorne integracije (spatial integration analysis). Važan deo informacione osnove u kontekstu studije slučaja je formiran pomoću rekognosciranja na terenu koje uključuje anketiranje stanovnika, fotografisanje i mapiranja prostornih karakteristika susedstva i aktivnosti u javnim prostorima. Rezultati prvog dela istraživanja pokazuju da se otvoreni javni prostori mogu definisati kao primarni predmet prostorne transformacije susedstva u kontekstu obnove vitalnosti, društvenosti i povezanosti stanovnika i prostora susedstva. Konfiguracija prostora može da utiče na obrasce svakodnevne upotrebe koji podržavaju lokalni identitet zajednice i njeno integrisanje u globalni sistem grada. Rezultati drugog dela disertacije sadrže analitički aparat za istraživanje konfiguracije javnih prostora koji je definisan u formi univerzalno primenjive tipologije. Ova tipologija je zasnovana na prostornim i sociološkim teorijama relacije prostora i društva. Osnovna svrha tipologije je merenje kapaciteta urbane strukture i arhitekture susedstva za podržavanje obrazaca kolektivne upotrebe u otvorenim javnim prostorima. Njena primena omogućava prevazilaženje analize javnih prostora iz perspektive fiksne morfološke kategorije i omogućava njihovo posmatranje unutar dinamične relacije između lokalnih i globalnih prostornih obrazaca. Takođe, shodno razumevanju prostorne forme kao konfiguracije i njene relacije sa praktičnom i imaginativnom dimenzijom upotrebe, definisani su prostorni obrasci primenjivi u procesu regulisanja i oblikovanja javnih prostora susedstava i prilagodljivi drugim faktorima urbaniteta pojedinačnih susedstava. Rezultati ovog istraživanja su doprinos disciplini urbane regeneracije. U užem smislu, ovo istraživanje je doprinos u domenu konceptualizacije novog pristupa urbanom dizajnu javnih prostora susedstva. Zasnovan je na analitičkim teorijama konfiguracijske prirode urbanog prostora i sociološkim teorijama o utemeljenosti društvenog života i društvenih veza u rutinske aktivnosti svakodnevnog života. Ovaj pristup nije u suprotnosti sa intuitivnim pristupom oblikovanju urbanog prostora, već je njegova dopuna u određenim fazama procesa, koja doprinosi smanjenju rizika od neuspeha prostorne intervencije. Istraživanje afirmiše pristup ‘odozdo’ u procesu regeneracije i redizajna susedstva fokusiranjem ljudi i njihovih obrazaca svakodnevne upotrebe javnih prostora.

Dissertation deals with the problem of approach to spatial transformation of inherited public housing neighborhoods in function of their urban regeneration. The concept of the neighborhood unit as a method of planning and design of the housing units produced in different environments different effects on quality of life, but related problems as well. Urbanity problems are visible both in the social domain in the form of poor connection between people and people and places, and in the spatial domain in form of poor livability of public spaces. Many neighborhoods in Western Europe have already undergone or are currently undergoing a process of urban regeneration. Although the connection between the spatial characteristics of neighborhoods and the problems of urbanity is recognized, applications of regenerative measures often remain in the socio- economic domain. The basic question of this study is how to define a model of spatial transformations of the public housing neighborhood, which may contribute to the positive effects of the process of urban regeneration, especially the progress of vitality and socialization? The starting assumption of the study implies that the model of spatial transformation of the public housing neighborhoods should be designed with the knowledge of socio - spatial relation underlying the patterns of collective life of the neighborhood. Public spaces and their use are an important component of this relationship. The presence of people in the open spaces does not imply the existence of urbanity, but it is a necessary condition to establish the relationship between people and space and communication between people with each other. The organization of space and its physical characteristics influence the relationship between people, their activities and ideas. The study was conducted using a combination of several basic and specific scientific methods and techniques applicable in the field of architecture and urbanism and the field of humanities. General scientific method by which the research is structured is an analytical-synthetic method and basic scientific methods which are applied are the method of logical argumentation, the method of scientific analysis, the method of case study, and the grounded theory method. Techniques of Space Syntax were applied for the analysis of the spatial configuration of the case study neighborhood in relation to patterns of use, such as drawing the axial and convex maps of neighborhood and analysis of spatial integration. An important part of the data base in the context of the case study is formed by field reconnaissance that involves residents’ questionnaire, photographing and mapping of the spatial characteristics of neighborhood and activities in public open spaces. The results of the first part of the study show that the open public spaces can be defined as the primary subject of spatial transformation in the context of neighborhood regeneration and renewal of vitality, sociability and connection between people and space. The configuration of public space can affect the patterns of daily use which support local community identity and its integration into the global system of the city. The result of the second part of the dissertation is the analytical device for analyzing the configuration of public space which is defined in the form of a universally applicable typology. This typology is based on spatial and sociological theories about relations between space and society. The main purpose of the typology is to measure the capacity of urban structure and architecture of the neighborhoods for supporting the collective patterns of use of open public spaces. Also, to overcome the analysis of open public spaces from the perspective of fixed morphological categories and enable their observation inside dynamic relation between local and global patterns of form. Тhe spatial patterns of public space are defined, аccording to the understanding of spatial form as configuration and its relation to the practical and the imaginative dimension of use, applicable in the regulation and design of public spaces and neighborhoods and adaptable to other factors of urbanity. The results of this study are contribution to the discipline of urban regeneration. In a narrow sense, this research is a contribution to the field of conceptualizing new approaches to urban design of neighborhood public spaces. It is based on the analytic theory of configurational nature of urban space and sociological theories about interconnection of social life and social relations with the routine activities of everyday life. This approach is not in contradiction with intuitive approach to urban design, but it is its complement in certain stages of the process, which can reduce the risk of failure of spatial interventions. The study affirms the bottom-up approach in the process of regeneration and redesign of neighborhoods by focusing people and their patterns of daily use of open public space.

Uloga generalnog urbanističkog plana u upravljanju lokalnim razvojem u Srbiji posle 2000-te godine

The role of comprehensive plans in managing local development in Sebia after the year of 2000.

U radu je razmotrena uloga generalnog urbanističkog plana u procesu upravljanja lokalnim razvojem u Srbiji nakon demokratskih promena 2000-te godine. U pitanju je empirijsko istraživanje sistema urbanističkog planiranja i sistema upravljanja na lokalnom nivou, sa fokusom na generalne urbanističke planove, koji bi trebalo da imaju ulogu usmeravanja lokalnog razvoja. U centru pažnje rada je uticaj generalnog urbanističkog plana na efektivnost i efikasnost prostornih intervencija (građevinskih investicija, infrastrukturnih projekata, promene namena i sl.)...

The dissertation describes the role of the comprehensive urban plan in the process of local development in Serbia after the democratic changes of 2000. It is an empirical study of the system of urban planning and local management systems, focusing on the comprehensive urban plan, which should have the role of directing local development. The focus of this paper is the impact of the general urban plan on the effectiveness and efficiency of spatial interventions (construction investments, infrastructure projects, changes in land use etc.)...

Energetska optimizacija omotača reprezentativnih uzoraka postojećih stambenih zgrada grada Banjaluka

Energy optimisation of the building envelope on the representative samples of the existing residentail buildings in Banja Luka

Potrošnja energije, koja je u stalnom porastu zbog industrijskog razvoja i povećanja životnog standarda, dovodi do nestašice prirodnih resursa i zagađenja čovjekove okoline, što na globalnom nivou, indirektno utiče na klimatske promjene. Imajući u vidu procjenu da se oko 51,8% ukupne energije troši u okviru građevinskog fonda u Republici Srpskoj, jedan od prioritetnih i dugoročnih ciljeva je istraživanje energetske optimizacije zgrada. Osnovni zadatak istraživanja je određivanje reprezentativnih uzoraka postojećih stambenih zgrada grada Banjaluka, koji predstavljaju referentne zgrade za primjenu mjera u cilju energetske optimizacije omotača. U radu se razmatraju klimatske karakteristike grada Banjaluka, koje su relevantne za energetsku optimizaciju omotača. Predmetno istraživanje daje informacije o adekvatnim materijalima za energetsku optimizaciju omotača. Takođe, daju se i preporuke i metodologija za energetsku optimizaciju omotača postojećih stambenih zgrada na području grada Banjaluka i šire. Projektovanje i primjena mjera u cilju energetske optimizacije omotača i obezbjeđivanju toplotnog komfora, zahtijeva da arhitekta, kao i ostali stručnjaci koji učestvuju u projektovanju, posjeduju adekvatna znanja o ovim mjerama i mogućnostima njihove primjene. Cilj je da se sagledaju parametri energetske efikasnosti, specifična potrošnja energije za grijanje i emisija CO2, reprezentativnih uzoraka, da se analiziraju mjere obnove, kroz energetsku i ekonomsku analizu adekvatnih materijala dostupnih na tržištu Bosne i Hercegovine i da se ustanove referentni modeli obnove omotača reprezentativnih uzoraka. U radu se predstavljaju analize energetskih ušteda i isplativosti primijenjenih mjera za energetsku optimizaciju omotača na konkretnim primjerima. U cilju unapređenja predmetne regulative na području Republike Srpske, rezultati istraživanja daju, za klimatske uslove Banjaluke, adekvatan prijedlog postavke graničnih/dopuštenih vrijednosti koeficijenata prolaza toplote. U istraživanju se analiziraju tehnički i ekonomski parametri odabranih materijala i mjera za energetsku optimizaciju omotača zgrada i utvrđuju konkretna unapređenja omotača reprezentativnih uzoraka postojećih stambenih zgrada grada Banjaluka. Primjenjeni metodološki pristup i rezultati omogućavaju sagledavanje parametara koji utiču na potrošnju energije za grijanje u zgradama i formiranje referentnih modela obnove omotača postojećih stambenih zgrada...

The energy consumption, constantly increasing due to industrial development and higher living standards, has been leading to impoverishment of both natural resources and environmental pollution, indirectly affecting the global climate change. Given the estimate that in the Republic of Srpska (Bosnia and Herzegovina) about 51.8% of the total energy is consumed in the building stock, one of the priorities and long-term goals is the research of energy optimisation of buildings, as an important aspect of overall energy efficiency. The main task of research is to determine the representative samples of the existing residential buildings in Banja Luka, which are reference buildings for the implementation of measures aimed at energy optimization of the building envelope. This research discusses climatic characteristics of Banja Luka relevant for energy optimization of the building envelope. The research provides information on appropriate materials for energy optimization of the building envelope. In addition, the research provides recommendations and methodology for energy optimization of the existing residential building envelope in the city of Banja Luka and beyond. Design and implementation of energy efficiency measures in order to optimize the envelope and provide thermal comfort, requires that architects and other professionals engaged in designing possess adequate knowledge of the measures and their potential applications. The aim is to review the parameters of energy efficiency for representative samples, specific energy consumption for heating and CO2 emissions, and to analyse measures for refurbishment, through examining of appropriate materials available on the market of Bosnia and Herzegovina, in terms of energy and economy, and to establish reference models of refurbishment of the building envelope of representative samples. This research presents the analysis of energy savings and cost efficiency of measures applied to the energy optimization of the entire envelope of specified samples. Aiming to improve respective regulations in the Republic of Srpska, results of this research provide adequate proposals for maximum/limit of U-value [W/(m2K)] - thermal transmittance for the elements of the building envelope, for the climatic conditions of Banja Luka...

Identifikacija projektantske strategije topološkog metoda u savremenoj arhitekturi

Identification of the design strategy based on the topological method in contemporary architecture.

Teza se bavi istraživanjem uloge topološkog metoda u formiranju savremene projektantske strategije, koja počinje da se razvija devedesetih godina XX veka i još uvek je aktuelna. Nastavljajući hronološku liniju međusobnih uticaja arhitekture i geometrije, u kojoj se geometrija vidi kao neraskidiv deo sintakse arhitektonskog prostora, istraživanje se fokusira na razjašnjenje specifične pozicije koju matematička topologija zauzima unutar savremenog arhitektonskog diskursa...

The thesis deals with researching the role of topological method in the formation of contemporary design strategy, which began to develop in 1990’s and is still ongoing. Continuing a chronological line of mutual influences of architecture and geometry, where geometry is perceived as an inextricable part of the syntax of architectural space, the research focuses on the clarification of a specific position which mathematical topology takes within contemporary architectural discourse...

Energetska efikasnost modela materijalizacije objekata socijalnog stanovanja u Srbiji

Energy efficiency of social housing materialisation models in Serbia

Primena principa energetske efikasnosti u projektovanju i građenju objekata socijalnog stanovanja u najrazvijenijim državama EU prerasla je u poslednjih nekoliko decenija iz domena pojedinačnih eksperimentalnih projekata u veoma uspešnu arhitektonsko-građevinsku praksu koja se i dalje razvija - upravo u smislu povećanja energetske efikasnosti samih objekata. Sa druge strane, Srbija poslednjih godina tek uspostavlja prve institucionalne i zakonske okvire i u domenu socijalnog stanovanja i u domenu energetske efikasnosti zgrada. Stambeni fond javnog rentalnog stanovanja (JRS) u Srbiji, iako je u priličnoj meri nov jer datira od 2005. godine, već danas je substandardnih energetskih svojstava, kako je pokazalo istraživanje u okviru ove disertacije. Cilj istraživanja ove disetracije je bio u tome da se i u Srbiji upostavi praksa projektovanja i gradnje novih energetski efikasnih objekata JRS, uzimajući u obzir sve relevantne specifičnosti u Srbiji. Da bi se ovo ostvarilo, razvijena je posebna metodologija koja se bazira na formiranju, analizi i valorizaciji Modela materijalizacije objekata JRS u Srbiji. Shodno kompetenciji arhitektonske struke, energetska efikasnost objekata JRS postignuta je isključivo arhitektonsko-građevinskim merama na termičkom omotaču objekta i na gabaritu objekta. Analizom stambenog fonda JRS u Srbiji utvrđen je tipološki spektar objekata i nivo energetske efikasnosti koji su adekvatni za buduće objekte JRS u Srbiji - na osnovu kojih je formiran određen broj Modela materijalizacije. Energetska svojstva ovih Modela utvrđena su softverskim numeričkim postupkom kako bi se dobile vrednosti godišnje potrebne energije za grejanje svakog od njih, utvrdio njihov energetski razred i odredila količina godišnje emisije SO2. Modeli su potom međusobno upoređivani i vrednovani na osnovu prethodno utvrđenih kriterijuma. Na taj način došlo se do osamnaest Modela materijalizacije koji predstavljaju opseg adekvatnih rešenja za buduće objekte JRS u Srbiji, u okviru kojeg je moguće odmah (još u toku koncipiranja i projektovanja objekta JRS) odabrati onaj Model koji bi u konkretnim projektnim uslovima bio optimalan za zadatu lokaciju sa aspekta energetske efikasnosti. Rezultati i zaključci istraživanja ove disertacije pretočeni su u projektantske preporuke za projektovanje budućih objekata JRS u Srbiji zakonom propisanog nivoa energetske efikansosti. Pored toga, ustanovljen je i jasan metodološki postupak za formiranje, analizu i valorizaciju Modela materijalizacije koji je primenljiv ne samo na objekte JRS u Srbiji već i na bilo koji drugi tip objekta u bilo kojoj državi.

In the past few decades, building of energy efficient social housing real estates in the most developed EU countries has araised from singular experimantal projects to a very successful nascent course. The current development of the quality of social housing buildings is irrevocably moved towards improvement of its’ own energy efficiency. In the past few years, Serbia began to establish institutional and legislative framework for both energy efficiency of buildings and social housing matter for the first time since the failure of previous socialistic order. Although total dwellings of social housing stock in Serbia is almost brand new (since 2005), this research showed that energy performances of these buidings are below the new standards of energy efficiency (established in 2012) in Serbia. Research aim of this dissertation was to define what kind of building of energy efficient social housing real estates is appropriate for Serbia, regarding all relevant Serbian specifities. In order to do so, a new methodology based on forming, analysis and valuation of Materialisation Models has been developed and introduced in this dissertation. Energy efficiency of these Models is accomplished solely by architectural tools (such as: materialisation of thermal envelope and architectural form of the building), according to the competence of the architectural profession. On the basis of the previous analysis of serbian social housing stock – four representative building types (that are adequate for future social housing in Serbia) were defined, as well as the expected levels of energy efficiency, and according to this, a certain number of Materialisation Models were formed to represent these. Energy properties of the Models were calculated by a professional software in order to get exact values of their annual energy demand for heating, their energy class and the amount of CO2 emmission. After that, the Models were compared and valuated on the basis of previously ascertained criteria. Thus, eighteen Materialisation Models were recognised to be the diapason of adequate future building solutions for energy efficient social housing in Serbia. In each specific case (at the very beginning of drafting and design of a social housing building), it is possible to find the optimal solution by choosing one of these eighteen Materialisation Models that has the most suitable energy properties for this specific location. The research results and the conclusions made in this dissertation were transformed into guideliness for the design of future energy efficient social housing buildings in Serbia. The concise methodology for forming, analysis and valuation of Materialisation Models that was established in this dissertation is not only applicable to social housing in Serbia, but is also applicable to any other building type in any other country.

Primena stakla u materijalizaciji geometrijski kompleksnih formi omotača arhitektonskih objekata

Application of glass in materialization of geometrically complex forms of architectural building envelopes.

Sve veća zastupljenost arhitektonskih objekata kompleksnih formi, primena zakrivljenog stakla, stakla kao konstruktivnog materijala, kao i zahtevi za većom transparentnošću omotača, navode na potrebu za kompleksnom analizom elemenata staklenog omotača geometrijski kompleksnih formi, posebno zakrivljenog stakla...

Increasing the representation of architectural structures of free forms, the use of curved glass, glass as a construction material, as well as the requirements for greater transparency of the building envelope, indicate to the need for a complex analysis of elements in the glass envelope of geometrically complex form, especially curved glass...

Doprinos standardizaciji kvaliteta organizacije prostora stana u Srbiji na osnovu savremenih principa stambene izgradnje u Holandiji

Contribution to the standardization of the quality of apartment space organization in Serbia based on contemporary housing construction principles in the Netherlands

Pad kvaliteta novoizgrađenog stana srpske stanogradnje evidentan je od raspada Jugoslavije devedesetih godina prošlog veka. Promenom društveno-ekonomskog sistema u Srbiji preduzeća i organizacije, koji su nekada investirali u izgradnju stanova kako bi obezbedili stambeni prostor svojim zaposlenima, nisu više u stanju da nastave sa tom praksom. Urušavanjem ovog sistema organizovanog investiranja, kontrole izgradnje i raspodele stanova, porodice bez stana prinuđene su da individualno obezbede stambeni prostor. Građevinska industrija ušla je u krizni period. Velike građevinske firme sa značajnim graditeljskim iskustvom slabe, a na novoformiranom tržištu stanova pojavljuju se nove manje firme koje su često ujedno i graditelji i investitori, često željni brze zarade. Izostanak organizovane kontrole realizacije stambenih zgrada, od projektovanja do izgradnje, rezultiralo je padom kvaliteta stana. U ovom trenutku pred kupcima stoji težak zadatak sagledavanja dobrih i loših karakteristika stana, kako bi procenili ukupni kvalitet stana koji nameravaju da kupe. Često se u tom procesu donesu pogrešne odluke jer prosečan kupac vidi stvarni kvalitet stana tek nakon duže upotrebe. Pogrešan izbor stana znači i niži komfor stana i lošu unutrašnju klimu stana, koja može negativno da utiče na zdravlje korisnika. Podizanje nivoa kvaliteta stana kod nas nameće se kao imperativ. Od velike pomoći za sagledavanje loših karakteristika stana i mogućnosti unapređenja kvaliteta je i pronalaženje uglednih primera napredne prakse aktuelne stanogradnje, čija se pozitivna iskustva mogu primeniti i kod nas. Jedan od veoma kvalitetnih uglednih primera je I aktuelna holandska stanogradnja. Negujući vlastitu graditeljsku tradiciju u oblasti stanovanja i preuzimajući pozitivna iskustva drugih kvalitetnih svetskih primera holandska stanogradnja dostigla je tokom nekoliko poslednjih decenija nivo kvaliteta na koji se treba ugledati. Komparativnom analizom standarda gradnje i odabranih kvalitetnijih modela stanova u Srbiji i Holandiji sagledane su njihove kvalitativne razlike. Krajnji rezultati ovih analiza predstavljaju definisane neophodne mere i aktivnosti za unapređenje opšteg kvaliteta stana srpske novogradnje. Kao dodatni podsticaj unapređenju kvaliteta stana naše novogradnje uz ovo istraživanje osmišljen je metod vrednovanja opšteg kvaliteta stana, koji će potencijalnom kupcu omogućiti bolje upoznavanje sa kvalitetom stana koji namerava da kupi. Krajnji rezultat ovog metoda vrednovanja je pasoš opšteg kvaliteta stana, koji izdaje nezavisni procenitelj i koji treba da bude neophodan dokument uz svaki stan koji se prodaje. Pasoš opšteg kvaliteta stana na jednostavan i svakom kupcu razumljiv način pruža ključnu informaciju o sveukupnom kvalitetu stana i usmerava kupca na kupovinu stana višeg kvaliteta. Veća potražnja za kvalitetnijim stanovima prinudiće velike investitore i graditelje da se usmere ka gradnji stanova višeg nivoa opšteg kvaliteta. Na taj način će se široj populaciji obezbediti stanovi neophodnog komfora i zdrave unutrašnje sredine i poboljšati naš stambeni fond.

The reduction in the quality of newly built apartment units within the Serbian housing market has been evident ever since the dissolution of Yugoslavia in the 1990s. As a result of the changes in the socio-economic system of Serbia, companies and organizations that once invested in housing in order to provide their own employees with appropriate housing solutions were no longer able to continue with the aforementioned construction practice. Moreover, the collapse of the system of organized investing, construction supervision and apartment allocation led to a predicament in which families without housing were forced to secure it on their own. The construction industry entered a crisis. Large construction companies with considerable construction experience were growing weaker, while smaller companies, which were often acting in the capacities of both builders and investors seeking a quick profit, started appearing on the newly established construction market. The lack of organized housing construction monitoring and control, from the planning to the construction phase, resulted in the decline in apartment quality. At the present moment, the buyers face a difficult task when weighing positive and negative aspects of an apartment with an aim to properly assess the overall quality of the unit they intend to purchase. They often make wrong decisions along the way, because an average buyer can only assess the quality of an apartment after using it and living in it for a while. Wrong apartment selection also means reduced comfort and heathy indoor environment, which could have a negative impact on the occupants’ wellbeing. The increase in apartment quality in Serbia is of utmost importance. III Seeking examples of advanced housing construction practice that could be applied in Serbia would also be of great help when trying to obtain insight into inadequate apartment characteristics and possibilities for quality improvement. One of the examples of good quality practice is the contemporary Dutch housing. By taking into account their own tradition in relation to housing and by utilizing positive experiences of other exemplary housing practices from around the world, the Dutch housing industry achieved an enviable level of quality in the last several decades that we all should aspire to. The comparative analyses of construction standards and the selected better quality apartment unit models in both Serbia and the Netherlands led to conclusions on their qualitative differences. The end result of these analyses is a set of defined measures and activities aimed at the overall general apartment quality improvement within the Serbian housing market. As an additional impetus to the apartment quality improvement within our housing market, a methodology for assessing overall general apartment quality has been devised alongside the present research study, in order to help a potential buyer get better acquainted with the quality of the apartment he/she aims to purchase. Furthermore, the end result of the applied assessment methodology would be an overall apartment quality certificate, which represents a mandatory document issued by an independent appraiser that would come with every apartment being sold on the market. Overall apartment quality certificate would provide each and every buyer with easily understandable key information on the general apartment quality and would guide the buyers towards buying a better quality apartment unit. Greater demand for better quality apartment units will inevitably force bigger investors and builders to focus on constructing apartments of higher overall quality. In the aforementioned manner, the citizens would be provided with apartments featuring adequate comfort levels and healthy indoor environment, IV while, at the same time, this would result in the improvement of the dwelling fund of our country.

Geometrijska i strukturna transformacija geodezijskih kupola iz uslova industrijske prefabrikacije građenja

Geometric and structural transformation of the geodesic domes from the conditions of industrial prefabrication building.

Geodezijska kupola pripada široj grupi poliedarskih kupolastih struktura. Njenu strukturu čini triangulisana mreža štapova, koja, zajedno sa sfernom formom, čini osnovu njene krutosti i stabilnosti. S druge strane, poliedarska kupolasta struktura sa stranama koje nisu u obliku trougla, može biti stabilna ukoliko je formirana od površinskih konstruktivnih elemenata ili od takvih konstruktivnih sklopova linijskih elemenata, koji njenim stranama obezbeđuju stabilan i nedeformabilan oblik. U tom kontekstu, oblikovanje strana poliedarske kupole svodi se na generisanje konstruktivnog sklopa koji je stabilan u svojoj ravni. Razmatran konstruktivni sklop formiran je od krutih štapova i mekih zatega, postavljenih u dva pojasa i razdvojenih razupiračem. Promenom dužine razupirača formirani konstruktivni sklop se prednapreže, čime mu se, pored već evidentne stabilnosti, obezbeđuje i potrebna krutost. Navedeni konstruktivni sklop predstavlja funkcionalni element, koji može biti proizveden u uslovima industrijske proizvodnje, čime se postiže veća preciznost i kvalitet u njegovoj izradi i koji može biti racionalan u gradnji kupolastih struktura. Dalja racionalizacija primene funkcionalnih elemenata u gradnji poliedarskih struktura omogućena je transformacijom njene geometrije. Poliedarska struktura, formirana od funkcionalnih elemenata, zahteva definisanje posebnih principa oblikovanja i funkcionalne organizacije. Geometrija poliedarske kupolaste strukture se može generisati III multiplikacijom jednog poligona ili grupe poligona, oko drugog. Različiti oblici i kombinacije navedenih poligona mogu generisati različitu geometriju poliedarskih kupola. Generisanje geometrije poliedarskih kupola omogućeno je analizom dosadašnjeg fonda saznanja iz oblasti generisanja oblika (teselacije euklidske ravni) i tela-poliedara, pravilnim poligonima. Time je postavljena osnova za dalja istraživanja i proširenje klasifikacije na poliedarske kupole nepravilne forme. Izvršena klasifikacija poliedarskih kupola, osim geometrijskih principa oblikovanja, mora ispuniti i statičko-konstruktivne principe oblikovanja takvih struktura, što vodi ka unapređenju procesa planiranja i realizacije racionalnih kupolastih struktura, uz istovremeno bolje iskorišćenje resursa. Rezultati istraživanja pokazuju da se može formirati vrlo racionalna poliedarska kupolasta struktura od prednapregnutih funkcionalnih elemenata, čiji su konturni štapovi od drveta. Osnovne prednosti ovako formirane strukture su mali utrošak materijala, jednostavan sistem međusobnih veza funkcionalnih elemenata, nezavisno određivanje visine i raspona kupolaste strukture, formiranje oslonačke konstrukcije jednostavne geometrije i tako dalje.

The geodesic dome belongs to a wider group of polyhedron dome-shaped structures. Its structure contains triangulate mesh of members, which forms the basis of its stiffness and stability, together with the spherical form. On the other hand, a polyhedron dome-shaped structure with sides that are not in triangular form can be stable if it is formed from surface structural elements or from such a structural configuration of linear elements, which provides its sides a stable and undeformable shape. In this context, the formation of the polyhedron dome sides comes down to generating a stable structural system in its plane. The considered structural system is formed from rigid members and soft suspension rods arranged in two layers and separated by a span piece. By changing the length of the span piece, the formed structural system is prestressed. The necessary stiffness is obtained, as well as the evident stability. Aforementioned structural system represents a functional element, which can be industrially produced. Thus greater precision and quality is achieved in its production and it may be rational in the construction of the dome structures. Further rationalisation of the application of functional elements in the construction of polyhedron structures is enabled by the transformation of its geometry. The polyhedron structure formed of functional elements requires defining the specific principles of design and functional organisation. The geometry of the polyhedron dome-shaped structure can be generated by multiplying a polygon or a group of polygons around another polygon. Various forms and combinations of those polygons can generate different geometry of polyhedron domes. V Generating polyhedron domes geometry is enabled by the analysis of knowledge so far in the field of generating forms (tessellation of the Euclidean plane) and polyhedron systems, with regular polygons. This creates the basis for further research and extension of the classification of polyhedron dome irregularly formed. The performed classification of polyhedron domes must fulfil not only the geometric design principles, but also the static-constructive design principles, which leads to the improvement of the planning process and realisation of rational dome- shaped structures, with the better use of resources. The research results show that a very rational polyhedron dome-shaped structure can be formed of prestressed functional elements, whose contour members are made of wood. The basic advantages of such structures are low consumption of materials, simple system of interconnected functional elements, independent determination of the level and span of dome-shaped structures, the formation of the supporting structures of simple geometry, etc.

Termičke karakteristike i oblikovni potencijali vegetacionih zidova u beogradskim klimatskim uslovima

Thermal extras and forming potential vegetacion walls in Belgrade climatic conditions.

Primena vegetacionih zidova nije novi koncept u realizaciji fasadnih omotača. Integracija vegetacije u arhitektonske objekte može biti održiv pristup za realizaciju fasada novih i postojećih objekata. Vegetacioni zidovi su jedan od inovativnijih i razvijanih koncepata zelene tehnologije gradnje. Ova činjenica se zasniva originalnim izvedenim objektima sa vegetcionim zidovima koji doprinose poboljšanju ukupnih oblikovnih karakteristika zgrada i postaju značajan faktor u procesu poboljšanja termičkih karakteristika objekata. Ovim radom su istraženi potencijali novih tehnologija u realizaciji vegetcionih zidova u arhitektonskim objektima, njihove termičke karakteristike i oblikovni potencijali na omotaču zgrada u klimatskim uslovima Beograda. Istraživanje je pokazalo da se primenom predloženih principa projektovanja vegetacionih zidova može doći do uspešnih projektanskih rešenja primene na omotačima zgrada u klimatskim uslovima Beograda. U tezi je dat pregled tehničkih unapređenja koji se mogu primeniti u procesu projektovanja kako bi se smanjili termički uticaji na objekte. Radom je potvrđena mogućnost termičkog unapređenja objekta primenom vegetacionog zida kao omotača objekta.

Application of vegetation walls is not a new concept in the realization of facade layer. The integration of vegetation in architectural objects can be a viable approach for the implementation of the facade of new and existing facilities. The vegetation walls are one of the more innovative and developed concepts of green building technology. This fact is based on the original scale buildings with vegetation walls that contribute in improving the overall design performance of buildings and become a significant factor in the process of improving the thermal characteristics of the buildings. This paper explored the potential of new technologies in the realization of vegetation walls in architectural buildings, their thermal characteristics and design potential of the building envelope in the climatic conditions of Belgrade. Research has shown that the application of the proposed design principles vegetation walls may be successful project solutions applied to the building envelope in the climatic conditions of Belgrade. The thesis provides an overview of technical innovations that can be applied in the design process to minimize thermal effects on objects. The study confirmed the possibility of improving the thermal facility by using vegetation wall as the building envelope.

Urbanistički obrasci stanovanja u Beogradu:postojeći tipovi i mogućnosti diverzifikacije

Urban housing patterns in Belgrade: existing types and possibilities of diversification

Tema disertacije su forme stanovanja, odnosno prostorno – fizički obrasci stambenih struktura koji su aktuelni u savremenoj proizvodnji i ponudi u Beogradu. Istraživanje obuhvata postojeće forme gradskog stanovanja u savremenoj beogradskoj ponudi, i mogućnosti njenog proširenja i diverzifikacije. Sa ciljem da se savremene stambene forme u Beogradu osmotre i analiziraju sa ovog aspekta, uspostavljen je pojam urbanističkog obrasca stanovanja koji predstavlja urbomorfološki tip stanovanja kao proizvod urbanističkog planiranja. Fenomen urbanističkog obrasca stanovanja konstituisan je preko dva istraživačka aspekta: komponentama: (1) prostorno – morfološkim karakteristikama stambenog modela, i (2) procesom planiranja kao javnom delatnošću koja ga artikuliše kroz procedure razrade i usvajanja. Istraživanje postojećih obrazaca stanovanja u Beogradu u periodu postsocijalističke tranzicije i preduslova za njihovu diverzifikaciju, u skladu sa postavljenim istraživačkim aspektima, odvija se na dva paralelna koloseka. Prvi kolosek jeste istraživanje samih urbanističkih obrazaca kao urbomorfološkog fenomena koji u sebi objedinjuje skup karakteristika tipa stanovanja. On je, kao takav, definisan urbanističkim parametrima koji mu daju konkretnu formu. Urbanistički parametri, pak, su rezultat operacionalizovane urbanističke prakse u određenim uslovima, kroz koje se u datom konteksu, za određene korisničke grupe, u skladu sa prostornim i drugim mogućnostima, kodiraju buduće stambene strukture. Prva istraživačka hipoteza formulisana je polazeći od saznanja o promeni ukupne forme grada u postsocijalističkoj tranziciji, i u fokus postavlja promenu stambenih formi u tom specifičnom okruženju. Interesovanje je usmereno na do sada neistražene promene stambenih formi, i potrebu da se sagleda, istraži i evidentira ukupna ponuda atkuelnih urbanističkih obrazaca stanovanja u Beogradu, a hipotezom se pretpostavlja da je transformacija urbane forme u Beogradu u periodu postsocijalističke ekonomske i društvene tranzicije rezultirala specifičnim tipovima urbanističkih obrazaca stanovanja. 5 Drugi kolosek istraživanja preispituje ulogu i manevarske mogućnosti planiranja u procesu formiranja urbanističkih obrazaca stanovanja, formulišući hipotezu o ograničenom potencijalu planiranja za diverzifikaciju urbanističkih obrazaca stanovanja. Na kraju prvog koloseka, istraživački rezultat jeste inventar i tipologija postojećih urbanističkih obrazaca stanovanja, kojim se proverava prva postavljena hipoteza o novim stambenim formama u transformisanoj gradskoj strukturi, odnosno o novim tipovima stambenih obrazaca. Na kraju drugog su preduslovi i ograničenja za proces eventualne diverzifikacije, što pretstavlja proveru druge hipoteze o realnim mogućnostima za veći diverzitet među urbanističkim obrascima stanovanja. Kontekst istraživanja je postsocijalistička društvena, politička i ekonomska tranzicija, koja je obeležila poslednje decenije u Beogradu i Srbiji, a tokom koje je koncipiran i realizovan aktuelni spektar stambenih obrazaca. Tranzicija je okvir u kome se (re)struktuiše forma grada, kroz proces sa karakterističnim fazama i prostornim efektima. Postojeći obrasci stanovanja se prepoznaju pregledom i analizom urbanističkih planova u okvirima tipskih zona transformacije putem klasičnog urbomorfološkog metoda kako ga je bazično koncipirao Konzen, uz izvesna prilagođavanja tri osnovna nivoa Konzenove analize: karta grada, izgrađene strukture i namene površina i objekata, izdvajaju se urbanistički obrasci stanovanja. U ovom toku istraživanja se na osnovu proučene literature uspostavlja set kriterijuma za pregled i analizu postojećih formi stanovanja u Beogradu. Uloga i dometi planiranja u postsocijalističkoj tranziciji se takođe referišu na iskustva iz postsocijalističkih evropskih država. Istražuju se planerske politike i opšti društveni okvir koji utiče na sam proces planiranja i na implementaciju planiranog: tržište, institucije koje učestvuju u planiranju, i drugo. Uspostavljaju se veze između planerske politike i procedura, i prepoznatih i opisanih aktuelnih urbanističkih obrazaca stanovanja. Zaključci istraživanja su izloženi prvo po hipotezama: da li su delimično ili potpuno potvrđene ili opovrgnute, i šta je suština takvog zaključka. Zatim su dati i ostali važni zaključci na koje je ukazalo istraživanje: posebno značajne 6 karakteristike postojeće ponude urbanističkih obrazaca stanovanja, specifični razvojni mehanizmi, protivrečnosti sistema planiranja, zamke planerskog postupka. Posledlji deo zaključnih razmatranja ukazuje na moguće dalje pravce istraživanja, na pitanja koja otvara ovo istraživanje, kao i na teorijsku i praktičnu upotrebljivost njegovih rezulatata.

