text
stringlengths
0
5.99k
source
stringclasses
14 values
450
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
451 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
452
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
453 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
454
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
455 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu 2. URUTONDE RW'ABATANZE UBUHAMYA MURI UBU BUSHAKASHATSI No AMAZINA 1 Alimas George Daniel 2 Bagirishya Jean Marie Vianney 3 Bakunzibake Viateur 4 Bamporiki Jacqueline 5 Bapfakurera Jean 6 Baranyeretse Laurent 7 Bayibarire Cyprien 8 Bayingana Félix 9 Bigirimana Chadrack 10 Bigoboka Landouard 11 Bizumukiza Eric 12 Boduwe Révelien 13 Bucyana Epainette 14 Gahunga Célestin 15 Gakwaya Fréderic 16 Gakwaya Simon 17 Gasigwa Christophe 18 Gasigwa Coloneil Fidèle 19 Gatana Athanase 20 Gatarayiha Gérome 21 Gatsitsi Paul 22 Gishoma Jean Berchmans 23 Habarurema Jean Paul 24 Habimana Casmir 25 Habimana Elisa 26 Habinshuti Thomas 27 Habiyambere Innocent 28 Habiyaremye Emmanuel 29 Habiyaremye Ladislas
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
456 30 Habiyaremye Védaste 31 Habumugisha Jean Baptiste 32 Habyarimana Gérard 33 Hagenimana Emmanuel 34 Hakiba Jonathan 35 Hakizimana Fabien 36 Hakundimana Narcisse 37 Hamenyimana Calixte alias Findo 38 Harerimana André 39 Hategeka Vianney 40 Hategekimana Claver 41 Hategekimana Paul 42 Havugimana Sébastien 43 Idi Haruna 44 Kabahizi Denys 45 Kabayiza Calixte 46 Kabera Dominique 47 Kagorora Jacques 48 Kamarampaka Mathieu 49 Kamashabi Pangras 50 Kambogo Costasie 51 Kamugwera Françoise 52 Kanamugire Gérvais 53 Kanani Aphrodis 54 Kanimba Canisius 55 Kanyabashi Thomas 56 Kanyamibwa Marcel 57 Kanyegerero Potien 58 Kanyemera Aloys 59 Kanyenzi Patrice 60 Karemera Emmanuel 61 Karemera Trojan
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
457 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu 62 Karuga Jean 63 Kayigire Simon 64 Kayigire Vincent 65 Kayiranga Abdon 66 Kayiranga Eeuthère 67 Kayitarama Epimaque 68 Kayumba Fabien 69 Kayumba Sebastien 70 Kazubwenge Léopord 71 Kurimpuzu Vincent 72 Kwetumbari Joseph 73 Mazimpaka Emmanuel 74 Mbababarempore Juvénal 75 Mbabazi Jean Paul 76 Mbarubukeye Javan 77 Mbitirehe Levokati 78 Mbonyumutwa Jean Baptiste 79 Mpabanzi Emilien 80 Mpamo Esdras 81 Mporanyi Télesphore 82 Muganga Ildeburandi 83 Muhigirwa Innocent 84 Muhimakazi Primitive 85 Muhoza Modeste 86 Mukabutera Fausta 87 Mukamarutoki Ildéphonse 88 Mukamusoni Taciènne 89 Mukandori Vestine 90 Mukangarambe Marie Clémence 91 Mukangera Angelique 92 Mukankubito Emérence 93 Mukankusi Henriette
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
458 94 Mukankusi Thérèse 95 Mukantagara Agathe 96 Mukarukaka Pélagie 97 Mukarwego Rozarie 98 Mukeshimana Gaspard 99 Mukashema Odette 100 Munyambibi Godefroid 101 Munyaneza Jean Marie Vianney 102 Munyantore Antoine 103 Munyentwari Faustin 104 Munyetiro Marcel 105 Murangwabugabo Modeste 106 Muratwa Marie 107 Murengerantwari Davide 108 Murenzi Adolphe 109 Mutesa Jean Bosco 110 Mwanayire Epiphanie 111 Nahimana Gerasi 112 Nambajimana Donati 113 Natete Fulgence 114 Ndacyiyimana Abraham 115 Ndagijimana Grégoire 116 Ndagijimana Laurent 117 Ndahayo Ignace 118 Ndayisabye Alphonse 119 Ndorimana Jean 120 Ndorimana Nyaminani Damien 121 Nduwimana Juma 122 Ngabonziza Magisimirien 123 Ngendahayo Thaddée 124 Ngendahimana Athanase 125 Ngirabatware Mathias
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
459 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu 126 Ngiringoga Sylver 127 Ngirinshuti Jean alias Matimbo 128 Nikuze Marc 129 Nikuze Nicolas 130 Niwemutesi Ruth 131 Niyitegeka Florien 132 Niyitegeka Gerome 133 Nkangura Célestin alias Shitani 134 Nkubito Emmanuel 135 Nkurunziza Chaste 136 Nsabimana Gérard 137 Nsabimana Straton 138 Nsabiyeze Augustin 139 Nsengamunku Pascal 140 Nsengimana Fabien 141 Nsengiyumva Aloys 142 Nsengiyumva Théophile 143 Ntacyoripfa Gérard 144 Ntamabyariro Joseph 145 Ntamakemwa Remy 146 Ntampabazi Laban 147 Ntaneza Wenceslas 148 Ntare Charles 149 Ntasangirwa Thicien 150 Ntezirembo Venérand 151 Ntihinyurwa Alfred 152 Ntirusekanwa Donatien 153 Ntwarabashi Athanase 154 Nyangezi Théophile 155 Nyirabateguzi Pascasie 156 Nyirabukeye Bernadette 157 Nyirahitimana Eugènie
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
460 158 Nyirandibaziyaremye Genema 159 Nyiraneza Lydie 160 Nyirangirumboneye Mariya 161 Nyiransabimana Juliette 162 Nyiraryakumbuye Spéciose 163 Nyirinkindi Augustin 164 Nyirinkwaya Laurent 165 Nzabandora Antoine 166 Nzajyibwami Ferdinand 167 Nzasabayesu Enock 168 Nzeyimana Jean 169 Nzeyimana Jean Baptiste 170 Nzigiyimana Michel 171 Nzimurinda Gaetan 172 Nzirirane Pascal alias Kanyabashi 173 Padiri Kajyibwami Modeste 174 Pastor Masabo Etienne 175 Rubanguka Emmanuel 176 Rubayiza Barthazar 177 Rudahunga Jean Berchmans 178 Rugambarana Jean 179 Rugasira Alphonse 180 Ruhumuriza Nathanael 181 Rukundo Aimable 182 Rurangirwa Léo 183 Rutagarama Eugène 184 Ruterana Thaddée 185 Rwakayiro Evariste 186 Rwandema Aberi 187 Safari Alexis 188 Segatarama Pièrre 189 Sekanyambo Ezzechiel
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
461 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu 190 Shami Habimana Dieudonné 191 Shumbusho Concorde 192 Sibomana Cyrille 193 Simbizi Innocent 194 Sindabimenya Damascène 195 Sindayigaya Jean 196 Singirankabo Jean Marie Vianey 197 Sinzabakwira Jean Bosco 198 Sinzabakwira Straton 199 Tabaro Assiel 200 Tuyisenge Valerie alias Nyirazuba 201 Ukurikiyimfura Théobard 202 Unkundiye Rose 203 Usekanabo Kazigaba Cyprien 204 Uwanyirigira Marie Goretti 205 Uwitonze Simon 206 Vuganeza Laurent
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
462 3. ABAKONSEYE BATEGEKAGA SEGITERI ZARI ZIGIZE PEREFEGITURA YA CYANGUGU MU 1994 N'URUHARE BAGIZE MURI JENOSIDE YAKOREWE ABATUTSI KOMINI SEGITERI AMAZINA YA KONSEYE URUHARE YAGIZE MURI JENOSIDE URUKIKO RWAMUBU- RANISHIJE IBIHANO YAHAWE KAMEMBE 1. Gihundwe Ndahayo Ignace Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Gihundwe Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Gihundwe A, Gihundwe, 2006 Igifungo cy'imyaka 12 2. Kamembe Djuma Mukuru Emile Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Batero, mu yahoze ari Segiteri Kamembe Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Batero, Kamembe, 2007 Kwishyura 1,000,000frs 3. Muhari Sibomana Bercal Yitabye Imana ataraburanishwa 4. Rwahi Nzeyimana Sylvère Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Rwahi Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Rwahi, Gihundwe, 2007 Yabaye umwere 5. Nkanka Munyarukiko Alexis Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nkanka Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nkanka, Nkanka, 2007 Igifungo cy' imyaka 30 6. Cyibumba Nsabimana Straton Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Kazungu, mu yahoze ari Segiteri Cyibumba Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Kazungu, Cyibumba, Nkanka, 2007 Kwishyura 5000frs
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
463 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu 7. Mparwe Buduwe Théophile Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Gihaya, mu yahoze ari Segiteri Mparwe Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Gihaya, Muhari, Gihundwe, 2007 Kwishyura 8200frs 8. Bugumira Ngendaku- riyo Gratien Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Bugumira Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Bugumira, Nkombo, 2006 Yabaye umwere 9. Rusunyu Nsengiyu- mva Théophile Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Rusunyu Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Rusunyu, Nkanka, 2007 Yabaye umwere CYIMBOGO 10. Mururu Butera Jean Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Mururu Yitabye Imana ataraburanishwa 11. Mutongo Barati Jean Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Mutongo na Nyakanyinya Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Mutongo, Mururu, 2007 Igifungo cy' imyaka 30 Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Nyakanyinya, Mururu, 2008 Igifungo cy'imyaka 12 12. Cyete Murekezi Casimir Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Gitwa, mu yahoze ari Segiteri Cyete Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Gitwa, Cyete, Mururu, 2007 Kwishyura 15910 frs
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
464 13. Nyakarenzo Munyura- batware Vedaste Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyakarenzo Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nyakarenzo A, Nyakarenzo, 2007 Igifungo cya burundu 14. Winteko Katabarwa Jean Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Winteko Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Winteko, Mururu, 2007 Igifungo cy'imyaka 17 15. Nyakanyinya Harerimana Jean Bosco Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyakanyinya Urukiko Rukuru rwa Cyangugu, Urugereko rwihariye Igihano cy'Igifungo cya Burundu 16. Cyato Gakwaya J. M. V Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye i Mibirizi Yarahunze, aburanishwa adahari n'urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Mibirizi, Gashonga, 2007. Igifungo cy'imyaka 30 17. Mibirizi Ndagijimana Joseph Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Mibirizi na Nyakarenzo Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Mibirizi C, Gashonga, 2007 Igifungo cy'imyaka 8 Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Runyanzovu, Nyakarenzo, 2006 Igifungo cy'imyaka 5 18. Gihundwe Bavugame- nshi Manasse Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Gihundwe Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Gihundwe, Gihundwe, 2007 Igifungo cy'imyaka 19
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
465 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu 19. Murehe Nangwahafi Jean Bosco Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Murehe Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Murehe B, Gashonga, 2007 Igifungo cy'imyaka 19 20. Nyamagana Nsababera Edouard Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyamagana Yitabye Imana ataraburanishwa GISHOMA 21. Gashonga Rutabingwa Eustache Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Gashonga Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Gashonga A, Gashonga, 2007 Igifungo cy'imyaka 12 22. Gisagara Habimana Emmanuel Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Gisagara Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Gisagara A, Gashonga, 2006 Yabaye umwere 23. Rwimbogo Mukamusoni Taciènne Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Rwimbogo Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Rwimbogo, Rwimbogo, 2007 Yabaye umwere 24. Ntenyi Nzamwita Jean Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyamagana Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nyama- gana, Nyaka- renzo, 2007 Igifungo cy'imyaka 24 25. Nyenji Mpakaniye Théobard Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyenji Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nyenji, Nzahaha, 2007 Yabaye umwere Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Gakombe, mu yahoze ari Segiteri Nyenji Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Gakombe, Nyenji, Nzahaha, 2007 Kwishyura 80000frs
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
466 26. Kirangira Muganga Ildeburandi Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Kirangira Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Kirangira, Nzahaha, 2007 Yabaye umwere 27. Rukunguri Ngendahayo Léonard Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Rukunguri Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Rukunguri A, Gashonga, 2007 Igifungo cy'imyaka 4 28. Kimbagiro Gashema Pangras Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Kimbagiro Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Kimbagiro, Gitambi, 2007 Igifungo cy'imyaka 4 29. Butamba- mo Rugerero Martin Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Ryarusaro, mu yahoze ari Segiteri Butambamo Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Ryarusaro, Butambamo, 2007 Kwishyura 20000frs 30. Ruhoko Habimana Jean Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Gashonga Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Gashonga D, Gashonga, 2007 Igifungo cy'imyaka 5 Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Gashonga, 2007 Igifungo cy'imyaka 4 BUGARAMA 31. Gikunda- mvura Boduwe Severien Yashinjwe kugira uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Mpinga, mu yahoze ari Segiteri Gikundamvura Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Mpinga, Gikunda- mvura, Gikunda- mvura, 2007 Gusonerwa