The central topic of the following dissertation are urban housing forms, i.e. spatial - physical patterns of structures present in nowadays production and distribution in Belgrade. Research compounds offer of existing urban housing forms in Belgrade, and possibilities for its extension and diversification. In order to list and analyse existing housing forms in Belgrade from this aspect, the term urban housing type was established, which presents urban-morphological type of housing as a product of planning process. The phenomenon of urban housing type is constituted through two aspects of the research: (1) spatial and morphological characteristics of housing model, and (2) planning process as public activity which articulates it through the procedure of making and adopting. Research of existing housing types in Belgrade during the period of post-socialist political, social and cultural transition and conditions for its diversification, according to the aspects of the work, is performed on two parallel tracks. The first stream line is research of the urban housing types as urban-morphological phenomenon which includes characteristics of urban housing. As set, it is defined by planning parameters which gives them specific form. Planning parameters, on the other hand, are product of operational planning practice in certain conditions, and they are coding physical structures and urban forms, in concrete context, for different groups, according to their specific spatial and other needs and preferences. The first hypothesis is formulated on the basis of the explored and presented changes in urban structure in the process of post-socialist transition, and it puts in the focus transformation of housing forms in that period. Transformation of urban housing forms is investigated, total supply of urban housing types in Belgrade is recorded and analysed, and it is hypothesized that post-socialist transition caused characteristic urban housing types. The other track of the research investigates the role and manoeuvre possibilities of planning during the process of generating transitional urban housing types, and appoints the hypothesis about limited potential of urban planning for diversification of their variety. At the end of the first track of the research, the result is inventory and typology of existing transitional housing forms, which verifies the first hypothesis about new housing types in transformed urban structure, i.e. new urban housing types. Outcome of the second research 8 track are preconditions and limitations for eventual diversification process, and it is the validation of the second hypothesis on real possibilities for wider diversity of urban housing types. The context of the research is post-socialist social, political and cultural transition, which has marked last decades in Belgrade and Serbia, and the current spectra of housing forms were created during this period. The transition, as process with specific phases and spatial effects, is the frame for this reconstruction of the urban form. The existing housing types are detected within detailed urban plans in zones of transformation, recognized as standard for transitional cities. They are analysed by the urban morphology classical methodology, as established by Conzen, with certain adapting of three basic layers of Conzen’s analyses: the town plan, pattern of building forms and pattern of land use, and finally the urban housing types are derived. In this course of the paper, the set of criteria for the investigation of housing types is assembled relaying on literature review. The role and range of planning during post-socialist transition also refers to experience and theoretical research in other post-socialist milieus. Planning policies and wider social and political framework which influences planning and implementation process: primarily market and planning institutions are investigated. The next step is to set the relations between planning policy and procedures, and recognized urban housing types. Conclusions are presented first by hypothesis, and later other finding considering urban housing forms are presented, together with their transformation during post-socialist transition, and possibilities for diversification. Particularly important are observations and results on distinctive urban housing types, specific planning instruments, and contradictions in planning procedures and inconsistencies of planning policy. The final conclusions point on possible directions of further research, as well as theoretical and practical usability of its results.

Estetski kriterijumi i regulativa u oblikovanju urbanog pejzaža - primer Beograda

Aesthetic criteria and regulation in shaping the urban landscape - the case of city of Belgrade

Urbana estetika je okosnica disertacije – polazi se od njenih osnova i načela i oni su prisutni do kraja istraživanja kroz ispitivanje mere i načina njihove primene u praksi urbanog planiranja i dizajna. Imajući u vidu haotično stanje urbanističke prakse u našoj zemlji i nizak estetski kvalitet urbanog pejzaža mnogih gradova, ovo istraživanje predstavlja doprinos poboljšanju takve situacije na primeru estetskog aspekta analiza i regulative koji utiču na oblikovanje urbanog pejzaža Beograda. Izabranom predmetu istraživanja pristupljeno je na celovit i sistematičan način. Njegovi glavni činioci su estetska analiza za potrebe regulacije i estetski aspekt regulative. Iz činjeničnog stanja nepostojanja usmeravanog, kontrolisanog i zaokruženog urbanog pejzaža Beograda, sa visokim nivoom ostvarenosti estetskog kvaliteta, proizašla je relaciona hipoteza da metodologija estetske analize i implementacije estetskih kriterijuma, kao njenih rezultata, u regulativu u urbanističkoj praksi Beograda nije jasno definisana. Nju dopunjuje tvrdnja da je mera primene preliminarne estetske analize kao i postojanja estetskog aspekta regulative minimalna. Ona je, na osnovu svih predočenih primera, informacija i veza između njih, potvrđena u zaključnim razmatranjima. Doprinos ovog istraživanja urbanom planiranju, dizajnu i urbanoj estetici, definisan je još u njegovim ciljevima i izražen kroz funkciju naučnog saznanja, i to kroz naučno objašnjenje (potenciranje koncepta kreativnog procesa analize, planiranja i regulisanja koji vodi ka oblikovanju estetski kvalitetnog urbanog pejzaža, upoznavanje načina (metodologije) primene urbane estetike u produkciji urbanog pejzaža u Srbiji, konkretno u Beogradu, u regulativi i njenoj pripremi, kao i mogućnosti za njihovo unapređenje) i sistematizaciju (uobličenje teorijske osnove koja se može primeniti u urbanističkoj praksi i regulativi kako bi se ii dobila što bolja povratna reakcija javnosti, kao i sumiranje preporuka/smernica iz uspešnih inostranih primera za poboljšanje estetskog aspekta analize i regulative u domaćoj praksi). Pored ovih glavnih ciljeva bitan je i doprinos razvoju objektivnih kriterijuma za analizu (kriticizam i evaluacija) i sintezu (planiranje i dizajn). Oni su definisani i sistematizovani iz estetskih principa kao i iz principa vezanih za pešačenje/kretanje, kulturne i društvene uslove koji, svi zajedno, utiču na estetski kvalitet urbanog pejzaža. Estetski principi su od primarne važnosti ali su i ostali vrlo značajni za objektivnost procesa procene vrednosti posmatranog subjekta. Korišćeni naučni metodi i sveukupna metodologija istraživanja odgovaraju obrazloženom problemu, predmetu i ciljevima istraživanja kao i kompleksnosti same oblasti urbane estetike kroz koju se estetska komponenta urbanog pejzaža široko tumači. Pri izboru metoda bilo je bitno da se njihovom primenom odgovori na ključna pitanja – kako meriti prisutnost urbane estetike u analizama i regulativi, koji je indikator za način implementacije estetskih principa i kriterijuma u regulativu kao i indikator za definisanost metodologije estetskih analiza. Shodno tome, glavne metode koje su korišćene su analiza dokumenata (sprovedenih estetskih analiza, planova, zakona, odluka, pravilnika...) i sinteza prikupljenih podataka. Od ostalih metoda, prisutni su metod slučaja, komparativni metod, deskriptivni metod i kritička analiza. Kroz uporedni prikaz inostrane i beogradske urbanističke prakse, istraživan je odnos potrebnog ('šta i kako treba raditi') i postojećeg ('kako se kod nas radi'). Dobijeni rezultati po ključnim segmentima istraživanja su: za teorijsku osnovu - uobličenje teorijskog okvira oblasti urbane estetike, sistematizacija savremenih estetskih principa i sumiranje mogućih estetskih kriterijuma za potrebe regulative, za estetske analize - sumiranje mogućih vrsta, sistematizacija primera urađenih analiza, identifikacija i analiza metodologije njihove izrade, identifikacija načina iniciranja izrade analiza (individualno ili institucionalno) i sumiranje smernica, proisteklih iz uspešnih inostranih primera, za unapređenje postojećeg stanja beogradske prakse, za estetsku regulaciju - iii sumiranje vrsta estetske regulative, sistematizacija primera estetske regulative i kontrole, sumiranje estetskih kriterijuma ugrađenih u regulativu (Beograd  ugrađeni + potrebni/mogući) i sumiranje smernica za unapređenje postojećeg stanja beogradske prakse, i za vezu estetske analize i regulacije - identifikacija postojanja/nepostojanja veze, identifikacija i analiza metodologije implementacije rezultata (estetskih kriterijuma) u regulativu i sumiranje smernica za unapređenje postojećeg stanja beogradske prakse. Na kraju istraživanja rezultati su kvalitativno poboljšani analizom mogućnosti njihove praktične primene u urbanističkoj praksi Beograda – kroz situaciju 'idealne' primene ali i konkretnog navođenja nekih od realnih opcija. Tematika ove doktorske disertacije je aktuelna jer tretira problematiku urbane regulative sa estetskog aspekta, u vremenu kada ostvarivanje estetskog/vizuelnog kvaliteta gradova postaje sve više bitno i profesionalcima i korisnicima. Nije do sada bila predmet istraživanja u našoj nauci pa je ovo prvo ozbiljno istraživanje estetskog aspekta analiza i regulative. Posebno se naglašava značaj urbane estetike, koja u našoj naučnoj i stručnoj literaturi, kao termin i kao naučna disciplina, nije do sada obrađivana, zatim primena njenih principa i kriterijuma u regulativi oblikovanja urbanog pejzaža i predočavanju adekvatnih metodologija, kao i otvaranju novih istraživačkih pitanja koja vode ka nadograđivanju znanja u ovoj oblasti. Ističe se i dopunski interdisciplinarni društveno-kulturno-prostorni diskurs razmatranja koji omogućava holistički odogovor na glavnu problematiku. Teza poseduje teorijsku i praktičnu dimenziju, tj. njeni rezultati predstavljaju naučne i praktične doprinose na više nivoa. Namera istraživanja je da kroz konstruktivnu analizu postojeće situacije u Beogradu bude korisno onima koji nose glavnu odgovornost u oblikovanju njegovog urbanog pejzaža. Ono će pomoći, pre svega, stručnjacima iz primarnih oblasti istraživanja - planerima, urbanim dizajnerima, i arhitektama, zatim društvenim naučnicima i donosiocima odluka, u njihovom razumevanju i proceni estetskog kvaliteta urbanog okruženja kao i mogućnostima njegovog unapređenja kroz promenu i poboljšanje predočenih činioca predmeta istraživanja i njihovih veza. Razvijanje iv estetskog aspekta urbanih analiza, regulacije i kontrole vodi ka stvaranju celine urbanog pejzaža kao izraza povezujuće teme, odnosno koordinisanog pristupa.

Urban Aesthetics is the frame of reference of the thesis – it begins with its foundation and principles, and they remain present throughout the study through exploration of the extent and the methods of their implementation in the practice of urban planning and urban design, i. e. in the aesthetic analysis and regulation. Bearing in mind the chaotic urban practices in our country and low aesthetic quality of urban landscape of many cities, this study is a contribution to improvement of this situation in the case of the aesthetic aspect of the analysis and regulation which affect the shaping of the urban landscape of City of Belgrade. The chosen research subject is examined in a comprehensive and systematic manner. Its main factors are aesthetic analysis for the purpose of regulation and the aesthetic aspect of the regulation. The established fact of absence of channeled, controlled and completed urban landscape of Belgrade, with the high level of attained aesthetic quality, resulted in relational hypothesis that methodology of aesthetic analysis and implementation of aesthetic criteria, as well as its results, in the regulation of urban planning practice of City of Belgrade is not clearly defined. It is complemented with the assertion that the extent of application of the preliminary aesthetic analysis as well as the existence of the aesthetic aspect in regulation is minimal. Based on all presented cases, the informations and relations between them, the hypothesis is confirmed in concluding remarks. The contribution of this study to urban planning, urban design and urban aesthetics, is defined in its objectives and expressed through the function of scientific knowledge, through scientific explanation (emphasizing the concept of the creative process of analysis, planning and regulation which leads to shaping the urban landscape with the aesthetic quality, exploring the manner (methodology) of implementation of urban aesthetics in the production of urban landscape in Serbia, in particular, in Belgrade, in regulation and its vi implementation, as well as possibilities for its improvement) and systematization (shaping the theoretical foundation which could be applied in urban planning practices and regulation in order to obtain better feedback from the public, as well as summarizing the recommendations/guidelines from successful international examples to improve the aesthetic aspect of the analysis and regulation in local practice). In addition to these main objectives, the contribution to the development of objective criteria for analysis (criticism and evaluation) and synthesis (planning and design) is important, too. They are defined and systematized from the aesthetic principles, as well as principles related to walking /moving, cultural and social conditions that, all together, affect the aesthetic quality of the urban landscape. Aesthetic principles are of primary importance but the rest are also very important for the objectivity of the process of evaluation of the observed subject. Applied scientific methods and overall research methodology correspond to problem explained, to subject and objectives of the research as well as the complexity of the field of urban aesthetics, through which the aesthetic component of the urban landscape is broadly interpreted. When choosing the methods, it was important that their application answers to key questions - how to measure the presence of urban aesthetics in analyses and regulation, what is the indicator for the manner of implementation of aesthetic principles and criteria in the regulation as well as the indicator of the definition of the methodology of aesthetic analysis. Accordingly, the main methods used are document analysis (of conducted aesthetic analysis, plans, laws, decisions, regulation…) and synthesis of the data collected. Among other methods, the case study method is present, then comparative method, descriptive method and critical analysis. Through the comparative overview of international and Belgrade urban practice, a relation between required ('what and how should it be done') and existing ('how is it done') is explored. The results obtained by the key segments of the research are: for the theoretical basis - shaping the theoretical framework of the field of urban aesthetics, systematization of possible aesthetic principles and summary of the possible aesthetic criteria for regulatory purposes, for aesthetic analysis – summary of possible types, systematization of examples of performed analysis, identification and analysis of the methodology of their development, identification of the means of initiation of analysis (individual or vii institutional) and summary of the guidelines, arising from successful international examples, for the improvement of the current situation of the Belgrade practices, for aestetic regulation – summary of types of aestetic regulation, systematization of the examples of aestetic regulation and control, summary of the aesthetic criteria built into regulation (Belgrade  already implemented +required/possible) and summary of the guidelines for the improvement of the current situation of the Belgrade practice, and for the relation between aesthetic analysis and regulation - the identification of the existence/non- existence of the relation, identification and analysis of the methodology of the implementation of the results (aesthetic criteria) into the regulation and summary of the guidelines for improvement of the current situation of the Belgrade practice. At the end of the study, the results are qualitatively improved with analysis of the possibilities of their practical application in the urban planning practice of Belgrade – through the situation of 'ideal' application, but also specifying some of the real options. The subject of this doctoral dissertation is actual because it addresses the problems of the urban regulation from the aesthetic point of view, at a time when the realization of aesthetic/visual quality of cities is becoming increasingly important to the professionals and users alike. Until now, it had not been the subject of research in our science, therefore, this is the first serious study of the aesthetic aspect of the analysis and regulation. It especially stresses the importance of urban aesthetics, which in our scientific and professional literature, as a term and as a scientific discipline, has not been processed yet, then implementation of its principles and criteria in the regulation for shaping urban landscape and presentation of appropriate methodologies, as well as the opening the new research questions that lead to the upgrading of the knowledge in this field. An additional interdisciplinary socio-cultural-spatial discourse of the analysis is emphasized, which provides the holistic response to the major issues. The thesis has theoretical as well as practical dimension, i.e. its results represent the scientific and practical contribution at several levels. The intent of the study is to to be useful, through constructive analysis of the current situation in Belgrade, to those who bear the main responsibility for shaping its urban landscape. It will help, above all, experts from the primary fields of research - planners, viii urban designers, and architects, then social scientists and policy makers, in their understanding and evaluation of the aesthetic quality of the urban environment and the possibilities of its improvement through change and improvement of the presented factors of the subject of research and their relations. Development of the aesthetic aspect of urban analysis, regulation and control leads to the creation of the entirety of urban landscape as an expression of a common theme, that is, coordinated approach.

Ocena energetskih performansi omotača stambenih zgrada metodom termovizijskog snimanja

Estimation of residential building evelopes' energy performance using the infrared thermography method.

Energetske performanse zgrada predstavljaju rezultat uticaja više različitih faktora tokom njihovog životnog veka: od zakona i propisa prema kojima su projektovane i građene, preko kvaliteta izvođenja i upotrebljenih materijala pa sve do održavanja, odnosno eventualnih unapređenja. U cilju formiranja strategija gazdovanja građevinskim fondom baziranih na postulatima održivog razvoja i energetske efikasnosti neophodno je ispitati stanje i, naročito, utvrditi realne energetske karakteristike zgrada. Predmet doktorske disertacije predstavlja istraživanje strukture i energetskih performansi omotača višeporodičnih stambeniih zgrada Srbije izgrađenih u periodu posle Drugog svetskog rata. Polazište rada predstavlja analiza materijalno konstruktivnih karakteristika zgrada kao i regulative relevantne za ovu oblast uz ustanovljenje odgovarajuće periodizacije. Za svaki definisani period utvrđeni su karakteristični fasadni sklopovi koji su detaljno istraživani proučavanjem tehničke dokumentacije, proračunavanjem energetskkih performansi i istraživanjem na terenu primenom metode termovizijskog snimanja. Specifičnosti korišćene metode su detaljno istražene i opisane kako na teoretskom tako i na praktičnom planu. Identifikovani su relevantni uticajni faktori, mogućnosti primene u arhitekturi i naznačena ograničenja sa objašnjenjima najčešćih grešaka i neodgovarajućih tumačenja. U cilju pravilne primene metode definisane su procedure i date odgovarajuće preporuke. Istraživanje energetskih perfomansi je ostvareno proračunom relevantnih parametara na osnovu važeće zakonske regulative, primenom simulacionih metoda i termovizijskim snimanjem. Izvršena je komparacija dobijenih rezultata uz odgovarajući komentar i formiran je katalog karakterističnih slučajeva.

Energy performance of a building is a result of various impact factors throughout its whole lifecycle: from laws and codes regulating its design and construction, build quality and materials application all the way to the occupant behaviour, maintenance and potential upgrades and adaptations. Establishing the current condition and real energy performance of buildings is necessary in the process of creating strategies for building fond management based on the postulates of sustainable development and energy efficiency of buildings. The subject of this dissertation is research of structure and energy performance of Serbian multifamily housing built after the World War II. The starting point of the research is the analysis of material characteristics of these buildings as well as relevant codes and regulations with establishing appropriate periodization. Typical façade assemblies are determined for each period, to be explored in detail by studying the technical documentation, calculating and simulating energy performance and on-site explorations using the infrared thermography method. The specifics of infrared thermography method are thoroughly researched and described both through theoretical and practical aspects. All relevant input factors are identified and explained, the possibilities for application in architecture are determined and explored, including the constraints and the most common mistakes and misinterpretations. The adequate procedures are determined and a set of recommendations is defined in order to provide proper application of the method. Energy performance of buildings is explored by calculating relevant parameters based upon current regulations, by computer simulations and by infrared thermography. The results are cross-compared and thoroughly interpreted, and a catalogue of typical cases is provided.

Društveno-kulturni uslovi razvoja arhitekture građevina javne namene u selima Srbije u periodu od 1946. do 1970. godine

Social and cultural circumstances of public purpose buildings development in Serbian villages in 1946-1970 period

Dezintegracija jugoslovenske ideje i urušavanje socijalističkog društvenog uređenja na kraju 20. veka iniciralo je potrebu da se analiziraju dotadašnja iskustva u okviru društvenih odnosa i arhitektonskog nasleđa na prostoru bivše Jugoslavije. U tom smislu postojanje istorijsko-političke distance omogućava objektivnije i sveobuhvatnije tumačenje ideološkog okvira arhitekture tog perioda. Kritička analiza društveno-političkih i kulturnih dešavanja u Srbiji, u istraživanju reprezentuje specifičnosti koje su uslovile razvoj nove arhitektonsko-urbanističke prakse i sadržaja na selu u periodu od 1946. do 1970. godine. Opravdanost vremenskog okvira definisana je donošenjem važnih dokumenata koji su određivali pravac društvenog i kulturnog razvoja u Jugoslaviji, što se odnosi prvenstveno na petogodišnje planove (petoletke). Pored doprinosa izučavanju jugoslovenskog arhitektonskog nasleđa istraživanje definiše drugačiji metodološki pristup analize nasleđa seoske arhitekture. Sintezom više naučnih metoda, gde primarnu čini analiza sadržaja naučne i stručne literature, disertacija, baveći se odnosom arhitekture i politike, generiše mogućnost uspostavljanja novih istraživačkih pitanja iz oblasti razvoja seoskih naselja u Srbiji...

Disintegration of the Yugoslav idea and the collapse of the socialist social system at the end of the 20th century have initiated the need for analysis of previous experiences in the field of social relations and architectural heritage in the territory of ex-Yugoslavia. In that sense, the existence of historical and political distance enables a more objective and comprehensive interpretation of the ideological framework of the said period’s architecture. A critical analysis of the social, political and cultural events in Serbia, presented in this paper, depicts the specific characteristics that have influenced the development of new practice and content in architecture and urbanism in the villages from 1946 to 1970. This time period is selected due to fact that it is defined by the adoption of important acts determining the direction of social and cultural development in Yugoslavia, primarily five-year plans. Along with providing the contribution to the study of Yugoslav architectural heritage, this research paper also defines a different methodological approach to the analysis of rural architecture heritage. By synthesizing several scientific methods, primary one being the analysis of the scientific and professional literature, this PhD thesis reviews the relationship between architecture and politics, and generates the possibility of establishment of new research questions pertaining to the development of rural settlements in Serbia...

Arhitektonski crtež u istraživačkom radu Đorđa Petrovića, period 1971-1989.

Architectural drawing in the research of Đorđe Petrović between 1971 and 1989

Predočena disertacija, zasnovana na teorijskoj interpretaciji istraživačkog dela arhitekte Đorđa Petrovića, usmerena je na istraživanje diskursa integralnosti i samostalnosti arhitektonskog crteža. Tematski okvir analize podstaknut je Petrovićevim naučnim i pedagoškim radom na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu u oblasti arhitektonskog crtanja (1959- 1975), kao i njegovim istraživanjima u domenu futurističke i vizionarske arhitekture i kosmičke umetnosti, koja sprovodi tokom boravka u Kanadi (1976- 1989). Kao početak vremenskog obuhvata analize uzima se relevantan period ranih sedamdesetih godina prošlog veka, kada se na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu formira koncept Nove škole, gde Petrović u nastavni i teorijski okvir uvodi pojmove vizuelna istraživanja i vizuelne komunikacije, problematizujući ulogu arhitektonskog crteža kao isključivo tehničkog sredstva. Shodno analizi Petrovićevog interdisciplinarnog istraživačkog opusa, osnovno problemsko pitanje tiče se definisanja odlika integralnosti crteža u arhitekturi kroz ustanovljene principe estetičnosti strukturalne forme, vizuelnog istraživanja čovekovog okruženja, i reprezentacije prostora. Ujedno, data koncepcija integralne prirode arhitektonskog crteža valorizovana je i u odnosu na tadašnji društveno-kulturološki kontekst, kao i aktuelne prakse toga vremena i perioda koji mu je prethodio. Cilj rada ogleda se u uspostavljanju modaliteta primene integralnog arhitektonskog crteža u okvirima naučnog, stvaralačkog i pedagoškog delovanja. ––

Dissertation presented is based on the theoretical interpretation of the academic oeuvre of architect Đorđe Petrović and focused on analysis of the discourse of integrity and autonomy of architectural drawing. Thematic framework of analysis was instigated by Petrović’s scientific and educational work at the Faculty of Architecture, University of Belgrade, within the field of architectural drawing (1959-1975), as well as his research in the field of futuristic and visionary architecture and Space art, which he conducted during his residence in Canada (1976-1989). Relevant period of the early seventies of the last century was taken as a start point of the analysis, when the concept of the New School was formed at the Faculty of Architecture in Belgrade, and Petrović introduced the concepts of visual research and visual communications in educational and theoretical framework, rethinking the role of architectural drawing as a purely technical instrument. According to the interpretation of Petrović’s interdisciplinary academic oeuvre, the basic problem is related to the definition of the characteristics of integrity of drawing in architecture through the established principles of aesthetics of structural forms, visual research of human environment, and the representation of space. At the same time, specified concept of integral nature of architectural drawing is evaluated in relation to the former socio-cultural context, as well as the actual practices of that time and the period preceding it. The aim of the thesis is reflected in establishing the modalities of implementation of integral architectural drawing in the field of scientific, creative and educational activities. ––

Novi pristup prognoziranju novih komunikacionih servisa sa varijabilnim potencijalom tržišta

New forecasting approach of novel communication services with variable market potential

Predmet istraživanja ove doktorske disertacije je analiza difuzionih modela na osnovu koje je predložen i razvijen novi model prognoziranja novih servisa sa promenljivim potencijalom tržišta. Novi model se bazira na modifikaciji osnovnog Bass-ovog difuzionog modela u cilju prilagođenja modela eksploatacionim karakteristikama servisa i razvoju neophodne infrastrukture mreže, kao i socio- ekonomskim karakteristikama potencijalnog tržišta. Pored razvoja novog modela, dat je i prikaz postojećih modela prognoziranja dostupnih u stručnoj literaturi. Osnovni cilj disertacije je rešavanje problema prognoziranja brzine difuzije prihvatanja novog komunikacionog servisa, koja zavisi od dinamike razvoja infrastrukture mreže. Ukoliko tehnička podrška novog servisa nije realizovana istovremeno, servis se ne može ponuditi kompletnom tržištu. S obzirom da se proces prihvatanja novog servisa odvija etapno, shodno izgradnji infrastrukture mreže, potencijal tržišta se ne može tretirati kao vremenski nezavisan parametar modela (osnovni nedostatak Bass-ovog modela). Upravo to je i osnovni motiv disertacije – razviti difuzioni model koji potencijal tržišta posmatra kao vremenski zavisnu veličinu, čiju promenu diktira dinamika razvoja infrastrukture komunikacione mreže. Nakon izučavanja različitih difuzionih modela, tehničko-eksploatacionih zahteva novih servisa i socio-ekonomskih indikatora razvoja tržišta, predložen je novi model sa promenljivim potencijalom tržišta. U tezi je primenjena segmentacija tržišta prema socio-ekonomskim karakteristikama korisnika i topologiji terena, Doktorska disertacija, Stevan M. Veličković 2016. kao i simulacija različitih scenarija razvoja u cilju odabira optimalnog pristupa razvoju infrastrukture mreže. Dobijeni rezultati pokazuju da razvoj i implementacija novog modela mogu imati značajnu praktičnu primenu kod telekomunikacionih operatora i servis provajdera, u cilju uspešnog planiranja i projektovanja komunikacione mreže. Adekvatnim planiranjem mreže omogućeno je, kako poboljšanje funkcionisanja same mreže, tako i poboljšanje kvaliteta servisa koji se nudi korisnicima. Takođe, efekti koji se mogu prepoznati ogledaju se i u pravovremenom uvođenju novih servisa, koordinisanoj proizvodnji terminalne opreme, kao i u određivanju i rasporedu potrebne kadrovske strukture.

The main research topic of this doctoral thesis is the analysis of new service diffusion forecasting models. Based on this analysis a new diffusion model with variable market potential is proposed. Development of new mathematical model is based on the Basic Bass diffusion model. The aim is to adjust the model to the operational features of services/products and to the socio-economic parameters of the market that drive potential customers. In addition, this thesis considers existing forecasting models available at the literature and the obtained results of the proposed model are compared to the similar forecasting models. This thesis tries to solve the problem of forecasting the adoption of new service that depends on the dynamics of network infrastructure development. If technical support of some new service is not provided in the whole territory, then the service cannot be simultaneously offered to the market. Therefore, the adoption process is performing in steps, following the systematic process of the infrastructure development. The model considers variable market potential that depends on the technical capabilities related to some new telecommunications services. The availability of traffic area infrastructure is increasing during the time according to the infrastructure investment necessity. That is the basic motive of the thesis - developing the diffusion model with variable market potential, caused by dynamics of the network infrastructure development. After researching various diffusion models, as well as technical parameters of the services and socio-economic indicators of the market, an optimal forecasting model is proposed that includes the time varying market potential. This model uses market segmentation and the simulation of various market scenarios in order Doktorska disertacija, Stevan M. Veličković 2016. to indicate effective service rollout. Demand forecasting is required in order to dimensioning of required network resources. Moreover, this model offers the insight into the operator's compromises regarding decisions in the network investment. The resulting plan is a network deployment strategy that defines temporal sequence of network layouts. Thus, the upgrade plan indicates which investments are indispensible at each point of time. The model is of great importance for operators and service providers in decision making and planning, especially in developing countries, as well as in times of economic crisis. It should be noted that the strength of the model lies in its robustness and applicability to real situations that are especially characteristic for the telecommunications market.

Istorijski razvoj i budućnost grada u Evropi pod uticajem vojne tehnologije

Historical development and future of a city in Europe under the influence of the military technologies

Koliko god da je čovečanstvo, u svom istorijskom razvoju, imalo pro- gresivne pomake, naročito u stvaranju materijalnih dobara i humanizaciji odno- sa, isto tako ako ne i intenzivnije, razvijane su snage i sredstva destrukcije i nasilja. Svojim delovanjem, te snage su dovodile ljude u situaciju, da se radi svo- je bezbednosti i zaštite, maksimalno napregnu u razvoju ukupnog sistema odbra- ne i zaštite. Otuda i pojava da se u spisku objektivnih ili potencijalnih opa- snosti gotovo i svakodnevno dodaju nove, koje po svom obimu mogućeg dejstva i destrukcije, prevazilaze već ranije uočene i evidentirane. U toj evidenciji pod- jednako su zastupljene opasnosti koje nastaju, ili mogu nastati, u ratnim ili mirnodopskim uslovima. U suštini, zbog ogromnih novčanih sredstava, koja se na globalnom nivou svakodnevno izdvajaju za „trku u naoružanju“, većina nauč- nih pronalazaka najpre se upotrebljavaju u vojne svrhe, što se neminovno nepo- sredno odražava na razvoj grada, kao središta vlasti, administracije, upravlja- nja, bogatstva i njegovih formi. Sa aspekta fizičkih struktura gradova, postoji mišljenje da su: tehnike rada, tehnologije proizvodnje i nove energije; vojne teh- nologije i vojne tehnike; tehnike saobraćaja, kretanja i komuniciranja; tehnike građenja i konstrukcija; tehnike komunalnih infrastruktura, osnovna dodirna polja tehnologija i tehnika, i fizičke strukture grada. Zbivanja u procesima razvoja gradova nemoguće je posmatrati van konteksta vremena (nivo razvijenosti proizvodnih snaga, dostignuti razvoj vojne tehnike, način vođenja oružane borbe, politički i vojni savezi, društveno i ekonomsko okruženje, arhitektonsko-urbanističke koncepcije razvoja gradova itd.), tako da je osnovni karakter istraživanja vezan za istorijski pristup u svim oblastima. Shodno napred navedenom, u okviru ukupnog razvoja vojnih tehnologija i rat- nih tehnika treba izdvojiti tri ključna istorijska momenta, za koje se može reći da su bili prekretnica u urbanističkom razvoju gradova, odnosno koji su bitno uticali na razvoj i oblikovanje gradova u periodima nakon njihove pojave: pojava i upotreba vatrenog naoružanja (konvencionalno naoružanje), zaključno sa kra- jem Drugog svetskog rata; pojava i upotreba nuklearnog naoružanja (do kraja XX veka); pojava i upotreba svemirske tehnologije sa upotrebom oružja izuzetne ra- zorne moći i preciznosti (delovanje sa distance, „pametne bombe“, krstareće ra- kete, lasersko naoružanje...). Na osnovu prikupljenih informacija o predmetu istraživanja može se kon- statovati da su grad i vojne tehnologije, odnosno ratne tehnike tesno povezani fenomeni. Grad je, kroz dugi vremenski period, bilo nemoguće shvatiti bez od- brambenih moći koje su bile vidljive i na fizičkoj strukturi grada. Osvajanje gradova bilo je jednako osvajanju sveta i zemalja. Istorija gradova mogla bi biti i istorija odbrane i napada.

As much the humanity, in its historical development, progressed particularly in creation of material goods and humanization of relationships, the powers and means of destruction and violence were developed maybe even more intensively. By its action these powers led people, for the sake of their safety and protection, to make their best efforts in development of total system of safety and defense. Thus the list of objective and possible dangers is everyday added with new ones, which exceed the previously observed in its scope of potential effect and destruction. This recording also evenly includes dangers that appear or could appear in war or in peace. Basically, due to a lot of financial means globally invested into ‘the competition in arms’, the most of scientific inventions are firstly use for military purposes which undoubtedly indirectly affects the development of a city which is the core of government, administration, management, wealth and its forms. In the aspect of physical arrangement of cities, the opinion is that: technologies of work, technologies in production and new powers; military technology and military techniques; technologies in transport, movement and communication; technology of communal infrastructure, make the basic connection points of engineering and technologies and physical structure of a city. Events within processes of the town up-growth cannot be considered beyond the time context (the level of production powers’ development, achieved level of military engineering, the manner for armed battles, political and military alliances, social and economic surrounding, architectural-town planning concepts of a town development etc.), so the main feature of the researches is related to historical approach in all fields. According to the above mentioned, the opinion is that within the total progress of military technologies and war techniques three key history events may be underlined as the milestones for town planning of cities, i.e. they made a great influence to the up-growth and shape of cities in periods after their occurrence: invention and utilization of fire-arms (conventional arms) to the end of World War II invention and utilization of nuclear arms (to the end of 20th century); invention and utilization of cosmic technology with utilization of arms of great blasting-effect and accuracy (remote action, ‘smart fire-bombs’, cruise missile, laser arms).Based on collected information on the research subject it could be stated that towns and military technologies i.e. war techniques are closely connected phenomena. A town, in a long time period, was impossible to imagine without defense power visible also in physical arrangement of the town. Conquest of towns was equal to conquest of the world and countries. History of cities might be a history of defense and attack.

Performativnost arhitekture

Architecture performativity

Predmet istraživanja predstavlja definisanje performativnosti arhitekture sa aspekta studija izvođenja, sa ciljem objašnjavanja ostvarenih relacija, prikazivanja njihovog porekla, kao i mogućih oblika njihovih interpretacija. Polazeći od toga da performativnost u opštem smislu obuhvata konceptualnu i operativnu realnost, ova disertacija istražuje načine kojima je arhitektura oslobođena formalne putanje u procesu projektovanja, čime se identifikuje, razmatra, polemiše promenljivost i nestabilnost granica u kojima arhitektonske ideje i značenja komuniciraju na društvenoj i kulturnoj platformi. Savremena pozicija razmatranja aktuelne situacije u arhitekturi nastaje određivanjem prirode ostvarenih veza između performativnosti i arhitekture koje nisu uspostavljene samo u okvirima vizuelnih i formalnih manifestacija, već na planu zajedničke suštinske koncepcije.

The subject of this research defines the phenomenon of performativity in architecture through performance Studies, with an aim of explaining established relations, presenting where they originated from, as well as possible forms of their interpretation. Starting from the point that performativity in its general sense includes conceptual and operative reality, this paper researches ways in which architecture is released of following the formal path in the process of design, which identifies, discusses and explores the changeability and instability of boundaries in which architectural ideas and meanings communicate on a social and cultural platform. Contemporary position in assessing the current situation in architecture emerges by creating connection between performativity and architecture, established not only within visual and formal manifestations, but also in terms of common essential concept.

Transformacija predeone strukture u procesu razvoja teritorije grada:Beograd druge polovine XX veka

Transformation of landscape configuration in the process of city territory development:Belgrade in the second half of XX century

Povod ovog istraživanja je uspostavljanje relacije između arhitekture i teritorije, posmatrano kroz transformaciju predeone strukture kao proizvoda procesa koji se dešavaju unutar ova dva koncepta (arhitekture i teritorije). Istraživanje je urađeno iz potrebe za istovremenim sagledavanjem i objekta i grada prilikom arhitektonskog i urbanističkog procesa projektovanja i planiranja. Predložena doktorska disertacija izučava ulogu arhitektonske i urbanističke proizvodnje prostora kao elemenata ukupne predeone strukture u procesu razvoja teritorije grada, pri čemu se bliže razmatraju procesi transformacije predeone strukture Beograda druge polovine XX veka. Cilj ovakvog istraživanja je uspostavljanje novih modela budućih transformacija predeone strukture, na osnovu iskustva prethodnih, a u skladu sa savremenim tokovima razvoja. Istraživanje najpre postavlja teorijsko polazište, postavke i težište posmatranja relacija unutar misaone trijade predela, teritorije i arhitekture. Polazeći od preispitivanja elemenata strukture i procesa razvoja kako predela, tako i teritorije, poseban značaj u okviru istraživanja zauzima ispitivanje uloge arhitektonskog gesta, kako u procesu formiranja teritorije grada, tako i u procesu transformacija predeone strukture. Uzimajući za polazište stalnost promena u okviru prethodno definisanih kategorija (predela, teritorije i arhitekture), predeo se posmatra pre kao proces nego kao proizvod, te je kodiranje elemenata njegove strukture (poput arhitekture) od značaja za čitanje slojeva promena i razvoja unutar već formirane teritorije. Procesi definisanja predeone strukture istražuju se kroz različite scenarije delovanja opisanih teorijskim konceptima pomoću kojih se ispituju oblici „proizvodnje” fizičkog i društvenog prostora, koji kroz prostorne manifestacije rezultiraju elementima predeone strukture u procesu razvoja teritorije grada, koji kao takvi predstavljaju kulturne artefakte sa jasno definisanim pozicijama i uticajima unutar strukture. U okviru operativnih kategorija prostornih situacija ispitivani su arhitektonsko i urbanističko delovanje kao prostorni i programski gest, zatim potencijal „mreža, granica, razlika” u cilju uspostavljanja relacija „od tačke do polja”, odnosno „od elementa do celine”. Celina predeone strukture posmatra se kroz fenomen arhitektonske topografije, odnosno kroz totalitet izgrađenih i elemenata prirodnosti, sa ciljem formiranja produktivnog sistema. Polazeći od premise načina sagledavanja predela kao teksta, na osnovu prethodno definisanih procesa (scenarija delovanja) i proizvoda (prostornih situacija) uz pomoć metodološkog aparata pozajmljenog iz filozofskog i lingvističkog diskursa u vidu koncepta (post)strukturalizma i de- teritorijalizacije, kao i heterotopije i „praznog prostora” (terrain vague), cilj je bio uspostaviti smernice za čitanje prostornog narativa grada, odnosno višeslojnosti njegovog razvoja. Na ovaj način definisan je diskurs posmatranja dosadašnjih, ali i polazište budućih transformacija predeone strukture. U cilju mapiranja transformacije predeone strukture u procesu razvoja teritorije grada analizirane su i moguće tehnike njihovog prikaza (od topografskog ka digitalnom pristupu). Prethodno definisani pojmovni, prostorni i metodološki aparat u drugom delu istraživanja primenjuje se, odnosno instrumentalizuje, u procesu ispitivanja transformacije predeone strukture Beograda druge polovine XX veka. Ispitivanje se vrši kroz tri uporedne ravni: u domenu teorijskog delovanja (kroz ispitivanje komplementarnosti misli iskazane na značajnim konferencijama i onih vizuelizovanih u okviru generalnih urbanističkih planova); zatim u domenu praktičnog: kroz postupke građenja prirode i građenja u prirodi; kao i kroz utvrđivanje aktuelnog stanja predeone strukture Beograda, odnosno definisanja stvarnog polja (napuštenih) vizija i (ne)ostvarenih realizacija. Svi prethodno opisani postupci istraživanja, bilo u domenu teorijskog ili interpretativnog imaju za težište njihovu operacionalizaciju kroz predlaganje novih modela delovanja u cilju uspostavljanja odnosa između prirode i nasleđene strukture u njoj, pri čemu se savremeni grad posmatra kao obnovljeni predeo. Kroz zaključnu diskusiju ispituje se potencijal mogućih modela budućih transformacija predeone strukture koji su razmatrani kroz različite vremenske i prostorne obuhvate (paradigmu, projekat i program).

The motivation for this study is to establish a relation between architecture and territory, by researching the transformation of landscape configuration as a product of processes that occur both within the concept of architecture and the concept of territory. The reason for this research was the need for simultaneous consideration, within architectural and urban design processes, of both the city and the object. The proposed doctoral dissertation studies the role of architectural and urban space production as elements of landscape configuration in the process of the city territory development. The dissertation examines this trough a closer look at the processes of transformation of Belgrade’s landscape configuration in the second half of the XX century. The aim of this research is to establish a new model for the future transformations of landscape configuration on the basis of past experience in accordance with contemporary tendencies of development. The research initially sets the theoretical background, postulates and the focus of considering the relations within the cognitive triad landscape, territory and architecture. In the context of the research, for the purpose of reviewing elements of landscape configuration and processes of city territory development, the role of the architectural gesture had special significance, both within the process of forming the city territory of and the transformation of the landscape configuration. Taking the continuity of changes within the pre-defined categories (landscape, territories and architecture) as a starting point, landscape is viewed more as a process than as a product, which makes coding of the elements of its structure (such as architecture) important for reading the layers of changes and development within already established territories. The processes of defining the landscape configuration were examined through different scenarios of operation described by theoretical concepts of physical and social space „production”, which result in spatial manifestations of elements of landscape configuration within the process of the city territory development. These, as such, are cultural artifacts with clearly defined positions and influence within the structure. Architectural and urban functioning as spatial and programmatic gestures and the potential of „networks, borders, differences” were studied within the operational categories of spatial situations in order to establish relations „from point to field,” or „from an element to the whole (configuration)”. The landscape configuration is viewed through the phenomenon of architectural topography and the totality of the elements of the constructed and the elements of the natural, with the aim of forming a productive system. Starting from the premise of looking at the landscape as a text, based on pre-defined processes (scenarios of operation) and products (spatial situations) with the methodological apparatus borrowed from the philosophical and linguistic discourses, such as concepts of (post)structuralism and de-territorialisation, but also heterotopia and „empty space” (terrain vague), the objective was to establish guidelines for reading the spatial narratives of the city, or multiple layers of its development. In this way, the discourse for researching the previous, but also a starting point for future transformations of the landscape structure was defined. In order to map the transformation of the landscape configuration in the process of city territory development, possible techniques for their representation were analyzed (from topografical to digitized approach). Previously defined conceptual, spatial and methodological apparatus was utilized in the second part of the research for examining the transformation of the Belgrade’s landscape configuration during second half of the XX century. The research was conducted through three comparative levels: within theoretical domain (through examination of complementarity thoughts expressed at significant conferences and those visualized in the context of general urban plans); in the practical domain: by examining of the methods and results of constructing nature and building in nature; as well as the determination of the current situation of Belgrade’s landscape configuration and defining the actual field of (abandoned) visions and (not)achieved realizations. All previously described methods of research, whether in the field of theoretical or interpretive have their operationalization as the focal point by proposing new models of operation in order to establish the relationship between nature and the inherited structures in it, where the contemporary city is seen as a transformed and reconstructed landscape. The closing discussion examines the potential of possible models for future transformations of landscape configuration, that were examined through various intervetions that vary in their duration and spatial cover (paradigm, project and program).

Geometrijski i kognitivni obrasci modelovanja javnih prostora u funkciji njihove aktivacije

Geometric and cognitive patterns of modelling public spaces with the purpose of their acivation

Disertacija se bavi upotrebom otvorenih javnih gradskih prostora i parametrima koji utiču na odluke o kretanju i navigaciji kroz te prostore. Obrasci korištenja javnih prostora, u ovom slučaju pešačkih koridora, posmatrani su unutar teorije prostorne sintakse koja prostor definiše konfigurativno, odnosno, prostor vidi kroz relacije, pre nego distance. Ovakvo viđenje prostora usko je vezano za kognitivnu percepciju korisnika i formiranje mentalnih mapa prostora. Prostorna konfiguracija, veoma precizno, stvara ili eliminiše “život” u javnom prostoru u smislu definisanja polja potencijalnih susreta. Ovi odnosi su sistematični i oni su proizvod arhitektonskih i urbanističkih rešenja. Međutim, pored ovih globalnih konfiguracijskih parametara, tj, odnosa pešačkih segmenata u celoj mreži kretanja, postoje i lokalni parametri koji se tiču percepcije prostora u pojedinim tačkama gde dolazi do odluke o daljem pravcu kretanja. Ti parametri su do sada posmatrani i čitani dvodimenzionalno, a namera ove disertacije je da kroz konkretne navigacijske zadatke utvrdi uticaj trodimezionalnosti prostora na donošenje pomenutih odluka. Polazna pretpostavka istraživanja podrazumeva da se analizom kretenja pešaka kroz urbane sredine sa aspekta geometrije i kognicije mogu identifikovati fizički potencijali za aktivaciju otvorenih javnih prostora, a da se upotrebom alata parametarskog modelovanja u tehnikama prostorne sintakse mogu definisati i konkretne intervencije u javnim gradskim prostorima. Istraživanje će se sprovesti pomoću kombinovanja osnovnih i specifičnih naučnih metoda i tehnika koje se primenjuju u oblasti arhitekture i urbanizma i oblastima društvenih nauka, a to su metod naučne analize, metoda studije slučaja, metoda anketnog upitnika i statističke metode. Rezultati prvog dela istraživanja definišu relevantnost upotrebe parametarske analize prostora, te nude alat koji je nadogradnja postojećih tehnika i koji podrazumeva fleksibilnost u uvođenju novih parametara u daljim analizama. Rezultati drugog dela istraživanja koje je sprovedeno u formi ankete ukazuju na to da je navigacijsko kretanje korisnika koji su se kreću već poznatim prostorom kombinacija uticaja različitih parametara od kojih je najdominantniji subjektivni osećaj ispitanika za najkraću rutu, a koji je u uskoj vezi sa najmanjim ugaonim odstupanjem od dijagonalnog pravca od date tačke do odredišta. Ovo govori o formiranju mentalnih mapa korisnika koji se ne bazira na celokupnoj unapred određenoj trasi kretanja, već o donošenju odluka o promeni pravca za pojedine karakteristične tačke rute posebno. Ovo je naročito vidljivo u slučajevima kada u ovim tačkama ne postoji gusto izgrađena sturktura okolnih objekata, tj, kada prostor ne “navodi” korisnika na jasan nastavak njegovog kretanja. Ovim istraživanjem teži se doprinosu jačanja uloge mreže pešačkog kretanja u aktivaciji javnih prostora u urbanim prostorima. Razumevanjem percepcije korisnika o prostoru, koja je prvenstveno konfiguracijska i globalna, potrebno je pri urbanističkom planiranju obratiti pažnju na prostorne elemente i njihovu poziciju u celokupnom sistemu kretanja. Na nivou lokalnog, uloga prostornog rasporeda i elemenata u okruženju nije beznačajna kao potencijal mesta susreta u ukupnoj koncentraciji kretanja stanovnika, te je tekst ove disertacije doprinos naučnom i stručnom preispitivanju parametara u urbanističkom projektovanju.

The dissertation discusses the use of open public city spaces and the parameters affecting the decisions on movement and navigation through those spaces. The patterns of using public spaces, in this case pedestrian corridors, are observed in the framework of the space syntax theory defining the space configurationally, that is observing the space through relations, rather than distances. This observation of space is closely connected to the cognitive perception of the user and formation of cognitive maps. Space configuration, with extreme preciseness, creates or eliminates “life” in a public space in terms of defining the areas of potential meetings. These relations are systematic and represent a product of architectural and urban design. However, apart from these global configuration parameters, i.e. the relations between pedestrian segments in the network, there are also local parameters concerning the perception of space in specific points when the decision on further movement direction is brought. So far, these parameters were observed in two dimensions, and this dissertation intends to determine the effect of three-dimensional space to bringing the abovementioned decisions, by using specific navigation assignments. The research starting assumption implies that the movement analysis of pedestrians through urban environments from the aspect of geometry and cognition may identify physical potentials for the activation of open public spaces, and that the use of parametric modelling tools in space syntax techniques enables defining specific interventions in public city spaces. The research will be implemented by combining basic and specific scientific methods and techniques applied in the fields of architecture, urbanism and social studies, including scientific analysis method, case study method, questionnaire method and statistical methods. Results of the first part of the research define the relevancy of the use of the parametric space analysis, offering a tool that represents an upgrade of the existing techniques and includes flexibility in the introduction of new parameters in further analysis. Results of the second part of the research that was conducted in the form of a questionnaire pointed out the fact that the navigation movement of users that are moving in a familiar space is a combination of effects of various parameters, the most dominant one being the subjective feeling of the respondent for the shortest route, which is in close connection with the smallest angle deviation from the diagonal direction from the given point to the destination. This tells about the formation of users’ cognitive maps which is not based on the previously all-defined route, but on bringing decisions on change of direction for certain characteristic route points individually. This is particularly visible in cases when there is no densely built structure of the surrounding facilities in these points, i.e. when the space does not ”lead” the user to a clear continuation of his movement. This research aims to contribute to strengthening the role of pedestrian movement network in activation of public spaces in urban environments. By understanding the user’s perception on space, which is primarily configurative and global, during urban planning it is necessary to pay attention to space elements and their position in the complete movement system. At the local level, the role of space layout and elements in the environment is not inconsiderable as the potential of the meeting location in the total concentration of population’s movement, and therefore, the text of this dissertation represents a contribution to scientific and expert re-examination of parameters in urban design.

Modeli tehnologije oblaganja fasada kompozitnim panelima sa licem od kamena

Models of façade cladding technology using stone faced composite panels

Na teritoriji Srbije se opaža intenzivni uvoz prirodnog kamena, kao i smanjena primena i izvoz domaćeg stenskog materijala u vidu arhitektonskog kamena...

In Serbia, an intensive import of natural stone, along with a reduced utiliyation and export of local rock material in the form of dimension stone is perceived...

Metaforička interpretacija ideje kritičkog regionalizma u delu arhitekte Ranka Radovića

Metaphorical interpretation of the concept of critical regionalism in the works of architect Ranko Radović

Ova doktorska disertacija ima za cilj da prikaže i obrazloži istraživački postupak i rad na temi specifične pozicije kritičkog regionalizma unutar arhitektonskih teorija i praksi. Posebno težište istraživačke opservacije će bitu usmereno na višeznačnu ulogu metafore unutar kritičke prakse regionalizma prema dogmatskoj i gotovo ideološkoj neprikosnovenosti principa modernizma unutar specificiranog arhitektonskog diskursa, ali i konkretne autorske pozicije. Značaj profesora i arhitekte Ranka Radovića ovim će biti označen kao problemski okvir istraživanja koje treba da ukaže na simbolički, estetski, antropološki, filosofski i istorijski model metaforičke prezentacije, reprezentacije i interpretacije datosti mesta. Metafora kao osnovni metod kritike i preispitivanja kanona visokog modernizma stavljena je u službu relativizacije i kontekstualizacije tada dominantne paradigme. U istraživanju posebno mesto zauzima konzistentnost značenja i potentnost tradicije, koji su u potpunosti odredili prirodu Radovićevog dizajn procesa.

This doctoral thesis aims to present and explain research method and work on the topic of specific positions of critical regionalism within architectural theory and practice. A special emphasis of the research is focused on the ambiguous role of metaphor in the practice within critical regionalism towards dogmatic and almost ideological inviolability of the principles of modernism inside the specific architectural discourse, but also to an actual author's position. Hereby, the importance of the arhitect and professor Ranko Radović will be marked as a problem-based framework of the research that should point out the symbolic, aesthetic, anthropological, philosophical and historical model of metaphorical interpretation, presentation and representation of givens. As the main method of criticism and questioning of the canon of high modernism, metaphor was placed in the service of relativization and contextualization of the dominant paradigm back then. The consistency of the meaning and the potency of the tradition have a special place in research, and have fully determined the nature of Radović's design process.

Pozicioniranje arhitekte u procesu projektovanja i realizacije arhitekture po principu "digitalnog lanca"

Positioning of architect in prоcess of design and realisation of architecture on principles of "digital chain"

Postavka projektovanja i realizacije arhitekture danas se ne može posmatrati odvojeno od novonastajuće arhitekture (engl. emerging architecture), koja je bazirana na digitalnoj tehnologiji. Digitalna tehnologija je prvenstveno uticala na prezentaciju arhitekture, dok je vremenom počela da predstavlja i alat za projektovanje sa direktnom vezom sa realizacijom, koja je preko različitih digitalnih tehnika uspostavljala kontinuitet „digitalnog jaza“ između projektovanja i realizacije arhitekture. Sa karakteristikama kontinualne veze, odnos projektovanje – realizacija se sve više manifestuje kao CAD/CAM tehnologija i najčešće istražuje kao princip „digitalnog lanca“. Prvenstveno, termin „digitalnog lanca“ definisan je i istraživan (teoretski, eksperimentalno i praktično) na CAAD katedri na ETH Cirih (nem. ETH Zuerich) u okviru naučnih projekata ovog instituta, gde se kandidat u okviru svojih početnih tematskih istraživanja već bavio prikupljanjem istraživačke građe, uspostavljanjem Terminološkog rečnika i Kataloga referentnih polazišta, kao i osnovnim objašnjenjem pojma „digitalnog lanca“ u projektovanju i realizaciji arhitekture. Danas je alat postao neophodan, neminovan i aktivan, a arhitekta naizgled pasivan i u nejasnoj poziciji u celom procesu i ponuđenom rešenju prostora i arhitekture. Razvoj digitalne tehnologije u okviru arhitekture poslednjih dvadeset godina daje jasniju sliku i mogućnost istraživanja procesa pozicioniranja arhitekte u arhitektonskom pristupu po principu „digitalnog lanca“, čime se ovaj rad i bavi. Usled toga je i pozicioniranje arhitekte u procesu projektovanja i realizacije arhitekture po principu „digitalnog lanca“ neprekidan proces koji se razvija, napreduje, menja i prati razvoj arhitekture. Cilj ovog istraživanja je da se uspostavi efikasno, kompleksno, određeno i definisano projektovanje na bazi karakteristika različitih materijala, koje kontinualno vodi ka serijski limitiranoj automatizovanoj realizaciji arhitekture, uz kreativan i kontrolisan doprinos arhitektonske struke u svakom delu arhitektonskog lanca. ii Operativni cilj ovog rada je uspostavljanje mesta arhitekte danas i u budućnosti, njegovim pozicioniranjem u arhitektonskom procesu po principu „digitalnog lanca“ kao metafore jednog digitalnog pristupa u razvoju, sa akcentom na inovativnim, zahtevnim i arhitektonski promišljenim projektantskim rešenjima uz proces preklapanja aktivnosti arhitekte sa konvencionalnim pristupom (ustaljenim, uobičajenim, zastupljenim u najvećoj meri) projektovanju i realizaciji arhitekture, uglavnom zasnovanim na objašnjenjima Brajana Lousona (engl. Bryan Lawson) – psihologa, arhitekte i istraživača procesa projektovanja. Uspostavljanje karakteristika arhitektonskih aktivnosti i kontrolisanih mesta „digitalnog lanca“ od strane arhitekata će doprineti ubrzavanju smislene primene tehnologije u arhitekturi, a samim tim i unapređenju projektne i proizvodne metodologije, zasnovane na poverenju i sigurnosti arhitekata u tehnološke inovacije. Princip „digitalnog lanca“ postavio je nove izazove, kako arhitektonske teorije i prakse tako i metodološke. Metodološki pristup radu izveden je sa suštinskom idejom da se uspostavi strategija globalne uloge arhitekte u novonastajućoj arhitekturi kroz dokazivanje i implementaciju njegovih karakteristika kao neophodnosti procesa, koji uz stalne promene i napredovanja tehnologije u arhitekturi i uz paralelno ispitivanje ponašanja svih elemenata, subjekata i strukture procesa kroz projekat, ima sve karakteristike eksperimenta. U skladu sa tim metodološki okvir rada je, usled savremenosti i interdisciplinarnosti teme, dominantno fenomenološki (hermeneutički, epistemološki i interpretativan). Uz korišćenje kvalitativne i komparativne metode, teoretski je postavljen na postulate tehnologije u filozofiji i arhitekture kao nauke, koje kandidat paralelno razvija strukturalnim i grafičkim povezivanjem sa kauzalnim metodama. Kvalitativna istraživanja pretpostavljaju uključenost istraživača u problem i predmet istraživanja, a u ovom slučaju je upravo pozicija autora kao hroničara i aktera dvojnog (engl. dual) procesa – konvencionalnog i digitalnog pristupa u novonastajućoj arhitekturi, kao i dvojnog naučnog i projektantskog pristupa arhitekturi uopšte, i startna pozicija koncepta istraživanja. iii Informaciona osnova teme sa teoretskim postavkama (kao prvi deo rada) data je u prva dva poglavlja. Formulisana kauzalnom metodom analize izvora i literature, ona predstavlja utvrđivanje i definisanje konteksta novonastajuće arhitekture, u vidu uslova: uvodnog diskursa filozofije tehnologije u vezi sa arhitekturom i kognitivnom teorijom; i kompleksnosti zahteva novonastajuće arhitekture; načina: lanca kao principa akcije i reakcije u digitalnom i standardnom pristupu u arhitekturi, a zatim i definisanja konflikata u odnosu arhitektura – tehnologija, u kojima se tumače izazovi tehnologije bazirani na problemu i rešenju, koji sa sobom nose određena ograničenja arhitektonskog delovanja; kao i definisanje digitalnih tehnika projektovanja, realizacije sa karakteristikama i ponašanjem mašina i materijala eksplikativnom metodom. Drugi deo ove disertacije je koncipiran kao kvalitativno istraživanje, studija „digitalnih lanaca“ različitog načina realizacije CNC mašinama, fabrikacije sa primerima realizacija ozbiljnih projektantskih zahteva i smislene arhitekture, uz uspostavljanje potencijalnih presečnih pozicionih tačaka; zaključaka eksperimenta – iskustva i sazananja kandidata o procesu učenja i usvajanja dvojnih principa projektovanja i realizacije (primarno konvencionalni princip studiranja arhitekture; dodatno – princip „digitalnog lanca“ na CAAD master kursu, ETHZ) i intervjua sagledavanja iskustava subjekata – direktnih učesnika dvojnih principa novonastajuće arhitektonske prakse i aktuelnih arhitekata digitalne svetske arhitektonske scene (orig. Matthias Kohler, Mark Burry, Mario Carpo, Robert Aish, Anchim Menges, Fabio Gramazio, DUS architects). U trećem delu ovog rada, kvalitativnom metodom u vidu arhitektonskog uticaja u projektovanju i realizaciji arhitekture po principu „digitalnog lanca“ – sprovode se zaključci paralelnih komparacija procesa „digitalnog lanca“ sa demistifikovanim arhitektonskim principom, uz implikaciju zaključaka prethodno sprovedenog istraživanja. Generalni pristup pozicioniranju arhitekte je kroz definisanje njegovih neophodnih karakteristika i aktivnosti: emocija, intuicija, instinkt; namera, izbor odluka; kontrola, organizacija, koordinacija; kreativnost; fleksibilnost; komunikacija i ekspertiza, sistematski raspoređenih u tačno određenim iv pozicijama – delovima projektovanja i realizacije arhitekture po principu „digitalnog lanca“. Evaluacija rezultata je pokazala da je kontinualnost „digitalnog lanca“ uslovljena i uvezana upravo implementacijom ili postojanjem neophodnih karakteristika arhitekte u proces projektovanja i realizacije arhitekture po principu „digitalnog lanca“ i dokazala neophodnost redefinicije arhitektonskog procesa uvođenjem novih aktivnosti arhitekata (kodiranje, kreiranje alata projektovanja i realizacije, digitalna ekpertiza) u cilju efikasnosti celog procesa kompleksnih zahteva u smislu dirigovane veze projektovanje – realizacija arhitekture. Pozicije arhitekata pokreću ceo lanac kao fluid ili energija. Pozicioniranje arhitekte na arhitektonskoj sceni novonastajuće arhitekture zahteva i spremnost na ekperimentalni pristup realizaciji arhitekture, sa stalnim istraživanjem procesa, mašine i materijala i u smislu posmatranja i ispitivanja subjekata, objekata i strukture procesa, uz neminovne promene pojava i elemenata u cilju unapređenja delova procesa i samog procesa. Naučna opravdanost ovog rada nalazi se u neophodnosti i sveobuhvatnosti teorijskih istraživanja u oblasti arhitektonskog projektovanja, sa aspekta odnosa arhitekture i tehnologije u smislu razvoja i projektantskog procesa rešavanja kompleksnih arhitektonskih problema, uvezanosti projektovanja i realizacije u arhitekturi i proširenju interdisciplinarnosti arhitekture kao naučne oblasti kolektivnog iskaza i profesije arhitekata uopšte. Globalni zaključak je i dokazana neophodna redefinicija obrazovnog standardnog arhitektonskog sistema, sa proširivanjem u domen digitalnih pristupa projektovanja i realizacije arhitekture, kao neminovost digitalno rođenih (engl. born digital) generacija u cilju obrazovanja i usavršavanja budućih arhitekata u tehnološkim okolnostima i atmosferi novonastajuće arhitekture.

The setting of design and architectural realisation today can not be considered separately from the emerging architecture, which is based on digital technology. Digital technology has primarily affected the architectural presentation, and eventually began to represent a design tool directly connected with the realisation, which was across various digital techniques establishing continuity of a „digital gap“ between the design and the architectural realisation. With the characteristics of continuous connection, this relation design - realization is increasingly manifested as a CAD / CAM technology and the most commonly researched as a „digital chain“ principle. Primarily, the term „digital chain“ is defined and investigated at the CAAD department at ETH Zurich (ger. ETH Zuerich) within the research projects of this institute where the candidate as part of its initial thematic research has already dealt with collecting research material, establishing Term glossary and Catalogue of referenced starting points (publications, institutes and architectural practice), as well as the basic explanation of „digital chain“ term in the design and architectural realisation. Today the tool has become an indispensable, inevitable and active, and the architect seemingly passive and in an unclear position in the whole process and the offered solution space and architecture. The development of digital technology within the architecture during last twenty years gives a clearer picture and the opportunity to explore the process of positioning the architect in the architectural approach based on the „digital chain“ principle, which this work covers. As a result, the positioning of an architect in the design and architectural realisation based on the „digital chain“ principle is an on going process that is developing, advancing, changing and follows the architectural development. The aim of the research is to establish an efficient, complex, specific and defined designing based on the characteristics of different materials, which continually leads to the limited series of an automated realisation of architecture in a creative and controlled contribution of the architectural profession in every part of the architectural chain. vi The operational objective of this dissertation is to establish the position of an architect today and in the future, its positioning in the architectural process based on the „digital chain“ principle, as a metaphor of one digital approach in development, focusing on the innovative, demanding and thoughtful architectural design solutions to the process of overlapping activities with conventional principle (generally done, usual, presented mostly) in design and realization of the architecture, generally based on explanations of Bryan Lawson – psyholog, architect and researcher of design thinking. The establishment of the characteristics of architectural activities and regulated positions of a „digital chain“ by architects will contribute to accelerating the meaningful application of technology in architecture, and thus improving the design and production methodology based on trust and architects' confidence in technological innovation. „Digital chain“ principle has set new challenges, both in architectural theory and practice, as well as in methodology. The methodological approach to the work was carried out with a fundamental idea to establish a strategy in the global role of an architect in the emerging architecture through proving and implementing its characteristics as a necessity of the process, which, both with the constant changes and technological advancement in architecture, and in parallel examination of the behaviour of all the elements, subjects and the process structure through the project, has all the characteristics of the experiment. Accordingly, the methodological framework is, due to the topic being contemporary and interdisciplinary, predominantly phenomenological (hermeneutic, epistemological and interpretive) using qualitative and comparative methods, theoretically set to technology postulates in philosophy and architecture as a science, which candidate is also developing in parallel by structural and graphic connectivity with the causal methods. Qualitative findings suggest the researcher’s involvement with the problem and the subject of research, and in this case it is exactly the position of the author as a chronicler and a participant of a dualistic process of standard and digital access in the emerging architecture, as well as dualistic scientific and design approach to architecture in general, and the starting position of the research concept. Informational basis of the topic with theoretical premises, as the first part of the work is given in the first two chapters. Formulated by causal method of the sources and vii literature analysis, it represents determining and defining the context of emerging architecture in the form of conditions: introductory discourse of philosophy of technology related to architecture and cognitive theory; and the complexity of emerging architecture demands; modes: the chain as a principle of action and reaction in digital and standard approach in architecture, and then also defining conflicts in relation architecture – technology, that interpret the challenges of technology based on the problem and the solution, which carry certain restrictions of architectural operations; as well as the definition of digital design techniques, the realisation with the characteristics and behaviour of machines and materials using explicative method. The second part of the dissertation is conceived as a qualitative research - the study of „digital chains“ of different ways using CNC machines - fabrication with examples of realisation of serious architectural design requirements and meaningful architecture; the conclusions of the experiment – experience and self-knowledge of candidate’s cognition in the process of learning and adopting dualistic principles of design and realisation (primarily - the conventional principle of studying architecture, additionally – the „digital chain“ principle at the CAAD Master course, ETHZ); and interviews of subjects’ experiences - direct participants in dual principles emerging architectural practice, contemporary architects of the digital world architectural scene (orig. Matthias Kohler, Mark Burry, Mario Carpo, Robert Aish, Achim Menges, Fabio Gramazio, DUS architects) . In the third part, using the qualitative inference method in the form of architectural influences in design and architectural realisation based on the „digital chain“ principle - is carried out by comparison of direct overlapping „digital chain“ process with demystified standard architectural principle with the implication of the previously conducted research conclusions. The general approach to postioning of architects is trough defining of the necessary characteristics and activities of a human - architect: emotion, intuition, instinct; intention, decision choice; control, organization, coordination; creativity; flexibility; communication and expertise, systematically arranged at exactly specified positions - parts of the design and architectural realisation on the „digital chain“ principle. Evaluation of the results showed that continuity of the „digital chain“ is conditioned and bound by the implementation or existence of necessary architect’s viii characteristics in the design and architectural realisation based on the „digital chain“ principle and demonstrated the need for a redefinition of the architectural process by introducing new architect’s activities (coding, creation of design and realisation tools, digital expertise) with the aim of efficiency of the whole process required to do in terms of guided design - realization of architecture. Architects positions move the whole chain as fluid or the energy. Positioning the architect on the architectural scene of the emerging architecture requires also the willingness to experimental approach architectural realisation with continuous research of the process, machine and materials and in terms of observation and testing of the subjects, objects and structures of the process, with the inevitable changes in phenomena and elements in order to improve the parts of the process and the process itself. The scientific justification of this work is in the necessity and universality of theoretical research in the field of architectural design from the aspect of architecture and technology in terms of the development of the design process of solving complex problems in architecture, link between design and architectural realisation and expansion of the interdisciplinary nature of architecture as a scientific field of collective testimony and the profession of architects in general. Global conclusion is also a proven necessary re-definition of the standard educational architectural system with expansion of the digital design approach and architectural realisation domain as a necessity of the born digital generation for the purpose of education and improvement of future architects in the technological circumstances and the emerging architecture atmosphere.