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
467 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu 32. Bunyereri Nzaramba Aphrodis Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Bunyereri Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Bunyereri, Nyakabuye, 2007 Igifungo cy'imyaka 29 33. Nyabintare Bongwanu- busa Jean Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyabintare Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nyabintare B, Gitambi, 2007 Yabaye umwere 34. Muganza Bigirumwami Jean Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Muganza Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Muganza, Muganza, 2010 Igifungo cy'imyaka 11 35. Bugarama Nduwimana Kuriye Juma Nta ruhare yagize muri Jenoside 36. Muhehwe Bworo Claudien Nta ruhare yagize muri Jenoside 37. Nzahaha Sinanga Léopord Yashinjwe kugira uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Kigenge, mu yahoze ari Segiteri Nzahaha Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Kigenge, Nzahaha, 2007 Yabaye umwere 38. Kibangira Murengera- ntwali Samuel Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Kibangira Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Kibangira, Bugarama, 2006 Igifungo cy'imyaka 9 NYAKABUYE 39. Kigurwe Nsengumu- remyi Jean Baptiste Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Kimbagiro Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Kimbagiro A, Gitambi, 2007 Igifungo cy'imyaka 30
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
468 40. Matare Rukerata- baro Aloys Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Matare Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Matare, Nkungu, 2007 Yabaye umwere 41. Muhanga Munyakazi Joseph Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Muhanga Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Muhanga 1, Nkungu, 2007 Yabaye umwere Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Kigabiro, mu yahoze ari Segiteri Muhanga Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Kigabiro, Muhanga, Nkungu, 2007 Kwishyura 25000frs 42. Runyanzovu Ndagijimana Joseph Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Gikongoro, mu yahoze ari Segiteri Mibirizi Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Gikongoro, Mibirizi, Gashonga, 2007 Kwishyura 5560frws 43. Nkungu Hategeki- mana Aphrodice Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nkungu Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nkungu, Nkungu, 2006 Yabaye umwere 44. Nyamube- mbe Semahundo Anaclet Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyamubembe Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nyamubembe, Nyakabuye, 2006 Yabaye umwere 45. Nyamaro- nko Hakizumwa- mi Joseph Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyamaronko Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nyamaronko, Nyakabuye, 2007 Yabaye umwere
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
469 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu 46. Nyakabuye Kanyamuhi- mbo Antoine Yishwe muri Jenoside 47. Gitambi Habiyambere Néhemie Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Rwihene, mu yahoze ari Segiteri Gitambi Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Rwihene, Gitambi, Gitambi, 2007 Kwishyura 6800frs 48. Kaboza Murangwa- bugabo Modeste Nta ruhare yagize muri Jenoside GISUMA 49. Shagasha Ngabonziza Sylvère Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nkanka na Munyove Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nkanka, Nkanka, 2010 Igifungo cya Burundu Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Munyove, Giheke, 2010 Igifungo cy'imyaka 26 50. Munyove Nsengiyumva Mathias alias Ruhengu Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Munyove Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Munyove I, Giheke, 2007 Yabaye umwere Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Rwinkwavu, mu yahoze ari Segiteri Munyove Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Rwinkwavu, Munyove, Giheke, 2007 Kwishyura 86400frs 51. Isha Butera Bénoit Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Gahurubuka, mu yahoze ari Segiteri Isha Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Gahurubuka, Isha, Giheke, 2007 Kwishyura 12500frs
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
470 52. Ntura Barore Calixte Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Ntura Yaburanishijwe adahari n'urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Ntura, Giheke, 2007. Igifungo cy'imyaka 14 53. Biguzi Munyantore Ignace Nta ruhare yagize muri Jenoside 54. Mwito Ndabikunze Timoté Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Mwito Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Mwito, Bushenge, 2007 Igifungo cy'imyaka 16 55. Remera Urayeneza Emmanuel Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Remera, mu yahoze ari Segiteri Remera Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Remera, Remera, Bushenge, 2008 Kwishyura 1000frs 56. Bugungu Habiyambere Célestin Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Kidashira, mu yahoze ari Segiteri Bugungu Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Kidashira, Bugungu, Bushenge, 2007 Kwishyura 13215frs 57. Bushenge Munyampi- rwa Thadée Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Bushenge Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Bushenge, 2008 Igifungo cya burundu y'umwiha- riko 58. Rusambu Rwubaha Felicien Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Rusambu, mu yahoze ari Segiteri Rusambu Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Rusambu, Ruharambu- ga, 2008 Kwishyura 4933 frs 59. Bumazi Karambizi Thicien Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Bumazi Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Bumazi, Ruharambuga, 2007 Yabaye umwere
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
471 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu 60. Gashira- bwoba Habimana Elisa Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Gashirabwoba Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Gashirabwoba, Bushenge, 2009 Igifungo cy'imyaka 13 61. Giheke Nteziryayo Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Giheke Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Giheke, Giheke, 2008 Igifungo cy'imyaka 12 GAFUNZO 62. Nyamugari Magerano Samuel Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyamugari Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nyamugari, Shangi 2007 Igifungo cy'imyaka 12 63. Shangi Rutaburi- ngogo Aloys Yashinjwe kugira uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Munini, mu yahoze ari Segiteri Shangi Urukiko Gacaca rw'akagari ka Munini, Shangi, Shangi, 2007 Ubwumvi- kane 64. Gabiro Madafari Samuel Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Gabiro Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Gabiro II, Shangi, 2007 Yabaye umwere 65. Mugera Nsanzurwimo Etiènne Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Mugera Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Mugera, Shangi, 2008 Igifungo cy'imyaka 25 66. Mukoma Kanyarure- mbo Joseph Yashinjwe kugira uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Gasayo, mu yahoze ari Segiteri Mukoma Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Gasayo, Mukoma, Nyabitekeri, 2007 Yabaye umwere
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
472 67. Nyabitekeri Rudaheri- shyanga Jonas Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyabitekeri Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nyabitekeri A, Nyabitekeri, 2007 Yabaye umwere 68. Bugeza Sibomana Pascal Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Bugeza Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Bugeza A, Nyabitekeri, 2007 Yabaye umwere 69. Bunyangu- rube Nsanzumu- tware Eliazar Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Bunyangurube Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Bunyangurube A, Nyabitekeri, 2007 Yabaye umwere 70. Bunyenga Senyenzi Joseph Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Bunyenga Yitabye Imana ataraburanishwa KARENGERA 71. Ruhara- mbuga Kanani Aphrodis Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Ruharambuga Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Ruharambuga A, Ruharambuga, 2007 Igifungo cy'imyaka 12 72. Rwabidege Karekezi Michel Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Wimana, mu yahoze ari Segiteri Rwabidege Urukiko Gacaca rw'akagari ka Wimana, Rwabidege, Ruharambuga, 2008 Kwishyura 100000 frs 73. Nyamu- hunga Musemakweli Etiènne Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Cyimpundu, mu yahoze ari Segiteri Ruharambuga Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Cyimpundu, Nyamuhunga, Ruharambuga, 2007 Kwishyura 85000 frs
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
473 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu 74. Rwintare Gasamunyiga François Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Rwintare Yitabye Imana ataraburanishwa 75. Karambo Iyamuremye Jean Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Karengera Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Karengera B, Karengera, 2007 Igifungo cy'umwaka 1 76. Karengera Mukamu- ganga Adèle Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Karengera Yitabye Imana ataraburanishwa 77. Nyanunda Zitoni Athanase Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyanunda Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nyanunda, Karengera, 2007 Yabaye umwere 78. Kanyinya Nzeyimana Gaston Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Kanyinya Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Kanyinya A, Karengera, 2007 Yabaye umwere 79. Butare Bunduwe mwene Kaboye na Nyabyenda Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Butare Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Butare, Butare, 2007 Yabaye umwere 80. Rurama Karekezi Pierre Claver Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Rurama Urukiko Gacaca rw'ubujurire rwa Gashonga ruri i Rurama, Mwezi, Karengera Igifungo cya Burundu
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
474 81. Gasumo Banyuriraho Levocathe Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Gasumo Yitabye Imana ataraburanishwa 82. Bweyeye Hategekima- na Etienne Nta ruhare yagize muri Jenoside KAGANO 83. Rambira Kadage Jean Bosco Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Mugohe, mu yahoze ari Segiteri Rambira Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Mugohe, Rambira, Kagano, 2007 Kwishyura 60000 frs 84. Mukinja Ukurikiyi- mfura Barthazar Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Mukinja Yitabye Imana ataraburanishwa 85. Bushekeri Shigabo Gaetan Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Bushekeri Yitabye Imana ataraburanishwa 86. Nyakabingo Semikare Théogène Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyamasheke Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nyamasheke IV, Kagano, 2007 Yabaye umwere 87. Nyamashe- ke Ngwabije Innocent Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Nyamasheke Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Nyamasheke II, Kagano, 2007 Igifungo cy'imyaka 19 88. Mubumbano Mutokamba- ri Boniface alias Maperi Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Mubumbano Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Mubumbano A, Kagano, 2007 Yabaye umwere
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
475 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Nyamaraga, mu yahoze ari Segiteri Mubumbano Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Nyamaraga, Mubumbano, Kagano, 2008 Kwishyura 18750 frs 89. Kagano Kamenyero Damien Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Mubumbano Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Mubumbano, Kagano, 2009 Igifungo cya burundu y'umwiha- riko 90. Butambara Buranga Merchias Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Ngoma Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Ngoma B, Bushekeri, 2006 Yabaye umwere 91. Ngoma Uwihoreye Simeon Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Rugeregere, mu yahoze ari Segiteri Ngoma Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Rugeregere, Ngoma, Bushekeri, 2007 Kwishyura 1700 frs 92. Kagarama Gahago Joseph Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Kagarama Yitabye Imana ataraburanishwa KIRAMBO 93. Gahisi Ndabasanze Faustin Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Gahisi Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Gahisi, Rangiro, 2007 Yabaye umwere 94. Mpabe Ntibitegereza Nehemie Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Mpabe Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Mpabe, Rangiro, 2007 Yabaye umwere