Formiranje konstruktivnih elemenata arhitektonskih objekata upotrebom polimera ojačanih recikliranim vlaknima

Forming of structural elements of architectural objects using recycled fiber reinforced polymer

Doktorska teza teorijski se pozicionira u polju transdiciplinarnog istraživanja savremenih projektantskih praksi u oblasti arhitektonskog konstrukterstva, a predstavlja naučno istraživanje o upotrebi recikliranih materijala kao činilaca kompozita koji se može upotrebiti kao armatura ili neki drugi element pri formiranju konstruktivnih elemenata arhitektonskih objekata i mogućnosti primene u ovih materijala u praksi. Ovakvi rezultati istraživanja podrazumevaju unapređenje projektovanja i realizacije konstrukcija, kao i sklopova arhitektonskih objekata kroz uvođenje novih kompozitnih materijala, a u funkciji ostvarenja ekološkog kvaliteta zgrada koji je u skladu sa preporukama za održivi razvoj građenja. Cilj istraživanja je uspostavljanje praktičnih relacija između postojećih podataka o kompozitnim materijalima, postojeće regulative koja definiše okvir upotrebe kompozita i eksperimentalnog istraživanja kompozita od polimera ojačanog recikliranim vlaknima. Opšta metodološka teorijska pozicija ovog istraživanja je bazirana na naučnoj metodologiji i koristi komparativne metode kao postupak upoređivanja istih ili srodnih pojava ili utvrđivanja njihove sličnosti i razlika među njima, analitički i matematički metod koji postavlja relacije a što se proverava kroz eksperimentalni metod radi potvrde dobijenih karakterističnih parametara, ali i obrnuto potvrđuje adekvatnost primene kompozitnog materijala koji je eksperimentalno ispitan. U prvom delu istraživanja postavljen je teorijski okvir rada, analizirani su referentni izvori koji daju uvid u polje formiranja kompozita, karakteristika kompozita, upotrebe, kao i mogućnosti implementacije recikliranih materijala u proces proizvodnje kompozita a naročito kompozita od polimera ojačanih vlaknima. Prvo se definiše šta je to kompozit, od čega se sastoji, koji se materijali primenjuju, a zatim se analiziraju svojstva kompozita od polimera ojačanih vlaknima sačinjenih od materijala iz primarne proizvodnje. Potom se pristupa analizi podataka vezanih za materijale koji su pogodni za reciklažu i upotrebu u proizvodnji kompozita od recikliranih materijala. Drugi deo disertacije je koncipiran kao istraživanje koje se sastoji iz teorijskog dela koji se bavi komparativnom analizom izvora i literature u vidu postojeće regulative, pravilnika i upustava iz oblasti upotrebe kompozitnih materijala u arhitektonskom konstrukterstvu i definisanjem kriterijuma koje kompozit treba da ispuni, zatim dela koji daje postavke relacija i izraza na osnovu analizirane građe i definisanih kriterijuma, i eksperimentalnog dela koji na osnovu postavljenih relacija i izraza proverava opravdanost upotrebe ispitivanog kompozita od polimera ojačanog recikliranim PET-staklo vlaknima pri formiranju konstruktivnih elemenata arhitektonskih objekata. Indirektno se sagledava i mogućnost upotrebe kompozita od recikliranih materijala pri formiranju konstruktivnih elemenata arhitektonskih objekata uopšte . U drugom delu se takođe daje evaluacija rezultata sprovedenih istraživanja i predlozi za dalju upotrebu eksperimentalno ispitanog materijala od polimera ojačanog recikliranim PET-staklo vlaknima. Postavljene hipoteze se proveravaju kroz analizu podataka iz oblasti arhitektonskog konstrukterstva, postavkom relacija i ekperimentalnom proverom. Opravdanost ovog rada proizilazi iz potrebe za iznalaženjem novih materijala i njihove upotrebe dok se istovremeno vodi računa o ekološkim faktorima, uticaju na ekosistem i održivom razvoju. Praktična primena rezultata sastoji se u sagledavanju mogućnosti i smernica za dalje istraživanje ove oblati, kao i primena eksperimentalno ispitanog kompozita od polimera ojačanog recikliranim vlaknima za formiranje konstruktivnih elemenata arhitektonskih objekata. U širem smislu doprinos istraživanja se sastoji u sagledavanju i razumevanju načina na koji se srodne istraživačke oblasti prilagođavaju savremenim promenama pristupa rešavanju problema. U užem smislu rad je koncipiran kao prilog istraživanjima u oblasti arhitektonskog konstrukterstva. Doprinos istraživanja se sastoji u sagledavanju i razumevanju načina na koji se kompozitni materijali koriste u arhitektonskom konstrukterstvu, sagledavanju obuhvata regulative iz obalasti arhitektonskog konstrukterstva vezano za kompozite, postavljanje relacija i izraza koji definisanje ponašanja kompozita pri formiranju konstruktivnih elemenata arhitektonskih objekata, inicijalnog sagledavanja potrebnih kriterijuma koje treba ispitati a vezano za upotrebu kompozita formiranih od recikliranih materijala. Očekivani rezultati istraživanja su dublja i potpunija naučna znanja koja proizilaze iz spoznavanja odnosa i veza između podsistema arhitektonskog objekta, konstrukcije i konstruktivnih materijala, a praktična primena treba da omogući da se problemi nastali usled sve oštrijih ekoloških standarda prevaziđu i da se pritom postignuti kvalitet u projektovanju i izgradnji arhitektonskih objekata zadrži ili, ukoliko je to moguće, unapredi.

Theoretical position of Doctoral Dissertation is situated in transdisciplinary research area of contemporary design practices in the field of structural engineering in architecture and it presents the scientific research about the use of recycled materials as factors of composite which can be used as a reinforcement bar or some other element in forming structural elements of architectural objects, and features an application of these materials in practice. The results of research include improving the design and realisation of construction, and structures of architectural objects, through introduction of new composite materials which encourage ecological quality of the building, which is in accordance with recommendations for sustainable construction. The aim of this research is to establish a practical relationship between existing composite materials data, the existing regulatory framework which defines the use of composite and experimental research of recycled fiber reinforced polymer composite. Methodological approach of this research was based on a scientific methodology and use comparative method as a comparison process of the same or related phenomena, or establishing similarities and differences among them. Analytical and mathematical method we use to define a relation between them, which can be verified with experimental methods which confirms the obtained characteristic parameters and vice versa that confirm adequacy of composite material that is experimentally tested. In the first part of the research the theoretical framework is set, references which provide insight in a field of composite formation where analysed as well as characteristic of composites, use of composites, and opportunities for implementing recycled materials in the manufacturing process of the composites, especially for fibre reinforced polymer composites. First, thesis define composite, its structure and applied materials, then it analyzes properties of polymer composites reinforced with fibres composted of material from primary production. Then, related data about materials which are suitable for recycling and use in production of composites from recycled materials are analysed. Second part of dissertation is designed as a study that consist of theoretical part which deals with the comparative analysis of references and literature of the existing legislative framework, rules and guidelines in the field that define the use of composite materials in structural engineering in architecture, and defining criteria which composite need to fulfil. Next part gives relations and an expression based on analysed literature and defined criteria, followed by experimental part which verifies the justification of the use tested recycled PET-glass fiber reinforced polymer composite in the formation structural elements of architectural structures. Experimental part was based on set of relations and expressions. Indirectly, it perceives potential of using recycled composite material in forming structural elements of architectural structures in general. The second part of Dissertation also provides evaluation of research results and gives suggestions for further use of experimentally tested recycled PET-glass fiber reinforced polymer material. The proposed hypothesis has been verified through analysis of data from the field of structural engineering in architecture, making relations and by experimental verification. Justification of this thesis stems from need to find new materials and their use, and at the same time caring about ecological factors, the impact on the ecosystem and sustainable development. The practical application of the results is to consider possibilities and guidelines for future research, as well as use of experimental tested recycled PET-glass fiber reinforced polymer composite for forming structural elements of architectural structures. In broad terms, contribution of a research consisted in analysing and understanding the ways in which a related research field can be adapted to contemporary changes of method of problem solving. In a narrow sense, thesis was conceived as a contribution of research in field of structural engineering in architecture. Contributions of research consists of analysing and understanding methods in which we are using composite materials in structural engineering of architectural objects, as well as considering the coverage of regulations in the field of structural engineering in architecture related to composites, also including setting the relation expressions which define the behaviour of composites in forming of structural elements of architectural structures, and the initial consideration which we need to examine the field of using recycled fiber reinforced polymer composite. Expected results of research are better and more complete scientific knowledge that is result from perceiving relations between subsystems of architectural structures, construction and construction materials, and also practical application should be able to ensure that issues that are raised by the increasingly strict environmental standards and to overcome and thereby achieve quality of design and construction of architectural objects, maintain it on the same level or, if possible, to improve.

Primena praksi ambijentalnih umetnosti u arhitektonskom projektovanju prostora svakodnevnice

Application of environmental art practices in architectural design of everyday spaces

Doktorska teza teorijski se pozicionira u polju transdiciplinarnog istraživanja savremenih projektantskih praksi i njihovih fenomenoloških interpretacija kroz pojam ambijenta. Tema disertacije je određenje pojma arhitektonskog ambijenta, njegova teorijska postavka kroz istraživanje praksi ambijentalnih umetnosti i njegova analiza kroz studiju prostora svakodnevice u projektima arhitekte Vasilija Milunovića. Osnovni cilj istraživanja je uspostavljanje praktičnih relacija između praksi ambijentalnih umetnosti i arhitektonskog projektovanja, kako bi se arhitektonske projektantske prakse otvorile prema kritičko–istraživačkim potencijalima interdisciplinarnih i hibridnih praksi u umetničkom stvaralaštvu. Korisnost uspostavljene relacije sagledava se kroz mogućnost interdisciplinarne razmene istraživačkih taktika i tehnika, kao i kroz mogućnost unapređenja projektantske prakse kroz proširivanje područja i medija istraživanja i delovanja. Operativni cilj disertacije je da se u okvirima arhitektonskog delovanja ukaže na korisnost proučavanja širokog spektra ljudskog ponašanja u svakodnevnom životu, od onoga što nazivamo izvođenjem svakodnevice, preko rituala i rutina, do oblika kulturalnog izvođenja i performansa. Pretpostavka je da se arhitektura sagledava kao struktura sistema znakova u složenim komunikacijskim i fenomenološkim konstruktima, kao višemedijska tekstualna pojavnost koja se odigrava u vremenskim intervalima konstituisanja individualne i kolektivne svakodnevice. Opšta metodološka teorijska pozicija ovog istraživanja je dominantno fenomenološka (hermeneutička i interpretativna), u okviru koje se istraživanje sprovodi kao kvalitativno interpretativno istraživanje. Kvalitativna istraživanja pretpostavljaju uključenost istraživača u problem i predmet istraživanja, u ovom slučaju relevantna je pozicija dvostruke uloge autora kao hroničara i aktera događaja, što je čini specifičnom i na taj način primerenom kvalitativnim istraživanjima. U prvom delu istraživanja postavljen je teorijski okvir rada, analizirani su referentni koncepti arhitektonske teorije, teorije ambijentalnih umetnosti i teorije svakodnevice, u zaključnoj glavi teorijskog istraživanja iznose se implikacije za mogućnost analize ambijenata svakodnevice. Drugi deo disertacije je koncipiran kao kvalitativno istraživanje koje se sastoji iz četiri studije slučaja u kojima se prethodno postavljene teze ispituju u konkretnim uslovima. Na osnovu rezultata istraživanja, formiraju se zaključni stavovi. U odnosu na ova dva dela istraživanja primenjuju se dva odgovarajuća metodološka aparata. Prvi, teorijski deo istraživanja obuhvata metodu analize izvora i literature. Uporednom analizom primarne građe izvlače se teorijski zaključci kao elementi za definisanje kriterijuma istraživanja, koje je predmet drugog dela rada. U drugom delu istraživanja, planirana je primena složenog, kompilativnog metodološkog sistema, u cilju kvalitetnije upotrebe tehnika i podrazumeva prikupljanje, sistematizaciju dokumentacije i analizu sadržaja u vezi sa predmetom istraživanja, arhitektonsku analizu procesa projektovanja kroz četiri odabrane studije slučaja, metod simulacije u cilju istraživanja mogućnosti da se projektantska praksa proširi kroz sintezu srodnih praksi u umetnosti. Teorijski okvir je postavljen kroz ispitivanje i sistematizaciju referentnih teorijskih pristupa. Postavljene hipoteze se proveravaju kroz analizu referentnih tekstova iz oblasti arhitektonske fenomenološke teorije, teorije ambijentalnih umetnosti i teorije svakodnevnog života. Koncept arhitektonskog ambijenta objašnjen je kao širi pojam u odnosu na fenomenološki model pojačane percepcije koji u svojoj knjizi Fenomenologija percepcije (Phenomenologie de la perception, 1945) postavio Moris Merlo–Ponti (Maurice Merleau–Ponty), a dalje razvio Juhani Palasma (Juhani Pallasmaa) u savremenoj arhitektonskoj teoriji. Problemi doživljaja u arhitekturi su posmatrani sa aspekta analize pitanja o važnosti čulnog doživljaja u domenu i načinu na koji razmišljamo o arhitekturi, u načinu na koji percipiramo prostor i načinu na koji kreiramo prostor (arhitektonski). Kroz analizu određenja ambijenta u praksama ambijentalnih umetnosti Alena Kaproua (Allan Kaprow), Klesa Oldenberga (Claes Oldenburg) i Ilje Kabakova (Ilya Kabakov) identifikovani su ključni aspekti mogućnosti primene praksi ambijentalnih umetnosti. Teorijska interpretacija predmeta istraživanja (stambenih objekata u Beogradu) ostvaruje se kroz analizu postavke koja konstituiše fenomenološke pravce razmišljanja Anrija Lefevra (Henri Lefebvre), a problematizuje se kroz ideju o svakodnevnim praksama i taktikama, i određenjima „prostora“ i „mesta“ Mišela De Sertoa (Michel de Certeau). Ovako postavljen teorijski koncept je ispitan kroz analizu ključnih primera (reprezentativnih studija slučaja). Analiza teorije višečulnog iskustva i njena uloga u razvoju koncepata postavlja se u fokus istraživanja kroz arhitektonsko projektovanje. Polazište istraživanja procesa projektovanja predstavlja prethodno sagledavanje ukupne autorske prakse arhitekte Vasilija Milunovića redovnog profesora Arhitektonskog fakulteta u Beogradu. Studije slučaja predstavljaju primere za analizu procesa projektovanja prostora svakodnevice u projektima za stambene objekte u Beogradu, Republika Srbija: Idejni projekat za stambeni objekat u Topolskoj ulici broj 23, Opština Vračar, Idejni projekat za stambeni objekat u Ulici serdar Jola 10, Opština Savski Venac, Idejno rešenje za stambeni objekat u Tolstojevoj ulici 9, Opština Savski Venac. Mogućnost primene praksi ambijentalnih umetnosti u arhitekturi zasniva se na tri osnovne karakteristike koje predstavljaju uporišta za istraživanje ambijenata: (1) primat prostora u ambijentalnim umetnostima, (2) fokus na posmatrača i njegovo iskustvo prostora, (3) mogućnost interpretacije scena svakodnevnog života kroz ambijentalne umetnosti. Tri navedene karakteristike ambijentalnih praksi istražuju se kroz primere ambijenata izabranih studija slučaja. Na osnovu analize projekata daje se pregled osnovnih ambijenata prostora, a zatim se ti ambijenti prikazuju kao scene svakodnevice i analiziraju se potencijalni rituali svakodnevice koji se u njima „izvode“. U svakoj od navedenih studija slučaja identifikovan je kompleksan kritički odnos prema postojećoj društvenoj svakodnevici. Na ovaj način, pokazano je da u savremenoj arhitekturi postoje projektantske prakse koje su srodne praksama ambijentalnih umetnosti i da se kroz uvođenje praksi ambijentalnih umetnosti u arhitekturu može omogućiti aktivna uloga arhitekture u transdiciplinarnom polju umetničkih praksi u savremenoj kulturi, u cilju proširenja polja koncepcija i tehnika projektantskih strategija. Evaluacija rezultata ukazuje na mogućnost da se kroz koncipiranje praksi projektovanja ambijenata u arhitekturi mogu pratiti dinamične kvalitativne i kvantitativne promene društvene svakodnevice, njenih rituala i rutina, i da se na taj način mogu kontinuirano unapređivati odgovori arhitektonske prakse na potrebe savremenog društva i kulture. Opravdanost ovog rada proizilazi iz neophodnosti teorijskih istraživanja u oblasti arhitektonskog projektovanja i savremene arhitekture i neophodnosti razvoja savremene arhitektonske projektantske prakse. Praktična primena rezultata sastoji se u sagledavanju mogućnosti za uključivanje arhitektonske prakse u interdisciplinarno polje praksi u umetnosti, kao i mogućnosti transformacije i transfiguracije ambijentalnih umetničkih praksi u arhitekturu. U širem smislu doprinos istraživanja se sastoji u sagledavanju i razumevanju načina na koji se srodne istraživačke oblasti prilagođavaju savremenim promenama istraživačkog i kulturalnog konteksta. U užem smislu rad je koncipiran kao prilog istraživanjima u oblasti arhitektonskog projektovanja.

From a theoretical standpoint, this is an interdisciplinary doctoral thesis, combining contemporary design practices with their phenomenological interpretation using the notion of atmosphere of a space. The theme of the dissertation is a definition of the concept of architectural atmosphere, its theoretical interpretation through research of environmental art practice and its analysis through the study of everyday spaces in the designs of architect Vasilije Milunović. The main research objective is to establish a practical relationship between the practices of environmental art and architectural design, in order to open architectural design practice towards critical and research potentials of interdisciplinary and hybrid practices in artistic creation. The usefulness of the established relations is reflected in the possibility of interdisciplinary exchange of research tactics and techniques, as well as through the possibility of improvement of design practice through broadening of the area and of the media of research and work. The operational goal of the research, in terms of architectural work, is to point out the usefulness of studying a wide range of human behavior in everyday life, from what is known as performing the everyday, through rituals and routines, to forms of performance. The assumption is that architecture is considered a structural system of symbols in complex communicational and phenomenological constructs, as well as a multimedia textual phenomenon, which takes place in time intervals of constituting the individual and collective everyday. The general methodological theoretical position of this research is predominantly phenomenological (hermeneutic and interpretative), through which the research is conducted as qualitative interpretative research. Qualitative research assumes the involvement of researchers in the problem and the subject of research. In this case, the relevant position is the dual role of the author: as chronicler and actors of the event, which is a specific role and thus appropriate for qualitative research. The first part of the study sets a theoretical framework, followed by an analysis of the relevant concepts of architectural theory, the theory of environmental art and theory of everyday life. The final chapter of the theoretical study outlines the implications for the possibility of analyzing the ambiance of the quotidian. The second part of the thesis is conceived as qualitative research, consisting of four case studies in which previously proposed hypotheses are tested in real conditions. The concluding paragraphs are an overview of the research results obtained. Two methodological apparatuses were applied in relation to two parts of the research. The first, theoretical part of the research uses the method of analysis of sources and literature. Theoretical conclusions emerge through comparative analysis of primary materials offering the elements for defining criteria, which are the subject of the second part of the work. The second part of research uses a complex methodological system towards a better application of techniques, including collecting, systematizing of documentation and analysis of content related to the subject of research, architectural analysis of the design process of four selected case studies, simulation methods to study potentials of the architectural practice spread through the synthesis of related practices in the arts. The theoretical framework is set through the examination and systematization of relevant theoretical approaches. The proposed hypotheses are verified through an analysis of relevant texts in the field of architectural phenomenological theory, the theory of environmental art and theory of everyday life. The concept of the architectural atmosphere is explained as a broader term in relation to the phenomenological model of heightened perception, as defined in the book Phenomenology of Perception (Phenomenologie de la perception, 1945) by Maurice Merleau–Ponty, and further developed by Juhani Pallasmaa in contemporary architectural theory. Problems of experience in architecture are considered from the point of analysis of the importance of a multi–sensory experience in the field of architecture and the way we think about it, how we perceive space and the way in which we create a space (architecturally). The analysis of definition of the environment in the practices of environmental art by Allan Kaprow, Claes Oldenburg and Ilya Kabakov allowed for the identification of key aspects of possible applications of the practice of environmental art. A theoretical interpretation of the subject of research (housing objects in Belgrade) is realized through the analysis of the schema that constitutes the phenomenological line of thought by Henri Lefebvre, and problematizes the idea of everyday practices and tactics, and the term "space" and "place" by Michel de Certeau. Set this way, the theoretical concept was examined through an analysis of key examples (representative case studies). Analysis of the theory of multi– sensory experience and its role in the development of concepts is placed in focus of the research through architectural design. The starting point of the research of the design process is a preliminary overview of the overall authorial practice of architect Vasilije Milunović, professor at the Faculty of Architecture in Belgrade. Case studies are examples for the analysis of the design process of everyday spaces in the projects for residential buildings in Belgrade, Republic of Serbia: conceptual design for a residential building on 23, Topolska street, municipality of Vračar, the conceptual design for a residential building on 10, Serdar Jola street, municipality of Stari Grad, conceptual design for a residential building on 9, Tolstojeva street, municipality of Savski Venac. The possibility of application of the practice of environmental art in architecture is based on three basic characteristics that are the cornerstone for research of space: (1) the primacy of space in environmental arts, (2) focus on the spectator and his experience of space, (3) the possibility of interpreting scenes of everyday life through environmental art. These three characteristics of environmental practices are explored through examples of spaces in selected case studies. An overview of the principal spatial atmospheres is offered, based on the analysis of case studies, which are then presented as everyday scenes and potential rituals of everyday life that could be "performed" and analyzed. Each case study provides the opportunity for the identification of a complex critical attitude towards the existing social quotidian. What is shown this way is that contemporary architecture has design practices similar to practices of environmental art, and that an introduction of environmental art in architecture can enable the active role of architecture in the interdisciplinary field of artistic practice in contemporary culture, in order to expand the field of design techniques and strategies. Evaluation of the results indicate the possibility that the concept of atmosphere in architecture can follow dynamic qualitative and quantitative changes of the social quotidian, its rituals and routines, and, that in this way, it can continuously improve responses of architectural practice to the needs of contemporary society and culture. Justification of this work stems from the need for theoretical research in the field of architectural design and contemporary architecture, and the necessity for development of contemporary architectural design practice. The practical application of the results consists in the possibility of including architectural practices in interdisciplinary practice in the field of art, as well as the possibility of transformation and transfiguration of environmental art practices in architecture. In a broader sense, the contribution of the research consists in analyzing and understanding the ways in which similar research areas adapt to ongoing changes of the research and cultural context. In a narrower sense, the work is a contribution to research in the field of architectural design.

Procesi planiranja, projektovanja i gradnje urbane celine Trga partizana u Užicu

A Process of planning, designing and building the urban unit 'Partisan Square' in Užice

Proces rekonstrukcije Užica dešavao se u okvirima vrlo složenog i dinamičnog društveno-ekonomsko-političkog i stručno-umetničkog konteksta. Istraživanje političke i stručne istorije perioda ukazuje na promenu u društvu nakon 1950. godine kada je koncept diktature proletarijata preveden u koncept socijalne jednakosti i pravde. To je uticalo da se koncept manifestacionog trga u centru grada dopuni konceptom društvenog centra čiji je program obuhvatao izgradnju društvenih, kulturnih, komercijalnih, poslovnih i zabavnih sadržaja. Rekonstrukcija Titovog Užica ima poseban značaj obzirom da je u periodu 24.09.- 29.11.1941. (73 dana) grad bio centar “Užičke republike”, “prve oslobođene teritorije na tlu porobljene Evrope”. Politička pozadina je dovela do uspešne realizacije gradskog trga na kome su objedinjene memorijalne i svakodnevne namene. Za rešenje Trga i centralnih gradskih blokova raspisan je konkurs 1953. godine. Na konkursu su se suočila dva koncepta o rekonstrukciji gradskog centra. Jedan nagrađeni rad predlagao je kompaktniji i regulaciono čvršće postavljeni urbanizam: granice blokova i slobodnih prostora bile su jasne i omeđene. Drugi nagrađeni rad je insistirao na avangardnosti i otvorenom prostoru. Usled toga, dodeljene su dve prve nagrade. Na kraju, Trg je realizovan na osnovama mnogih kompromisa, ali je ispunio programske zahteve zadate kroz teorijske pretpostavke o novom društvenom centru. Izrada projekata za izgradnju Trga započela je 1949. godine (Zgrada oblasnog odbora u Titovom Užicu), ali je izgrađivanje počelo 1957. godine (Stambeno poslovna zgrada u Ulici maršala Tita). Centralni prostor sa spomenikom maršalu Titu dovršen je 1961. godine, Trg se kasnije izgrađivao sve do 2001. godine. Period izrade dokumentacije za izgradnju i izgradnja Trga trajali su 52 godine. Trg i danas obavlja svoju funkciju centralnog javnog prostora, ali je njegov smisao trebalo da bude daleko veći. Trebalo je da arhitektonsko-urbanistička celina Trga bude regulator kako prostorne kompozicije i funkcija grada tako i njegove ukupne plastike. To je prikazano u Generalno-regulacionom planu Titovog Užica. Taj cilj su destrukturirale izmene učinjene u saobraćajnom rešenju i izostanku sprovođenja izgradnje prema usvojenoj vertikalnoj regulaciji, gustinama i planskoj izgradnji područija užeg i šireg centra grada. Usled toga, izgubljen je suštinski smisao realizacije Trga partizana.

A process of reconstruction of Užice was carried out in a very complex and dynamic social, economic and political context, as well as in alike professional and artistic context. Research of political and professional historical background of this period points to a change in society after the year 1950, when the proletarian dictatorship concept was transferred into a concept of social equality and justice. This influenced the concept of manifestation square in the city centre to be supplemented with the concept of social centre; the programme included erection of social, cultural, commercial, business and entertaining contents. Reconstruction of Titovo Užice has got a particular significance as during the period from September 24 – November 29, 1941 (for 73 days) the city was the centre of ‘The Užice Republic’, ‘the fist liberated territory in occupied Europe.’ Political background led to the successful realization of the city square that consolidated both memorial and everyday’s purposes. In 1952, a competition was called for the best design of the Square and of the central city blocks. Two concepts for the city centre reconstruction clashed at the competition. One of the awarded works proposed a more compact urbanism on solid grounds in terms of regulation: boundaries among the blocks and open areas were distinctive and clearly indicated. Another awarded work insisted on avant-garde and open space. For this reason, the two works were both awarded the first prize. In the end, the Square was realized on the basis of a great deal of compromise though it met the program requirements given through theoretical assumptions about a new social centre. Designing works for building the Square commenced in the year 1949 ( the building of the County Board in Titovo Užice) but erection works started in the year 1957 ( building & housing block in Marshal Tito Street ). Central area of the Square with a Marshal Tito monument was finished in the year 1961. The Square was afterwards additionally built up to the year 2001. The period of production of documentation for the Square and the erection of the Square lasted for 52 years. Nowadays, the Square is still functioning as the central public space, but its sense should have been much wider. The Square as an urban-architectural unit should have been the regulator of both spatial composition and functions of the city and its entire plastics. This was shown in the General Urban Regulation Plan for Titovo Uzice. This goal was de-structured with the changes made in traffic designs, but it was also due to lack of implementation of building activities according to adopted vertical urban regulations, density and planned building activities in the downtown. Due to this, the crucial sense for realization of the Partisan Square was lost.

Istraživanje mogućnosti urbane regeneracije poslovno-proizvodnih kompleksa na primeru Trepče u Zvečanu

Research on possibility of the urban regeneration of business-production complex on the example of Trepca in Zvečan

Problem poslovno-proizvodnog kompleksa „Trepča“, je prvenstveno u tome , što je njegov rad zaustavljen i čitav poslovni sistem pasiviziran, zbog svima poznatih razloga u kakvoj se nalazi celo Kosovsko-metohijsko područje. Tehnološko-proizvodno pasiviziranje kompleksa „Trepča“ ima veoma velike retrogradne , ekonomsko-razvojne i štetne posledice po životnu sredinu na čitavoj teritoriji na kojoj se nalazi i na kojoj egzistira , a naročito se sve to ogleda na produbljivanju socijalnih problema zbog velike nezaposlenosti. Poslovno-proizvodni kompleks „Trepča“ je moguće i poželjno re-aktivirati, jer je sve do krizne društveno-političke situacije godine 1989 funkcionisao kao celovit sistem, samo je potrebno i neophodno izvršiti regeneraciju pojedinih proizvodnih kompleksa u početnoj fazi, a zatim preći na oživljavanje pojedinih proizvodnih celina. Pristup i postupci urbane regeneracije, kako pojedinih kompleksa (celina i delova) tako i čitavog proizvodno-poslovnog sistema Trepče je moguće oživeti kolaborativnim modelom programiranja, a po modelu braunfild lokacija, što znači da je za uspešnu realizaciju neophodno okupljanje i usaglašavanje svih zainteresovanih, u ovom trenutku sa međunarodnog, regionalnog, nacionalnog i lokalno-gradskog nivoa, što je i osnovni cilj ovog istraživanja...

The problem of business production complex “Trepca”, is firstly in focus because its work is stopped and the system is passivated, due to reasons in all known across Kosovo and Metohia area. Technology and production complex passivation complex of “Trepca” has very retrograde, economic development and hazardous consequences on environment on its whole territory of existence, and especially all these factors reflect to deepening of social problems due to the large number of unemployed persons. It is possible and desirable to reactivate, business production complex “Trepca” because until the crisis of socio-political situation in 1989, complex has functioned as a whole system and it is only needed to execute regeneration of individual production complex in the first phase, and then continue to revitalization of individual production units. The access and procedures of urban regeneration, as for the individual complex (the parts and the whole units) and the whole production business of “Trepca”, is possible to relive by collaborative model of programming, and by the model of brownfield locations, which means that for successful realization it is necessary to gather and to coordinate all stakeholders in this moment from international, regional, national and local-city level, which is the aim of this research...

Generisanje fokalno-direktrisnih geometrijskih formi kao obrasca za oblikovanje arhitektonsko-urbanističkog prostora

Generating the focal-directorial geometric forms as a designing pattern of the architectural-urban space

Istraživanjem različitih tipova ravnih krivih i površi koje su generisane kao geometrijsko mesto tačaka (GMT) sa konstantnom sumom/proizvodom rastojanja do fokusa, pokazano je da postoje i takve geometrijske forme koje nastaju kao GMT sa konstantnom sumom/proizvodom rastojanja do direktrisa. Zahvaljujući ovakvoj genezi, dobijena je veza fokalnih i direktrisnih geometrijskih formi sa Paladijevim proporcionalnim sistemom, ali i sa Ferma-Veberovim skupom tačaka, tj. sa Veberovim lokacijskim problemom. Takođe, analiziranjem ovih elemenata uočila se njihova povezanost sa nekim geometrijskim nejednakostima mnogougla, i na osnovu toga, formiran je prelazni tip. Prelazni tip je nazvan fokalno-direktrisno generisani element (fokalno-direktrisna kriva i fokalno-direktrisna površ). Na početku rada, izvršena je generalizacija prelaznog tipa ravnih krivih sa konstantnom sumom rastojanja, odnosno definisana je Veberova fokalno- direktrisna kriva. Prelazni tip krivih sa konstantnim prizvodom rastojanja predstavljen je kao Veberova fokalno-direktrisna kriva Kasinijevog tipa. U prostoru, generisanje je izvršeno na osnovu tri geometrijska pojma (tačka – fokus; prava – direktrisa i ravan – direktrisna ravan). Kombinacijom osnovnih pojmova dobijeni su prelazni tipovi površi sa konstantnom sumom rastojanja i nazvani su: Veberova fokalno-direktrisna površ, Veberova fokalno- direktorna površ i Veberova direktrisno-direktorna površ. Prelazni tipovi površi sa konstantnim prizvodom rastojanja definisani su na sličan način kao i prethodne površi i nazvane istim imenom sa odredbom da su Kasinijevog tipa. Veberova površ i Veberova površ Kasinijevog tipa su nazivi površi koje su generisane pomoću sva tri geometrijska pojma. Svi generisani 3D elemenati su predstavljeni grafičkim prikazima (tri ortogonalne projekcije i aksonometrijski prikaz). Rezime mr Maja Petrović III U radu su sagledane pojedine varijacije fokalno-direktrisnih geometrijskih formi u zavisnosti od polaznih parametara. Takođe, ispitana su geometrijska svojstva i red generisanih 2D i 3D elemenata. Izvršena je njihova klasifikacija, a zatim je dat dijagram podele ovih elemenata. Planarne fokalno-direktrisne krive svojom transpozicijom u 3D mogu dati različite prostorne forme. U radu su dati fokalno-direktrisno generisani elementi kao grafičke interpretacije nekih geometrijskih nejednakosti mnogougla. Izvršeno je proširenje Erdeš-Mordelove nejednakosti za trougao do Erdeš-Mordelove krive kao fokalno-direktrisno generisanog 2D elementa. Varijacija forme Erdeš- Mordelove krive u zavisnosti od polaznog trougla može se sagledati na osnovu prostorne interpretacije Erdeš-Mordelove nejednakosti za trougao, tj. kada se ona interpretira kao Ferma-Veberov optimizacioni problem. Izvršena je analiza pogodnosti oblika fokalno-direktrisno generisanih 2D i 3D elemenata za primenu u arhitekturi. Zbog raznovrsnosti oblika fokalno- direktrisno generisanih 2D elemenata, moguća je njihova primena u aproksimaciji i rekonstrukciji konture osnova objekata. Geometrijska geneza fokalno-direktrisnih krivih omogućava primenu ovih 2D elemenata na rešavanje lokacijskih problema. Menjanjem malog broja parametara (fokusa i/ili direktrisa) može se znatno uticati na promenu oblika generisanog 2D ili 3D elementa, pa se ove geometrijske forme mogu podešavati, prilagođavati i transformisati prema željenim zahtevima arhitektonskog zadatka. Zbog svojih geometrijski odredivih formi, fleksibilnosti oblika i morfološke kompatibilnosti sa izvodljivim strukturama kojima su naklonjeni aktuelni trendovi u projektovanju, fokalno-direktrisno generisani elementi se mogu koristiti kao obrasci za oblikovanje arhitektonsko-urbanističkog prostora.

Through explorations of various types of planar curves and surfaces generated as locus of points with constant sum/product of distances to the focus, it was shown that there also exist geometric forms that are locus of points with constant sum/product of distances to the directrix. Due to such genesis, one could obtain a connection between focal and directorial geometric forms with Palladio’s proportional system, as well as with Fermat-Weber’s set of points, i.e. with Weber’s location problem. In addition, analysis of these elements led to observations of their connections with some geometric polygonal inequalities, which then led to introduction of a transitory element type. This transitory type of an element is called focal-directorial generated element (focal-directorial curve and focal-directorial surface). At the beginning of this dissertation, a generalization of the transitory type of planar curves with a constant sum of distances was attained, i.e. Weber’s focal-directorial curve was defined. Transitory type of curves with a constant product was introduced as Weber’s focal-directorial curve of Cassini’s type. In 3-D space, generation of the curves was accomplished based on three geometric terms (point – focus; line – directrix line and plane – directorial plane). Combination of basic terms, led to transitory types of surfaces with constant sums of distances, which were referred to as: Weber’s focal-directorial surface and Weber’s directorial-directorial surface. Transitory types of surfaces with constant product of distances are defined in a similar manner as the aforementioned surfaces and are referred to using the same terminology, with the note that they are of Cassini’s type. Weber’s surface and Weber’s surface of Cassini’s type are the terms used for surfaces generated using all three geometric terms. All 3D elements generated this way were illustrated graphically (three orthogonal projections and axonometric representation). In this manuscript, certain forms of focal-directory geometric forms are analyzed in terms of their dependencies on initial parameters. Also, geometric properties and order of 2D and 3D elements generated this way were examined. These elements were classified and a diagram of their classification is enclosed. Abstract мр Маја Петровић V 3-D transposition of planar focal-directorial curves can yield various spatial forms. This manuscript offers focal-directory generated elements as graphical interpretation of certain geometric inequalities for polygons. Erdős-Mordell inequality for a triangle was expanded to Erdős-Mordell curves seen as focal-directory generated 2D element. Variations of the form of Erdős-Mordell curve depending on the initial triangle can be understood based on the basic spatial interpretation of Erdős-Mordell inequality for a triangle, i.e. when it is interpreted as a Fermat-Weber optimization problem. This dissertation also offers suitability of various 2D and 3D focal-directory elements for applications in architecture. Due to the diversity of shapes of focal-directory 2D elements, it is possible to apply them to approximation and reconstruction of contours of object foundations. Geometric genesis of focal-directory curves enables the use of these 2D elements for solving of locational problems. Through changes in a small number of parameters (focus and/or directrix), one can strongly influence the changes of the resulting 2D or 3D element, the enabling adaptations and transformations of geometric forms according to the requirements of the architectural task at hand. Due to their geometrically deterministic forms, flexibility of shapes and morphological compatibility with feasible structures featuring in recent trends in design, focal-directory generated elements can be characterized as standards for shaping of architectural-urban space.

3d optička deformacijsko-naponska analiza modelskih NURBS struktura konstruisanih brzom izradom prototipa

3D optical strain and stress analysis of NURBS structures models constructed by rapid prototyping.

Radom će biti predložen nekonvencionalni postupak za projektovanje NURBS prostornih struktura, kojim se integrišu metode za izradu fizičkih modela Rapid Prototayping i metoda 3D optičkog merenja deformacija, u postupku koncipiranja projektnih rešenja. Definisanje ovakve procedure, omogućilo bi jednostavnije i efikasnije projektovanje nekonvencionalnih NURBS struktura. Rapid Prototyping predstavlja tehnologiju koja se konstantno razvija i čiji potencijali, još uvek nisu dovoljno iskorišćeni u procesu koncipiranja arhitektonskih formi. U okvirima ovog rada konstruisani modeli biće korišćeni u postupku strukturalne analize. Dijagnostika ponašanja strukture u pogledu deformacije i napona nameće se kao potreban korak, provere rezultata kompjuterske analize metodom konačnih elemenata, kada su u pitanju nekonvencionalna rešenja i predstavlja logičan korak koji predhodi fazi izgradnje realne konstrukcije. Primena ovih tehnologija obezbedila bi iznalaženje racionalnih rešenja u konstruktivnom pogledu. Rad je zasnovan na stanovištu da je korišćenjem potencijala naprednih digitalnih tehnologija i multidisciplinarnim pristupom moguće izvršiti unapređenje procesa projektovanja. Brojni primeri izuzetno uspešnih arhitektonskih projekata realizovanih na ovim principima su potvrada opravdanosti ovakvog pristupa. A konstantan razvoj digitalnih tehnologija, u smislu unapređenja performansi, otvara mogućnost uvođenja određenih tehnologija, koje inicijalno nisu namenjene procesu arhitekonskog 5 projektovanja, u postupak rešavnja arhitektonsko-inženjerskih problema. Uz napomenu da je postizanje kvalitetnih rezultata podjednako uslovljeno poznavanjem problema i tehnologije koja se koristi za njegovo rešavanje, arhitekturi je nametnuto da usavršava sredstva svoje produkcije izlazeći iz okvira sopstvene struke. U tom smislu se smatra opravdanim korišćenje predložene naučne metode koju je moguće primeniti za projektovanje nekonvencionalnih NURBS struktura. Polazeći od teorije grednih i površinskih nosača u najopštijim splajn parametarskim NURBS koordinatama u radu je formulisan čitav niz izogeometrijskih Kirhovljevih elemenata ljuski i Bernuli Ojlerovih grednih elemenata proizvoljnog kontinuiteta a što nije moguće klasičnim izoparameta- rskim pristupom. Generalisane koordinate ovih elemenata su isključivo translatorna pomeranja tačaka ose štapa kao i tačaka srednje površi ljuske. Ovakvi elementi egzaktno opisuju originalnu geometriju pomenutih struktura što ima za posledicu efikasnu naponsko deformacijsku analizu sa relativno malim brojem ne samo konačnih elemenata već i stepeni slobode pomeranja.

The work will propose the unconventional process for the design of NURBS spatial structures, which integrates methods for fabrication of physical models Rapid Prototyping and methods for 3D optical strain measurement, in the process of conception the design solutions. Defining such a procedure would allow more simple and more efficient design of unconventional NURBS structures. Rapid Prototyping represents a technology that is constantly evolving and whose potential is still not enough exploited in the process of designing architectural forms. Within the framework of this paper constructed models will be used in the process of structural analysis. Diagnostics of structural behavior in terms of strain and stresses is imposed as a necessary step of validation of the results of computer analysis using finite element method when it comes to unconventional solutions, and is a logical step that precedes the phase of the building of real structure. The application of these technologies would ensure finding rational solutions in a structural terms. The work is based on the view that the using potentials of the advanced digital technologies and multidisciplinary approach enables the improvement of the design process. Numerous examples of extremely successful architectural projects realized on these principles confirm validity of this approach. A constant development of digital technologies, in terms of improvement of performances, opens up the possibility of introducing certain technologies, which are not initially intended for the process of architectural design, in the process of solving of architectural-engineering problems. With the remark that achieving quality results is equally conditioned by knowledge of the problem and the technology used for its solution. It is imposed to the architecture to refine the means for production out of the framework of its field. In this sense, it is 7 considered justified use of the proposed scientific method that can be applied for designing unconventional NURBS structures. Starting from the theory of beam and surface bearing elements in the general Spline parametric NURBS coordinates a series of isogeometrci Kirchhoff shell elements and Bernoulli Euler beam elements of arbitrary continuity is formulated in the work, which was not possible by classical isoperimetric approach. Generalized coordinates of these elements are purely translation displacements of the points on the rod axis and the points on the middle surface of the shell. These elements accurately describe the original geometry of the mentioned structures which results in efficient strain and stress analysis with a relatively small number of both finite elements and degrees of freedom of displacements.

Definisanje metodologije integralnog adaptivnog upravljanja procesom urbane stagnacije na primeru grada Prijedora

Defining methodology of integrative adaptive management for shrinking cities - case study Prijedor

Uzajamno delovanje negativnih društvenih i ekonomskih faktora na globalnom nivou, krajem XX i početkom XXI veka, rezultovalo je polarizacijom prostornog razvoja koja je proizvela globalne gradove koji su uspeli da se integrišu u globalnu mrežu, ali je dovela i do rasta nejednakosti među gradovima i pojave globalnog fenomena gradova u opadanju (shrinking cities). Istraživanja pokazuju da je fenomen urbane stagnacije sve rasprostranjeniji u centralnoj i istočnoj Evropi, Sjedinjenim američkim državama, razvijenim zemljama Azije, Severne Amerike, kao i u Australiji. Podaci o stanju evropskih gradova govore da su mnogi od njih ušli u proces urbane stagnacije još 1960-ih i da je fenomen stagnacije u periodu 1990-ih bio izraženiji nego fenomen rasta i razvoja gradova. Da ovaj problem ne pogađa samo Evropu i razvijene zemlje sveta pokazuju sprovedena istraživanja na teritoriji severozapanog regiona Republike Srpske, gde je 15 od ukupno 17 istraživanih gradova regiona suočeno sa problemom urbane stagnacije. Ovime je potvrđena pretpostavka da je i u okvirima Republike Srpske urbana stagnacija dominantnije izražen proces od procesa urbanog rasta i razvoja. Doprinos istraživanja u ovoj oblasti ogleda se u definisanju modela za identifikaciju, mapiranje i tipološku klasifikaciju gradova u opadanju. Uviđajući ranjivost gradova pogođenih procesima stagnacije i prepoznajući nespremnost aktuelnih praksi planiranja i upravljanja u Republici Srpskoj da odgovori na izazove sa kojima se oni suočavaju, kroz disertaciju se razvija novi metodološki pristup koji pretenduje da definiše efikasniji i operativniji sistem planiranja i upravljanja gradovima u stagnaciji. Koncept adaptivnog upravljanja, dominantno razvijan u oblasti ekologije i upravljanja prirodnim resursima, bio je polazna osnova za istraživanje i definisanje metodologije integralnog adaptivnog upravljanja. S druge strane razrada novog planskog koncepta utemeljena je kroz istraživanje različitih modaliteta planiranja u Republici Srpskoj, s fokusom na analizu: pristupa i procesa planiranja, njihovog odnosa prema problemu urbane stagnacije, obima participacije, modela pregovara- nja i odlučivanja, kao i odnosu planiranja prema učenju. Istraživanje je obuhvatilo analizu podudarnosti postojećih modela planiranja u RS sa konceptom adaptivnog upravljanja, iz koje je proizašla potvrda hipoteze o efikasnosti adaptivnog modela. Takođe, zaključak studije slučaja je da neformalni model planiranja dostiže značajno viši nivo adaptivnog u odnosu na formalni model i pokazuje mnogo viši stepen efikasnosti upravljanja u procesu implementacije. Ipak, u oba modela identifikovana su odstupanja od adaptivnog pristupa i prepoznat je niz slabosti i manjkavosti na koje se odgovorilo kroz definisanje smernica za unapređenje postojećih sistema planiranja u Republici Srpskoj. U konačnici, ključni doprinos doktorske disertacije proizilazi iz prethodnih rezultata, a ogleda se u nadogradnji i razvoju teorije planiranja i teorije rezilijentnosti kroz integraciju njihovih ključnih koncepata i ideja.

The interaction of negative social and economic factors at the global level, in the late twentieth and early twenty-first century, resulted in the polarisation of spatial development that produced the global cities which managed to integrate into the global network, but also led to an increase in disparities between cities and the emergence of global phenomenon of shrinking cities. Research shows that the phenomenon of urban stagnation is increasingly widespread in Central and Eastern Europe, the United States, developed countries in Asia, North America and Australia. Data on the state of European cities show that many of them have entered the shrinkage process in the 1960s and that the phenomenon of stagnation in the period of the 1990s was more pronounced than the phenomenon of growth and development of cities. Conducted research on the territory of the northwestern region of the Republic of Srpska, where 15 out of 17 studied cities in the region are faced with the problem of urban shrinkage, show that this problem does not affect only Europe and the developed countries. This confirms the assumption that even in the Republic of Srpska urban stagnation is a more dominant process than the process of urban growth and development. Contribution to research in this area is reflected in the definition of a model for identification, mapping and typological classification of shrinking cities. Recognising the vulnerability of cities affected by the processes of stagnation and unwillingness of the current practice of planning and management in the Republic of Srpska to respond to the challenges they face, the thesis develops a new methodological approach, which aims to define more efficient and operational system of planning and management of cities in stagnation. The concept of adaptive management, predominantly developed in the field of ecology and natural resources management, was a starting point for researching and defining the methodology of integral adaptive management. On the other hand the elaboration of a new planning concept was established through the study of different modalities of planning in the Republic of Srpska, focusing on the analysis: of the approach and planning process, their attitude to the problem of urban stagnation, the scope of participation, models of negotiation and decision-making, as well as the attitude of planning towards learning. The study included an analysis of analogy between existing planning models in the RS and the concept of adaptive management, which resulted in the confirmation of hypotheses about the efficiency of the adaptive model. Also, the conclusion of the case study is that informal planning model achieves a significantly higher level of adaptivness with respect to the formal model and shows a much higher level of management efficiency in the implementation process. However, in both models were identified deviations from the adaptive approach and a series of weaknesses and shortcomings were addressed through the definition of guidelines for the improvement of the existing planning systems in the Republic of Srpska. Eventually, the key contribution of the doctoral thesis arises from the past results and is reflected in the upgrade and development of the planning theory and the theory of resilience through the integration of their key concepts and ideas.

Savremena arhitektura crkava Srpske pravoslavne crkve: programske osnove i projektantska praksa

Contemporary Serbian orthodox church architecture: programmatic basis and design praxis

Prvi deo ove disertacije posvećen je identifikovanju obavezujućih programskih elemenata koji proističu iz najvažnijeg religijskog obreda koji se odvija u pravoslavnoj crkvi – liturgije, kao i drugih zahteva, s namerom da se ustanovi da li proističu iz bogoslužbenih potreba crkve ili su izvanteološke prirode i koji su činioci uticali na njihovo formulisanje. Crkva je u osnovnom smislu bogoslužbena, liturgijska zajednica, a crkva – hram – prvenstveno bogoslužbeni, liturgijski prostor. Liturgija je osnovni i ključni činilac u formulisanju programskih osnova pravoslavnog crkvenog graditeljstva, u odnosu na koji su svi ostali uticajni faktori i programski elementi od drugorazrednog značaja. Simbolički deo arhitektonskog programa pravoslavnih crkava takođe je veoma značajan, ali se on ne može direktno prevesti u arhitektonsku formu. Kanoni hrišćanske pravoslavne crkve ni na koji način ne uslovljavaju neposredno arhitektonsko oblikovanje hramova. Proglašavanje nekih elemenata arhitektonske tradicije ili ustaljene savremene graditeljske prakse za „kanonske“, mada bez osnova u verskom učenju, otežava pokušaje traženja savremenog izraza u oblasti sakralne arhitekture. Savremena graditeljska praksa pravoslavnih i drugih hrišćanskih crkava svedoči o značaju problema odnosa prema tradiciji, bilo da se ona kopira, razvija ili odbacuje. Sukob mišljenja i praksi tradicionalističkog i modernističkog pristupa crkvenoj arhitekturi, ali i liturgijskim i teološkim pitanjima, izraženiji je među rimokatolicima i protestantima, ali postoji i u okviru pravoslavnih crkava. Prožimanje verskog i nacionalnog identiteta kod pravoslavnih Srba doprinelo je da pravoslavni hramovi od predstave i simbola hrišćanskog učenja i Predanja postanu, možda čak i u većoj meri, simbol nacionalnog identiteta i tradicije. U savremenoj arhitektonskoj praksi projektovanja i izgradnje crkava Srpske pravoslavne crkve preovlađuje tradicionalistički pristup i istoricistički izraz. Insistiranjem na spoljašnjim, površinskim, strogo formalnim odlikama arhitekture prošlosti kao nepromenljivim i obavezujućim obrascima, ukida se jedna od suštinskih karakteristika tradicije a to je njeno stalno obnavljanje i kontinuitet promena iz generacije u generaciju. Tako se umesto tradicije i tradicionalnog pristupa, neguje, njima po duhu suprotan, tradicionalizam. Korpus sakralne arhitekture Srpske pravoslavne crkve, iz perioda od 1990. godine do danas koji je predmet ove doktorske disertacije, ali i iz prethodnog perioda socijalističkog društvenog uređenja, nije još uvek dovoljno istražen. Drugi deo disertacije posvećen je analizi savremene projektantske prakse i autorskih poetika najistaknutijih autora u ovoj oblasti kod nas, po broju ili kvalitetu izvedenih crkava u poslednje tri decenije – Lj. Bošnjak, R. Prokića, P. Ristića, Lj. Folića, M. Lukića, N. Popovića, S. Krunića, B. Mitrovića, M. Mitrovića i B. Pešića. Većina autora neguje poetiku tradicionalnog – mimetičkog ili dinamičkog – tipa. Ipak, i među njima postoje značajne razlike, budući da se oslanjaju na različite elemente iz tradicije, čime posredno ukazuju na postojanje slobode arhitektonskog stvaralaštva u oblasti graditeljstva pravoslavnih crkava.

The first part of this dissertation is devoted to identifying the mandatory program elements arising out of the most important religious ceremony that takes place in the Christian Orthodox church – Liturgy, as well as other requirements. The intent is to determine whether those elements arise from the liturgical needs of the Church or they have non-theological nature, and which factors influence on their formulation. The Church is in the basic sense a liturgical assembly, and a church – temple – is primarily liturgical, worship space. Liturgy is the basic and key factor in formulation of Orthodox church building programmatic basis, in relation to which all other influencing factor and programmatic elements are of secondary importance. The symbolic part of the architectural program of Orthodox churches is also very significant, but it cannot be directly translated into architectural form. The canons of the Christian Orthodox Church are not in any way conditioning directly the architectural design of temples. Declaring some elements of architectural traditions and the established modern architectural practices as “canonical“, even without foundation in the theology, hinders the quest for the contemporary expression in religious architecture. Contemporary architectural praxis of Orthodox and other Christian churches testify about the importance of the problem of the relationship to tradition, whether it is copied, developed or rejected. The conflict of traditionalist and modernist opinions and praxis in the approach to church architecture, and also the liturgical and theological issues, are more prominent among Roman Catholics and Protestants, but are also present within the Orthodox churches. Intertwining of religious and national identity of the Orthodox Serbs contributed to the situation that orthodox temples become, from the representation and symbol of religious teaching and tradition, perhaps even to a greater extent, a symbol of national identity and tradition. Traditionalist approach and historicist expression predominate in contemporary architectural design praxis of Serbian Orthodox Church. By insisting on the superficial, strictly formal qualities of historic architecture as the immutable and binding values one of the essential characteristics of tradition – its constant renewal and continuity of changes from generation to generation – is abolished. Instead of tradition and traditional approach, traditionalist one, which is opposite to them is thus supported and nourished. This field of architectural creation in Serbia, dating from 1990 to the present, which is the period analyzed in this dissertation, but also from the previous period of socialist state, is not yet sufficiently explored. The second part of the dissertation is devoted to the analysis of contemporary design praxis and poetics of the most prominent authors in this field in our country, by the number or quality of the realized churches in the last three decades – Lj. Bošnjak, R. Prokić, P. Ristić, Lj. Folić, S. Krunić, M. Lukić, B. Mitrović, M. Mitrović, B. Pešić and N. Popović. Most authors cherish the traditional – mimetic or dynamic – type of poetics. However, there are significant differences among them, because they rely on different elements of tradition, thus indicating indirectly to the freedom of creation in the field of Orthodox church architecture.

Interpretacija vernakularnih graditeljskih principa i izraza u arhitekturi Srbije 19. i 20. veka

Interpretation of vernacular building principles and expressions in Serbian 19th and 20th century architecture

Rad se bavi ispitivanjem odnosa vernakularne arhitekture Srbije i njene interpretacije u devetnaestom i dvadesetom veku. Dosadašnja istraživanja vernakularne arhitekture Srbije, u glavnom, su se bavila analizom njenih formalnih karakteristika, ili njenog nacionalnog karaktera. Stoga je, u ovom radu, težište na analizi vernakularne arhitekture Srbije u kontekstu vernakularnog graditeljstva uopšte, kao i njene interpretacije u arhitekturi devetnaestog i dvadesetog veka. Krajnji cilj analize ovog odnosa jeste sagledavanje okvira i osnova tumačenja i razumevanja vernakularne arhitekture Srbije i vernakularne arhitekture uopšte, kao i efekata koje je interpretacija devetnaestog i dvadesetog veka imala na tadašnje vernakularno graditeljstvo u Srbiji. Osnovna hipoteza rada tiče se uticaja interpretacija razmatranog perioda na postepeno iščezavanje vernakularnih graditeljskih praksi. S druge strane, rad se, bavi i potencijalima i mogućnostima implementacije određenih vrednosti i postulata vernakularnog stvaralaštva u savremenu arhitektonsku teoriju i praksu.

This dissertation examines the relationship between vernacular architecture of Serbia and its interpretation in the nineteenth and twentieth centuries. Former researches of Serbian vernacular architecture, mostly, considered its formal aspects, and its national character. Therefore, this dissertation’s focus is on the analysis of vernacular architecture of Serbia in the context of vernacular architecture in general, as well as its interpretation in the nineteenth and twentieth centuries. The ultimate aim of the analysis of this relationship is the overview of its framework and the understanding of vernacular architecture of Serbia, and vernacular architecture in general, as well as of the effects that the nineteenth and twentieth century interpretations had on vernacular architecture of the period. The basic hypothesis of this paper considers the effect of the observed period’s interpretation on the gradual disappearance of vernacular building practices. On the other hand, this dissertation examines the potentials and possibilities of the implementation of certain values and postulates of vernacular creativity in contemporary architectural theory and practice.

Prostorni obrasci braunfild lokacija u funkciji urbane regeneracije na primeru grada Banjaluke

The spatial patterns of brownfield locations in function of urban regeneration-case study Banjaluka

Doktorska disertacija se bavi problemom transformacije braunfild lokacija u kontekstu savremenog urbanog razvoja i održivih strategija urbane regeneracije. Tačnije, bavi se ulogom i značajem očuvanja identiteta i obnove industrijskog nasleđa u funkciji doprinosa planiranju urbane regeneracije. Kao održiv model regeneracije industrijskih braunfilda izdvaja se adaptivna prenamena koja podrazumeva integrisanje napuštenih industrijskih lokacija u urbanu sredinu i njihovo prilagođavanje novim namenama u novom društvenom i ekonomskom kontekstu. Iako je prepoznat značaj očuvanja vrednosti industrijskog nasleđa i ostvarenja društvenih i kulturnih ciljeva u procesu adaptivne prenamene, kao osnovni ciljevi programa regeneracije industrijskih braunfilda izdvajaju se ekonomski i ekološki. Rezultat ovakvog pristupa politikama obnove braunfilda često su zanemarene istorijske, prostorne i kulturne vrednosti ovih lokacija, kao aktivne komponente materijalne kulture i urbane memorije građana, što vodi ka trajnom uništenju kulturnog, prirodnog i graditeljskog nasleđa i urbanog identiteta i kreiranju neodrživih modela regeneracije. Polazne pretpostavke ovog istraživanja su da je u pristup regeneraciji potrebno je integrisati društveno-kulturne vrednosti industrijskog nasleđa, odnosno uzeti u obzir istorijske, društvene, kulturne i prostorne vrednosti industrijskog nasleđa. Druga pretpostavka je da ove vrednosti braunfild lokacija predstavljaju njihov značajan razvojni potencijal, te da očuvanje identiteta i obnova industrijskog nasleđa doprinose održivoj regeneraciji braunfild lokacija i unapređenju urbanog identiteta. U vezi s ovim osnovna istraživačka pitanja su: šta je vredno za očuvanje u jednom napuštenom i nedovoljno iskorišćenom industrijskom kompleksu u kontekstu urbane regeneracije, šta se podrazumeva pod njegovim identitetom i neponovljivim karakterom mesta, i kako formulisati modele transformacije napuštenih industrijskih kompleksa s ciljem očuvanja i unapređenja identiteta i postizanja pozitivnih efekata regeneracije? V Istraživanje je sprovedeno kombinovanjem nekoliko osnovnih i specifičnih metoda koje se primenjuju u oblasti arhitekture i urbanizma, ali i dodirnim oblastima poput sociologije i psihologije okruženja ili urbane psihologije. Opšti naučni metod pomoću kojeg će istraživanje biti strukturirano je analitičko-sintetički metod. Osnovni metodi koji će se primenjivati generalno na celokupan istraživački rad su: metod logičke argumentacije, koji se bazira na jasnoj argumentaciji, retoričkoj jasnoći i uspostavljanju precizno objašnjenih i dokumentovanih relacija, metod naučne analize sadržaja primarnih i sekundarnih izvora i metod studije slučaja (case study). Studija slučaja je složen metod koji sadrži i druge naučne metode. Kao istraživački metodi u okviru studije slučaja odabrani su naučno ispitivanje i uroborfološki metod. Naučno ispitivanje će biti sprovedeno putem anketnog upitnika, a kao osnovni metod analize podataka odabran je metod kvantitativne analize sadržaja odgovora ispitanika. Urbomorfološki metod se odnosi na analizu urbanističkih planova i fotografija, kao i na sopstvena istraživanja postojeće arhivske građe o industrijskim objektima i terenska istraživanja. Rezultati prvog dela istraživanja ukazuju na značaj postizanja društveno- kulturnih ciljeva i očuvanja identiteta i vrednosti industrijskog nasleđa u procesu regeneracije industrijskih brunfilda. U drugom delu istraživanja je definisan naučni koncept identiteta industrijskih braunfilda, a odmah potom i prostorne, funkcionalne i kulturološke vrednosti industrijskih braunfilda koje imaju važnu ulogu za usmeravanje procesa regeneracije. Rezultat trećeg dela istraživanja je analitički aparat za istraživanje vrednosti industrijskog nasleđa u formi tipološke klasifikacije brunfilda koji zahtevaju različit tretman materijalnih i nematerijalnih ostataka industrijske prošlosti u procesu regeneracije. Osnovni cilj tipologije je definisanje savremenog odnosa prema vrednostima industrijskog nasleđa što je od značaja za odabir planskog pristupa regeneraciji braunfilda. U empirijskom delu istraživanja je prikazan primer regeneracije braunfilda i operacionalizacije prethodno definisanog koncepta identiteta i tipologije braunfilda proizašlih iz teorijskog okvira istraživanja. Konačno, u istraživanju su definisani prostorni obrasci za transformaciju industrijskih braunfilda u VI procesu urbane regeneracije primenljivi u sličnom geografskom, društvenom i kulturnom kontekstu. Metodologija formulisanja obrazaca je proizašla delom iz teorijskog okvira, ali i rezultata njegove primene u okviru studije slučaja. Ovo istraživanje predstavlja doprinos disciplini urbane regeneracije, i to regeneracije industrijskih braunfilda kroz formulisanje naučno zasnovanog pristupa transformaciji u funkciji očuvanja i unapređenja identiteta i prilagođavanja braunfilda novim namenama u kontekstu savremenih društvenih i ekonomskih uslova razvoja grada. Naučno-teorijski doprinos disertacije je definisanje naučnog koncepta identiteta industrijskih braunfilda i njihovih prostornih, funkcionalnih i kulturoloških vrednosti. Naučno-metodološki doprinos disertacije se ogleda kroz formulisanje analitičkog aparata za definisanje odnosa prema vrednostima industrijskog nasleđa što je od značaja za odabir savremenog planskog pristupa regeneraciji braunfilda. Druga grupa rezultata je praktičnog tipa i odnosi se na mogućnost primene predloženih preporuka u planiranju regeneracije industrijskih braunfild lokacija i unapređenja savremenog pristupa očuvanju industrijskog nasleđa u procesu urbane regeneracije u Banjaluci i širem regionu.

The doctoral dissertation deals with the problem of brownfield sites transformation in the context of contemporary urban development and sustainable urban regeneration strategies. More precisely, it deals with the role and importance of preserving the identity and industrial heritage renewal for the purpose of contribution to the planning of urban regeneration. Adaptive reuse is distinguished as a sustainable model of regeneration of industrial brownfields, which implies the integration of abandoned industrial sites in the urban environment and their adaptation to new purposes within the new social and economic context. Although the importance of preserving the value of industrial heritage and achieving social and cultural goals in the process of adaptive reuse has been recognized, yet the primary goals of the regeneration program for industrial brownfields are distinguished as economic and ecologic. The result of this approach to brownfield regeneration policies is reflected in usually ignored historical, spatial and cultural values of these sites as active components of material culture and urban memory of the population which leads to the permanent destruction of cultural, natural and architectural heritage and urban identity thus creating the unsustainable regeneration models. The initial assumption of this research assumes that historical, social, cultural and spatial values of industrial heritage need to be considered in the planning approach of urban regeneration. The second assumption is that these values of brownfield sites represent their significant development potential therefore the preservation of identity and renewal of industrial heritage contribute the sustainable regeneration of brownfield sites and the improvement of urban identity. Thus, the basic research questions are: what is worth keeping and preserving in an abandoned and underused industrial complex in the context of urban regeneration, what is meant by its identity and unique character of the site and how to formulate models of transformation of abandoned industrial complexes with the goal of preservation and enhancement its identity and achieving positive regeneration effects? VIII The research was carried out by combining several basic and specific methods applied in the field of architecture and urbanism, as well as in similar fields such as sociology and the environmental psychology or urban psychology. The general scientific method by which the research is structured is analytical-synthetic method. The basic methods applied in general within the entire research paper are: the method of logical argumentation –based on clear argumentation, rhetorical clarity and the creation of precisely explained and documented relations, the method of scientific analysis of the contents from primary and secondary sources and case study method. The Case study method is complex method comprised of other scientific methods. Survey and urbomorphological methods are selected as research methods within the scope of the case study. The survey was conducted through a questionnaire and the method of quantitative analysis of the content (the respondent’s answers) is selected as the basic method for data analysis. Urbomorphological method refers to the analysis of urban plans and photos, as well as to its own research of existing archival material on industrial objects and on site researches. The results of the first part of the research indicate the importance of achieving socio- cultural goals and the preservation of the identity and values of the industrial heritage in the process of regeneration of industrial brownfields. The second part of the research defines the scientific concept of the identity of industrial brownfields, as well as spatial, functional and cultural values of industrial brownfields which have an important role in guiding the process of regeneration. The outcome of the third part of the research is the analytical tool for researching the values of the industrial heritage in the form of the typological classification of brownfields which require different treatments of tangible and intangible remains of the industrial past in the process of regeneration. The basic goal of the typology is to define the contemporary relationship with the values of industrial heritage which is important for selection of planning approach to the brownfield regeneration. In the empirical part of the research, an example of the brownfield regeneration is presented and operationalization of the previously defined identity concept and brownfield typology aroused from the theoretical framework of the research. Finally, the research defined spatial patterns for transformation of the industrial brownfields in the urban regeneration process, applicable in a similar geographical, social and cultural context. The methodology of formulation the spatial IX patterns was derived partly from the theoretical framework but also from the results of its application within the case study. This research represents a contribution to the discipline of urban regeneration, meaning the regeneration of industrial brownfields by formulating a scientifically based approach to transformation with the aim of preserving and improving the identity and adapting the brownfields for new purposes within the context of contemporary social and economic conditions of the city development. The scientific and theoretical contribution of the thesis is the definition of the scientific concept of the identity of industrial brownfields and their spatial, functional and cultural values. The scientific and methodological contribution of the thesis is reflected in the formulation of the analytical tool for defining the relationship with the values of industrial heritage which is important for the selection of planning approach to the regeneration of brownfield. The second group of results is practical and refers to the possibility of applying proposed recommendations in the planning of regeneration of industrial brownfield sites and enhancement of contemporary approach to the preservation of industrial heritage in the process of urban regeneration in Banjaluka and the wider region.

Razvoj makro konačnog elementa primenom grupno supermatrične procedure za naborane konstrukcije

Development of macro finite element by application of group supermatrice procedure for folded plates structures

Predmet istraživanja doktorske disertacije čini domen projektovanja naboranih konstrukcija. Kod ovakvih konstruktivnih sistema je izražena međuzavisnost forme i strukture zbog načina na koji prenosi opterećenje. Odnosno, uticaj geometrije sistema u velikoj meri određuje efikasnost konstrukcije. Obzirom da konstrukcija u isto vreme ima noseću funkciju i funkciju forme u izgledu, sam rad je imao za cilj da sagleda kako arhitektonske, tako i proračunske (statičko- dinamičke karakteristike) zahteve koje konstrukcija treba da ispuni. Multidisciplinaran pristup problemu je podrazumevao izradu računarskih algoritama za generisanje strukture, zatim projektovanje primitiva, integraciju grupno supermatrične procedure u metod konačnih elemenata, definisanje makro konačnog elementa i proračun ekvivalente matrice krutosti ravne ploče sa kojom se ulazi u statičko – dinamičku analizu konstrukcije. Prikazana je prednost parametarskog generisanja nabora i definisanje zamenskog, jednostavnog, makro konačnog elementa pogodnog za proračun GSP procedurom. Implementacija procedure potvrđuje inovaciju i unapređenje procesa arhitektonsko – inženjerskog projektovanja složenih konstruktivnih sistema.

The research subject of the doctoral dissertation is within domain of folded plate structures designing. Because of the load distribution way, this type of construction has very strong interdependence between form and structure. Respectively system geometry has significant impact on structure efficiency. Since structure has simultaneously form and bearing function, this paper has a goal to perceive and apply both, architectural and structural (static – dynamic analysis) demands that structure must fulfill. The multidisciplinary problem approach has considered development of software algorithm for generating of structure, then primitive designing, following with integration of the group supermatrices procedure in finite element method, determination of macro finite element and computing of equivalent stiffness matrices of flat plate which is the main input for static- dynamic structure analysis. The advantage of parametric folded plate generator and defining of simple equivalent macro finite element suitable for GPS analysis is presented. Procedure implementation confirms innovation and improvement of architectural – engineering designing of the complex structural systems.