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
476 95. Rangiro Kanyama- hanga Jean Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Rangiro Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Rangiro, Rangiro, 2007 Yabaye umwere 96. Rwumba Tabaro Vincent Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Rwumba Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Rwumba, Cyato, 2007 Igifungo cy'imyaka 19 97. Yove Rwandema Aberi Nta ruhare yagize muri Jenoside - 98. Kanjongo Habiyambere Nathanael Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Kanjongo Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Kanjongo A, Kanjongo, 2007 Igifungo cy'umwaka 7 99. Ruheru Kabahizi Laurien Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Ruheru Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Ruheru B, Kanjongo, 2007 Yabaye umwere 100. Gitongo Nzabihimana Felicien Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Gitongo Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Gitongo, Kanjongo, 2009 Igifungo cy'imyaka 14 101. Cyato Kanyeshya- mba Cyprien Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Cyato Yitabye Imana ataraburanishwa 102. Tyazo Sekaziga Pierre Yashinjwe kugira uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Kibogora, mu yahoze ari Segiteri Tyazo Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Kibogora, Tyazo, Kanjongo, 2009 Ubwumvi- kane
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
477 Jenoside yakorewe Abatutsi mu yahoze ari Perefegitura ya Cyangugu GATARE 103. Karambi Kayumba Fabien Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Karambi Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Karambi, Karambi, 2007 Igifungo cy'umwaka 7 104. Mugomba Niyireba Antère Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Mugomba Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Mugomba A, Karambi, 2007 Igifungo cy'imyaka 7 105. Ngange Ngirabatwa- re Enock Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Cyiya Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Cyiya, Karambi, 2007 Yabaye umwere 106. Cyiya Nzamwita Augustin Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Cyiya Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Cyiya B, Karambi, 2007 Yabaye umwere 107. Kagunga Gashumba Isaac Nta ruhare yagize muri Jenoside 108. Buhoro Rekayabo Augustin Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Buhoro Urukiko Gacaca rw'Ubujurire rwa Buhoro, Macuba, 2007 Yabaye umwere 109. Macuba Gatana Elaste Nta ruhare yagize muri Jenoside 110. Rukanu Nyirabagenzi Marigarita Yashinjwe kugira uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Bitaba, mu yahoze ari Segiteri Rukanu Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Bitaba, Rukanu, Macuba, 2007 Ubwumvi- kane 111. Birembo Ndirabika mwene Ndemeye na Nyiragisasa Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Karambi na Rugano Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Karambi, Karambi, 2007 Igifungo cy'imyaka 26
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
478 Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Rugano, Karambi, 2007 Igifungo cy'imyaka 26 112. Muraza Rwabanda Jéremie Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Rubyiniro, mu yahoze ari Segiteri Muraza Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Rubyiniro, Muraza, Kanjongo, 2008 Kwishyura 28500 frs, 36000frs 113. Rumamfu Nzeyumwa- mi Elisée Yagize uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Rumamfu Yitabye Imana ataraburanishwa 114. Rugano Gahigi Laurent Yashinjwe kugira uruhare mu bwicanyi bwabereye mu yahoze ari Segiteri Rugano Urukiko Gacaca rw'Umurenge wa Rugano, Karambi, 2007 Yabaye umwere 115. Mwasa Ntibanoga mwene Ruboneza Yagize uruhare mu kwangiza imitungo mu Kagari ka Rumamfu, mu yahoze ari Segiteri Mwasa Urukiko Gacaca rw'Akagari ka Rumamfu, Mwasa, Macuba, 2007 Kwishyura 8000 frs
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
480
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
CNLG Printed by IMPRIMU Ltd Tel. 0783102174
CNLG_jenoside_cyangugu.pdf
REPUBULIKA Y'U RWANDA National Commission for the Fight against Genocide Commission Nationale de Lutte contre le Génocide Komisiyo y'Igihugu yo Kurwanya Jenoside -CNLG- Kigali, 201 9 UBUHAMYA BWATANZWE NA BAMWE MU BATUTSI BAKOREWE ITOTEZWA N'IYIRUKANWA MU MASHURI MAKURU N'AYISUMBUYE MU MWAKA WA 1973
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
1 ISHAKIRO Ijambo ry'Ibanze ............................................................................................................................. 3 1. Ubuhamya bwa Havugimana Emmanuel .................................................................... 5 2. Ubuhamya bwa Afrika Philbert ................................................................................. 26 3. Ubuhamya bwa Boniface Barishinge ......................................................................... 29 4. Ubuhamya bwa Colette Mukansanga ........................................................................ 34 5. Ubuhamya bwa Bucyana François ............................................................................. 38 6. Ubuhamya bwa Gasengayire Fébronie ...................................................................... 41 7. Ubuhamya bwa Gasasira Jean Baptiste ..................................................................... 43 8. Ubuhamya bwa Gatambiye Sylvère ........................................................................... 47 9. Ubuhamya bwa mwalimu Ngabonziza Damien......................................................... 51 10. Ubuhamya bwa Nkaka Raphael .............................................................................. 56 11. Ubuhamya bwa Ntashamaje Gerard ...................................................................... 61 12. Ubuhamya bwa Nyiramirimo Odette ..................................................................... 64 13. Ubuhamya bwa Ndorimana Jean ............................................................................ 78 14. Ubuhamya bwa Karangwa Desire .......................................................................... 84 15. Ubuhamya bwa Karege Félicien ............................................................................. 87 16. Ubuhamya bwa Kimenyi Alexis .............................................................................. 93 17. Ubuhamya bwa Nyiracumi Josepha ....................................................................... 96 18. Ubuhamya bwa Rugangura Jean Bosco ............................................................... 102 19. Ubuhamya bwa Hakizabera Pipiani ..................................................................... 106
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
2 20. Ubuhamya bwa Karera Justin .............................................................................. 109 21. Ubuhamya bwa Kayibanda Emmanuel ................................................................ 111 22. Ubuhamya bwa Rugwizangoga Eugène ............................................................... 116 23. Ubuhamya bwa Rusanganwa Frederic................................................................. 126 24. Ubuhamya bwa mwalimu Me Straton Nsanzabaganwa ..................................... 131 25. Ubuhamya bwa Nyabyenda Laurien .................................................................... 137 26. Ubuhamya bwa Rahamatali Rangira Immaculate .............................................. 141 27. Ubuhamya bwa Rutayisire Antoine ...................................................................... 144 28. Ubuhamya bwa Safari Venant .............................................................................. 151 29. Ubuhamya bwa Simburudari ................................................................................ 155 30. Ubuhamya bwa Umurungi Kayitaba Floride ...................................................... 160 31. Ubuhamya bwa Wane Justin ................................................................................. 163 32. Ubuhamya bwa Faustin Rutembesa ..................................................................... 167
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
3 Ijambo ry'Ibanze Zimwe mu nshingano za Komisiyo y'I gihugu yo Kurwanya Jenoside (CNLG) harimo kwegeranya no gutanganza ubuhamya kuri Jenoside yakorewe Abatutsi. Nyuma yo kwegeranya no gutangaza bumwe mu buhamya bwatanzwe igiye twibukaga ku nshuro ya 22, iya 23, n'iya 24 Jenoside yakorewe Abatutsi, CNLG yasanze ari na ngombwa gukusanya ubuhamya ku itotezwa n'iyirukanwa mu mashuri makuru n'ayisumbuye mu mwaka wa 1973. Nyuma y'imyaka 46 Abatutsi birukanwe mu mashuri no mu mirimo, CNLG yasanze habura ubuhamya bw'abantu bagiriweho ubwo bugizi bwa nabi. Niyo mpamvu yasabye abo yashoboye kubona kuyiha ubuhamya bwabo bwo mu 1973, kugira ngo bwandikwe kandi butangazwe. Muri Gashyant are 1973, abanyeshuri b'Abatutsi birukanywe mu mashuri yisumbuye na za Kaminuza hirya no hino mu gihugu. Bamwe ibyo kwiga barabihagarika, abandi bagerageza gushakisha uko bakomeza kwiga hanze y'igihugu mu buhungiro. Abatanze ubuhamya bagerageje kwerekana impamvu n'imigendekere y'itotezwa n'iyirukanwa mu mashuri byakorewe Abatutsi mu 1973 n'ingaruka byabagizeho. Abatangabuhamya bagaruka ku migendekere y'itotezwa n'iyirukanwa mu mashuri byabakorewe mu 1973, uko imibanire y'abanyeshuri n'imyigire y'abanyeshur i b'Abatutsi mbere ya 1973 yari ihagaze, icyari cyihishe inyuma y'itotezwa n'iyirukanwa mu mashuri byakorewe Abatutsi, uko kwirukana abanyeshuri b'Abatutsi mu mas huri byagenze n'uko byahagaze. Abatanze ubuhamya muri iki gitabo ni abari abanyeshuri cyangwa abarimu birukanywe mu 1973, ndetse n'abanyeshuri batahigwaga bakiriho kandi biteguye gutanga amakuru afite ireme. Muri ubu buhamya hagarukwa cyane cyane ku impamvu z'ingenzi zateye kwirukana Abatutsi mu mashuri mu 1973 zirimo urwango rwigishijwe kuva kera, umugambi wo gukomeza revolusiyo ya PARMEHUTU, umuco wo kudahana, umubano utari mwiza hagati ya Leta y'Abarundi n'iy'Abanyarwanda n'impamvu yo kuba Habyarimana yahirika ubutegetsi.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
4 Nyuma yuko Habyarimana ahirika ubutegetsi akabufata, hari abanyeshuri bamwe na bamwe bagiye basubira ku mashuri ariko cyane cyane abari bafite abo baziranye bari mu buyobozi bw'amashuri bakabafasha kugaruka ku ishuri no kubona imyanya. Icyakora hari n'ababuze imyanya maze bahunga igihugu ngo bakize amagara yabo kuko n'aho bari bahungiye mu miryango yabo basanze ibikorwa byo kubatwikira ndetse n'imigambi yo kubica igikomeje. Abenshi mu birukanywe bahungiye i Burundi ndetse na Kongo, naho abandi bake bahungira muri Uganda. Abenshi bafashijwe n'imiryango mpuz amahanga babashije gukomeza kwiga ndetse baza no kubona imirimo mu mahanga. Abenshi bagarutse mu gihugu nyuma y'uko ingabo zari iza FPR Inkotanyi zihagaritse Jenoside yakorerwaga Abatutsi mu w'1994. Ingaruka z'iri yirukanwa ry'abanyeshuri b'Abatutsi ni nyi nshi kan di zageze ku bantu batandukanye, haba ku banyeshuri birukanywe ubwabo, haba ku miryango yabo ndetse no ku gihugu muri rusange. Dr Bizimana Jean Damascène Umunyamabanga Nshingwabikorwa
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
5 1. Ubuhamya bwa Havugimana Emmanuel Inzira ndende yo guhunga igihugu muri 1973 Muri iki gihugu habaye intambara nyinshi zibasiye Abatutsi kuva 1959. Bamwe baricwa, abandi bahungira mu bihugu duhana imbib i, abandi na none bakurwa mu byabo, bacirirwa mu nkambi za Nyamata na Rukumberi. Bahebera urwaje baguma mu Rwanda, bayoboka ubutegetsi bwa PARMEHUTU, ariko bakajya babak uramo ab'imena bakabafunga cyangwa bakabica, cyane cyane iyo Inyenzi zabaga zateye. Muri Gashyantare 1973, Abatutsi birukanywe mu mashuri no mu kazi, abandi barasenyerwa, abandi na none baricw a, Inyenzi zitateye. Ibyo byayobeye abantu. Abatutsi bayobewe icyo noneho bazize, kuko mbere babicaga bitwaje ko Inyenzi zateye. Abenshi mu birukanywe mu mashuri bahise bafata iy'ubuhungiro, berekeza mu bihugu duhana imbibi, cyane cyane mu Burundi. Mu git urage, imvururu zibasiye cyane cyane p erefegitura ya Kibuye, muri komini ya Rwamatamu, Gitesi, Kivu mu na Mwendo. Na Gitarama muri K omini Buringa na Nyabikenke. Muri iyi nyandiko ndabagezaho uko byangendekeye muri icyo gihe, n'ukuntu nabashije guhungira mu Burundi bigoranye cyane. Ndabagezaho kandi mu magambo make ubuzima nabayemo mu nkambi ya Mushiha. Imvururu mu mashuri yisumbuye muri 1973 Muri Gashyantare 1973 nigaga i Nyamasheke, ngeze mu mwaka wa gatanu. Umwaka w'amashuri 1972-1973 wari waratangiye kuwa 25 Nzeri 1972, ariko abana barangije amashuri abanza baguma iwabo bategereje kumenya aho baziga, baza gutangira kuwa 20 Ugushyingo 1972, twebwe tumaze hafi amezi abiri dutangiye. Kubajonjora bakuramo Abatut si byari byarafashe igihe kinini. Uwo mwaka abana b' Abatutsi benshi bari barangije icyiciro cya mbere cy'amashuri yisumbuye ntibahawe amashami yo gukomerezamo Hari uwo wumvaga ngo bamwohereje kwiga m w'ishuri nderabarezi EMA ( Ecole des Moniteurs/Monitrices Auxiliaires ) i Nyanza kwa Nyamurinda. Kandi ubundi EMA ryari ishuri
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
6 ry'ingoboka ryakira abana batsinzwe, bakiga imyaka ibiri bakaba abarimu mu mashuri abanza kuva mu wa mbere kugeza mu wa gatatu gusa. Babitaga abaseya. Mu gihembwe c ya kabiri, kuwa 17 Gashyantare baduhaye akaruhuko k' icyumweru kimwe, ku buryo budasanzwe, ngo tukagomba kugaruka ku cyumweru kuwa 25 Gashyantare, kugira ngo amasomo atangire kuwa mbere tariki 26 Gashyantare 1973. Ubwo natahanye na Prudent Kayiranga, wiga ga mu mwaka wa gatandatu w'uburezi, iwabo bari batuye mu Budaha ku Kibuye, ariko se Gahunde yakomokaga iwacu mu Bufundu, ku buryo ubwo yari ahafite ba sewabo na ba nyirasenge. Nari nishimiye kujya kumuyobora kwa bene wabo kuko yari yarabambajije nsanga mbazi. Yashakaga cyane cyane ko namug eza kwa Anastase Kimbirima nabo bakazamwereka abandi. Kimbirima rero yari azwi cyane kuko yari yarabaye umukarani wo kwa padiri mu Cyanika igihe kirekire. Ngeze iwacu nasanze rero bamwe muri bagenzi banjye barirukanywe n'imvururu zabaye mu mashuri yabo. N avuga nka Alfred Munyentwari, wayoboraga ibigo byakira abana b'imfubyi (Villages d'Enfants S. O. S ) byo mu Rwanda, wari umaze gutangira segisiyo ya siyansi (section scientifique ) muri Koleji y'i Kigali (COK-Collège Officiel de Kiga li). Nasanze yibereye iwabo, ahubwo yitegura guhungira i Burundi. Yavuye iwabo kuwa kabiri tariki 20 Gashyantare 1973 yerekeza i Burundi. Ubwo abimbwira jyewe sinabyumvaga, nabonaga ko guhunga ari ukwihuta kuko nari nizeye ko bizacogora twese tugasubira mu mas huri mu mahoro. Ni nabw o Ignace Rwangabwoba wigaga mu Ishuri Nderabarezi ry'Igihugu (IPN-Institut Pédagogique National ) nawe yahunze, aherekejwe n'umusore w' Umuhutu twari twariganye amashuri abanza witwaga Daniel Ntoyumushi, wari uzi amayira ajya ku Mayaga. Ndetse nawe nyuma yaje kuza kwibera mu Burundi, ngo kuko hari abari bamuterany ije n'abategetsi ngo ahungisha I nyenzi. Yatashye mu Rwanda muri 1976. Ubwo akaruhuk o karangiye twagiye ku Gikongoro gutega imodoka kuwa mbere tariki ya 26 Gashyantare 1973. Maze dusanga itangazo rimanitse ku giti imbere yo kwa muganga, rivuga ngo : “ Abatutsi bakurikira basabwe kutongera gukandagira mu biro bya Leta. Abo ni :... ”, hagakurikira urutonde rw 'abantu nka cumi na babiri. Itangazo rigashyirwaho umukono
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
7 n'abiyitaga “ Comité National pour le Salut Public ”, byasobanura mu rurimi rw'ikinyarwanda “ Komite y'Igihugu yo gucungura rubanda ”. Ubwo rero dutega imodoka hari uwo mwuka mubi, abanyeshuri b' Abahutu twigana nkabona babiseka, ariko batatwegera, ndetse twashaka kubegera bakaduhunga batureba nabi. Imodoka yaje kuboneka bitinze, ku buryo yatugejeje i Ntendezi saa kumi n'imwe igakomeza igana i Cyangugu, maze tugira I mana tubona indi tugera i Nyamasheke nka saa moya n'igice z'ijoro. Imvura yari yaguye, icyondo cyo ku Kabeza i Nyamasheke ari cyose. Twageze mu kigo dusanga abanyeshuri bari muri nzu twariragamo. Maze gushyira ibintu aho twararaga ngenda ngiye kurya, maze mpura n'umunyeshuri witwaga Th éobald Gakwaya, uyu w aje kwongeraho izina rya Rwaka, bivuga Rwamakwene wa Kangabe akaba na minisit iri w'umutekano kuva mu mwaka w'1998 kugeza mu w'2000. Nuko Th éobald Gakwaya, wari inshuti yanjye turaramukanya ndamubaza nti : ”Makuru ki? ” Ati : “Ni mabi !” Nti “bite? ” Ati:” Barirukana! ” Nti:” Barirukana ba nde? Abatutsi ?” Ati:” Yego! ” Nti:” Urabeho! ”. Ngira ngo we ntiyari abikaze mo, kuko nawe ngo nyuma yaje kugirana ibibazo n'abakuru ba Comit é pour le Salut Public. Mu w' 2000 yambwiye ko ari naho yakuye kwongeraho izina rya Rwaka. Ngo ryavuye kuri se Rwamakwene rwa Kangabe. Nuko afata Rwa ya Rwamakwe ne na Ka ya Kangabe, bibyara Rwaka. Ubundi si umwaka! Mu biruhuko byo kuri Pasika 1972 twari twarajyanye iwabo i Mwezi mpamara ibyumweru bibiri, ariko hari umwuka mubi waterwaga nuko ako karere gatuwe n' Abatutsi bake cyane, maze aho tujyanye hose bakamubaza aho yakuye uwo munyanduga. Tatien Rwamakwene yaje kutubuza kurenza saa kumi n'imwe tutarataha, kuko bashoboraga kudutega bakatugirira nabi. Ngo muri za 1961, Rwamakwene yafungiwe i Butare imyaka itatu, aregwa gucikisha no kugemurira Abatutsi bahungiye muri Kongo n'i Burundi. Ubwo rero Th éobald Gakwaya amaze kumburira, nahise nkimirana mbakuza ya myenda yanjye aho nari maze kuyijugunya ku gitanda, ndiruka muri uwo mwijima, ngeze hanze umwe aba arambonye anyiru kaho, ndamwihisha asigara yitonganya, maze amaze kugenda mva aho nari nikinze, mpagarara muri uwo muhanda mu mwijima n'akavura gake kajojoba n'icyondo n'ibiziba hose, nibaza aho njya kurara haranyobera. Nuko nibuka umwenebikira witwaga mama Faustine wahab aga wajyaga antuma kuri mukuru we w'umukecuru, umugore wa Kabera, bari baturanye no kwa Rwamurara mu Cyanika, nuko njyayo
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
8 gusaba icumbi. Narahageze nkomanze numvaga bavuga, bahita baceceka bose. Nuko umubikira umwe ararunguruka abona ndi umwe arafungu ra, mubwira ko ngeze k u ishuri bakanyirukana none nsaba icumbi. Nuko barandeka ndinjira, batangazwa n'uko natinyutse kuza kw'ishuri kandi gukubita abanyeshuri no kubirukana byaratangiye kuwa gatandatu kuwa 24 Gashyantare aba m bere bakihagera. Nuko babaza u mwarimu wari upanze mu kigo cyabo ko yancumbikira aremera. Uwo mwarimu yari Félicien Barigira wigeze kuba umunyamabanga mu Nteko Nshinga mategeko yitwaga icyo gihe CND ( Conseil National du Developpement ) ku ngoma ya Juvenal Habyalimana. Ni mukuru wa Prof Théoneste Kayiranga uyu wigishaga muri Kaminuza, nyuma mu w' 2000 akaza kwigira muri Leta Zunze Ubumwe za Amerika (USA -United States of America ), aho umugore we Umutesi Gaudence wigaga icyiciro cy'amashuri cy'ikirenga (doctorat ) mu Bufaransa kandi nawe ari umwarimu, yamusanze n'abana babo. Nuko ndara kwa Baligira, mu gitondo rero nzinduka njya gutega imodoka, cyakora kubera umwuka mubi nari nasize ku Gikongoro, niyemeza kudasubira yo, ahubwo nerekeza i Nyange aho Padiri Alfred Niyitegeka yabaga. Ku Kabeza nahahuriye n'abandi banyeshuri biruk anywe ntazi iyo baraye. Harimo Théoneste Kanyandekwe, Prudent Kayiranga, Athanase Rwankuba na Mathias Ruzindana. Ruzindana ariko we yari Umuhutu wo muri Gitesi batari bizeye kubera ahari iryo zina rye, no kubona adashamadukiye ibyo gutoteza Abatutsi, nuko bamutuma kuzana ibuku rya se ryo muri 1959. Aho duteze imodoka we akatwitarura ntatwegere kuko yibazaga ko dushobora kumukubita. Nuko twiyemeza kujya gutegera imodoka itwara abantu hakurya ku Gataka, kugira ngo abanyeshuri twigana batadusanga aho ku Kabe za bakahadutsinda. Twabuze imodoka tugenda n'amaguru kugera mu Kirambo, maze tuhageze turaruhuka ngo turebe ko hari imodoka yaza, ariko ntiyaza. Dukomeza urugendo n'amaguru, butwiriraho tugeze mu Mugonero, tujya kwaka icumbi mu bapasitoro b'abad iventisiti bo kuri Ngoma. Batwakiriye neza uko twari bane, turarana n'umupasitoro wo mu cyaro ngo wari wazanye amaturo aje kuyatanga kuri paruwasi nkuru ya Mugonero.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
9 Mu gitondo wa mupasitori ati :” Naraye nibwe, none aba basore tubasake. ” Yavugaga ko yibwe amaf aranga ibihumbi bibiri na magana atanu. Nuko bati nimuvuge amafranga mufite, uwo dusangana arenzeho araba ariwe wayibye. Twese hamwe ntitwari tuyagejejeho. Ni jyewe wari ufite menshi, nari mfite amaf aranga magana atandatu Padiri Alfred Niyitegeka yari aherutse kunyoherereza ngo nzayagure ipa ntalo. Icyo gihe ipantalo nziza yaguraga magana atanu na mirongo itanu (550 frw). Ayo maf aranga yari yarayahaye Fr ere Augustin Gasasira wari ushinzwe amasomo akigisha n'imibare. Nuko amafranga abapasitoro barayashaka ahantu hose barayabura, maze baratureka turakomeza. Ariko nkeka ko uwo mupasitori yiyibishije, kuko mw'ijoro nari namwumvise abyuka, numva afunguye imashini y'isakoshi, ajya hanze, amara akanya aragaruka. Twageze i Gishyita nka saa tatu, haza imodoka y'Ikigo cy'Igihugu cyo gutwara abantu n'ibintu cyitwaga icyo gihe RTP ( Régie des Transports Publics ), ari nayo yaje kwitwa ONATRACOM (Office National des Transports en commun ) muri 1978. Nuko tugiye gukatisha amatike, konvwayeri aho ari mw'idirishya aratwitegereza, aravuga ati :” Busi ya Leta ntitwara inyenzi ! Tugende Shofe ri!” Shoferi aba yakije bus i iragenda, maze abaturage baturebaga baduha inkwenene. Dukomeza urw'amaguru, tu geze imbere gato haza ikamyo y'umuyobozi w'amashuri wo ku Kibuye, turamuhagarika arahagarara aradutwara, ariko aduca amafrang a ijana na mirongo itanu buri wese, ku rugendo rwa kilometero zitagera kuri mirongo itatu. Yari menshi icyo gihe. Kuko icupa rya Pr imus ryagurag a mirongo itatu n'atatu, uruge ndo Kigali-Butare rukaba magana abiri. Twageze ku Kibuye nka saa tanu n'igice, maze dukomeza urugendo ngo turebe ko twataha mu Birambo. Tugeze imbere gato ahitwa mu Kigezi, duhura na kamyoneti esheshatu za Toyota zuzuye abanyeshuri b'i Nyanza baje inzira yose birukana Abatutsi kuva i Gitwe kuny ura i Kilinda no mu Birambo mu bahungu no mu bakobwa. Imwe muri izo modoka yari itwawe n'umuhungu w'umuhindi twari twarasize mu Birambo witwaga Paulin Da Costa. Se yari umucuruzi ku Kibuye witwaga nawe Da Costa. Ni ba bahindi bakomoka ahitwa Goa ku nkombe z'inyanja y'abahindi, bakolonijwe n'abanyeportugali, bakabahindura abak ristu.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
10 Bamwe mu banyeshuri bari baziri mo bari batuzi kuko twari twarigan ye mu Birambo, bajya gukomereza i Nyanza igihe natwe twari tugiye i Nyamasheke. Navuga mo nk'uwitwaga Ladislas Rudahinyuka mwene depite Iyamuremye w' umunya Kibuye yambonye agapandura ngo aze ankubite, hanyuma yabona imodoka imusize agasubira inyuma yiruka. Imodoka zimaze guhita abaturage bo mu Kigezi nabo ntibatworoheye, kuko umwe ndetse yaduteye umujugujugu w'umu panga ufata mu nsina y'urutoki, turiruka abandi baramufata bamubwira ngo nta tegeko riratangwa. Ubwo Athanase Rwankuba wajyaga i Rubengera we twatandukaniye aho, maze Ka nyandekwe, Kayiranga Prudent na njye n'abakobwa babiri bari birukanywe ku Mubuga dukomez a tugana iya Birambo. Mbega urugendo! Imisozi ya Kibuye rero irahanamye ku buryo hamwe na hamwe twagombaga kugenda dukambakamba n'udufuka twacu ku mugongo, wareba nabi gato ukaba watembagara mu kabande bakahatora uwumye. Twarakomeje turagenda n'inzara n' inyota, utabona n'aho utanga amafranga ngo ugure akagage. Saa kumi n'imwe twari tugeze i Rusengesi tureba Birambo hasi nko ku bilometero icumi. Ubwo hari kuwa gatatu tariki 28 Gashyantare 1973. Iyo tariki sinzayibagirwa kuko twagarukiye ku mva. Igitero cy'i Rusengesi Muri uwo mugoroba wo kuwa gatatu tariki 28 Gashyantare 1973, twanyuze ku baturage bagera nko kuri makumyabiri, bicaye ahantu ngo hari habaye sosiyete.. Icyo bitaga sosiyete cyari amashyirahamwe y'abaturage agamije gufatanya cyane cya ne ngo biyubakire amazu meza. Buri wese rero yagiraga umunsi we, akenga akamera nk'uwacyuje ubukwe, maze bagenzi be bakaza bitwaje amafranga yo kumutera inkunga. N'abandi baje kuvumba bagafasha uko bashoboye. Abo baturage b araduhagarika batubaza iyo tuvuye, tubabwira ko tuvuye ku Kibuye tukaba tugiye kwiga mu Birambo. Tubaza ko nta kagage cyangwa se akagwa baduha baraduseka. Baratureka turahita, ndetse umwe aranatuyobora atwereka inzira ya bugufi itugeza aho twagombaga guhurira n'umuhanda. Tubasezeraho tura komeza. Tugeze hepfo gato twumva batangiye guhamagarana baca amarenga. Turikomereza ariko twumva ko atari amahoro. Tugeze hasi mu kabande, duhura n'umugabo umwe arahita. Tugeze
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