Putevi kulture i unapređenja zaštite i prezentacije srednjovekovnog sakralnog nasleđa u Srbiji

Cultural routes and improvement of conservation and presentation of medieval sacral heritage in Serbia

Osnovna naučna oblast ovog rada je istorija i teorija arhitekture i proučavanje zaštite građevinskog nasleđa. S obzirom na naučnu oblast, glavni problem proučavanja se odnosi na nedostatak jasnijih tumačenja određenih pitanja vezanih za moravsku arhitekturu, a samim tim i neusklađenost postojećih pristupa zaštite i prezentacije sa novim pristupom u sagledavanju korpusa domaćeg srednjovnjkovnog sakralnog nasleđa u okviru šireg tzv. vizantijskog sveta i puteva kulture...

The main scientific field of the doctoral thesis is History and theory of architecture and the study and protection of architectural heritage. in accordance to the main field of research refers to the lack of clearer interpretation of some questions regarding Morava architecture, and therefore inconsistency of existing approaches to conservation and presentation with the new approach consideration of corpus of Serbiaan domestic medieval religious heritage within the so-called Bysantine word and culture routes...

Menadžerski kapaciteti proizvođača tovnih pilića i njihov uticaj na rezultate proizvodnje

Managerial Capacities of Broiler Producers and their Influence on Production Results

II UNIVERZITET U NOVOM SADU POLJOPRIVREDNI FAKULTET Ključna dokumentacijska informacija Redni broj: RBR Identifikacioni broj: IBR Tip dokumentacije: TD Monografska dokumentacija Tip zapisa: TZ Tekstualni štampani materijal Vrsta rada (dipl., mag., dokt.): VR Doktorska disertacija Ime i prezime autora: AU Nataša B. Vukelić Mentor (titula, ime, prezime, zvanje): MN prof. dr Vesna Rodić, redovni profesor Naslov rada: NR Menadžerski kapaciteti proizvođača tovnih pilića i njihov uticaj na rezultate proizvodnje Jezik publikacije: JP srpski Jezik izvoda: JI srpski / engleski Zemlja publikovanja: ZP Republika Srbija Uže geografsko područje: UGP AP Vojvodina Godina: GO 2014. Izdavač: IZ Autorski reprint III Mesto i adresa: MA Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet Novi Sad, Trg Dositeja Obradovića 8 Fizički opis rada: FO Naučna oblast: NO Agroekonomija Naučna disciplina: ND Menadžment i organizacija u poljoprivredi Predmetna odrednica, ključne reči: PO Menadžerski kapaciteti, tehnička efikasnost, ekonomska efikasnost, proizvodnja tovnih pilića UDK 65.011.46:636.52/58:658.52 Čuva se: ČU Biblioteka Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu Trg Dositeja Obradovića 8, Novi Sad Važna napomena: VN Nema Izvod: Činjenica je da između farmi koje posluju u manje-više sličnim prirodnim i društveno- ekonomskim uslovima često postoje značajne razlike u proizvodnim i ekonomskim rezultatima koje one postižu. Te razlike se mogu pripisati biološkim faktorima, nivou specijalizacije i intenzivnosti proizvodnje, veličini farme, proizvodnoj praksi koja se na farmi primenjuje, ali isto tako i razlikama u sposobnostima samih farmera, odnosno njihovim menadžerskim kapacitetima. U odabiru predmeta istraživanja pošlo se od značaja menadžerskih kapaciteta, činjenice da se njima ne posvećuje dovoljno pažnje i neophodnosti hitnog unapređenja konkurentnosti proizvodnje pilećeg mesa u našoj zemlji, s toga su predmet istraživanja u ovoj doktorskoj disertaciji menadžerski kapaciteti proizvođača tovnih pilića u Vojvodini. Prilikom analize menadžerskih kapaciteta proizvođača tovnih pilića u obzir su uzeti ne samo lični aspekti menadžerskih kapaciteta (pol, starost, nivo obrazovanja, prethodno iskustvo itd), već i karakteristike procesa donošenja odluka (planiranje, implementacija i kontrola). Osnovni cilj rada je da se ukaže na značaj menadžerskih kapaciteta, na mogućnosti i načine njihovog merenja, te da se utvrdi zašto su neki proizvođači tovnih pilića u Vojvodini, koji posluju u manje-više sličnim uslovima, efikasniji od drugih. Da bi se analizirali menadžerski kapaciteti proizvođača tovnih pilića i sudilo o tome da li i na koji način oni utiču na rezultate proizvodnje (tehničku i IV ekonomsku efikasnost) u radu je izvršena analiza 30 farmi različitih veličina na teritoriji AP Vojvodine koje se bave proizvodnjom pilećeg mesa. Jedna od pretpostavki od kojih se pošlo u ovom radu je da između odabranih farmi za tov pilića postoje razlike u nivou tehničke i ekonomske efikasnosti što potvrđuju i rezultati dobijeni primenom DEA metode. Dobijeni indeksi TE ukazuju da su proizvođači tovnih pilića u Vojvodini relativno tehnički efikasni, šest od ukupno trideset proizvođača ostvarilo je maksimalnu TE. S druge strane, znatno je manji broj farmi koje su ostvarile i maksimalnu ekonomsku efikasnost, što ukazuje na teškoće sa kojima se proizovđači suočavaju kada je tržište u pitanju. Od trideset farmi obuhvaćenih istraživanjem samo jedna farma ostvaruje maksimalnu EE, što potvrđuje da je u postojećim uslovima, za koje je pretpostavljeno da su isti za sve, ipak moguće raditi bolje. Broj ekonomski neefikasnih farmi može se smanjiti pre svega smanjenjem troškova proizvodnje (prvenstveno smanjenjem troškova stočne hrane, povećanjem produktivnosti rada, smanjenjem troškova energije itd.), za šta je sigurno jedan od preduslova postojanje adekvatnih menadžerskih kapaciteta proizvođača. Pretpostavka da određeni aspekti menadžerskih kapaciteta (kako lični, tako i proces donošenja odluka) utiču na TE i EE potvrđena je rezultatima Tobit regresije gde je statistički značajan uticaj na ostvarenu TE i EE potvrđen kod 9 od ukupno 82 varijable uključene u model. Ovo svakako ne znači da drugi aspekti menadžerskih kapaciteta nisu važni i njihov uticaj je utvrđen u brojnim istraživanjima drugih autora, već samo da u datim uslovima relativno mali broj varijabli determiniše koliko će farmi uspeti da dostigne ili se bar jako približi „najboljoj mogućoj praksi“. Statistički značajan uticaj dokazan je i kod određenih ličnih aspekata proizvođača, kao i kod nekih aspekata procesa donošenja odluka. Stoga je neophodno proizvođačima i savetodavcima ukazati na značaj istih i raditi na njihovom unapređenju. Jedini aspekt koji se pokazao značajnim i za TE i za EE su godine iskustva, što samo govori o situaciji u kojoj posluju naši proizvođači, gde se praktično najvažnijim i nezamenljivim kapacitetom jednog menadžera može smatrati upravo njegovo iskustvo, pre svega u smislu veza i poznanstva stečenih kroz dugogodišnje bavljenje ovom proizvodnjom, a ne retko i snalaženja u neregularnim uslovima u kojima je postojanje sive ekonomije postalo normalno. Činjenica da na posmatranom uzorku proizvođača tovnih pilića nije utvrđena statistička značajnost uticaja određenih aspekata njihovih menadžerskih kapaciteta na ostvarenu TE i EE zapravo i govori o nerazvijenosti istih. Upravo zato, unapređenje menadžerskih sposobnosti proizvođača mora biti stalni zadatak, kako bi oni iste iskoristili za podizanje konkurentnosti ovog sektora. U tom cilju je potrebno stalno edukovanje kroz razna predavanja i seminare, saradnju sa savetodavnom službom (posebno vezano za značaj vođenja evidencije, planiranja i kontrole postignutih rezultata), ali i razmenu iskustava sa drugim proizvođačima, za šta je najbolje da se proizvođači udružuju.

It is a well-known fact that there are significant differences in production output and business results of farms operating under rather similar natural and socio-economic conditions. Such differences can be attributed to biological factors, specialization level and production intensity, size of farms, implemented production practice, but also to the differences in capabilities of farmers, that is, their managerial capacities. The starting point in selection of subjects for the research was significance of managerial capacities and the fact that not enough attention is dedicated to them, as well as the necessity of urgent improvement of competitiveness in production of poultry meat in our country. Therefore, the subject of the research in this doctoral dissertation is managerial capacities of broiler producers in Vojvodina. When analysing managerial capacities of broiler producers, not only were personal aspects taken into account (gender, age, education level, previous experience, etc.), but the subject of consideration includes characteristics of decision making process (planning, implementation and control) as well. The main objective of the study is to point out to the significance of managerial capacities, possibilities and methods implemented in their assessment, and to establish the reason why some of the broiler producers in Vojvodina, operating under rather similar conditions, are more efficient as compared to other farmers. In order to analyse managerial capacities of broiler producers and to judge whether and to what extent do they influence the production output (technical and economic efficiency), 30 broiler farms of different production capacities, all at the territory of AP Vojvodina, were comprised in the analysis. One of the starting hypotheses in this study considers significant differences in technical and economic efficiency between the selected broiler farms. Technical and economy efficiency indexes, obtained by implemented DEA method, indicate that such hypothesis was justified. The obtained TE indexes point out that broiler producers in Vojvodina are relatively technically efficient (six out of thirty producers achieved maximum level of TE). However, the number of farms that achieved maximum level of EE is much lower (only one out of thirty farms achieves maximum level of EE), which indicates the market difficulties that producers are coping with, but also proves that it is possible to operate better under the existing conditions which are assumed to be the same for all. The number of economically inefficient farms could be reduced through decrease of production costs (primarily reduction of feed costs, increase of operation productivity, reduction of energy costs, etc.), which certainly requires, as one of preconditions, the adequate managerial capacities of producers. The assumption that certain aspects of managerial capacities, such as personal aspects and decision making process, influence TE and EE has been confirmed with the results of Tobit regression. Statistically significant influence of achieved TE and EE is confirmed in 9 out of 82 variables included in the models. This certainly does not mean VIII that other aspects of managerial capacities are not significant, but that under current conditions, relatively small number of variables determines the number of farms that will manage to achieve or at least to nearly achieve “the best possible practice”. Statistically significant influence was also proven in certain personal aspects of producers, as well as in some aspects of decision making process. Therefore, it is necessary to explain to producers and advisors the significance of the aforesaid aspects and to work on their improvement. The only aspect proven as significant both for TE and EE is the experience of farmers, which only explains the poor working environment that our producers operate in. The conclusion which can be derived from the aforesaid is that the most significant and irreplaceable managerial capacity of broiler producers is their experience. Such experience mainly refers to business relations and acquaintances obtained from long-lasting engagement in broiler production, but also to their ability to find their way and achieve success in conditions of the black economy. The fact that there is no statistical significance in terms of influence of certain aspects of managerial capacities on TE and EE, actually points out to underdevelopment of the required managerial capacities of broiler producers. Therefore, the improvement of managerial abilities must be set as the permanent task, so competitiveness of poultry meat sector could be increased. To this effect, it is necessary to provide constant education through trainings and seminars, as well as regular cooperation with advisory service (particularly in terms of significance of keeping records, planning and control of the achieved results), but also through exchange of experience and cooperation with other producers.

Načela graditeljskog predanja i njihova savremena primena

Principles of architectural heritage and their contemporary implementation

Osnovni cilj rada je prepoznavanje načela graditeljskog predanja i odgovor na pitanje da li se i kako uočeni principi narodnog graditeljstva mogu primeniti u savremenom procesu projektovanja. Analizom primera, izabranih na osnovu uspostavljenih kriterijuma, iz nepregledne riznice narodnog graditeljskog stvaralaštva na teritoriji današnje Republike Srbije, šire gledano Balkanskog poluostrva, sagledana su i formulisana osnovna načela graditeljskog predanja. Ona pokazuju kako je narod gradio u skladu sa podnebljem, osobinama tla, klimatskim uslovima, biljnim pokrivačem i svojim potrebama, svojom duhovnom i kulturnom tradicijom. U radu su definisane one univerzalne karakteristike, principi i modeli koji su primenjivi i van primarnog konteksta u kome su nastali. Sekundarni cilj istraživanja je sagledavanje mogućnosti primene prepoznatih načela graditeljskog predanja u savremenoj praksi urbanističko-arhitektonskog projektovanja grupacija i pojedinačnih objekata. U završnom delu rada, na konkretnom primeru iz prakse, data je analiza mogućnosti savremene primene tradicionalnih principa građenja Osnovni metod primenjen u ovom istraživanju je analitički, a koji u odnosu na analizirane pojedine primere predačkog graditeljstva dobija i elemente opisnog, strukturalnog, istoriografskog, komparativnog i intuitivnog. Primenom navedenih metoda došlo se do podataka, ne samo iz oblasti narodnog načina građenja, već i iz oblasti duhovnog stvaralaštva, obreda, vere i predanja, nasleđenih običaja i nepisanih pravila za život i građenje kuće i ostalih objekata i uređaja oko nje. Analizom strukture grupacija i pojedinačno objekata, uzročno posledičnim povezivanjem graditeljskog odgovora na životne VI potrebe stanovnika, pod uticajem kulturnih i duhovnih naslaga i upliva, iskristalisana su načela na osnovu poznatih pojmova i odnosa, sada sagledanih na drugačiji, ali komplementarni način nego što to čini etnologija i zaštita narodnog graditeljstva. Od posebne koristi su bila terenska istraživanja tokom kojih je ostvaren neposredni kontakt sa objektima koji su u većem broju primera identifikovani u litearaturi a u manjem broju ih je sam autor zabeležio tokom sopstvenih terenskih istraživanja. Najvidljiviji deo rezultata istraživanja je 57 načela graditeljskog predanja sa teritorije današnje Republike Srbije ali i neposrednih kontaktnih područja. Svako od ovih načela je ilustrovano odgovarajućim grafičkim prilogom ili fotografijom. Utvrđena načela dokazuju prvu postavljenu hipotezu rada da je skoro svako delo narodnog neimara u potpunosti „sraslo“ sa okruženjem i predstavlja odgovor čoveka na uslove konkretnog podneblja. Neiscrpna riznica graditeljskih oblika narodnog graditeljskog predanja je izvor novih saznanja, još uvek delimično nepoznata, i biće nedovoljno prisutna za nove generacije istraživača jer polako nestaje i na terenu i u svesti naroda. Upoznavanjem sa graditeljskim predanjem otvaraju se mogućnosti savremene primene načela predajnog graditeljstva u svakodnevnom radu arhitekata. Načela graditeljskog predanja se mogu primeniti i na savremeni projektanski postupak, s obzirom da, u skladu sa idejama održivog razvoja je neophodno preispitivanje polazišta i ciljeva savremenog projektantskog pristupa, kako u praksi, tako i u obrazovanju budućih arhitekata. Kroz sistem obrazovanja i kroz savremene načine komunikacije potrebno je, i moguće, izgraditi svest o graditeljskom identitetu i graditeljskom predanju kao delu nezaobilaznog i neobnovljivog kulturnog resursa. Cilj rada je da se podstakne sistematsko, trajno i organizovano proučavanje i savremena upotreba načela graditeljskog predanja. Takav zadatak najbolje bi VII bilo ostvariti u okviru određene postojeće ili buduće novoformirane institucije-ustanove. Time bi ovaj rad dobio i društveno angažovanu ulogu, a proučavanje graditeljske tradicije i njene moguće savremene primene bi imalo karakter stalnog Pokreta koji bi angažovao različite vrste istraživača iz svih delova zemlje, od učenika i studenata do naučnih autoriteta, na istim principima (ali sa savremnim sredstvima), kao i „Cvijićeva škola“ koja je iznedrila čuvenu ediciju „Naselja i poreklo stanovništva“ Srpske akademije nauka i umetnosti. Istraživanje je pokazalo da je najmanje jedna trećina od ukupnog broja obrađenih načela graditeljskog predanja direktno primenjiva u savremenom procesu projektovanja. Primena ovih načela u savremenom projektovanju i građenju uticala bi pozitivno na ukupan kvalitet građene sredine u Srbiji.

The basic aim of this work is how to recognize the principles of architectural tradition and to analyze whether and how these principles of national folk building could be implemented within the modern process of design. The analysis of examples, chosen from the inexhaustible treasury of traditional folkways building creativity on the territory of the present Republic of Serbia (and the Balkan Peninsula in a larger sense), according to established criteria, has led to the understanding and elaboration of the basic principles of architectural tradition. They show how people have built and constructed in conformity with climatic conditions, soil characteristics, flora and according to their needs, their spiritual and cultural tradition. The universal characteristics, principles and models that are applicable even outside the primary context in which they had appeared have been defined in this work. The secondary aim of research has been to observe the possibilities of implementing the recognized principles of architectural tradition today in the modern practice of urban planning and architectural design of group and individual buildings. The final part of the work is devoted to the analysis of actual possibilities of implementation of traditional building practice in the practice of architects today. The basic method applied here is the analytical one. However, in relation to the analyzed individual examples of traditional (ancestral) architecture it has acquired certain descriptive, structural, historiographic, comparative and intuitive elements. The use of these methods resulted in obtaining data not only on the folkways type of building, but of spiritual creativity, rites, religion and tradition, inherited customs and unwritten rules on building houses and other structures around them too. The analysis of structures of groups and individual buildings, by connecting the builders response to existential needs of the population under the influence of cultural and spiritual layers and influences, has led to crystallization of principles based upon known notions and IX relations, now understood in a different, but complementary way, compared to the explanation given by ethnology and the protection of folkways building practice. Field studies in which the author was able to establish direct contact with building structures that had been largely identified in literature and with a smaller number of buildings identified by the author during his own field investigation, have been particularly useful. The most visible part of the research results are the 57 principles of architectural tradition from the territory of the present Republic of Serbia, and its direct vicinity. Every one of these principles is illustrated by corresponding graphic examples or photographs. These principles are the proof of the first hypothesis of the work, namely that nearly every work of a local builder had completely “grown” into the environment and represents the answer of man to the concrete climate of a given area. The inexhaustible treasury of building forms of folkways building tradition is a source of new cognizance, although partly unknown and shall be insufficiently present for new generations of researchers as it slowly fades away both in the field and in the consciousness of people. Acquaintance with the architectural tradition provides the possibility of modern implementation of these principles in today’s practice of architectural design. Principles of architectural tradition could be applied in modern design procedures too, as, according to ideas of sustainable development, it is indispensable to reassess both the starting points and the goals of the modern design procedure, both in practice and in the education of future architects. The educational system and modern communication should provide the possibility to develop awareness on architectural identity and architectural tradition as a component part of an unavoidable and unrenewable cultural resource. Тhe aim of this paper is to encourage the systematic, permanent and organized study and the contemporary use of the principles of the architectural tradition. Such a task would best be achieved within a certain existing or future newly established institution. This work would also have a socially engaged role, and the study of the architectural tradition and its possible contemporary implementation would have the character of a permanent Movement that would engage various types of researchers from all parts of the country, from pupils and students to scientific authorities, on the same principles X (but with the contemporary funds), as well as "Cvijićeva škola", which has produced the famous edition of "Settlements and Origin of the Population" of the Serbian Academy of Sciences and Arts. The research shows that at least one third of the total number of processed principles of architectural tradition is directly implemented within the contemporary process of design.The implementation of these principles in contemporary design and construction would have a positive impact on the overall quality of the built environment in Serbia.

Uloga arhitektonskog crteža u dinamici podele stambenog prostora

The Role of architectural drawing in the dynamics of living space partition

Naslov: Uloga arhitektonskog crteža u dinamici podele stambenog prostora Pitanje mogućih uloga arhitektonskog crteža u studijama stambenog prostora postavlja se kroz problematizaciju dinamike podele prostora. Dinamiku uzimamo za jedno od primarnih svojstava fenomena podele prostora, koje vezuje kulturu stanovanja i njeno ispitivanje u crtežu. U našem istraživačkom pristupu, arhitektonski crtež se podrazumeva kao osnovni arhitektonski medij i alat arhitektonske koncepcije i analize, a podela prostora se smatra fenomenom koji je moguće problematizovati i ispitati u odnosu na načine korišćenja stambenog prostora. Centralni problemi istraživanja postavljeni su najpre u obostrano uslovljen odnos između svojstava linije u crtežu i dinamike podele stambenog prostora, a zatim u razmatranja različitih uloga crteža u studijama stambenog prostora. Opšta namera rada je problematizacija i kritičko sagledavanje uloge arhitektonskog crteža u savremenom profesionalnom kontekstu. U krajnjoj instanci, disertacija je usmerena na promišljanje uloga arhitektonskog rada u aktuelnim društvenim okolnostima. Osnovne oblasti istraživanja čine arhitektonske i filozofske teorije, teorija umetnosti i medij arhitektonskog crteža. Shodno tome, glavni doprinos disertacije je u domenu filozofije i teorije arhitektonskog crteža i metodologije istraživanja kroz crtež. Primarni cilj disertacije je uspostavljanje teorijskoemetodloške platforme za rad u crtežu, koja omogućava ispitivanje dinamike odnosa između prostora i korisnika i to kroz prizmu načina boravka u prostoru i kulturu stanovanja. Sekundarni ciljevi se odnose na koncepciju jedne moguće filozofije arhitekture, kao i na analitičko sagledavanje opšte teorije i filozofije crteža. Poseban cilj rada je kontekstualizacija i ispitivanje filozofskih i teorijskih pozicija kroz studije arhitektonske analize profesora dr Branislava Milenkovića. Milenkovićevu arhitektonsku analizu izdvajamo kao jedinstveni pristup problematizaciji i izučavanju prostornih odnosa u stanovanju koji se zasniva na specifičnom radu u crtežu. Korpus disertacije je tematski i metodološki podeljen na tri dela. Prvi deo sadrži dve glave sa težištima na pregledu, sistematizaciji i kritičkoj analizi literature iz filozofije i teorije arhitekture. U ovom delu se postavlja interdisciplinarni kontekst istraživanja, formira se precizna istraživačka pozicija i razjašnjavaju osnovni pojmovi i problemi. Drugi deo sa trećom glavom, osim arhitektonskih i filozofskih studija, uključuje ispitivanja u domenu teorije umetnosti. Ovaj segment rada je fokusiran na određivanje posebnog polja za ispitivanje uloga i svojstava crteža u studijama dinamike podele stambenog prostora. Prema zaključcima iz prvog dela, formira se istraživački kontekst za rad u odnosima između dinamike podele prostora i dinamike linije i postavlja okvir za metodološki doprinos istraživanja. Treći deo disertacije nastoji da ispita i razvije uspostavljene pozicije istraživanja kroz metodu studije slučaja i temu prelaznog prostora. Kroz studije Milenkovićeve analize, u dve glave, proveravaju se filozofske i teorijske postavke i ispituju dalje mogućnosti njihovog razvoja. Karakteristike Milenkovićevog pristupa arhitektonskoj analizi i njen kompleksan, polivalentan odnos između teorije i crteža, sa jedne strane, i između različitih profesionalnih delovanja (naučni, pedagoški i projektantski), sa druge, kadriraju i usmeravaju metodološko polje doprinosa disertacije. Ključni rezultati rada uspostavljeni su u domenu metodologije istraživanja i taktičkog delovanja u pokrenutom arhitektonskom crtežu.

Title: The Role of Archiieciurtl Drtwing in ihe Dyntoics of Living 9étce Ptriiiion Possible roles of trchiieciurtl <rtwing wiihin ihe siu<y of living sétce tre éresenie< by <iscussing ihe <yntoics of sétce étriiiion. Dyntoics is consi<ere< here io be one of ihe ériotry chtrtcierisiics of sétce étriiiion éhenooenon, which inierconnecis ihe culiure of <welling tn< iis siu<y by oetns of t <rtwing. Our resetrch téérotch éerceives trchiieciurtl <rtwing ts ihe btsic trchiieciurtl oe<iuo tn< t iool of trchiieciurtl conceéis tn< tntlyses, tn< sétce étriiiion is regtr<e< ts t éhenooenon éossible io érobleotiize tn< extoine in reltiion io ihe wtys of living sétce ustge. The cenirtl érobleos of ihe resetrch tre firsi éltce< in t ouiutlly <eéen<eni reltiionshié beiween ihe éroéeriies of t <rtwn line tn< ihe <yntoics of living sétce étriiiion, followe< by <elibertiion of <iffereni roles of <rtwings in living sétce siu<ies. The genertl inieni of ihis ihesis is érobelotiiztiion tn< criiictl refleciion on ihe role of trchiieciurtl <rtwing in conieoéortry érofessiontl coniexi. Uliiotiely, ihe <isseritiion is tioe< ti reihinking of ihe role of trchiieciureps éro<uciion in curreni éublic environoeni. The btsic resetrch trets cooérise éhilosoéhy tn< iheory of trchiieciure, tri iheory tn< ihe oe<iuo of trchiieciurtl <rtwing. Accor<ingly, ihe otin coniribuiion of ihis <isseritiion sitys wiihin ihe <ootin of éhilosoéhy tn< iheory of trchiieciurtl <rtwing, tn< resetrch by <rtwing oeiho<ology. The ériotry gotl of ihe <isseritiion is io esitblish ihe iheoreiictl tn< oeiho<ologictl frtoework for <rtwing éro<uciion, which entbles ihe extoining of ihe <yntoics of reltiions beiween ihe sétce tn< ihe user ihrough ihe ériso of ihe wtys of sétce inhtbiitiion tn< ihe <welling culiure. 9econ<try gotls tre reltie< io ihe conceéiion of t éossible éhilosoéhy of trchiieciure, ts well ts tntlyiictl observtiion of ihe genertl iheory tn< éhilosoéhy of <rtwing. A séecific tio of ihe ihesis is io éui inio coniexi tn< exélore éhilosoéhictl tn< iheoreiictl éerséeciives using ihe siu<ies of trchiieciurtl tntlysis by érofessor <r. Brtnisltv Milenkovic. Milenkovicps trchiieciurtl tntlysis is <isiinguishe< ts t unique téérotch io ihe érobleo tn< resetrch of sétiitl reltiions concerning <welling, btse< on séecific <rtwing work. The otin bo<y of <isseritiion is <ivi<e< inio ihree étris btse< on conieni tn< oeiho<ology. The firsi étri conitins iwo chtéiers focusing on ihe overview, sysieotiiztiion tn< criiictl tntlysis of liiertiure on éhilosoéhy tn< iheory of trchiieciure. In ihis étri ihe inier<isciélintry coniexi of ihe resetrch is esitblishe<, séecific resetrch éerséeciive is foroe< tn< btsic noiions tn< érobleos tre exéltine<. The secon< étri cooérises ihe ihir< chtéier tn<, in t<<iiion io trchiieciure tn< éhilosoéhy siu<ies, inclu<es resetrch in ihe fiel< of tri iheory. This segoeni of ihe ihesis revolves troun< <eieroining t séecific fiel< for exéloring ihe role tn< chtrtcierisiics of <rtwing in ihe siu<y of living sétce étriiiion <yntoics. Accor<ing io ihe conclusions <rtwn in ihe firsi étri, ihe resetrch coniexi for ihe ihesis is being btse< on ihe reltiions beiween sétce étriiiion <yntoics tn< line <yntoics, tn< ihe frtoe for ihe oeiho<ologictl coniribuiion of ihe resetrch is esitblishe<. The ihir< étri of ihe <isseritiion tios io look inio tn< eltbortie ihe <eveloée< éerséeciives of resetrch by oetns of ctse siu<y oeiho< tn< ihe ioéic of irtnsiiion sétce. By siu<ying Milenkovicps tntlyses, in iwo chtéiers, éhilosoéhictl tn< iheoreiictl éroéosiiions tre being extoine< tn< furiher éossibiliiies of iheir <eveloéoeni exélore<. The chtrtcierisiics of Milenkovicps téérotch io trchiieciurtl tntlysis tn< iis cooélex, verstiile reltiionshié beiween iheory tn< <rtwing, on ihe one htn<, tn< <iffereni érofessiontl un<eritkings (scieniific, ée<tgogic tn< <esignerps) on ihe oiher, tre frtoing tn< <ireciing ihe oeiho<ologictl coniribuiion of ihe <isseritiion. The key resulis of ihe ihesis tre esitblishe< in ihe tret of resetrch oeiho<ology tn< itciictl tciion wiihin iniiitie< trchiieciurtl <rtwing.

Odnos strategija urbanog razvoja i planskih politika Beograda 1995-2015

The relation between city of Belgrade urban development strategies and planning policies, 1995-2015

Tema disertacije odabrana je iz potrebe da se dugogodišnje praktično iskustvo u planiranju gradova i uočeni problemi profesionalne prakse iskoriste u teorijskom istraživanju mogućnosti unapređenja planiranja Beograda. Dva su jednako važna aspekta i dva konteksta istraživanja: lokalni, čiji je cilj utvrđivanje uloge planiranja grada i povećanje efektivnosti i efikasnosti prakse u uslovima trajnih promena, kriza i neizvesnosti; i drugi, globalni, u kome se istražuju urbani fenomeni, načini planiranja i obezbeđenja održivosti savremenih gradova Evrope i sveta uzimajući u obzir kompleksne procese i probleme urbanizacije...

The topic for this dissertation has been chosen from the need of using broad urban planning experience and indentified problems of proffesional practice in theoretical reserch aiming in potential improvements in the City of Belgrade planning system. There are two equally important contexts in which the research has been conducted: a local one, aimed at positioning role of planning and increasing its effectiveness and efficiency under conditions of constant change, crisis, and uncertainty, and secondly, a global context, that explores urban phenomena, models of planning of European and Global cities, and achieving sustainbility while taking into account the complex urbanization processes and problems...

Reprezentacija moderne arhitekture Beograda na filmu jugoslovenske produkcije od 1945. do 1968. godine

Ideja ovog rada je da univerzalna značenja moderne arhitekture Beograda dovede u aktivnu vezu sa kontekstom i preispita njihove odnose sa društvenim identitetima kroz okular vizuelnih umetnosti, za šta je film bio adekvatan odabir. Rad polazi od pretpostavke da moderna arhitektura Beograda u društvenom (filmskom) kontekstu nije mimesis već model u proizvodnji značenja koji funkcioniše na osnovu znakova organizovanih u vizuelni jezik. Kako su značenja proizvedena u kulturi i istoriji, ona je izvor proizvodnje društvenog (politički motivisanog) znanja i njegove dinamičke strukture, jezička struktura, otvoreni tekst u društvenom i kulturnom polju koji, posredstvom moći, produktivnom mrežom koja prožima društvo, zastupa određeni sistem vrednosti, a kao jedan u sistemu političkih, kulturnih, naučnih, umetničkih tekstova, režima iskazivosti društvenog identiteta, formira arheologiju znanja. Nakon Drugog svetskog rata nova vlast u Jugoslaviji obećala je novi svet koji je trebalo da postane svet jednakosti i slobode - svet novog čoveka, do koga se, nakon sukoba sa SSSR-om 1948, i utemeljenja ideološke platforme u autentičnosti jugoslovenske revolucije, moglo stići socijalističkom izgradnjom i preobražajem društva kroz autentičan politički, ekonomski i kulturni program, nazvan jugoslovenski put. U trenutku obećanja institucionalizovana je i filmska industrija koja je, uprkos liberalizacijama, do kraja 1968, kada je ideološka platforma izmenjena, ostala u stanju produkcionog etatizma. Reprezentacija moderne arhitekture Beograda u jugoslovenskoj kinematografiji od 1945. do 1968. godine bila je deo sistema reprezentacije samoupravno socijalističkog identiteta kroz arhitekturu prikazanu na filmu (kroz emancipovani diskurs arhitekture upisan u neemancipovani diskurs filma), koji se gradio prikazivanjem sistema moderne arhitekture koji su mogli pripadati bilo kojoj od konfiguracija prema postojećim interpretativnim tradicijama, ali u konačnom broju predstava jugoslovenskog identiteta. Reprezentacija moderne arhitekture profilisala se kroz dve paradigme koje su funkcionisale istovremeno i zavisile su od znanja o samoupravljanju i socijalističkoj demokratiji, društveno-ekonomsko-kulturno-političkog konteksta i sistema moderne arhitekture (viđene kao društveni fenomen) koji je na filmu prikazan - paradigmu mitologizacije progresa koja je odgovarala konceptu znanja o samoupravnom socijalizmu kao autentičnoj modernizacijskoj tvorevini i paradigmu konstrukcije modernosti koja je zastupala znanje o samoupravnom socijalizmu koji neguje autentični Zeitgeist. Tumačenje sa stanovišta studija kulture ukazalo je na to da konfiguracije moderne arhitekture van njene fenomenologije nisu konfrontirane uobičajenim postavkama binarnih opozicija na kojima je većina interpretativnih tradicija zasnovana, već da služe ostvarenju kulturnih uloga i da su otvorena semiotička polja kojima jedna zajednica proizvodi poželjne predstave o sebi.

The base assumption of this thesis is to make an active connection between universal meanings of modern architecture of Belgrade and the historical context, reevaluating their interaction with social identities through the lens of visual arts, for which film was deemed an adequate choice. Initial presumption of the thesis is that modern architecture of Belgrade in societal (film) context is not viewed as a mimesis, but rather a model utilized in production of meanings that functions on the basis of signs organized in a visual language. As these meanings are produced within culture and history, architecture itself is the product of societal (politically motivated) knowledge, language structures, open text in societal and cultural fields that, through power, utilizing productive network that pervades society, represents a certain system of values and, as one in the system of political, cultural, scientific, art texts, exhibits regimes of social identities form an archeology of knowledge. After World War II, the new government in Yugoslavia promised a New world that ought to have been one of equality and freedom – a New man’s world, that could be reached, after the conflict with USSR in 1948 and after foundation of ideological platform in authenticity of the Yugoslav revolution, by socialist construction and transformation of society through authentic political, economic and cultural program, dubbed the Yugoslav way. At the moment of this promise, the film industry was institutionalized, that, despite liberalizations, until 1968, when the ideological platform was changed, remained in the condition of state-controlled production. Representation of Belgrade’s modern architecture in Yugoslav cinematography from 1945 until 1968 was a part of representation system of self-governed socialist identity through architecture shown on film (utilizing emancipated discourse of architecture inscribed within an non-emancipated discourse of film), that was built displaying the system of modern architecture that could have belonged to any of configurations, in line with its existing interpretative traditions, but are the determinants of the representation of Yugoslav identity. Representation of modern architecture was profiled through two paradigms that functioned simultaneously and depended on the knowledge on self-governance and socialist democracy, societal-economical-political-cultural- film context and the system of modern architecture (viewed as a social phenomenon) that was depicted on film – paradigm of progress mythologization that fitted the concept of knowledge of self-governed socialism as an authentic modernization creation, paradigm of the construction of modernity, that represented the knowledge of self-governed socialism that nurtures an authentic Zeitgeist. Interpretations from the standpoint of cultural studies indicated that the configurations of modern architecture outside of its phenomenology are not confronted with usual postulations of binary oppositions, on which the majority of interpretative traditions are based, but rather that they serve to achieve fulfillment of cultural roles and that they are open semiotic fields by which one community produces desirable (moving) image of oneself.