11 imbere duhura n'abandi babiri baraduhagarika, batubaza iyo tuva n'iyo tujya. Kanyandek we amenya mo umwe mu bo twari dusize iyo ruguru. Umwe twahuye mbere nawe, aba arakimiranye aragarutse. Baratugota. Bati :” Nimuce aha tubajyane kwa Konseye mu Rugabano. Muzi ibyabaye mu Birambo, muzi ko I nyenzi zose zigomba gupfa, mufungure iyo mifuka yanyu turebe ko nta mbunda ziri mo. ” Hava mo umwe w'umunyampuhwe adusabira imbabazi, abandi baranga. Ati “baraba beshya kwa K onseye mu Rugabano ni kure ntimwagerayo muri iri joro, barashaka kubica ”. Ariko uko ajya impaka nabo akatwicira ijisho ngo dukomeze. Twag era imbere undi akaba araje araduhagaritse n'amahiri n'imipanga, ndetse umwe muri bo yari yabonye n'akanya ko guca iwe mu rugo afata i cumu. Hari hamaze kuba mu kabwibwi hatakibona neza, nuko maze kubera kutumvikana turabacika ariko natwe turatatana kandi t utahazi. Kuko twari dukurikiye umukobwa umwe muri abo wari hafi y'iwabo. Nuko tugenda duhamagarana buhoro b uhoro iby'I mana tubona twese turahageze, ariko jyewe nsigaranye urukweto rumwe. Umukecuru nyirakuru w'uwo mukobwa adukubise amaso abura aho adukwiza. Atangira kubandwa atabaza abazima n'abapfuye, cyane cyane ariko ndibuka ko yatabazaga umugabo we wapfuye witwaga Badege. Ati :” Rinda aba bana Abazuka ntibabanyicire mu maso. ” Abazuka ni umuryango w' Abahutu yari atuyemo hagati. “ Badege we, Badege we, ba ahagaragara urinde urugo rwawe ntihagire amaraso arumeneka mo, maze aba bana ubarinde uzabakure hano amahoro, ubajye imbere ubageze iwabo! ” Twahamaze kabiri twirirwa twicaye mu nzu tutavuga, tudakorora ushatse kwituma bakamuzanira icyo yituma ho, c yangwa se agategereza ko bwira. Twahavuye kuwa gatanu tariki 2 Werurwe 1973, maze jyewe na Kayiranga tujya i Mwendo iwabo wa Théoneste Kanyandekwe. Mu kuhava twirinze kugendana, umwe akagendera nko ku kilometero cy'undi, maze duhura n'umupolisi wa komini a rahita, n'abandi bose duhuye ntibagire icyo batubaza. Imifuka iri mo imy enda yacu ariko twayisize aho kuri uwo mukecuru kugira ngo hatagira n'ukeka ko turi abanyeshuri. Se wa Théoneste Kanyandekwe yari umwarimu. Yari atuye inyuma y'umusozi wa Tongati hafi y'umuhanda wajyaga ku biro bya komini Mwendo. Nyina wa Kanyandekwe yari yaritabye
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
12 Imana, maze se ashaka undi mugore icyo gihe wari ufi te abana babiri bato, bafite mu nsi y'imyaka itanu. Badukubise amaso nabo bagira ubwoba, ndetse se wa Kanyandekwe aramuhamagara amubaza icyatumye yemera kuzana n'abana batazi. Ati:” Ese ubu Konseye naza ndamubwira ko bava he bakajya he? ”; Ku wa gatandatu mu ijoro, tubona hakurya amazu arashya. Ariko tukabona ari nko hakurya ya Nyabarongo mu Kabagari. Nuko t urarana ubwoba, buracya ku cyumweru tariki 4 Werurwe 1973 twiyemeza kugenda tugiye mu misa mu Birambo, maze twahagera tukareba ahandi tujya ntitugaruke aho ngaho kuko twabonaga twarabateye ubwoba. Mugenzi wanjye Prudent Kayiranga iwabo hari mu Gitanga muri komini Kivumu, ariko amakuru aturukayo akavuga ko mu Gitanga byacitse. Misa irangiye, twasohotse tutazi iyo twerekeza, maze tugize Imana mbona umuhungu w'umunya Cyangugu witwaga Théoneste Sindayigaya wari imbere yanjye umwaka umwe mu Birambo, yari asigaye yiga mu ishuri ry'abag oronome i Nyamishaba. Yari igikara cyane tukam wita gamelle, bisobanura uduforoma tw'imigati badukoreraga mbere yo kuyishyira mu ifuru. Uyu Théoneste Sindayigaya niwe waje kurongora Domitilla Mukamagera nyina wabo wa Immaculée Kayitesi wo kwa d ata wacu Kalisiti Nkulikiyinka. Théoneste Sindayigaya, na mugenzi we witwaga Nyangezi, icyo gihe bimenyerezaga umwuga muri komini yitwaga Kagangare icyo gihe, yaje nyuma kwitwa Bwakira, bacumbitse mu Nganzo. Mubaza ko twajyana iwabo bakaba baducumbikiye iminsi mike, maze aremera ati: ”Inzu ni nini nta kibazo ”. Nuko tujyana yo na Prudent Kayiranga, turara yo, buracya batwereka uko bakora amata ya soya, turayanywa, turangije tujya mu nama y'abaturage bose kuri komini igamije kugarura umutekano. Muri iyo nama Burugumesitiri Kabasha yerekanye abafashwe batwika am azu, barya inka, bica abantu, bari bafungiye aho kuri komini. Baburiza imodoka babakubita ibajyana muri gereza yo ku Kibuye. Umucungamari wa K omini Kagangare yari Athanase Kanamugire, ari we se wa Narcisse Makuza wari umugabo wa Immaculee Kayitesi navuze haruguru. Uwo mugabo yari atuye aho mu Gitanga aziranye na Gahunde, se wa Prudent, maze muri izo mvururu iwe haraterwa
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
13 bahateza itabi. Inka zimwe barazirya, inzu bara twika barasenya, cyakora agira I mana ntihagira umuntu uhagwa. Inka zasigaye azihungishiriza mu Birambo hari hakiri umutekano kurusha muri Kivumu. Umuryango we wabaga kwa Pastori Andre Kagimbangabo. Niwe waje nyuma kujya muri politiki akaba préfet wa Cyangugu igihe kirekire ku ngoma ya Habyarimana. Ubwo rero muri iyo nama Kanamugi re yari yayije mo, maze Prudent aramunyereka amubwira ko nshaka kugera i Nyange aho Pad iri Alfred Niyitegeka yabaga. Nuko ati:” Reka mwingingire uriya mucuruzi amutware ”. Hari ikamyoneti yanditse ho Celestin Hitimana. Nuko H itimana arantwara, angeza kuri P aruwasi i Nyange, kuwa mbere tariki 5 Werurwe 1973. Impunzi z'i Nyange Mu w'1973, muri K omini Kivumu habaye imvururu zikomeye. Ubwo mu mayira aho twacaga tuva muri iyo nama navuze haruguru, ingo z' Abatutsi wazibwirwaga n'uko amazu yasenyutse, bayatwitse, bayakubise bakayahirika, intoki zatemwe n'izababuwe n'umuriro w'amazu yahiye. Byari biteye ubwoba. Mu kigo cy'aba padiri i Nyange nahasanze impunzi zigera nko ku bihumbi bibiri, zirara hanze. Maze mbibonye n ti ntaho mpungiye. Pad iri Alfred yari akiri muto afite imyaka 29, amaze imyaka ibiri n'igice gusa abuhawe, abana na padiri Léon Hitimana wakomokaga i Muyunzwe. Nahasanze umukobwa witwa Laurence Mukamabano wakubiswe aravunagurwa ku buryo yagumaga ary amye ig ihe cyose nahamaze. Nahasanze n'abandi benshi bafite ibikomere by'imihoro, abavunitse wasangaga babashyuhiriza amazi buri mugoroba, imfubyi zatandukanye n'ababyeyi bazo, n'ababyeyi batari bazi irengero ry'abana babo. Amakuru yavaga hanze yari mabi, buri munsi ukumva uwo bamenyesheje ko umugabo cyangwa umubyeyi we yapfuye. Abandi ngo intumbi z' Abatutsi zagomeye Nyabarongo mu nsi y'iteme, amazi arasendera, n'ibindi biteye ubwoba. Icyo gihe nibwo umugabo w' Umututsi witwaga Nkund abatutsi wari umucamanza bamut eshaga imodoka ye, ku muhanda Nyange-Gitarama, akayivamo yiruka agasiga amatara yaka kubera hari haramutse cya gihu cya Nyantango bajya bavuga, nuko amatara akamara iminsi itatu yaka, hanyuma bateri ishizemo umuriro akazima. Cyakora Caritas Rwanda yakoze u ko ishoboye ikabazanira ibishyimbo, ifu y'igikoma n'ibindi biribwa.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
14 Jyewe Padiri Alfred Niyitegeka yahise ansasira mu cyumba cy'uruganiriro, nuko namara kurya ngatembagara aho. Mu gitondo nkazinduka nsasa aba padiri bataraza kunywa icyayi. Mpamaze icyumweru, Padiri yanshakiye umusore w' Umuhutu wigiraga umubano ashaka kurongora, aramperekeza mu Birambo kujya gushaka imyenda yanjye aho nayisize kwa wa mukecuru wo kwa Badege. I Nyange nahamaze ibyumweru bibiri, maze padiri akomeza kubaririza amakuru yo ku Gikongoro, amenya ko nta ntambara yahageze, ati: “ Genda ujye guhumuriza ababyeyi ”. Nahavuye kuwa gatandatu tariki 17 Werurwe 1973 nigabye, ndara mu Birambo kwa Nyirabasinga, umukobwa wa musenyeri, buracya ku cyumweru mf ata imodoka ingeza i Nyanza, maze ku mugoroba mu ma sakumi n'imwe ngera iwacu. Ariko tutaragera i Ny anza tugeze aho bita kuri Gatsi sino twahasanze bariyeri, abapolisi babaza ibya ngombwa, kandi ntabyo nagiraga. Nakijijwe nuko babyatse nk'abantu batanu gusa, bagasanga babifite nuko bagahita badufungurira. Uwo munsi kw'isoko ry'i Nyanza nahahuriye na Karanganwa Vianney w'i Kaduha, wari waranyigishije mu Birambo, asigaye noneho yigisha i Kibeho, ariho yitemberera gusa aho mw'isoko ry'i Nyanza kuko a banyeshuri nawe bari baramwirukanye. Nasanze iwacu bararize barihanaguye, kubera amakuru y'intambara yavugwaga hirya no hino mu gihugu. Mama we akemeza ko bagomba kub a barandoshye mu Kivu, nkuko mu w' 1963 baroshye se muri Rukarara. Ku Gikongoro aho haberey e nasanze iyo ntambara itarahageze, nta Mututsi wahohotewe cyangwa se ngo ibintu bye byangizwe. Nahamaze icyumweru nyuma njya ku Rukamira kwa data wacu Yoweri Karekezi kubiyereka nabo. Twarebeye hamwe ukuntu nagera i Burundi, kuko icyo gihe bavugaga ko ab agezeyo bahita babasubiza mu ishuri. Karekezi amaze kubona ko banyirukanye, yashatse uburyo yamperekeza akangeza ku mupaka w'u Burundi. Yanjyanye hakurya ya Mwogo ku Muhutu w'inshuti ye witwaga Kabu ki wari utuye i Cyaratsi muri K omini Rusatira, ngo tujyane ku Mayaga atwereke abanyambutsa. Icyo gihe bavugaga ko burugumesitiri wa Ntyazo witwaga Athanase Nzaramba yarekaga abasare bakambutsa abahunga bakamwihera amafranga igihumbi ku muntu. Yari menshi cyane icyo gihe kuko ubundi bambukirizaga amaf aranga icumi gusa. Urugero nuko icupa rya Primus icyo gihe ryaguraga amafranga mirongo itatu n'atatu. Umuntu umwe rero yarihaga ikiguzi cy'amakaziye abiri n'igice.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
15 Ubu umuntu agereranyije byaba nko kwaka ibihumbi cumi na bitanu (15 000 frw) kugira ngo umuntu bamwambut se Akanyaru mu bwato! Urundi rugero nuko ticket muri Taxi Butare-Kigali yari amafranga magana abiri ! Twageze kwa Kabuki ntibyashoboka. Umenya yaratinye ahari ko badufatira mu nzira. Igihe Karekezi na Kabuki basigaye babiganira, banyeretse ahitwa i Gahand a ku mugabo w'umucuruzi witwaga Mubiligi, hakaba iwabo wa Rutagambwa Valens twiganaga i Nyamasheke. Nuko njyayo ndahamusanga twirirwa tuganira, mubwira ibyo guhunga arampakanira ambwira ko se yamubujije kuzagira aho ajya, ko azamushakira ishuri ibintu bima ze gucogora, cyangwa se akamwigisha gucuruza. Nuko dusubira inyuma na Karekezi, maze ntangira kwishakira ayanjye mayira mu ibanga. Kubera ko nta muntu washoboraga kugira aho ajya atagi ra ibya ngombwa, kandi nta n'ikarita y'ishuri nagiraga, mama yanshakiye indangamuntu. Yabiganiriye na Charles Kanyamakombe, umugabo wa mama wacu, maze amubwira ko agiye kuyimushakira. Umuhungu wo kwa Rukesha ku Ruyaga witwaga Mutabazi yari yarasaze, kandi yari yaravutse mu w' 1954. Kanyamakombe yatse ababyeyi ba Mutabazi indangamuntu ye, ababwira ko n'ubundi ntacyo ayikoresha, kandi ntawe uzayimubaza babona yarasaze, maze barayimuha ayizanira mama, arayimpa ngo nzajye aba ariyo nerekena aho ngiye batanzi. Kandi n'ubwo Mutabazi yari Umututsi, iyo ndangamuntu yari yanditse mo ko ari Umuhutu, maze bikazatuma nyura kuri za bariyeri nta kibazo. Icyo gihe nta foto bashyiraga mu ndangamuntu. Mu biruhuko nari naragerageje kwifatira iyanjye, ariko ngeze kuri komini umugabo wahakoraga witwaga Hishamunda arayinyima, ndetse ambwira nabi cyane ndataha. Naje rero gusubira i Nyange kujya gusura Padiri Alfred, maze ngenda nitwaje ya ndangamuntu ya Mutabazi w'umusazi. Reka rero nzayifatanwe! Nageze ahitwa i Nzaratsi ari nka saa kumi, maze imvur a iba irakubye. Nta handi nashoboraga kugama hatari mu kabari k'urwagwa kari kubatse aho mu mpinga ya Nzaratsi. Nahasanze umwarimu witwaga Evariste Mpambara, wakinaga umupira mu Birambo, maze ndamwibwira aranyibuka.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
16 Dusangira urwagwa nta kibazo, imvura irakomeza iragwa kugeza bwije, maze biba ngombwa ko nsaba icumbi aho mu kabari. Mpambara we yashoboraga kunyeranyereza akagera iwabo, ariko kuri jyewe kujya gucumbika iwe kwari nko gusubira inyuma, kandi nari kugenda ng wa kubera kutahamenya. Nyir'akabari nawe yagombaga gufunga agataha, maze aho hakarara umusore wamucurirazaga. Byabaye rero ngombwa ko banyaka indangamuntu mbere yo kuncumbikira. Uwo mugabo nyirakabari ayihereza Mpambara ngo amusomere, kuko we ntiyari azi gusoma neza. Mpambara mu kumwibwira nari namwibukije amazina yanjye y'ukuri, kuko nkiri mu Birambo twari twarigeze guhura turaganira, ndi kumwe na Charles Hatunguramye na Th éobald Gakwaya. Ntitwatanaga uko turi batatu, ku buryo bari baraduhimbye Triumvira t, byasobanura mu rurimi rw'ikinyarwanda Inyabutatu. Nuko Mpambara arebye amazina ya Mutabazi, umurimo : hinzi; ubwoko : Hutu, mbona umugabo azinze umunya arahindutse! Mbura aho nkwirwa nkomeza kwinginga nuko iby'Imana mbona baremeye ndaharara. Ariko kuko bari bamaze bose kumenya ko ndi Umututsi, naraye ndi maso nikanga ko wa musore turyamanye aza kunyica. Ngize amahirwe numva inyoni ziravuze, maze mpita nkaraba mu maso nkomeza urugendo ngera i Nyange saa mbiri za mu gitondo, Padiri Alfred Niyitegeka biramutangaza. Nahamaze icyumweru ndataha, mfite umugambi wo gushaka uburyo nahunga. Maze kubona ko umupaka w'u Burundi ucunzwe cyane, natekereje ko uwa Zayire, wo ushobora kuba udacunzwe cyane maze ntangira gutekereza kuzanyura iya Gisenyi. Natangiye kwitegura mu ibanga, ngenda buhoro buhoro mbaza umuntu waba ukomoka iwacu uhatuye akazancumbikira. Umukecuru Nyirabikali wo kwa Rwambikana, yari ahafite umukwe w'umucuruzi witwa ga François Munyampundu. Maze Kanani wo kwa Rwambikana ampa ibisobanuro byose nari nkeneye, ariko atazi icyo ngamije, nuko niyemeza gufata inzira. Nahagurutse kwa datawacu Karekezi kuwa gatanu tariki 1 Kamena 1973, nzinduka iya rubika bose bakiryamye, Karekezi yaraye mu rugo rwe ruto, nanjye naraye mu rukuru. Nsoma ku kigage umugore we mukuru Alivera Mukamurera yari yahishije, nkuraho umusa umuhungu mfata inzira. Nanyuze kwa masenge Tezira Mukandekezi i Shyembe, mbabwira ko ngiye kwa
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
17 masenge wundi Venansiya Kankindi wari utuye mu K ibande, hafi y'i Masagara muri K omini Musange. Nuko ngeze kwa Munyandamutsa umugabo wa Kankindi, ndaharara bukeye mbase zeraho mbabwira ko ngiye i Nyange kwa Padiri Alfred Niyitegeka. Nageze i Nyange kuwa kabiri tariki 5 Kamena 1973, mbwira Padiri ko ndi mu nzira njya ku Gisenyi gushaka inzira yo kwambuka. Nahavuye ku cyumweru tariki 10 Kamena 1973, uwo munsi hari habaye n' umuhango wo gukomez a, Musenyeri Bigirumwami yatumye Padiri Sekabaraga kubakomeza. Nuko ngeze i Rubengera mbura imodoka igana ku Gisenyi, maze bugorobye numva ubwoba buranyishe nibaza aho nza kurara, kandi amahane y'abanya Bwishaza yari yaramamaye. Haje kunyura umukobwa mwiza mbona usa n' Umututsi kazi ndamuhagarika turaganira gato, maze mubaza ko yanjyana iwabo bakancumbikira kuko nabuze imodoka ijya ku Gisenyi. Aranyemerera, nuko turagenda twerekeza inzira ya Gisenyi, ariko tugenze nka kilometero ebyiri, tugiye guta umuhanda ngo dufate iy'ubusamo, twumva imodoka ihinda iturutse inyuma yacu. Tugaruka mu muhanda twiruka turayihagarika, tubona irahagaze, irantwara na wa mukobwa. Tugeze imbere gato ava mo, ndamushimira musezeraho. Twageze ku Gisenyi saa moya z' ijoro, mbaririza kwa François Munyampundu barahanyereka, nuko ninjiye mu rugo mpasanga muramu we Evelyne wari waraje kubasura. Mukuru we n'umugabo we bo ntibari banzi. Arabambwira, nuko nanjye mbabwira ikingenza. Maze François Munyampundu ahita ajya kunvun jishiriza amafranga nari mfite, anshakira n'umusore uzanyambutsa bukeye. Uwo mugabo François Munyampundu yangiriye neza cyane atanzi. Twaciye kuri bariyeri kuwa mbere tariki 11 Kamena 1973 mu ma saa yine, twambuka nta kibazo, no hakurya ku banyekongo tuhaca ntacyo batubajije, kubera urujya n'uruza ruhora hagati y'imijyi ya Goma na Gi senyi. Uwo musore yangejeje kwa musenyeri i Goma, aho nasanze abandi bantu bagera nko kuri makumyabiri, benshi baturuka i Kigali. Naharaye rimwe. Niryo joro ryan jye rya mbere inyuma y'u Rwanda. Bukeye mu gitondo tujya kwiyandikisha mu mpunzi, batubwira ko hari gahunda yo kuzatujyana ahitwa Walikale. Ariko benshi twishakiraga kujya mu Burundi kuko niho hari amahirwe yo
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
18 kubona ishuri umuntu agakomeza. Uwo munsi k u mugoroba twafashe ikamyo kuri sosiyete yitwa Kibabi yari igiye kurangura byeri i Bukavu, kuri 210 km. Iyo kamyo yari iy'umugabo w' Umunyarwanda w'umucuruzi witwaga Kalinda Sekwekwe wari utuye i Bukavu. Ni urugendo rurerure mu muhanda mubi utarimo kaburi mbo, ku buryo twagiye duhagarara mu mayira dusanze aho izindi kamyo zanyereye. Muri Kongo imvura iragwa no mu kwa gatandatu. Kubera kwicara hejuru y'ikamyo yuzuye amacupa no hejuru, yaje kugera ahantu habi irahengama mbona igiye kugwa maze mba nasimbutse. Ngwa mu rubingo runsatura umunwa wo hepfo. Mvuza induru barumva barahagarara ndongera ndurira. Iyo batumva nari nsigaye muri iryo shyamba jyenyine muri iryo joro, kuko hari nka saa cyenda z'ijoro. Twagenze ijoro ryose tugera i Bukavu kuri BRALIMA kuwa gat atu tariki ya13 Kamena 1973, mu gitondo saa kumi n'ebyiri, wa munwa wanjye wabyimbye. Ubwo twahasanze Kalinda Sekwekwe, adukubita mw'ivatiri ye ya Renault 12 turi bane inyuma, atujyana gutega imodoka zijya i Bujumbura. Abapolisi baramufashe kubera ko yarengeje, ivatiri ya Renault 12 irimo abantu batanu na shoferi wa gatandatu, sinzi icyo yabapfumbatishije mbona baraturetse turakomeza. Twahavuye nko mu saa sita, tunyura iya Nyangezi no m uri Nkoma kuko tutashoboraga kunyura mu Rwanda kuri Rusizi II. Sindabona umuhanda mubi nk'uwo muri Nkoma. Abandi bantu bahanyuze bazakubwira. Ni imanga iteye ubwoba, ku buryo navuga ko umuntu watekereje kuhacisha umuhanda ari umusazi. Uba neza neza ureba a masumo ya Rusizi hasi mu kabande, ukabona shoferi ataye umuhanda na gato imodoka yahagararira mu ruzi. Ubwo niko uba ubona imodoka zahaguye zashwanyaguritse, ugatekereza uko abari bazirimo babaye. Hari bariyeri hepfo no haruguru. Nta modoka zishobora kubis ikana. Bakoresha ingoma kugira ngo bamenyeshe abo ku yindi bariyeri ko hari imodoka bafunguriye, ngo nabo ntibagire indi bafungurira iyo itarabageraho. Imodoka i rahanyura, urugendo rwa kilometero nk'eshatu, abagenzi bamwe bafunze amaso ngo batabona imodo ka ita umuhanda, nka cya gisiga bita mbuni gihisha umutwe mu musenyi iyo kibonye ko bikomeye. Ujya kwumva ukumva abantu bose bariruhukije iyo bageze ku yindi bariyeri, ahabi harangiye. Nuko ukamanuka ugera mu Kamanyola, hasi mu kibaya cya Rusizi.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
19 Twakomej e rero urugendo, maze tugera Kavimvira nka saa kumi n'igice, imodoka twaje mo ikomeza yinjira mu mujyi wa Uvira, natwe twerekeza umupaka w'u Burundi wo mu Gatumba n'amaguru. Saa kumi n'imwe n'igice twari tumaze kwambuka. Twinjira mu Burundi kuwa gatatu tar iki 13 Kamena 1973. Ubwo ndibuka ko nari kumwe n'umusore witwaga Mukasa, undi witwaga Safari na Silas Niyongira wakomokaga i Nyange, Mukasa na Safari bari abasore bo mu mujyi i Kigali bakorag a imirimo inyuranye. Safari ariko wabonaga yaba n'umunyoni. Kari agasore gato gato karekare, kumye pe, ku buryo namubajije akambwira ngo ni ipasi y'amashanyarazi yamunyoye amaraso. Naho Mukasa ngo yacuruzaga sekeni mw'isoko rya Nyarugenge. Sinamenye aho bagiye inkambi twabagamo imaze gufungwa. Umenya baratashye mu Rwan da kuko no hanyuma ntongeye kubabona mu Burundi. Silas Niyongira yari yarize mu Birambo, ahava muri 1969, jyewe ndan gije uwa mbere, ajya kwiga mu ishuri ry'abaforomo r yabaga i Kigali mu bitaro bya CHUK (Centre Hospitalier Universitaire de Kigali ). Ubwo batwirukanye ari mu mwaka wa nyuma urangiza. Habyarimana amaze gufata ubutegetsi Silas Niyongira yahise ataha. Yari afite bene wabo babaga i M ushiha, ariko kuba mu mahanga yarabyanze ahita ataha. Yashoboye gusubira mw'ishuri ararangiza aba umuforomo. Bamwiciye rimwe n'umugore we muri jenoside ya 1994. Abana be na nyina bari bihishe mu cyumba kimwe cyo ku bitaro bya Kibuye, bicishijwe n'umugore bakoranaga, witwa Eliane Mukahirwa. Byanditswe muri 1995 na African Rights mu gitabo bise Women Killers, Afri can Rights yahariye abagore bagize uruhare rukomeye muri jenoside. Abarundi batwakiriye neza, kubera ko bwari bwije tutakibonye imodoka itugeza mu mujyi i Bujumbura, baturaje mu ngoro y'umugambwe y'aho mu Gatumba, maze turarira imigati na fanta. Inzu yari isakaje ibyatsi, no hasi ari ibyatsi. Nta sima yarimo ahubwo hari m o umusenyi nko kuri plage. Uwo musenyi niwo twarayemo, mu nzu idafunze, ariko icyo gihe umutekano wari wose. Burya nta gihugu kigira umutekano nk'ikivuye mu ntambara! Bukeye twasezeye ku batwakiriye dufata inzira twerekeza i Bujumbura, twibaza ko ari ahan tu hafi, kuko twahabonaga, ariko kubera kugenda mu kibaya twageze mu mujyi wa Bujumbura saa sita n'igice, tumaze gukora urugendo rw'amasaha atandatu ku maguru.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
20 Ubuzima bwo muri COOPICO. COOPICO bavugaga ko yari ikoperative yashinzwe na Louis Rwagasore, um uhungu w'umwami w'u Burundi Mwambutsa IV Bangiricenge. Louis Rwagasore niwe washinze ishyaka UPRONA ryaharaniraga ubwigenge bw'u Burundi. Yaje kubizira UPRONA imaze gutsinda amatora kuwa 18 Nzeri 1961, amaze no gushinga guverinoma, baramurasa kuwa gatanu tariki 13 Ukwakira 1961, afite imyaka makumyabiri n'icyenda gusa. Igipangu impunzi z' Abanyarwanda zari zikoraniye mo cyari kigizwe n'amazu menshi, imwe nini bose bariraga mo, n'indi yari yuzuye mo imbaho maze akaba ariho impunzi zirara hejuru y'izo mbaho. Bamwe rero bahunganye amafranga bari bariguriye utu mate las, abandi bafite izo bahawe n'Ishami ry'Umuryango w'Abibumbye rishinzwe impunzi HCR (Haut Commissariat pour les Refugi és) na Caritas, abandi na none baryama ku myenda yabo, abandi nkanjye b aje batinze barara ku mbaho gusa. Ubwo nahasanze Alfred Rudodo wari umwarimu wanjye i Nyamasheke, mpasanga Oswald Kayiranga twitaga Scout, twari twariganye mu Birambo, nyuma najya kwiga i Nyamasheke we akajya muri Koleji y'i Kigali COK( Collège Officiel de Kigali) i Mburabuturo, mu bucungamari. Ab'iwacu i Bufundu bahunze mbere nasanze COOPICO barayivuye mo baragiye mur i bene wabo. Kuva mu kwezi kwa G ashyantare 1973, ngo buri munsi Abanyarwanda bazaga ku irembo ry'ikigo kureba ko hari bene wabo ba ba baje bavuye i Rwanda. Ariko kenshi ntibyabaga byoroshye kumenyana, kuko abahunze muri 1973 abenshi bari abasore b'abanyeshuri n'abakozi ba Leta n'amasosiyete, ku buryo benshi mu bahunze muri 1960 bazaga aho kureba wasangaga batabamenya. Ubuzima mu mir yango imwe yo mu mujyi wasangaga butoroshye, ku buryo umuntu bamutwaraga kubera ibyishimo byamara kabiri ukamubona yagarutse kubera ko yahasonzeye, agahita mo kugaruka kurya umutsima w'ifarini, ibishyimbo, umuceri n'igikoma byari bidutunze. Nta mwene wacu nashoboye kubona, kuko nta wahungiye mu mahanga. Bose bari barabaciriye muri Sake. Niho bashiriye muri 1994. Na bene Sebatware sogokuru ubyara mama, ntawari yarahungiye mu mahanga uretse mama wacu Gatarina Kamondo.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
21 COOPICO nayibaye mo ukwezi kumwe, Leta iba ifashe icyemezo cyo kuyifunga. Byari byarananiranye buri gihe baduha umunsi umwe wo kuba twahavuye, baza bukeye bagasanga turacyahari. Cyangwa se tukazinduka tugenda tukahagaruka tuje kuryama. Twaje kuhavanwa n'uko kuwa gatandatu tariki 21 Nyakanga 1973, abapolisi bazindutse kare bakaza bagaterura ingunguru twatekagamo bakazipakira imodoka. Ubwo byabaye ngombwa ko buri wese ashaka iyo ajya. Sinzibagirwa inzara yahanyiciye, kuva uwo munsi batwara inkono kugeza ngez e kuri mama wacu Kamondo i Mushiha ku wa 28 Nyakanga 1973, nk 'uko nabivuze haruguru. N'ubu buri mwaka iyo ayo matariki ageze nkora igisibo cy'icyumweru kimwe, nkarya rimwe ku munsi. Ni nde wakwemera ko muri icyo cyumweru cyose nariye rimwe gusa? Nahuye n'u musore wakomokaga ku Kibuye twiganye mu Birambo n'i Nyamasheke witwaga Emmanuel Gahigiro, kuwa mbere tariki 23 Nyakanga 1973, mubwira ko kuva kuwa gatandatu ntararya. Ati :”Hano mfite amafranga atanu gusa. ” Nuko ninjira mu ka resitora kari aho hafi, kamw e bakubita akarido, mbaza ko nshobora kurira amafranga atanu gusa. Bansubiza ko narira icumi ndiye ubugari n'isombe. Umukobwa mubwira ko mfite atanu yonyine, nuko ampa isombe zonyine, nzuzuza mo umunyu. Naherutse izo, kuva uwo munsi nongeye kurya kuwa gata nu tariki 27 Nyakanga 1973 ngeze i Mushiha kwa Nkiko muri Nyange. Ubuzima bwo mu nkambi y'impunzi ya Mushiha. Inkambi ya Mushiha yari nini cyane, ifite nk'ubuso bwa 200 km². Yari iherereye mu majyaruguru agana mu burasirazuba bw'u Burundi, mu ntara y a Can kuzo, igizwe n'imidugudu mirongo irindwi n'i biri. Muri 1983, yose hamwe yari i tuwe n'abantu barenga ibihum bi cumi na bitanu. Yari i fite amazina yo mu Rwanda, kuko buri mudugudu yahawe izina n'umukonseye wayo wa mbere. Hari za Rwamagana, Cyanika, Gatonde, Rukari, Kabagari, Nyange, Muyange, Nyanza, Nyamugari, Ngorongari, Maraba, Kibeho, Kamonyi, Gasabo n'izindi. Mushiha yashinzwe muri 1965, yakira Abanyarwanda baturutse mu nkambi zinyuranye zari hirya no hino mu Burundi, hagamijwe kwigiza impunzi kure y'umup aka w'u Rwanda, nkuko amategeko mpuzamahanga abiteganya.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
22 Hahuriye rero abantu bavuye mu Busoni, Bujumbura, Ngozi, Cibitoke, Gitega n'ahandi. Hiyongereyeho n'abandi bagiye bimuka baturutse hirya no hino mu zindi nkambi zari zihasanzwe nka Muramba, Kigamba n a Kayongozi. Nta kibazo cy'amasambu cyahabaga, buri wese yarahingaga akageza aho ashoboye akurikije amaboko ye. Cyakora aho umuntu yabaga yarakubise isuka, nta wundi wahahingaga batabyumvikanye. Buri mudugudu yari igizwe n'amazu ijana ari ku mihanda itatu, abatuye ku muhanda wo hagati amazu akarebana hepfo no haruguru. Hari rero imirongo ine y'amazu makumyabiri n'atanu ku mih anda itatu. Cyakora kubera ko impunzi zakundaga kwimuka cyane, zijya mu bindi bihugu cyangwa se mu bindi bice by'u Burundi, imidugudu imwe n'imwe yagiye i gabanuka mo abantu cyane. Navuga nka Shore, Gasasa, Muramba, Ngeri, Tetero n'izindi. Abantu bajyaga i Karagwe muri Tanzania, abandi Shungerezi muri Uganda, abandi bakajya mu mujyi i Bujumbura, buri wese akurikiyeyo nka bene wabo yabonaga bameze neza bazamufasha kwibeshaho. Malariya y'i Mushiha yatumye benshi bashaka aho bahungira. HCR yari yarahagejeje imiyoboro y'amazi hose, hari umuyoboro umwe ku ngo ijana zituye mu midugudu i biri. Yari yarubatse n'amashuri abanza umunani meza cyane : Remera, Buhoro, Ngoma, Kabagari, Rugenge, Kigeme, Giseke na Maraba. Buri shuri rifite imyaka irindwi, kuko inkambi yubakw a, amashuri abanza mu Burundi yari akimara imyaka irindwi. Hakaba n'ibiro by'umuyobozi n'icumbi rye kuri buri shuri. Muri 1981 ishuri rya Ngoma barihinduye ikambi y'abasirikare, bashinzwe kurinda umupaka. Hibagiranye ivuriro, kuko mu nkambi yose hari akav uriro kamwe i Mugera, kubatswe kera ku gihe cy'ababiligi inkambi ya Mushiha itarahagera, kakaba ku bilometero 23 by'imidugudu ya Jabiro na Munini yari yegereye umupaka wa Tanzania. Nicyo gituma i Mushiha hari hagwiriye ubuvuzi bwa magendo, bukorwa ku mugar agaro nta mpungenge. Umugabo witwaga Cyrille wari utuye muri Buhoro, we rwose yari nka dispensaire kuko buri gitondo, utazindutse ngo ube mu ba mbere wasangaga umurongo ari muremure ukavurwa bitinze. Hari n'undi witwaga Mujyondijyondi wari utuye muri Bugo go, hakaba Bonaventure Gakwaya muri Gatonde, n'abandi benshi cyane. Abo ba magendu bagendanaga imiti yabo n'inshinge mu mufuka w'ikoti, bakirirwa bazerera bashaka uwo batera ngo babone ay'igitaragwe. Indwara zari