Arhitektonska konkursna praksa i pitanje autonomije arhitekture

Architectural competition practice and the issue of the autonomy of architecture

Pitanje o mogućnosti arhitektonske autonomije postavlja se u kontesktu istraživanja specifičnosti arhitektonske konkursne prakse. Predmet istraživanja je konkursna praksa u Srbiji, u jugoslovenskom kulturnom prostoru. Cilj sprovedenog istraživanja je da se naučno ispitaju, kritički sagledaju i objasne ograničenja i mogućnosti arhitektonske dicipline, arhitektonske prakse i dela da deluju autonomno i kritički u odnosu na opšti kulturološki okvir, društveno-politički i ekonomski kontekst u kome nastaju. Cilj je i da se na osnovu rezultata sprovedenog istraživanja naučno objasni mesto i uloga arhitektonske konkursne prakse u procesima manifestovanja i izgradnje disciplinarne autonomije arhitekture. Istraživački problem je objašnjen u prvom poglavlju gde se istražuju moguće manifestacije arhitektonske autonomije u polju konkursne prakse. Prikazuju se mehanizmi institucije arhitektonskog konkursa i ispituju standardni ili uobičajeni odnosi među uključenim stranama, forma komunikacije, uloga konkursnog crteža, arhitekonksi projekat kao medij, formiranje vrednosnih merila, i drugi aspekti. Da bi se objasnile specifičnosti konkursne prakse u Srbiji, i njene različite faze i forme, daje se uvid u razvoj lokalne arhitektonske scene – obrazovanje arhitekata, delovanje strukovnih udruženja, donošenje važnih zakona i pravilnika, kao i pregled najvažnijih konkursa predmetnog perioda. ii U drugom delu rada prikazane su studije slučaja po nekoliko arhitektonskih konkursa vezanih za tri beogradske lokacije – Terazijsku terasu, Trg republike i Trg Slavija, koji su održani u periodu od dvadesetih do devedesetih godina prošlog veka. Nakon arhitektonske analize pojedinačnih arhitekonskih rešenja i komparativne analize serije projekata i koncepata, uz analizu sadržaja tekstualnog materijala primarnih izvora, izvode se zaključci o pojedinačnim konkursnim situacijama i stanju arhitektonske scene u odnosu na problem autonomije arhitekture.

The issue of possible autonomy of architecture is raised in the context of researching the particularities of architectural competition practice. The subject of the research is the competition practice in Serbia, within the Yugoslav cultural space. The aim of the research is to examine and explain both scientifically and critically, the limitations and possibilities of the architectural discipline, practice, and work to act autonomously and critically in relation to the general cultural framework and economic and social context in which they arise. Another aim is to use the obtained scientific results to explain the position and role of the architectural competition practice in the process of building and manifesting a disciplinary autonomy of architecture. The research problem is explained in the first chapter, where possible manifestations of architectural autonomy in the field of competition practice are investigated. The mechanisms of the institution of architectural competition are presented and standard relations between key actors are examined, such as the form of communication, the role of competition drawings, architectural design as a medium, the establishment of a value premise, and other aspects. In order to explain the particularities of the competition practice in Serbia, along with its various stages and forms, the paper provides an insight into the development of the local architectural scene – education of architects, operations of professional associations, adoption of relevant laws and rulebooks. The paper also gives an overview of the most important competitions in the observed period. The second part of the paper shows case studies pertaining to several architectural competitions for three locations in Belgrade – Terazije Terrace, Republic Square, and Slavija Square, held between the 1920’s and 1990’s of the previous century. iv After the analysis of individual architectural solutions and a comparative analysis of a series of projects and concepts, together with the analysis of textual contents of the primary sources, the paper provides, conclusions are drawn in relation to the realities of individual competitions and general state of the architectural scene relative to the issue of the autonomy of architecture.

Interaktivne instalacije u javnom gradskom prostoru: istraživanje međudejstva čovek - svetlost - zvuk

Interactive installations in urban setting: exploring people - light - sound interaction

U okviru polja interaktivnih medija i arhitekture koje se danas veoma brzo širi, mnoga pitanja o angažovanju ljudi, upotrebi i svrsi ovih medija ostaju neistražena i nejasna. Ova doktorska disertacija razmatra neka pitanja ove teme. Fokusira se na istraživanje u javnom gradskom prostoru, kroz „istraživanje u divljini“ definisano kao razvoj sistema u stvarnim okolnostima, odnosno premeštanje iz kontrolisane sredine istraživačke laboratorije.1 Studija smeštena je u otvorenom javnom prostoru kroz sve iteracije dizajna, primenu i posmatranje. Prethodne studije u polju psihologije sugerišu da susretanje sa više-čulnim nadražajima istovremeno utiče na percepciju svakog nadražaja posebno.2 Razlog je način na koji ljudski mozak obrađuje informacije iz okruženja – optimizuje informacije koje prima iz sredine tako što preklapa i prepisuje spoznane nadražaje različitih vrsta kako bi predstavio okolinu.3 Zbog toga se očekuje da više-čulni nadražaj kao odgovor instalacije na interakciju može da utiče na angažovanje ljudi sa instalacijom. Studija je izvedena je kroz iterativnu evoluciju instalacija i eksperimenta grupisana u tri različite celine – Digitalna trava, Rods i sPins. Na ovaj način saznanja i zaključci iz svake prethodne studije koriste se u sledećoj, čime svaka naredna studija istovremeno istražuje korak dalje i dodatno utvrđuje validnost rezultata prethodnih studija. Kroz predstudiju Digitalna trava razmatra se kako navesti ljude na angažovanje sa interaktivnim medijima? Razmatra se začetak interakcije kroz urođene impulsivne reakcije, u ovom slučaju dodir, kako bi se privukao što veći broj ljudi u narednim eksperimentima. Kao glavna tema ove doktorske disertacije, kroz studiju Rods, razmatraju se sledeća pitanja: Kako ljudi primećuju i shvataju interakciju i šta ih motiviše da održe interakciju? Šta se dešava kada su ljudi izloženi više-čulnim interaktivnim intervencijama? Studija Rods razmatra uticaj audio-vizuelnih više-čulnih nadražaja na ponašanje ljudi i interakciju sa medijom. Studija sPins odgovara na pitanje - Kako više-čulne interaktivne intervencije utiču na javni gradski prostor? Razmatra se uticaj ovih medija na društveni aspekt u javnom gradskom prostoru. Uporedo se 1Brignull, H., Y. Rogers, Enticing people to interact with large public displays in public spaces, uProceedings of INTERACT’03 (Zurich (SW)), 17-24 2Barry E. Stein, The New Handbook of Multisensory Processing (Cambridge: The MIT Press, 2012), 20. 3Daniel Schacter, Daniel Gilbert, Daniel Wegner, Psychology: European Edition, ed. Bruce Hood (New York: Palgrave Macmillan, 2011), 114. primenom saznanja iz prethodnih studija proverava i ispravnost njihovih rezultata. U cilju istraživanja i provere hipoteza izvedena su tri eksperimenta sa pod- testovima. Kroz prvi eksperiment, odnosno predstudiju, razmatra se problem inicijalizacije interakcije kako bi se privukao što veći broj ljudi kroz celu studiju. Nedovoljno uočavanje interaktivnosti i inicijalizacija interakcije česti su uzroci neuspeha interaktivne instalacije, posebno u javnom gradskom prostoru. Prolaznici često ne uočavaju interaktivnost, nisu sigurni u nju ili da li je dozvoljeno dodirnuti instalaciju, te odustaju od interakcije. Zbog toga uočavanje interaktivnosti i inicijalizacija interakcije predstavljaju izazov u projektovanju instalacija. Kao potencijalno rešenje za ovaj problem, nameće se oblikovanje instalacija sa ciljem izazivanja impulsnih reakcija prolaznika i na taj način izazivanja većeg broja interakcija. Kroz prvi eksperiment potvrđeno je da se strukture koje izazivaju urođene impulsivne reakcije ljudi mogu uspešno koristiti kao atraktori za interakciju. Drugi eksperiment posmatra uticaj više-čulnih nadražaja na interakciju. Kroz ovaj eksperiment dokazano je da instalacija zasnovana na više-čulnim nadražajima (svetlost i zvuk kao odgovor prototipa) izaziva kvalitetnije interakcije od instalacije zasnovane na jednom tipu nadražaja (svetlost ili zvuk kao odgovor prototipa), u smislu broja započetih interakcija, njihovog trajanja i pojavu neočekivanih istraživanja i ponašanja korisnika. Svetlost objašnjava zvuk, a zvuk objašnjava svetlost – kada su oba nadražaja prisutna odgovor instalacije na interakciju je jasniji i direktniji, interakcija postaje razumljivija i zanimljivija, a time i uspešnija. To doprinosi većem broju započetih interakcija, dužem trajanju interakcije i pojavu različitih kreativnih ponašanja ljudi kako bi istražili interaktivnost – načine na koji instalacija reaguje na različita ponašanja. Osim toga, potvrđeno je da instalacija zasnovana na sekventnim nadražajima (uzastopno svetlost i zvuk kao odgovor prototipa na interakciju) izaziva kvalitetnije interakcije od instalacije zasnovane na simultanim nadražajima (istovremeno svetlost i zvuk kao odgovor prototipa na interakciju), u smislu broja započetih interakcija, njihovog trajanja i pojavu neočekivanih istraživanja korisnika. Instalacija koja kao odgovor na interakciju daje uzastopno svetlo pa zvuk ili zvuk pa svetlo, izaziva kvalitetnije interakcije (veći broj započetih interakcija i kreativnija ponašanja ljudi u interakciji kako bi je istražili) od instalacije koja kao odgovor na interakciju daje istovremeno svetlo i zvuk. Šta više, u toku istraživanja izdvojena su dva zaključka - u okviru perioda pre-interakcije (period prilaska instalaciji i do prvog dodira), stimulisanje čula sluha pre čula vida tokom prvog susreta sa interaktivnom instalacijom privlači više ljudi da intereaguju; dok u okviru perioda interakcije (period uspostavljene interakcije), ljudi intereaguju duže kada je kao odgovor na interakciju čulo vida nadraženo pre čula sluha. Kroz treći eksperiment istražuje se uticaj interktivnih instalacija na društvene aktivnosti u javnom gradskom prostoru, te i unapređivanje javnih gradskih prostora. Ovim eksperimentom potvrđeno je da interaktivne instalacije kao intervencije u javnom gradskom prostoru mogu doprineti transformisanju prostora iz „ne-mesta“4 u „mesto“. Interaktivne instalacije kao posrednici (međuodnos čovek - instalacija – čovek) mogu da doprinesu pospešavanju društvenih aktivnosti u javnom gradskom prostoru, a time i kvalitetu javnog gradskog prostora. Transformšu prostore koje Mark Age naziva „ne-mesto“5 - prostori koji su posledica modernog društva, koja se koriste samo zbog njihove funkcionalnosti, bez istorijskog ili ličnog identiteta - u kvalitetne javne gradske prostore koje sadrže neophodne, opcione i društvene aktivnosti, što prema Jan Gelu čini kvalitetan javni gradski prostor6. Svi zaključci przentovani u ovoj studiji odnose se na mali deo pitanja o angažovanju sa interaktivnim medijima. Oni su značajnu jer se često u okviru polja interaktivnih medija i umetnosti pitanje angažovanja zanemaruje, te postoje mnogi nejasni aspekti. Zabeleženi rezultati mogu doprineti projektovanju instalacija i mogu biti uzeti u obzir pri razmišljanju o angažovanju ljudi tokom procesa projektovanja audio-vizuelne instalacije.

Within the rapidly growing field of interactive media and architecture many questions about people engagement, usage and purpose of this medum are still unanswered. This doctoral dissertation is considering a segment of this problem. It’s focus is on the research in outdoor public space through “research in the wild”, defined as developing systems in real life and real time conditions and moving away from controled laboratory environment.7 The study is conducted in outdoor public space throughout all iterative experiments, design, implementation, and observation. Earlier studies within the field of psychology suggest that experiencing multi-stimuli simultaneously affect the perception of each original stimuli separately.8 The reason for this is the way human brain processes information received from the surroundings – it optimises information by overlapping and overwriting perceived stimuli in order to represent the environment.9 Considering this, it is expected that multi-stimuli response of the instalation to the interaction can affect people engagement with installation. Study is conducted trough iterative evolution of the installation and experiments grouped in three wholes – Digital Grass, Rods and sPins. This way, the new insight and conclusions from each previous study is used in the following study. This ensures the progress of each study and verification of the previous experiment results at the same time. The first study, Digital Grass, considers the ways to engage people with interactive installations. The focus is on the initiation of interaction using innate impulsive reactions embeded in human beings, such as touch, in order to attract as many people as possible to interact in the following experiments. The main topic of the dissertation is deployed through the second study, Rods. This study answers following questions: How people notice and understand interaction and what motivates them to maintain the interaction? What happens when people are exposed to multi-stimuli interactive interventions? This part of disertation considers the influence of audio-visual multi-stimuli on human behaviour and interaction with medum. The last study sPins answers how multi-stimuli interactive intervention affects public space. This study discusses the affect of these media on social aspect of public space. In adition, this study is a verification of all of the results and conclusions of previous studies. The hypotheses are researched throught three experiments consisting of three or more tests. The first experiment consideres the problem of interaction initation in order to 7Brignull, H., Y. Rogers, Enticing people to interact with large public displays in public spaces, Proceedings of INTERACT’03 (Zurich (SW)), 17-24 8Barry E. Stein, The New Handbook of Multisensory Processing (Cambridge: The MIT Press, 2012), 20. 9Daniel Schacter, Daniel Gilbert, Daniel Wegner, Psychology: European Edition, ed. Bruce Hood (New York: Palgrave Macmillan, 2011), 114. gain knowledge how to attract large number of people to interact and ensure critical mass for the rearch. Insuficient obviosness of interactivity and interaction initiation are the most common problem and reason for the failure of interactive installation, especialy in outdoor public space. Passers-by often do not notice the interactivity or are unsure if the installtion should be touched or not. As a consequence passers-by are repulsed and do not interact. Due to this problem, obviousness of interactivity and interaction initiation are very important factors to consider during designing of interactive installation. As possible solution of this problem this disertation proposes designing installation with the aim to trigger the innate reactions of passers-by and in this way initiate greater number of interactions. The first experiment confirms that structures which are designed to invite the innate reactions can be succesfully used to attract interaction. The second experiment looks into the influence of multi-stimuli on interaction. This experiment proves that instalation with multi-stimuli response (light and sound as the response to interaction) causes more interactions then instaation with single stimuli respons (light or sound as a response), in terms of the number of initated interactions, duration and the behaviour of users. Light explains the sound and vice versa – when both stimuli are present, user finds the response of the installation is more clear. Interaction becomes more direct and easier to be understood, thus more interesting in succesful. This contributes to a larger number of initiated interactions, longer duration of interaction and appearance of greater variety of user behaviors in order to explore how the installation behaves. Beside of this, it is confirmed that installation with sequential stimuli (light and sound separately as response to interaction) causes more quality interactions then instalation with simultaneous stimli (overlapping sound and light as response to interaction) in terms of number of initated interactions, duration of interactions and behaviour of people. Installation which uses light before sound or sound before light causes more quality interactions (more interactions, longer interactions and more interesting behaviours of people exploring the interactivity) then instalation that response to interaction with simultaneous light and sound. Moreover, during the exploration two additional conclusions emerged. Within the period of pre-interaction (period of approaching the instalation until the first touch), stimulating the sense of hearing before the sense of sight during the first encounter with the installation attracts more interactions; on countrary to period of established interaction where people interact longer if the sense of sight is aroused before the sense of hearing. The third experment explores influence of interactive instalations on social activities in public space, thus improving the public spaces. This experiment confirmes that interactive interventions in public space can contribute to transformatin of public space from “non-place” 10 to “place”. Interactive installations as mediators (interrelation people – installation – people) can contribute to and improve social activities in public space, hence increase the quality of public space. 10Merriman, „Driving places: Marc Augé, non-places, and the geographies of England’s M1 motorway,“ Theory Culture Society (2004), 21(4/5), 145-167. They transform place that Mark Age calls “non-place”11 – spaces that are conseqences of modern society, used only for its functionalty, with no historical or their own identity – into quality public space which has neccesary, optional and social activities, which according to Jan Gehl makes a public space sucesful12. All the conclusions presented in this study explain the small segment of the engagement with interactive media. This is important because very often within this new field of interactive media and art question of engagement is neglected and there are many unsolved aspects. These results can contribute to design process of audio-visual installations when considering the engagement.

Modaliteti primene pasivnih solarnih sistema pri sanaciji industrijskih objekata u Srbiji

Modes of application of passive solar systems for rehabilitation of industrial buildings in Serbia

Ovaj rad ispituje mogućnosti unapređenja energetskih svojstava postojećih industrijskih objekata primenom dvostruke fasade pri sanaciji omotača objekta u klimatskim uslovima Republike Srbije. Cilj je ispitati uticaj dvostruke fasade, pri sanaciji, na energetske potrebe industrijskih objekata za grejanjem i hlađenjem, kao i doprinos primenjenih mera za poboljšanje energetskih svojstava na odabranim tipovima i modelima industrijskih objekata. Energetske karakteristike objekata dobijene su korišćenjem softvera DesignBuilder i simulacione platforme EnergyPlus, uzimajući u obzir parametre toplotnog komfora i klimatske podatke za područje Republike Srbije. Izvršena je uporedna analiza dobijenih rezultata energetskih simulacija prema kriterijumu ostvarenja što veće uštede energije i smanjenja emisije ugljen-dioksida. Metodološki pristup u ovom istraživanju obuhvata kreiranje tipologije industrijskih objekata u Srbiji, odabir konkretnih objekata prema čijim svojstvima su numeričkom simulacijom ispitane mogućnosti energetske sanacije omotača i komparativnom analizom dobijenih rezultata rangiranje tipova objekata sa aspekta energetskih svojstava zgrade. Primarni zadatak ovog istraživanja je da ispita uticaj dvostruke fasade na energetske karakteristike različitih tipova industrijskih objekata i da utvrdi energetski najoptimalniji pristup sanaciji postojećih industrijskih objekata sa primenom dvostruke fasade za klimatske uslove Republike Srbije.

This paper examines the possibilities of improving the energy performance of existing industrial buildings by application of the double skin façade on the rehabilitation of the building envelope in the climatic conditions of the Republic of Serbia. The aim is to examine the impact of the double skin façade when rehabilitation is being done on the energy needs of industrial buildings for heating and cooling, as well as the contribution of the measures implemented to improve the energy performance of the selected types and models of industrial buildings. The energy performance of buildings were obtained using the software DesignBuilder and EnergyPlus simulation platform, taking into account the parameters of thermal comfort and climate data for the Republic of Serbia. The comparative analysis of the results of energy simulation according to the criterion of achieving greater energy savings and reduced carbon dioxide emissions. The methodological approach in this research involves creating of a typology of industrial buildings in Serbia, selection of the specific objects according to whose properties by numerical simulation possibilities for energy rehabilitation depletion were investigated and comparative analysis of the obtained results was performed, ranking the types of objects in terms of the energy performance of the building. The primary objective of this research was to investigate the effect of the double skin façade on the energy performance of different types of industrial facilities and to determine the optimal approach to energy rehabilitation of existing industrial buildings with the implementation of the double skin façade under the climatic conditions of the Republic of Serbia.

Definisanje modela ocene isplativosti planiranih urbanističkih parametara stambeno-poslovnih zona Beograda

Defining model of profitability evaluation for planned urban parameters of residential-business zones in Belgrade

Problem nedostatka isplativosti realizacije predloga planskih intervencija se u stambeno-poslovnim zonama Beograda javlja na lokacijama gde usvojeni planovi nisu usklađeni sa potrebama tržišta. Ocena isplativosti investicije realizacije predloga planskih intervencija jeste ocena isplativosti investicije u nepokretnost. U ovoj disertaciji istražuju se ključni aspekti investicije u nepokretnost: struktura, vreme realizacije, kritičan put, troškovi i prihodi. Urbanistički parametri određuju novčani tok kroz faze investicionog projekta. Isplativost novčanog toka proverava se statičkim i dinamičkim metodama. Rezultati provere potvrđuju da promena urbanističkih parametara značajno menja stepen isplativosti predloga planskih intervencija. Predloženi model ocene isplativosti definisan je na osnovu toka investicionog procesa. Funkcionisanje modela je provereno na mernim subjektima. Izvršene provere potvrđuju da je model primenljiv, kako na svim nivoima, tako i za svaki pojedinačni slučaj. Model ocene isplativosti urbanističkih parametara stambeno-poslovnih zona Beograda je sistemsko rešenje za provere ostvarljivosti planskih odluka. Zato se model može koristiti kao alatka pri odlučivanju u procesu planiranja.

Problem of non profitability realization of planned regulations occurs at residential- business zones in Belgrade where approved urban plans are not in accordance with real- estate market demands. Economic valuation of urban plan implementation is an assessment of investment in real estate. This dissertation investigates key aspects of property investment: structure, timeframe, critical path, costs and incomes. Urban parameters determine cash flow through the investment project phases. Profitability of cash flow is checked by static and dynamic methods. Results of checking confirm that urban parameters variation changes significantly the profitability of urban plan. The proposed model of profitability evaluation is defined on the basis of investment process. The model performance is examined on measuring subjects. The performed appraisals confirm that the model is applicable, as well at all levels, as for each particular case. Profitability evaluation model of urban parameters of residential-business zones in Belgrade is a system solution for checking planning decisions feasibility. The model can therefore be used as a tool for decision making in the planning process.

Planiranje i projektovanje urbane strukture priobalja Beograda: transformacija urbanog pajzaža i tretman nasleđa

urban landscape transformation and treatment of heritage.

Ovaj rad predstavlja prilog proučavanju planskih aktivnosti i transformacijama urbanog pejzaža priobalja Beograda. Istraživanje polazi od analize inicijalnih ideja i zamisli o izgradnji priobalnih delova Beograda. Hronološka analiza planova i studija ukazuje na postepeni nastanak veoma različitih urbanih struktura kroz vreme i specifične prirodne uslove razuđene akvatorije na ušću dve reke Save i Dunava. Nasleđe i prirodni položaj grada koji nastaje i razvija se na uzvišenju beogradskog grebena, uslovili su dugu i uzbudljivu istoriju prostora osobenog urbanog pejzaža. Političke prilike kao i promene društvenih i ekonomskih uslova u sadejstvu sa brojnim ratovima učinili su transformacije urbanog pejzaža veoma dinamičnim. Odnos naselja prema vodi pratićemo kroz istrživanja geneze planiranja, od prvih poznatih planskih aktivnosti, od plana rekonstrukcije varoši u Šancu Emilijana Josimović 1867. Analiza prvih ideja o izgradnji novog dela grada na drugoj obali reke Save nalazi uporište u međunarodnom konkursu koji je sproveden 1922 godine sa ciljem pripreme za izradu Generalnog urbanističkog plana. Nove političke okolnosti koje nastaju posle drugog svetskog rata doprinele su nagloj izgradnji i razvoju novog dela grada na levoj obali Save kada je došlo do velike transformacije urbanog pejzaža od prirodnog ka urbanom. Nove urbanističke teorije donele su modernu arhitekturu u priobalje Beograda. Osamdeste godine dvadesetog veka sa promenom društveno političkih i ekonomskih prilika determinisale su drugačije vlasničke odnose što se odrazilo na planiranje prostora i arhitekturu. Pažnja je posvećena studijama Savskog amfiteatra kao resursa beogradskog priobalja. Neo- liberalne ekonomije u 21. veku nisu do sada ostvarile značajnije pomake u planskom koncipiranju prostora. Ova studija otvara pitanje na koji način možemo da afirmišemo problematiku priobalja Beograda imajući u vidu nasleđene različite koncepte dve obale. ii

This paper is a contribution to the study of the planning activities and transformation of the Belgrade urban waterfront landscape. The study starts from the analysis of initial ideas and concepts of the development of the Belgrade waterfront parts. The chronological analysis and the study indicate a gradual emergence of very different urban structures that have developed over time, as well as the specific natural conditions of an indented acquatorium at the mouth of two rivers, the Sava and the Danube. The heritage and the natural position of the city which was built, and has developed, on the Belgrade ridge have conditioned the long and exciting history of the area of a specific urban landscape. The political circumstances and changes in the social and economic conditions coupled with numerous wars made the urban landscape transformation dynamic. We will trace the attitude of the settlement towards the water through the study of the genesis of planning, actually from the first known planning activities, the Plan for the Town within the Moat drawn up by Emilijana Josimović in 1867. The analysis of the first ideas about developing a new part of the city on the other bank of the Sava river found its foothold in the international competition conducted in 1922 aimed at preparing the Master Plan. The new political circumstances after the Second World War contributed to the rapid construction and development of a new part of the city on the left bank of the Sava river when great urban landscape transformations from the natural to urban landscape took place. New town planning theories have introduced modern architecture in the Belgrade waterfront. With socio-political and economic changes, the nineteen-eighties determined different ownership relations, which reflected in the space planning and architecture. The attention is dedicated to the studies of the Sava Amphitheatre as a Belgrade waterfront resource. The 21st-century neo-liberal economies have not achieved a significant shift in the concept of space planning. This study opens a question of how we can affirm the issue of the Belgrade waterfront taking into account the inherited different concepts of the two river banks. iv

Javna deliberacija u planiranju prenamene vojnih braunfild lokacija

Group deliberation in planning the reuse of military brownfields

Teza se bavi istraživanjem procesa odlučivanja u okviru savremenog planskog procesa, tj. ispitivanjem mogućnosti unapređenja odnosa među učesnicima u procesu urbanističkog planiranja radi dostizanja legitimne odluke od značaja za prostorni razvoj. Kako su priroda informisanja učesnika o problemu o kom se diskutuje, zatim razmena stavova među učesnicima, kao i karakter same diskusije veoma važni za efikasnost savremenog planskog procesa, tako je i kritička analiza principa javne deliberacije od suštinskog značaja za njihovu adekvatnu primenu u planskoj praksi. Analizom savremenih tendencija razvoja procesa odlučivanja u praksi urbanističkog planiranja zapadnoevropskih zemalja, uočeno je da se teži dogovoru koji je postignut putem konsenzusa i koji je zasnovan na komunikativnoj racionalnosti, ravnopravnosti i refleksivnosti svih onih koji mogu da budu na neki način pogođeni rezultatom procesa (planskog) odlučivanja. U širem smislu, cilj ovog istraživanja je ispitivanje mogućnosti unapređenja savremenog planskog pristupa u Srbiji, kroz sagledavanje aspekata i principa javne deliberacije. U užem smislu, u radu se kritički analiziraju procedure odlučivanja u okviru planskog procesa otuđenja javne svojine, na primeru vojnih braunfild lokacija. Cilj je baziran na hipotezi da proces planiranja prenamene vojnih braunfilda u Srbiji sadrži elemente koncepta javne deliberacije od značaja za unapređenje tokova i načina odlučivanja u okviru formalnog procesa planiranja. Poreklo ove hipoteze se zasniva na deliberaciji, tj. mogućnostima za prevazilaženje klasične demokratske procedure glasanja u smislu postizanja dogovora o problemskom pitanju koji je prihvatljiv za sve učesnike u procesu odlučivanja. Iako je deliberacija u planskom procesu odlučivanja najčešće prisutna u vidu javne rasprave, osnovna ideja je poboljšanje komunikacije između različitih aktera informisanjem o lokalnom problemu pre nego što se krene u postupak donošenja odluke. Dakle, konceptualno-teorijski IV okvir i instrument za istraživanje predmeta rada ove disertacije je proces (javne) deliberacije i njeni normativni zahtevi za dostizanje legitimne odluke koja je prihvatljiva za sve (tzv. deliberativni konsenzus). Poseban fokus teorijskog dela rada je na ispitivanju mogućnosti ostvarivanja racionalnosti tokom procesa odlučivanja, kako iz ugla teorije deliberativne demokratije, tako i kroz prizmu savremene komunikativno-kolaborativne planske paradigme. Transformacija planskog procesa u smislu zasnovanosti na deliberativnim principima je u postsocijalističkom/postkomunističkom društvenom kontekstu odložena zbog institucionalnih rigidnosti, nepoverenja javnosti prema inicijatorima prostornog razvoja i nedostatka procedura posredovanja u procesu planiranja. Iako se društveni kontekst Srbije (Jugoslavije) tokom druge polovine HH veka zasnivao na principu samoupravljanja, i samim tim, ne tako snažne autokratije kao u drugim zemljama Istočnog bloka, promene poput raspada federalne države, turbulentne smene političkih režima, kao i zakonodavnog sistema, uticale su na sve sfere javnog života, pa tako i na degradaciju organizacije planskog procesa i načina došošenja odluka relevantnih za upravljanje prostornim razvojem. Trenutni, demokratski tranzicioni kontekst Srbije još uvek nema jasnu viziju razvoja procesa planiranja, te stoga ni strogo definisanu metodologiju procesa odlučivanja u prostornom i urbanističkom planiranju. Imajući u vidu prethodno, javna deliberacija, ali i deliberacija uopšte, smatra se fleksibilnim instrumentom za upravljanje prostornim razvojem u Srbiji. Opravdanje za ovakav stav se nalazi u konceptualnoj sličnosti deliberacije sa savremenom planskom komunikativno-kolaborativnom paradigmom zasnovanoj na konsenzusu, ravnopravnosti i uključivanju različitih učesnika u proces odlučivanja. Štaviše, fokus javne deliberacije na ostvarivanju četiri principa – slobode, razložnosti, ravnopravnosti i racionalno motivisanog konsenzusa – i uvođenje tzv. neutralnog moderatora daje mogućnost prilagođavanja procesa odlučivanja u okviru različitih planskih sistema. Stoga je, pored teorijskog doprinosa, cilj ovog istraživanja i rasvetljavanje planskog okvira Srbije, kroz pregled politika planiranja od V Drugog svetskog rata do danas iz perspektive pristupa donošenju odluka. Krajnji ishod disertacije se odnosi na definisanje mogućih smernica za transformaciju planskog pristupa u Srbiji.

This dissertation focuses on the exploration of decision-making processes within the framework of contemporary planning process, i.e. on examining the possibilities for improving the relationships among the participants in urban planning process in order to reach the legitimate decision important for spatial development. As the nature of informing the participants about the problem to be discussed, the exchange of opinions among the participants, as well as the character of discussion itself genuinely affect the efficacy of contemporary planning process, the critical analysis of the principles of group deliberation essentially influence their adequate implementation in planning practice. The analysis of the contemporary trends for developing the decision-making process in the urban planning practice of Western European countires shows an effort made to reach a consensus-based agreement, underpinned by communicative rationality, equality and reflection of all those who can be in a way affected by the result of the urban planning decision-making process. In broader terms, the research aims at examining the possibilities for improving the contemporary planning approach in Serbia by considering the aspects and principles of group deliberation. In narrow sense, the research critically assesses the decision-making procedures during alientation of public property, on the example of military brownfields. The research aim derives from the hypothesis that the process of planning the reuse of military brownfields in Serbia contains the elements of group deliberation important for improving the course of action and decision-making within the formal planning process. The origin of such a hypothesis is based on deliberation, i.e. the potential for overcoming the classic democratic voting procedures by reaching an agreement on an issue that would be acceptable for all participants in a decision-making process. Although a deliberation in planning process is most commonly seen in the form of group deliberation, the underlying idea is to improve communication between different actors by informing them about a local problem before a decision-making procedure begins. Therefore, the process of (group) deliberation and its normative requests for reaching a legitimate decision VII acceptable for all (the so-called deliberative consensus) appears as a conceptual/theoretical research framework and an instrument appropriate for this research subject. The theoretical research part particularly focuses on examining the possibilities for achieving rationality during the decision-making process, through the lens of theory of deliberative democracy and contemporary communicative-collaborative planning paradigm, as well. The transformation of planning process towards including the deliberative principles has been postponed in postsocialist and/or postcommunist social context due to institutional rigidity, the lack of public trust in the initiators of spatial development and the absence of the mediation procedures in planning process. Although the Serbian (Yugoslav) social context in the second half of the 20th century was based on the self- government, and, therefore, not that strong autocracy as experienced in other Eastern Bloc countries, the changes such as the dissolution of the federal state, turbulent shift of political regimes, and thus the entire legislative system, affected all the spheres of public life – the organisation of planning process and the form of spatially relevant decision- making were degraded, too. Current, democratic transitional context in Serbia still lacks clear vision how to develop planning process, and, thus, the strictly defined methodology of decision-making in spatial and urban planning, as well. Keeping previous in mind, group deliberation, and deliberation in general, is considered a flexible instrument for spatial governance in Serbia. The reason behind such a thesis is found in the conceptual similarity between deliberation and the contemporary communicative-collaborative planning paradigm based on consensus, equality, and involvement of different participants in the decision-making process. Moreover, the focus of group deliberation on achieving the four principles – freedom, comprehension, equality and rationally motivated consensus – and introducing the so-called neutral moderator makes the decision-making process adaptable to various planning systems. Therefore, in addition to the theoretical contribution, the research also aims at elucidating the contemporary planning framework in Serbia, by the overview of planning policies since the Second World War until nowadays, through the lens of the decision-making approach. The utmost outcome of this dissertation relates to defining the possible guidelines for the transformation of urban planning approach in Serbia. VIII

Izložbene prakse arhitekture u Jugoslaviji i jugoslovenski kulturni prostor od 1945. do 1991.

Exhibitionary practices of architecture in Yugoslavia and Yugoslav cultural space from 1945 to 1991.