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
23 nyinshi ariko cyane cyane malaria niyo yari yararembeje abanyamushiha, ku buryo bamwe bakurizagamo kurwara icyo bitaga igisyo, b itewe no kubyimba kw'urwagashya. Nanjye niho narwariye malaria ubwa mbere muri 1974. Buri mudugudu wabaga u fite umuntu ucuruza ibinini, maze umuntu yafatwa akihutira kwivu ra. Ubundi rero abarembye bakabaheka bakabajyana hakurya muri Tanzania, ahitwaga Nyaronga, Nyanzige, Nyabibuye, Rusagamba cyangwa Rurenge. Muri 1975, nigeze rimwe guheka mu ngobyi iyi ya kinyarwanda, umusaza witwaga Sebakara tumujyanye Nyanzige. Twamuhetse ari mw'ijoro ry'umwezi, turamujyana tumugezayo nko mu saa yine z'ijoro ababikira baryamye, ariko tuhasanga uraye izamu aratwakira. Mbega ukuntu guheka mu ngobyi bivuna abahetsi! Umujishi nawumazemo nk'isaha imwe, ariko banyakiriye numva urutugu rwacitse. Hari n'ahandi hantu muri Tanzania bajyaga kwivuza ngo hitwa mu Rwanza. Umugabo Mpamije twari duturanye niwe wakundaga kujya kuhivuza, akagaruka arata uko bakira abarwayi. Abishoboye bagafata imodoka bakajya kwiv uza mu bitaro bya Mwanza (Tanzania) cyangwa se bakagana iya Gitega na Bujumbura mu Burundi. Mu mwaka wa 1985, HCR yujuje ivuriro rikomeye mu Cankuzo, ryitwa ko ryubakiwe impunzi, ariko mu Cankuzo hari kuri kilometero zirenga makumyabiri y' imidugudu ya mbe re y'impunzi ariyo Remera na Nyamugari. Ntako impunzi zitagize ngo baribegereze ariko Leta y'u Burundi iranga ryubakwa ku murwa mukuru w'intara. I Mushiha nahageze ubona ko benshi mu bahatuye bafite inzara. Impamvu zayiteraga ni nyinshi, ariko cyane cyane navuga ubunebwe bwaturukaga ku mpamvu za politiki. Kuva Abanyarwanda batangira guhunga muri 1959, mu nkambi nyinshi wasangaga abantu bahora buri gihe biteguye gutaha mu Rwanda ku neza cyangwa se ku nabi. Ndetse urubanza rw' Abanyarwanda mu Muryango w'Abibum bye (ONU ), rwari rwaciwe uwo Muryango w emeza ko umwami agomba gutaha, maze Abanyarwanda bari hanze batangira kubona ko bagiye gutaha vuba. Aho binaniraniye rero, Abanyarwanda bishyize mu mitwe ya gisirikare maze batangira gutera u Rwanda baturutse impande zose : mu birunga, mu Bweyeye, mu Butama, mu Bugesera, mu Umutara, muri Nshili n'ahandi. Muri icyo gihe Umunyarwanda washakaga guhinga imyaka itinda mu butaka nk'imyumbati, cyangwa se gutera urutoki baramwamaganaga, bakavuga ko abo ari bo bazababuza gutaha. Ku itariki ya cumi na gatanu ya buri kwe zi babaga batashye!!! Hahingwaga uturima duto tw'ibijumba, ibishyimbo, amasaka n'indi myaka itamara igihe kirekire.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
24 Nta kibazo cy' ubutaka Abanyarwanda bigeze bagira, nkuko nabivuze haruguru, abashakaga guhinga barahingaga aho bashatse. Muri Gatonde nabagamo rero, nahasanze umuco wo gufatanya bagahinga ubudehe, cyane cyane nko kw'ikungira igihe cyo gutera ibishyimbo, cyangwa se mw'ibi ba ry'amasaka mu kwezi kwa mbere. Abantu barihingiraga mu gitondo maze bagahurira mu murima w'uwo bafasha nko mu ma saa munani, maze bagahinga kugeza nka saa kumi n'ebyiri n'igice bagataha. Ubudehe bwahuzaga abantu bagera nko kuri mirongo itatu, bakanywa nka litiro ijana na mirongo itanu (150 l) z'ikigage. Ubwo budehe bwarafashije cyane, kuko kuva nko muri 1974, inzara yari yagabanutse cyane, abantu bejeje amateke, ibishyimbo, amasaka, imyumbati n'ibindi. Umwanzuro Imvururu za 1973 zatumye Abatutsi birukanwa mu mashuri no mu kazi mu Rwanda hose. Byaje kugaragara ko abari babiri inyuma, zari inzego z'iperereza zari ziyobowe na Colonel Alexis Kanyarengwe, n'iza gisirikare zari ziyobowe na General Major Juvenal Habyarimana. Bari bagamije kunani za ubutegetsi bw'abanyanduga, bagateza akaduruvayo mu gihugu, maze bakazabukuraho biyita ko bagaruye umutekano. Kayibanda yabanje gushyigikira itotezwa ry' Abatutsi, ngo agamije guhorera Abahutu bo mu Burundi bari barishwe ari benshi muri 1972. Ariko nyuma, byaje gufata indi ntera aho n'abana b'Abahutu b'abanyanduga bahohoterwaga, ngo ntibemera neza ko ari Abahutu. Yashatse kubihagarika biramunanira, kubera ko inzego z'iperereza n'iza gisirikare zamurushije imbaraga. Nibwo yatangiye kwerura ku mugaragaro ko yamenye ko hari abashaka guhirika ubutegetsi bwe. Muri disikuru yo kwizihiza imyaka cumi n'umwe y'ubwigenge, ku cyumweru tariki 1 Nyakanga 1973, kuri Stade Regional i Nyamirambo, yaravuze ngo abashaka gukora kudeta ngaho nibayikore arebe. Kuwa kane tarik i 5 Nyakanga 1973 barayikora da! Kayibanda n'umugore we w'Umututsi kazi Verediyana bajya kubafungi ra mu kigo cya ISAR Rwerere, hejuru y'u rugezi rwa Basebya. Hashize ukwezi bamwimurira iwe i Kavumu, afungirwa iwe kugeza apfuye ku wa 15 Ugushyingo 1976, afite imyaka mirongo itanu n'itatu. Yafunzwe nabi cyane ku buryo bavuga ko bamwicishije inzara. Jenoside yakorewe Abatutsi muri 1994 ifite itotezwa rikomeye ryayibanjirije. Ntiyatewe n'uko P erezida Habyarimana yapfuye, nkuko babibwiraga abaturage.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
25 Wari umugambi muremure wateguwe kera, ugamije icyo bitaga gukemura burundu ikibazo cy'Abatutsi. Muri 1959-1961, 1963, 1967 na 1973 hose abantu batotejwe ari benshi, bamwe babasha guhunga abandi baricwa. Imvururu za 1973 zabaye inzira y'ubusamo ya Habyarimana kwifatira ubutegetsi agakuraho abanyanduga. Abatutsi bari barabaye ya mpfizi yo kumara urubanza nkuko babikoraga kera mu kinyarwanda, iyo umupfumu yabaga yabiraguye!
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
26 2. Ubuhamya bwa Afrika Philbert Nageze muri Kaminuza mu 1970. Hagati ya 1970 no mu ntangiriro za 1972 wa sangaga nta bibazo byinshi biri mo. Ariko nyuma hatangira kubamo ibibazo, byanageraga aho twumva ko hari ibibazo biri mu Bahutu ubwabo. Byari hagati y'ab aturukaga mu majyaruguru n'abaturuka mu majyepfo. Higeze kuza agatsiko k 'abanyeshur i bari basohotse mu cyo bitaga icyiciro cya mbere cy'amashuri yisumbuye. Abo banyeshuri sinzi ukuntu bize. Bageze muri Kaminuza bazana mo undi mwuka utari uhasanzwe. Ni nabwo haje abav uga y 'uko manifeste y' Abahutu itararangira. Ukabona ko hari mo umwuka m ubi. Bigenda bikomera kugeza mu mwaka wa 1973. Ndibuka ko twigeze gutora igihe kimwe, dutora uhagarariye abanyeshuri. Icyo gihe hari umukandida wari umuhezanguni cyane, yaturukaga mu majyaruguru, abanyeshuri benshi ntibari bamushyigikiye. Ha kaba abandi bashakaga gushyiraho undi wabonaga yumvikana n'abantu bose wakomokaga mu majyepfo. Itora ribaye uwo ukomoka mu majyepfo aratsinda. Abavaga mu m ajyaruguru bavuza induru banga kumwemera, h aba imyivumbagatanyo, noneho tujya kureba Rec teur, icyo gihe yari Nsanzimana; a raza aratubwira ngo ntawe namamaje muri mwembi, ibi bazo ni ibyanyu, mubyikemurire. Nyuma hashize i gihe gito batangira kutwirukana. Ndibuka njyewe ubwanjye nahavuye itora rirangiye. Banshyira hagati, baravuga ngo naravuze ngo Abahutu baramoka. Ibyo b yari byaturutse ko muri ka kavuyo ka nyuma y'amatora, twebwe t wavugaga ko itora ryagenze neza, icyo gihe nta Muhutu twavugaga, nta Mututsi twavugaga. Itora ryari ibanga ntawari uzi uwatoye cyangwa uwatowe niba yari Umututsi cyangwa Umuhutu. Batangira kutwiyenzaho cyane cyane bashaka kudusembura ngo barebe ko wenda twarwana nabo, noneho gahunda zabo zibone aho zitangirira. Icyo gihe abakobwa b' Abatutsi kazi bigaga kuri Kaminuza bavaga ku meza ugasanga babashyize hagati, bakabatuka, bakabasun ika tureba turi aho ngaho, ariko ugasanga ari ikintu bakora ngo babone aho bahera. Twari tuzi ko bagura imihoro, ariko twebwe Abatutsi nanone tukabyirinda
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
27 kuko twangaga ko bavuga ngo mwabibonye? Abatutsi barimo kugura imihoro! Ariko tuzi ko bayigura, bakaj ya barara bayityaza, ibyo twari tubizi. Umugoroba umwe hagombaga kuba sinema, tujyayo. Batangira kohereza ubutumwa ngo bari bukubite Abatutsi cinema nirangira. Ariko ku manywa hakaba hari urutonde rw asohotse bayishyira ku miryango ya Kaminuza, bavuga ngo Abatutsi bafite aya mazina ntibagomba kuguma muri Kaminuza. Njye nari n'uwa mbere kuri urwo rutonde. Turasomaaa, hanyuma turavuga tuti uru rutonde ruturutse he? Ntawayisinye, abantu baravuga ngo tuve muri Kaminuza? Turagenda tuvuga ko twirukanywe nande? Ariko hakaba hari urutonde mu Rwanda hose, ubwo biruka naga abakozi. Turaganira twumvikana ko ntaho turi bujye. Ku mugoroba tujya muri sinema ariko badutumaho ko bari budukubite. Ariko tuk abona ko iby o bintu bidashoboka, t ukibaza ngo baradukubita batuziza iki? Abadukubita ni bande? Bamwe bajya muri iyo cinema, abandi ntitwajyayo. Bigeze mu ma saa yine z'ijoro turi mu byumba turyamamo, nibwo batangiye kuza kuhaduhiga. Ndibuka bakubise ku muryango iwanjye, nari ndi kumwe n'uwitwa Bucyana Fran çois, bati mukingure! Twanga gukingura. Hanyuma nza kumva bavuga ngo inyuma y'amadirishya hari abantu barimo gusimbuka mu madirishya. Nibwo nabwiye uwo twari kumwe nti noneho ku madirishya iwacu ntibara hagera, reka dusimbuke. Ako kanya twahise d usimbuka mu madirishya. Twaraye tugenda iryo joro ryose, kuva kuri campus tugera mu Matyazo. Ubundi ntabwo ari kure, ariko kubera kugenda twihishahisha muri “ arboretum ”, agashyamba kari hafi ya Kaminuza, twagiye kugera mu Matyazo ari mu gitondo. Aho mu Matyazo, h ari abantu b'inshuti zacu bakoraga kuri Kaminuza bari bahatuye. Hari n'abandi baraye batorotse iryo joro cyane cyane abaturukaga i Butare bari bazi inzira zo kujya i Burundi. Abandi bafata inzira zo ku G isenyi. Iryo joro ryose, abanyeshuri b' Abahutu baraye bahiga Abatutsi. Abatarahunze ako kanya bahishwe n'abalimu b'Abongereza bigishaga muri Kaminuza. Ikindi abo Bongereza badufashijeho cyane ni ukuduha indangamanota zacu. Mu bihugu bitandukanye aho bensh i bahungiye izo ndangamanota zabafashije gukomeza kwiga.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
28 Bukeye nibwo twamenye ko Abatutsi bose babirukanye ariko tutazi aho bari. Nta za telefoni zabagaho ngo tumenye amakuru, abalimu nibo batubwiraga ukuntu byagenze. Bwarakeye bamwe biba ngombwa ko dusubira aho twaturukaga. Ubwo njye nagarutse i Kigali, Nsanga naho barimo kwirukana abakozi b'Abatutsi. Icyo gihe nari kumwe na Rugwizangoga Alphonse, dukodesha imodoka tugera ku bantu 11 n'abakozi ba Let a birukanywe, twiyemeza guhunga tunyuze kuri Goma. Tugeze ku Gisenyi ikibazo cyari icyo kubasha kwambuka. Dutegereza ninjoro tuza kwambuka mu makoro, tugera muri Zaire. Tugeze muri Zaire twahahuriye turi benshi; barimo abo twabanye i Butare, Kigali, bamwe bavuye muri Kaminu za n'abandi bavuye mu mashuri yisumbuye. Abashakaga kujya i Burundi, ubuyobozi bwa ho bwaradufashije cyane, badufasha kugera yo ubundi baratwandika. Bamwe batwandika muri Kaminuza dukomeza kwiga. Abatazibonye bagakomeza kwirwanaho ahandi. Nkanjye na giye muri Uganda mbona bur use y'impunzi, njya kwiga muri Nigeria, ndarangiza, mbona akazi. Wabonaga Abatutsi tubayeho mu buzima bukomeye, no mu mikino wasangaga badutuka. Nk'abo twakinaga b'abasirikare yafataga umupira akawugukubita mu mutwe ugaceceka. Twabaga tuziko nta burinzi du fite, tugahora dufite ubwoba ndetse ntitube twanakwirwanaho, kuko byashoboraga kudushyira mu kaga kurushaho.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