Predmet istraživanja su izložbe arhitekture koje su organizovane u okviru socijalističke Jugoslavije u periodu nakon Drugog svetskog rata. Imajući u vidu sve veći broj istraživanja koja se odnose na izložbe arhitekture, kao posebnu formu manifestacija na globalnom nivou sa jedne, i istraživanja koja se odnose na istoriju socijalističke Jugoslavije, sa posebnim naglaskom na arhitekturu i urbanizam koji su nastali na tom prostoru, sa druge strane, izložbe su razmatrane kao kolektivne aktivnosti čijom se analizom omogućava uvid u širi kontekst društvenih, ekonomskih, političkih i kulturnih dešavanja u okviru Jugoslavije nakon Drugog svetskog rata, i statusa koji je arhitektura imala u okviru njih. Fokus istraživanja je na potencijalu izložbi da istovremeno budu deo, ali i da oblikuju diskurs arhitekture prvenstveno kao mesto debate između arhitektonske struke i javnosti, odnosno kao mesto promocije ili kritike ideja u okviru domena arhitekture. Izložbe arhitekture biće posmatrane kao uzrok, ali i kao posledica određenih promena i dešavanja u širem društvenom, kulturnom, političkom i ekonomskom kontekstu. Definisan na ovaj način, okvir predloženog istraživanja omogućava da se teme izložbenih praksi u domenu arhitekture, kao i modaliteti posleratne arhitekture u Jugoslaviji, dodatno istraže i analiziraju. Prilikom razmatranja izložbenih praksi, izložbe se ne analiziraju kao izolovani događaji prezentacije arhitektonskih dela u pojedinim razdobljima socijalističke Jugoslavije, već kao okvir za proizvodnju, recepciju i evaluaciju arhitekture, kroz analizu celokupnog procesa organizacije izložbi, uključujići kriterijum selekcije, tematski okvir i mesto održavanja. Posmatranjem izložbi arhitekture, nastalih u socijalističkoj Jugoslaviji u svim fazama njenog postojanja, kao većeg međuzavisnog sistema, mogu se pratiti pojave i promene u teoriji i praksi arhitekture, koje nam mogu pokazati kakav je status imala arhitektura u jugoslovenskom društvu i kakva je bila njena uloga u jugoslovenskom kulturnom prostoru.

The subject of the proposed research are architecture exhibitions that were organized within the framework of socialist Yugoslavia in the period after the Second World War. Having in mind the growing number of researches that are related to architectural exhibitions, as a special form of manifestations on a global scale from one, and researches relating to the history of socialist Yugoslavia, with a special emphasis on architecture and urbanism, on the other side, exhibitions in question are considered as collective activities whose research allows insight into the broader context of social, economic, political and cultural events within the post-war Yugoslavia, and the status that architecture has had within them. The focus of the research is on the potential of the exhibition to be part, and at the same time to shape the discourse of architecture primarily as a place of debate between the architectural profession and the public, or as a place of promotion or criticism of ideas within the domain of architecture. Architectural exhibitions will be seen as a cause, but also as a consequence of certain changes and developments in a wider social, cultural, political and economic context. Defined in this way, the framework of the proposed research allows additional research and analysis of topics of exhibition practice in the domain of architecture, as well as the modalities of post-war architecture in Yugoslavia. During the discussion of exhibition practices, the exhibitions are not analyzed as isolated events of the presentation of architectural works in certain periods of socialist Yugoslavia, but as a framework for production, reception and evaluation of architecture, through analysis of the entire process of organization of exhibitions, selection criteria, thematic framework and place of exibiting. By researching the exhibitions of architecture created within socialist Yugoslavia at all stages of its existence, as a larger interdependent system, phenomena and changes within the theory and practice of architecture can be monitored, which can show us the status of architecture in the Yugoslav society and what it was like her role within the Yugoslav cultural space.

Generički okvir arhitektonskog projekta: instrumentalizacija tipološke ambivalentnosti

Generic Framework of Architectural Project: Instrumentalizing Typological Ambivalence

Predložena disertacija izučava tipološku determinisanost arhitektonske produkcije u odnosu na koju se kroz istraživanje razmatraju mogućnosti za uspostavljanje novih modela i tehnika arhitektonskog projektovanja koji uključuju tipološki aparat, ne kao datost nametnute klasifikacije, već kao transformabilnu komponentu projektantskog postupka. Studija najpre formira problemski pregled znanja o arhitektonskim tipologijama i ulozi tipa u kontekstu arhitektonskog projektovanja, a zatim istražuje relevantne filozofske postavke koje se instrumentalizuju u okvir arhitektonskog diskursa sa ciljem stvaranja uslova za razvijanje novih metodoloških pristupa arhitektonskom projektovanju. Najzad, radne hipoteze proveravaju se istraživanjem kroz projekat, koji predstavlja sponu u iterativnom postupku između analitičkog i intuitivnog delovanja. Istorijski, generičko kao pojam1 u arhitekturi nastaje unutar društvenog konteksta masovne proizvodnje (Fordov model), a podstaknuto potrebom za masovnu proizvodnju arhitekture. Današnjicu karakterišu delatnosti koje se mogu obaviti nezavisno od osobenosti fizičkog prostora, te se postavlja pitanje uloge arhitektonskih tipova u realnosti individualne kulturne produkcije (nasuprot konzumerizmu)...

The proposed thesis studies a typological determination of the architectural production in respect of which the research considers the possibility of establishing new models and techniques of architectural design involving typological analysis, not as a fixed rule of imposed classification, but as transformable component of the design process itself. The study initially forms a critical review of knowledge about architectural typologies and the role of the type in the context of architectural design. Secondly, the thesis explores relevant philosophical concepts which can be insturmentalized into architectural discourse with the aim of creating conditions for the development of new methodological approaches to architectural design. Finally, the hypothesis is verified through the research by design method, which represents an iterative link between analytical and intuitive action in architectural process. Historically, the generic architecture occurs within a social context of mass production (Ford's Model), and is encouraged by the need for mass production of architecture. On the other hand, contemporaneity is characterized by activities that can be practiced apart from the characteristics of physical space, therefore this study questions the role of architectural types in the reality of individual cultural production (as opposed to consumerism)...

Novomedijska arhitektura - modaliteti upotrebe novih medija u arhitektonskoj praksi

New media architecture - application modalities in architectural practice.

Predmet ovog istraživanja su novi mediji i tehnologije u arhitekturi, kao i razmatranje uticaja i posledica njihove primene na pojavu i razvoj novih svojstava i mogućnosti arhitektonskog prostora. Polazne hipoteze istraživanja imaju stanovište da je primenom novih medija došlo do pojave i razvoja nove tehnološke dinamičko-responzivne paradigme u arhitekturi, promena kvaliteta i funkcija arhitektonskog prostora, kao i aktivnog učešća korisnika - participijenta, u njegovom oblikovanju. Sveprisutnost računarskih tehnologija, trendovi minijaturizacije i pametnih sistema, doveli su do razvitka radikalno novih svojstava i mogućnosti arhitektonskih materijala u oblikovanju prostora, kao i srastanja i preklapanja pojmova medija, materijala, uređaja i sistema u arhitekturi. U takvoj situaciji cilj ovog istraživanja je ispitivanje i kritička analiza modaliteta upotrebe novih medija u arhitekturi, kao i donošenje zaključaka o mogućnostima i posledicama njihove primene. Kao očekivani rezultat istraživanje ima doprinos u vidu kritičke analize i sinteze postojećih saznanja u oblasti, kao i sticanje novih naučnih saznanja o mogućnostima i posledicama primene novih medija na koncipiranje, pojavnost i razvoj arhitektonskog prostora.

This research will focus on application modalities of new media and technologies in contemporary architectural practice. It will consider and explore the influence of using new media on the development of new values, possibilities and phenomena of architectural space. The main hypotheses of the research point out that the application of new media modalities in architectural practice led to the development of new, dynamic and responsive technological models in architecture. The application of new media caused novelties and changes in both quality and function of architectural space, and it has established a new role for the passive user who is now becoming an active participant in creating and shaping architectural space. Common for computer technologies in the 21st century, trends of miniaturization and smart systems have led to the development of new materials characterized by radically new features and possibilities in terms of building architectural space. In new media architecture, notions of materials, technologies, media, devices and systems converge and overlap in designing dynamic and responsive architectural environments. In such circumstances and the age of domination of all kinds of computer systems this research is aimed to examine and thoroughly analyze application modalities of new media in architectural practice, in order to determine consequences and further possibilities of their use in architectural space. The scientific contribution of this research is consistent and systematic critical analysis and synthesis of existing knowledge in this developing scientific area, which is young and hasn‘t been systematically explored, as well as establishing new scientific cognitions about possibilities and consequences of using new media in conceiving, designing and developing architectural space.

Menadžment pripremama sportista i predikcija težine povreda strukture skočnog zgloba

Sportske povrede su sastavni deo bavljenja sportskim aktivnostima i nastaju, kako tokom treninga, tako i tokom takmičenja. Zbog toga mogu bitno da utiču na realizaciju trenažnog procesa, zbog čega je potrebno da se racionalno pristupi evaluaciji i tremanu nastale povrede, kao i naknadnoj funkcionalnoj rehabilitaciji sportista, kako bi se minimizirali negativni efekti povređivanja. Pošto je povređivanje skočnog zgloba najšeća povreda sa kojom se sportisti susreću, predmet istraživanja je bila problematiku akutnog uganuća skočnog zgloba i posledice na status koštanozglobnog sklopa. Osnovni cilj istraživanja je bila konstrukcija predikcionog modela težine povrede na osnovu primarne kliničke slike. Istraživanje je sprovedeno kao retrospektivna eksplorativna studija preseka na klinički zdravim sportistima, sa akutnom povredom skočnog zgloba na efektivu osnovnog uzorka ispitanika od 261 jedinicu posmatranja, od čega je bilo 230 muškaraca i 31 žena. Ispitane su funkcionalne veze izmedju kliničkih pokazatelja opserviranim neposredno nakon povredjivanja skočnog zgloba sa prirodom i težinom povredjivanja ligamentalnih i osteohondralnih struktura utvrdjeno na osnovu snimanja magnetnom rezonansom. ligamentalne strukture su obuhvatile status prednjeg i zadnjeg talofibularnog ligamenta, kao i status kalkaneofibularnog ligamenta, dok je za ocenu sindesmotičnih struktura posmatran status prednjeg i zadnjeg donjeg tibiofibularnog ligamenta, poprečnog tibiofibularnog ligamenta, kao i status medjukoštane membrane. Sve ligamentalne strukture su imale pet modaliteta razvrstavanja. Na osnovu ipupljenih podataka ispitanici su razvrstavani u šest osnovnih i tri izvedene kategorije prema obrascu povredjivanja ligamenata. Akutne osteohondralne lezije su bile definisane preko pet modaliteta povredjivanja. Za potrebe analize efekata povredjivanja na izabrane ekonomske pokazatelje kod vrhunskih sportista, analiziran je uzorak najplaćenijih fudbalera sveta. Tawfiq Abdolkarim Hassan Alhddad - Doktorska disertacija Efektiv uzorka je iznosio 95 jedinice posmatranja, od kojih je 44 fudbalera imalo povrede skočnog zgloba zbog kojih je odsustvovalo sa treninga i takmičenja, dok je preostalih 51 imalo povrede druge prirode. Dobijene informacije su podvrgnute standardnim metodama deskriptivne, inferencijalne i multivarijatne statističke analize, koje su produkovale rezultate na osnovu kojih se moglo na osnovu statusa koštanozglobnog sklopa kod akutnog uganuća skočnog zgloba zaključiti sledeće: • Klinički procenjen status skupa pokazatelja statusa koštanozglobnog sklopa omogućava racionalan pristup upravljanju procesom oporavka i funkcionalne rehabilitacije. • Strukturalni obrazac povrede moguće je opisati preko skupa pokazatelja statusa koštanozglobnog sklopa. • Na osnovu karakteristika obrasca povrede moguće je dati pouzdanu procenu rizika povređivanja povezanih struktura. • Klinički procenjen status skupa pokazatelja koštanozglobnog sklopa omogućava validnu predikciju neophodnosti primene složenih radiografskih dijagnostičkih metoda. • Težinu povrede moguće je oceniti preko skupa pokazatelja statusa koštanozglobnog sklopa. • Na osnovu procenjene težine povrede moguće je predvideti dužinu oporavka i funkcionalne rehabilitacije. Ekonomski aspekti i značaj povredjivanja skočnog zgloba su ispitani na uzorku nakjplaćenijih fudbalera u svetu. Doibjeni rezultati ukazuju na latentni prostor koji je imao trodimenzionalnu struktru čije su bazične dimenzije bile interpretabilna u svetlu postojećih saznanja i teorija. Struktura prostora je ukazala na funkcionalno nezavisan odnos izmedju učestalosti i intenziteta povredjivanja, s jedne strane i hronološkog uzrasta, vrednosti transfera i igračke efiksanosti s druge. Tawfiq Abdolkarim Hassan Alhddad - Doktorska disertacija

ALFA BK UNIVERZITET FAKULTET ZA MENADŽMENT U SPORTU MENADŽMENT PRIPREMAMA SPORTISTA I PREDIKCIJA TEŽINE POVREDA STRUKTURE SKOČNOG ZGLOBA Doktorska disertacija Kandidat: Mentor: Tawfiq Abdolkarim Hassan Alhddad Prof. dr Jovan Veselinović Beograd, 2020. Tawfiq Abdolkarim Hassan Alhddad - Doktorska disertacija APSTRAKT Sportske povrede su sastavni deo bavljenja sportskim aktivnostima i nastaju, kako tokom treninga, tako i tokom takmičenja. Zbog toga mogu bitno da utiču na realizaciju trenažnog procesa, zbog čega je potrebno da se racionalno pristupi evaluaciji i tremanu nastale povrede, kao i naknadnoj funkcionalnoj rehabilitaciji sportista, kako bi se minimizirali negativni efekti povređivanja. Pošto je povređivanje skočnog zgloba najšeća povreda sa kojom se sportisti susreću, predmet istraživanja je bila problematiku akutnog uganuća skočnog zgloba i posledice na status koštanozglobnog sklopa. Osnovni cilj istraživanja je bila konstrukcija predikcionog modela težine povrede na osnovu primarne kliničke slike. Istraživanje je sprovedeno kao retrospektivna eksplorativna studija preseka na klinički zdravim sportistima, sa akutnom povredom skočnog zgloba na efektivu osnovnog uzorka ispitanika od 261 jedinicu posmatranja, od čega je bilo 230 muškaraca i 31 žena. Ispitane su funkcionalne veze izmedju kliničkih pokazatelja opserviranim neposredno nakon povredjivanja skočnog zgloba sa prirodom i težinom povredjivanja ligamentalnih i osteohondralnih struktura utvrdjeno na osnovu snimanja magnetnom rezonansom. ligamentalne strukture su obuhvatile status prednjeg i zadnjeg talofibularnog ligamenta, kao i status kalkaneofibularnog ligamenta, dok je za ocenu sindesmotičnih struktura posmatran status prednjeg i zadnjeg donjeg tibiofibularnog ligamenta, poprečnog tibiofibularnog ligamenta, kao i status medjukoštane membrane. Sve ligamentalne strukture su imale pet modaliteta razvrstavanja. Na osnovu ipupljenih podataka ispitanici su razvrstavani u šest osnovnih i tri izvedene kategorije prema obrascu povredjivanja ligamenata. Akutne osteohondralne lezije su bile definisane preko pet modaliteta povredjivanja. Za potrebe analize efekata povredjivanja na izabrane ekonomske pokazatelje kod vrhunskih sportista, analiziran je uzorak najplaćenijih fudbalera sveta. Tawfiq Abdolkarim Hassan Alhddad - Doktorska disertacija Efektiv uzorka je iznosio 95 jedinice posmatranja, od kojih je 44 fudbalera imalo povrede skočnog zgloba zbog kojih je odsustvovalo sa treninga i takmičenja, dok je preostalih 51 imalo povrede druge prirode. Dobijene informacije su podvrgnute standardnim metodama deskriptivne, inferencijalne i multivarijatne statističke analize, koje su produkovale rezultate na osnovu kojih se moglo na osnovu statusa koštanozglobnog sklopa kod akutnog uganuća skočnog zgloba zaključiti sledeće: • Klinički procenjen status skupa pokazatelja statusa koštanozglobnog sklopa omogućava racionalan pristup upravljanju procesom oporavka i funkcionalne rehabilitacije. • Strukturalni obrazac povrede moguće je opisati preko skupa pokazatelja statusa koštanozglobnog sklopa. • Na osnovu karakteristika obrasca povrede moguće je dati pouzdanu procenu rizika povređivanja povezanih struktura. • Klinički procenjen status skupa pokazatelja koštanozglobnog sklopa omogućava validnu predikciju neophodnosti primene složenih radiografskih dijagnostičkih metoda. • Težinu povrede moguće je oceniti preko skupa pokazatelja statusa koštanozglobnog sklopa. • Na osnovu procenjene težine povrede moguće je predvideti dužinu oporavka i funkcionalne rehabilitacije. Ekonomski aspekti i značaj povredjivanja skočnog zgloba su ispitani na uzorku nakjplaćenijih fudbalera u svetu. Doibjeni rezultati ukazuju na latentni prostor koji je imao trodimenzionalnu struktru čije su bazične dimenzije bile interpretabilna u svetlu postojećih saznanja i teorija. Struktura prostora je ukazala na funkcionalno nezavisan odnos izmedju učestalosti i intenziteta povredjivanja, s jedne strane i hronološkog uzrasta, vrednosti transfera i igračke efiksanosti s druge. Tawfiq Abdolkarim Hassan Alhddad - Doktorska disertacija Ključne reči: sportske povrede, uganuće skočnog zgloba, težina povrede, ekonomske posledice povredjivanja, upravljanje oporavkom i rehabilitacijom, krizni menadžment ABSTRACT Sports injuries are an integral part of engaging in sports activities and occur both during training and in competition. Therefore, they can significantly affect the training process, which is why it is necessary to rationally approach the evaluation and treatment of the resulting injury, as well as the subsequent functional rehabilitation of athletes, in order to minimize the negative injury effects. As ankle injury is the most common injury that athletes encounter, the subject of the study was the acute ankle sprain issue and the consequences on the status of the osteoarticular system. The primary objective of the study was to construct a predictive model of injury severity based on the primary clinical picture. The study was conducted as a retrospective exploratory cross-sectional study on clinically healthy athletes, with acute ankle injury on an effective of the baseline sample of 261 observation units, of which 230 were male and 31 were female. Functional relationships between clinical parameters observed after ankle injury with the nature and severity of injury to ligamentous and osteochondral structures determined by magnetic resonance imaging were examined. The ligamentous structures included the status of the anterior and posterior talofibular ligament as well as the status of the calcaneofibular ligament, while the status of the anterior and posterior inferior tibiofibular ligament, transverse tibiofibular ligament, as well as the interosseous membrane status were evaluated for the evaluation of syndesmotic structures. All ligamentous structures had five sorting modalities. Based on the data obtained, the subjects were classified into six basic and three derived categories according to the pattern of ligament injury. Acute osteochondral lesions were defined via five injury modalities. Tawfiq Abdolkarim Hassan Alhddad - Doktorska disertacija For the purpose of analyzing the effects of injury on selected economic indicators in top athletes, a sample of the highest paid football players in the world was analyzed. The effective sample size was 95 observation units, of which 44 football players had ankle injuries due to their absence from training and competition, while the remaining 51 had injuries of a different nature. The obtained information was subjected to standard methods of descriptive, inferential and multivariate statistical analysis, which produced results based on which, using the status of the osteoarticular system in acute ankle sprain, the following could be concluded: • The clinically assessed status of a set of osteoarticular system status indicators provides a rational approach to managing the recovery and functional rehabilitation process. • The structural pattern of injury can be described through a set of indicators of the status of the osteoarticular system. • Based on the pattern of injury characteristics, it is possible to give a reliable estimate of the risk of injury to related structures. • The clinically assessed status of the osteoarticular system indexes provides a valid prediction of the need for complex radiographic diagnostic methods implementation. • The severity of the injury can be estimated from a set of osteoarticular system status indicators. • Based on the estimated severity of the injury, it is possible to predict the length of recovery and functional rehabilitation. The economic aspects and the significance of ankle injury have been examined in a sample of the highest paid soccer players in the world. The results obtained indicate a latent space that had a three-dimensional structure whose basic dimensions were interpretable in the light of existing knowledge and theories. The structure of the space indicated a functionally independent relationship between the frequency and intensity of injury, on the one hand, and chronological age, the value of transfers, and athletic performance efficacy on the other. Tawfiq Abdolkarim Hassan Alhddad - Doktorska disertacija

Parametri antioksidacione zaštite u tkivima nekih vrsta slatkovodnih riba iz jezera Gruža

Antioxidant defence parameters in tissues of some species of freshwater fish from the Gruža reservoir

Ribe mogu direktno da budu izložene toksinima cijanobakterija i zato su veoma dobri modeli za proučavanje uticaja cijanotoksina na ćelijski antioksidacioni sistem zaštite. Postoji mnogo informacija o biohemijskim i ultrastrukturnim promenama u različitim tkivima riba nakon izlaganja cijanotoksinima u laboratorijskim uslovima, ali su podaci o dejstvu cvetanja cijanobakterija u prirodnim uslovima veoma retki. Cilj ove doktorske disertacije bio je da se istraži uticaj cvetanja cijanobakterija u akumulacionom jezeru Gruža na parametre antioksidacione zaštite u jetri, škrgama i mišiću kod slatkovodnih vrsta riba Rutilus rutilus (bodorka), Blicca bjoerkna (blika), Carassius gibelio (babuška) i Perca fluviatilis (grgeč). Određivani su aktivnost enzima antioksidacione zaštite: ukupne, mangan i bakar cink sadržavajuće superoksid- dismutaze (Uk SOD, Mn SOD, CuZn SOD, EC 1.15.1.1), katalaze (CAT, EC 1.11.1.6), glutation-peroksidaze (GSH-Px, EC 1.11.1.9), glutation-reduktaze (GR, EC 1.6.4.2) i enzima faze II biotransformacije glutation-S-transferaze (GST, EC 2.5.1.18), kao i koncentracija ukupnog glutationa (GSH) i sulfhidrilnih (SH) grupa. Histopatološka analiza jetre riba proučavana je na nivou svetlosne i elektronske mikroskopije. Svi ispitivani parametri mereni su pre i tokom cvetanja cijanobakterija. Aktivnost Uk SOD i CuZn SOD u jetri B. bjoerkna, kao i aktivnost Mn SOD u jetri kod svih ispitivanih vrsta riba bila je povećana tokom cvetanja cijanobakterija. Elektroforetskom analizom enzima SOD konstatovane su inducibilne izoforme SOD u jetri B. bjoerkna tokom perioda cvetanja. Aktivnost Uk SOD, Mn SOD i CuZn SOD u škrgama i mišiću ispitivanih vrsta imala je različit stepen smanjenja tokom cvetanja cijanobakterija. Izmerena aktivnost CAT u jetri svih ispitivanih vrsta riba bila je značajno manja tokom cvetanja u odnosu na period pre cvetanja. Suprotan trend detektovan je u škrgama R. rutilus i P. fluviatilis, kao i u mišiću sve četiri vrste riba. Smanjenje enzimske aktivnosti GSH-Px u jetri i mišiću svih ispitivanih vrsta i u škrgama B. bjoerkna i C. gibelio tokom cvetanja cijanobakterija, ukazalo je da cijanotoksini narušavaju integritet ćelijskih membrana u svim ispitivanim tkivima. Aktivnost GR bila je značajno smanjena u jetri C. gibelio, škrgama sve četiri vrste riba i u mišiću R. rutilus i C. gibelio. Povećanje aktivnosti enzima faze II biotransformacije GST u jetri B. bjoerkna tokom perioda cvetanja ukazuje na moguću aktivaciju procesa detoksifikacije toksina cijanobakterija. Smanjenje aktivnosti GST u škrgama i mišiću svih ispitivanih vrsta ukazuje na narušenu efikasnost ovih tkiva da konjuguju cijanotoksine i to može da dovede do njihove izražene unutarćelijske akumulacije tokom cvetanja cijanobakterija. Promena koncentracije ukupnog GSH i SH grupa pokazala je različit odgovor u zavisnosti od ispitivanog tkiva i vrste. Ultrastrukturna istraživanja su ukazala da su hepatociti ispitivanih vrsta riba imali izražene promene gotovo svih organela tokom cvetanja cijanobakterija. Neki hepatociti su imali znakove nekroze, dok je bojenje propidijum-jodidom ukazalo da period cvetanja dovodi i do apoptotskih promena u jetri svih ispitivanih vrsta riba. Dobijeni rezultati su pokazali da cvetanje cijanobakterija indukuje odgovor na oksidacioni stres u ispitivanim tkivima riba i dovodi do ultrastrukturnih promena u jetri. Rezultati ove doktorske disertacije predstavljaju prvi izveštaj o uticaju cvetanja cijanobakterija u akumulacionom jezeru Gruža na parametre antioksidacione zaštite (aktivnost SOD, CAT, GSH-Px, GR i enzima faze II biotransformacije GST, kao i koncentraciju GSH i SH grupa) u jetri, škrgama i mišiću slatkovodnih riba Rutilus rutilus, Blicca bjoerkna, Carassius gibelio i Perca fluviatilis. Biomonitoring antioksidacionih biomarkera u tkivima riba može da posluži kao rani upozoravajući signal koji ukazuje na oštećenja ćelija usled izloženosti cijanotoksinima u slatkovodnim ekosistemima. Ova disertacija pruža veliki doprinos na polju ekofiziologije akvatičnih organizama.

Since fish can be directly exposed to cyanobacterial toxins, they are very good models to study the influence of cyanotoxins on the cellular antioxidant defence system. There is much information on biochemical and ultrastructural alterations in different fish tissues after exposure to cyanotoxins under laboratory conditions, however, data on the effects of cyanobacterial blooms in natural conditions are very scarce. The aim of this doctoral dissertation was to investigate the influence of the cyanobacterial bloom in the Gruža Reservoir on the antioxidant defence parameters in the liver, gills and muscle of freshwater fish Rutilus rutilus (roach), Blicca bjoerkna (white bream), Carassius gibelio (prussian carp) and Perca fluviatilis (European perch). The activity of antioxidant defence enzymes: total, manganese and copper zinc containing superoxide dismutases (Tot SOD, Mn SOD, CuZn SOD, EC 1.15.1.1), catalase (CAT, EC 1.11.1.6), glutathione peroxidase (GSH-Px, EC 1.11.1.9), glutathione reductase (GR, EC 1.6.4.2) and the biotransformation phase II enzyme glutathione-S-transferase (GST, EC 2.5.1.18), as well as the concentrations of total glutathione (GSH) and sulphydryl (SH) groups were determined. Histopathological examination of fish liver was performed by light and electron microscopy. All investigated parameters were measured before and during cyanobacterial bloom. The activities of Tot SOD and CuZn SOD in the liver of B. bjoerkna, as well as Mn SOD activity in the liver of all investigated fish species increased during the cyanobacterial bloom. Electrophoretic analysis of SOD revealed the presence of inducible SOD isoforms in the liver of B. bjoerkna during the bloom period. The activities of Tot SOD, CuZn SOD and Mn SOD in the gills and muscle of the investigated species exhibited different degrees of reduction during the cyanobacterial bloom. The activity of CAT in the liver of all investigated fish species was significantly lower during the bloom period than in the pre-bloom period. The opposite trend was detected in the gills of R. rutilus and P. fluviatilis, as well as in the muscle of all four fish species. Reduction in the enzymatic activity of GSH-Px in the liver and muscle of all investigated species and in the gills of B. bjoerkna and C. gibelio during the cyanobacterial bloom indicates that cyanotoxins impair the integrity of the cell membranes in all examined tissues. The activity of GR diminished significantly in the liver of C. gibelio, the gills of all four fish species, and in the muscle of R. rutilus and C. gibelio. The increase in the activity of the biotransformation phase II enzyme GST in the liver of B. bjoerkna during the bloom period points to a potential activation of the detoxification process of cyanobacterial toxins. The decrease in GST activity in the gills and muscle of all tested species indicates a perturbed efficiency of these tissues to conjugate cyanotoxins, which could lead to their intracellular accumulation during the cyanobacterial bloom. The concentrations of total GSH and SH groups exhibited a tissue- and species-dependent response. Ultrastructural examinations showed that hepatocytes displayed profound changes in almost all organelles during the cyanobacterial bloom. Some hepatocytes showed signs of necrosis, while propidium- iodide staining revealed that the bloom period also induced apoptotic changes in the liver of all investigated fish species. The presented results show that the cyanobacterial bloom-induced response to oxidative stress caused ultrastructural alterations in the liver. The results of this doctoral dissertation are a first report on the influence of the cyanobacterial bloom in the Gruža Reservoir on antioxidant defence parameters (SOD, CAT, GSH-Px, GR and biotransformation phase II enzyme GST activities, as well as concentrations of GSH and SH groups) in the liver, gills and muscle of freshwater fish Rutilus rutilus, Blicca bjoerkna, Carassius gibelio and Perca fluviatilis. Biomonitoring of antioxidant biomarkers in fish tissue could serve as an early warning signal of cellular damage resulting from exposure to cyanotoxins in freshwater ecosystems. This dissertation is an important contribution in the field of ecophysiology of aquatic organisms.

Uticaj adrenalina i efedrina na pojavu primarnih oštećenja DNK u limfocitima čoveka in vitro

Influence of adrenaline and ephedrine on primary DNA damage of lymfocytes of man in vitro

U ovom radu cilj istraživanja je bilo ispitivanje primarnih oštećenja DNK izolovanih limfocita čoveka pod uticajem adrenalina i efedrina. Oštećenja DNK su evaluirana primenom in vitro Komet testa. Ispitivan je širok spektar koncentracija adrenalina i efedrina (u rasponu od 0,0005 μM do 500 μM) u različitim vremenskim intervalima (15 min, 60 min, 120 min, 240 min i 24 sata). Najizraženije oštećenje DNK ustanovljeno je nakon 15 min tretmana adrenalinom, pri čemu su sve koncetracije izuzev najniže (0.0005 µM) dovele do povećane migracije DNK. Nakon 60 min, 120 min, 240 min tretmana adrenalinom indukovano je oštećenje DNK u opsegu od 5 do 300 µM. Najslabiji efekat ispoljen je nakon 24 sata, tako da su samo najviše koncetracije adrenalina (150 µM i 300 µM) dovele do povećanog stepena oštećenja DNK. Radi utvrđivanja mogućeg učešća reaktivnih kiseoničnih vrsta (ROS) u indukovanju DNK oštećenja pod dejstvom adrenalina upotrebili smo antiokisanse katalazu (100 IU i 500 IU) i kvercetin (100 µM i 500 µM). Kotretman limfocita adrenalinom (300 µM) i antioksidansima nakon 15 ili 60 minuta doveo je do značajnog smanjenja količine DNK u repovima kometa. Prema tome, može se zaključiti da adrenalin ispoljava svoje genotoksične efekte indukcijom reaktivnih kiseoničnih vrsta i da se neka oštećenja poprave tokom prva četiri sata nakon tretmana adrenalinom. Za razliku od adrenalina, efedrin nije doveo do povećanja migracije DNK u odnosu na negativnu kontrolu tokom različitih vremenskih intervala. Jedino je koncetracija efedrina od 500 µM nakon 15 minuta tretmana indukovala oštećenje DNK koje je bilo statistički značajno. Odabrane koncetracije efedrina (1, 50, 300 µM) su dalje testirane u prisustvu inhibitora reparacije (citozin arabinozid - AraC i hidroksiurea - HU) radi ispitivanja eventualnog povećanja oštećenja DNK. Tretman sa inhibitorima reparacije uzrokovao je značajna povećanja DNK oštećenja u svim koncetracijama efedrina (1, 50 and 300 µM) nakon 15 i 60 min. S obzirom da su inhibitori reparacije takođe doveli do povećane migracije DNK i kod negativne kontrole povećana oštećenja u kotretmanu sa inhibitorima reparacije (AraC i HU) rezultat su postojanja DNK oštećenja koja su posledica već prisutnih endogenih oštećenja. Shodno tome, zaključuje s da efedrin ne ispoljava genotoksične efekte u in vitro Komet testu na humanim limfocitima.

The objectives of these investigations were to investigate primary DNA damage in isolated human lymphocytes exposed to adrenaline and ephedrine. DNA damage was evaluated by the in vitro Comet assay. A broad spectrum of adrenaline and ephedrine concentrations (range from 0.0005 µM to 300 µM) were examined in the Comet assay for various treatment times (15 min, 60 min, 120 min, 240 min and 24 h). The most profound DNA damage was observed after 15 min of adrenaline treatment, as all concentrations tested except the lowest one (0.0005 µM) caused an increase in DNA migration. After 1 h, 2 h and 4 h of treatment, adrenaline induced DNA damage at concentration range from 5 µM to 300 µM. The slightest DNA damage was observed after 24 h of adrenaline treatment, therefore only the highest concentrations of adrenaline (150 μM and 300 μM) caused increased level of DNA damage. In order to evaluate the potential contribution of reactive oxygen species (ROS)-induced DNA damage exposed to adrenaline, we used antoxidants catalase (100 IU and 500 IU) and quercetin (100 µM and 500 µM). Co-treatment of lymphocytes with adrenaline (300 µM) and antioxidants for 15 or 60 min, significantly reduced the quantity of DNA in the comet tails. Therefore, it can be concluded that adrenaline exhibits genotoxic effects mainly through induction of reactive oxygen species and that some of the DNA damage is repaired during the first four hours following the treatment with adrenaline. Unlike adrenaline, ephedrine did not induce increased level of DNA migration in comparison to the negative control for various treatment times. Only the highest concentration of ephedrine (500 μM) induced a statistically significant DNA damage. The chosen concentrations of ephedrine (1, 50, 300 µM) were further tested with inhibitors of DNA repair (cytosine arabinoside and hydroxyurea) in order to evaluate the possible increase in DNA damage. Treatment with inhibitors of DNA repair caused significant rise in DNA damage in all chosen concentrations of ephedrine at 15 and 60 min. Since inhibitors of DNA repair also increased level of DNA migration in the negative control, increases of DNA damage co-treated with inhibitors of DNA repair (AraC + HU) resulted from unrepaired endogenous DNA damage. Hence, it can be concluded that ephedrine does not exhibit genotoxic effects in the in vitro Comet assay on human lymphocytes.