29 3. Ubuhamya bwa Boniface Barishinge Nitwa Boniface Barishinge, ntuye Kimironko-Bibare. Navutse mu 1949 ubu ndi mu kiruhuko cy'izabukuru. Nize seminari nto ku Rwesero. Kubona buruse ku Mututsi ntibyari byoroshye. Maze kurangiza iseminari, narahendahenze cyane ngeza aho mbona Ishuri N derabarezi ry'Igihugu IPN ( Institut National P édagogique ). Nkiga mu iseminari ku Rwesero, Abatutsi n'abaturukaga i Byumba n'ubwo baba Abahutu muri rusange abitwaga abaganza twabaga turi mu gatebo kamwe. Twabaga dutotezwa aho unyuze bati Tutsi, T utsi....Twabaga twarabim enyereye ko Umututsi nta gaciro afite. Ngiye muri IPN naho twabanaga bisanzwe, nta gukimbirana n'ubwo ako kantu kataburaga. Mu nshu ti zanjye magara harimo Abahutu, twasangiraga agacupa, tukajyana kwidagadura nko kubyina n'ibindi. Muri 1970-1972, nta kibazo wabonaga gihari. Twabanaga neza, waba uri Umututsi ahubwo akajya akugirira n'impuhwe. Muri 1973 byaradutunguye, ntitwamenya ahantu biturutse. Kuri IPN byabaye kuri 15 z'ukwezi kwa kabiri muri 1973. Twagiye kumva twumva ngo abanyeshuri bo kuri Kaminuza i Ruhande babakubise. Mu gitondo, twe ntacyo tubiziho, turi kumwe n'abandi banyeshuri rwose nta kibazo. Rugamba yahise a koresha inama saa ine muri IPN, ati “ ibyabaye i Ruhande muri Kaminuza mwabyumvise, namwe nimuramuka mubikoze, mubirukane bagende mu buryo bwiza ntimubakubite ”. Twe tukaba nta kintu tuzi, bityo ibyo avuga bikatuyobera. Dusubira mu ishuri twibwiraga ko birangiye. Turangije amasomo ku mugoroba, saa kumi hari ahantu twajyaga hitwa kwa Mubirigi tukajya kwifatira agacupa. Saa kumi n'ebyiri twajyaga kurya twirukanka dutanguranwa amasahane. Nkinj ira muri resitora haza umwe arambaza ati “ese ntabwo wasomye ku rutonde ?” Nsubira inyuma nsanga ku rugi handitswe ngo “ abanyeshuri b' Abatutsi bakurikira, turabamenyesha ko bagomba kuba bavuye mu kigo bitarenze isaha imwe ”.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
30 Ndasoma nsanga nanjye ndiho. Ubwo ntabwo nahise ninjira, nahise manuka ndirukanka njya mu cyumba, nzingazinga utuntu. Hari ku kagoroba ka saa kumi n'ebyiri. Hari abantu twari tuziranye i Ngoma niho naraye. Mbese ubwo nitegura guhita ntaha. Nta n'amafranga nari mfite, ariko ubwo umunyeshuri twari twariganye mu iseminari, wari inshuti yanjye yigaga muri Kaminuza w'Umuhutu witwa Mugabo, ubwo niwe wangurije amafaranga 300; icyo gihe yari menshi. Ndetse nari nibagiriwe n'impamyabumenyi yanjye mu cyumba, umunyeshuri twiganaga w'Umuhutu witwa Niyonteze Edouard, aza anshakisha, mu mujyi aba anguyeho; a mpa impamyabumenyi yanjye. Bikwereka ko hari bamwe twabanaga neza, bakabona bi baye ariko bakaba ntacyo babikoraho. Ubw o nahise njya mu cyaro iwacu. Nar ahabayeee... noneho tukumva ko abanyeshuri bose bahoze aho za Ruhande bahungiye i Burundi, kandi ko Kaminuza y' i Burundi yabakiriye. Ariko kuva ku Rwesero kugera i Burundi nkabona bigoye. Noneho mfata umurongo wo guh ungira i Bugande. Niho hari kandi niho nar i mfite imiryango ya bene wacu, i Nyakivara. Ubwo hakaba hari umunyeshuri twari twarirukanywe hamwe muri Kaminuza nawe duturanye. Dufata gahunda yo guhunga tukigira i Bugande. Nabyo ntabwo byari byoroshye. Hagombaga uruhushya rw'inzira rw anditseho ubwoko. Turagiye tugera aho bita i Kiramuruzi. Turaharara mu gitondo tugira ngo dufate imodoka zo mu Mutara. Tubona baradutangiriye. Batwaka ibyangombwa bati “murajya he ?” Tuti “turajya mu nka mu Mutara ”. Bati “ikibyemeza ni iki ?” Bati “musubireyo. ” Tugaruka mu rugo. Twaje n'amaguru iyo z a Muhura, ubwo icyo gihe hari mu w'1973 mu kwezi kwa gatatu. Ngeze mu rugo nshaka ubundi buryo bwo guhunga. Nihindura umushumba. Mfata agakapu kanjye ngashyira mu kigunira, nambara agakabutura n'ibirenge nikorera nk 'ugiye mu nka. Ubwo ndagenda ngera aho ngaho za Kiramuruzi. Babonaga ndi umuntu w'umuturage. Ndagenda ngera mu Mutara mba kwa Marume icyumweru. Ndagenda ngera ahitwa Kizinga. Mfata tagisi ingeza i Mbarara. Nshakisha mubyara wanjye warongowe n'Umugande aho yakoraga mu maduka ndamubona, njya kuba yo. Bigeze aho mukuru wanjye wabaga Nyakivara aza kuntwara, turaganira mbona ntazabona ahantu niga kuko bigaga mu cyongereza, kandi njye nari narize mu gifaransa. Ariko nkaba nkurikirana
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
31 amakuru y'uko abo twigan aga bari i Burundi kandi babonye ishuri ndabimubwira. Ampa amafaranga ngura tike y'indege, njya i Bujumbura muri Seminari Nkuru, aho abandi bose bari bari. Turahaba. Nahageze mu kwezi kwa gatanu. Ndahaba ukwa gatandatu, ukwa karindwi Habyarimana akora kude ta, ariko turi mu buzima bubi bamwe tutabasha kubwihanganira. Abandi bari bafite benewabo babafasha, ariko njye ntawe twari tuziranye. Tuhaba nta faranga, kugeza mu kwa cyenda. Twumva radio Rwanda ivuga ngo abirukanywe basubire mu mashuri, ariko byari ibi ntu byo kubeshya. Ubwo nibwo twatangiye gutoroka inkambi. Wajyaga kumva ukumva ngo naka yagiye, kanaka yagiye. Nanjye ndagenda njya mu buyobozi bw'impunzi, nta faranga nari mfite. Ndavuga ngo mfite mukuru wanjye uri i Bugande, yamboneye ishuri ni mumpe iti ke nigire yo. Bampa ibihumbi bibiri by'Amarundi. Yari menshi icyo gih e. Ndibuka ko naguzemo agakweto, izindi zari zarancikiyeho. Mbwira mugenzi wanjye ngo natwe tugende. Kwari ugutanguranwa ngo tugere kuri IPN natwe batwandike. Ni uko mu gicuku turatoroka turataha. Duca ku Kanyaru. Batwambutsaga ku mugongo tukabaha Amarundi 10. Tuvayo n'amaguru, tunyura za Mugombwa na Kansi, dutunguka i Butare. Turarayo bukeye tujya kuri IPN bari barimo kwandika abanyeshuri. Bahita batwandika, tuti ibintu biratunganye! Ubw o dusubiye mu ishuri. Nsibira mu wa kabiri, turatangira turiga. Ndetse baduha n'ibyumba ariko bari bataratanga buruse. Ntitumaze icyumweru kim we, bageze aho bati mwitabe mu buyobozi bukuru bw'ishuri (rectorat ). Twari twagarutse tugera muri 20, sinzi ukuntu batumenye. Twicara aho bati ntitubabwira amagambo menshi rero, hari itegeko ryavuye i Kigali, ryatanzwe na Kanyarengwe, ko abahungiye i Burundi mudashobora kwiga. Barangije baratwirukana. Ntahobari Maurice niwe wari usigaye ahayobora. Mbwira bagenzi banjye nti njye ntabwo nsubira i Burundi, ngiye guhinga. Buri wese afata inzira ye. Nahise njya i Kigali, ndara i Nyamirambo. Mu gitondo njya kuri za minisiteri. Nza mpakerakera ngo ndebe ko nabona akazi. Ngira Iman a nkubitana n'umugabo warangije muri IPN wayoboraga ishuri rya Koleji ( “collège officiel ”) ya Rulindo, ati “waje nkaguha akazi ?” Anjyana muri
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
32 minisiteri ati nabonye umwarimu, kuko bari bara babuze, abenshi bari Abatutsi kandi barabirukanye. Ati n'ubwo atarangije, a riko yakwigisha. Bampa akazi batyo. Njya kwigisha muri koleji ya Rulindo. Ubwo kwiga biba biranze. Buri mwaka twarandikaga dusaba ngo batubabarire tujye kwiga bak anga. Nigish a i Rul indo, ariko mu kwirwanaho ntanga ka ruswa mbona akanya mw'ishuri ry'imyuga ETO Kicukiro. I R ulindo nahigishije kuva 1973 kugeza 1977, muri ETO Kicukiro kuva 1977 kugeza 1979. Naje gushaka umugore, akaba yariganye n'umudamu w'umunyagisenyi wayoboraga banki BK (Banque de Kigali). Kubera guhakwa no guhendahenda, ndamubwira nti wankuye mu bwarimu! Ankura mu bwarimu ntangira akazi muri BK. Nkoramo n'ubundi ariko mu ngorane, aho unyuze hose bagucira, nkoramo kuva 1980 kugeza 1982. Kubera kutume rera nabi muri 1983 umuyobozi m ukuru witwa Bizimana wari umugabo mwiza ati reka nguhungishe nkujyane i Rwamag ana. Anjyana i Rwamagana ariko mu w' 1985 baramuhindura, bamuvanyemo haza undi utarihanganiraga kubana n' Abatutsi, aranyirukana. Mba umushomeri gutyo. Bigeze mu mpera za 1986, hari umugabo witwaga Mugemana wakoraga muri Minisiteri y'Ubu camanza (MINIJUST ) ampa akazi muri iyo minisiteri nkoramo kugeza 1989. Nta mpamyabumenyi nari mfite, kwari ukugendera ku mwaka umwe nari mfite muri IPN. Guhera mu kwa kabiri 1989, ntangira kwime nyereza umwuga w'ibaruramari. Twiga neza mu kwa cyenda twari turangije. Nkirangiza numva itangazo kuri radio-rwanda, sosiyete yitwaga SINELAC (Société Internationale d'Electricité des pays des Grands Lacs) yakoreraga i Bukavu, ko ikeneye abafasha b'abacungamali ; ndavuga nti uwapfa gupimiranya. Ariko hagati aho kugira ngo mbone ibyangombwa b ingeza i Bukavu byari ikibazo, ndetse n'uruhushya rwo gutwara imodoka kurubona ntibyari byoroshye. Kuko muri 1985 igihe nari umushomeri nari nabashije kugura a kamodoka k'agatagisi kuko nari nagurishije ak azu kanjye nari mfite i Nyamirambo. Naje kuyiga ari ko nkajya nyitwara nihishahisha ; Nandika ibaruwa nyohereza yo.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
33 Bampamagara kuri radio, ndavuga nti n ibanyumva mpamagarwa kuri radio ntabwo bazatuma ngenda. Har i umuntu wakoraga kuri radio ndagenda ndamubwira nti umpanagure ku itangazo ntimwongere kumpamagara, ngira amahirwe birakunda ntibongera kumpamagara, ariko ubwo nari namaze ku ryumva. Kubona uruhushya rw'inzira birangora. Hakaba hari umugabo twiganye muri I PN wayoboraga muri Minisiteri y'Ububanyi n'Amahanga ( MINA FFET ) witwa Gasana. Ndagenda mwikubita imbere nti ngomba kujya gukora ikizamini muri SINELAC kandi nta ruhushya rw'inzira none ndwanaho. Amfasha kubona uruhushya rw'inzira ru mara amezi 3. Ndambuka nj ya i Bukavu. Ngezeyo nsanga ikizamini kirakoreshwa n'umuntu twari twarahunganye i Burundi we asigarayo afatanije n'umunyek ongo bampa ibibazo ku mwanya w' umuyobozi ushinzwe imari. Ndagaruka nkora akazi nk'uko bisanzwe. Ngiye kubona mbona mu kwezi kwa cumi Gasana anzaniye ibaruwa ya SINELAC nsanga akazi kabonetse. Umutima uradiha, n dabihisha, mpita nsaba konji. Mbwira madamu nti ujye uvuga ko nagiye mu cyaro. Mpita njya i Bukavu. Njya i Bukavu kuwa 18/12/1988, bampa ibiro ntangira akazi. Ukwezi gushize maze guhembwa ndagaruka nsaba guhagarika akazi mvuga ko ngiye kwiyororera inka iwacu mu cyaro. Byari byoroshye kuko umwanya wagombaga guhabwa undi muntu. Nsubira i Bukavu ariko mu ibanga, kuko nabwiye madamu ko akomeza kuvuga ko ndi mu cyaro. Inkuru ntizibura uko zigenda, baza kumenya ko nabonye akazi muri SINELAC. Bahita babaza Umuyobozi mukuru Nyoni bati “akazi yakabonye gute? ” Ati “twatanze itang azo, ikizamini cyakoreshwaga n'A banyekongo n'Abarundi, yaragikoze aratsinda. Nari kubigenza gute kandi umwanya ari uw' Abanyarwanda ?” Bati “akwiriye kugaruka ”. Nyoni abura uko abigenza. Akoze ku M unyekongo ati si nshobora kugusinyira. Akoze ku M urundi ati sinagusinyira, bi ranga. Nibwo nagumyeyo ndakomeza ndakora. Mu kwezi kwa k arindwi mu w'1990, ndaza ntwara umuryango wanye tujya muri Kongo. Ng'uko uko naje kubaho mu itotezwa ryakorerwaga Abatutsi. Naje guhunguka nyuma ya Jenoside yakorewe Abatutsi hagiyeho ubuyobozi bushy a, nkomeza ako kazi.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
34 4. Ubuhamya bwa Colette Mukansanga Nitwa Collette Mukansanga, navutse mu w'1955, mvukira ku Gikongoro muri Komini Rukondo. Ntuye i Nyagisozi Ubwo birukanaga Abatutsi nigaga mu ishuri ry'abakobwa “Ecole Technique Feminine ” ry'i Nyanza. Umubano wari usanzwe ari mwiza, nta makimbirane hagati y'amoko. Mu kwiga amahirwe yabaga ari amwe mu ishuri, cyane cyane ko abarimu benshi bari abanyamahanga. Naraje mvuye i muhira nje ku ishuri, ni hafi y'inzira iva ku isoko ry'i Nyanza. Abavuye k urema isoko bagaruka bari basize ku ishuri birimo bicika, abanyeshuri birukanwa, bakub itwa. Wari umunsi wo gutangira, byari mu kwa kane. Ba bantu babonye mfite i valisi bakagenda bongorerana, ngo ese buriya kariya karajya hehe, ngo ese buri kariya nikagera yo ntibakica? Mbega ukabona barimo kugenda bajujura bajujura, hanyuma bigera aho noneho abantu barabimbwira. Bati “ ese mama urajya he ko hariya byacitse ? ” Nti “ ese ni ibiki ? ” Bati “ ku ishuri barimo kwirukana abanyeshuri b' Abatutsi. ” Bati “ si ukubirukana gusa ahubwo barimo barabakubita! Barimo barabagirira nabi, bati wowe ntaho uj ya rwose, nushaka wisubirire i muhira! ” Noneho ntekereje, muri Kaminuza ho byari byarabaye, hari icyo gihuha ko bitameze neza. Nibwo ntekereje nti ninsubira i muhira, kuko iwacu ntabwo byigeze biba byiza guhera 1963 kubera ubwicanyi bwari bwarabaye mu Bufundu. Ndibwira nti ningerayo bakamenya ko i Nyanza birukanye Abatutsi birahita biba bibi mbe nkongeje umuriro. Nari mfite abantu bene wacu bahungiye aho i Nyanza bari barishe abagabo babo n'abana b'abahungu, hagasigara abakecuru n'abakobwa n'abana. Mu by'ukuri, njye n abyirutse nzi ko nta muntu ugira se. Noneho umuryango us igaye n'abana basigaye biyizira i Nyanza hasaga n'ahantu hatekanye. Noneho mpita nigira kwa bene wacu. Amakuru akomeza kuza, n'abanyeshuri bakomeza kuba abagome cyane, bamaze kwirukana no
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
35 gukubita abo babonye, bagenda basaka no mu mihana aho abanyeshuri ba ba barihishe. Nanjye nari nihishe meze nk'uwahunze. Noneho hahantu nari ndi bati uzagende b atazava aho bagusanga ahangaha, kuko hari abanyeshuri benshi bigaga i Nyanza kandi bavuka iwacu, bari banzi. Ubwo rero nahamaze hafi nk'icyumweru, ubundi ndahaguruk a nsubira iwacu. Uburyo bakubise Abatutsi ku ishuri sinabibonye, sinahageze. Ntabwo bigeze baduhamagara ngo tugaruke kwiga. Ntabwo twasubiraga ku ishuri kuko twabonaga ari uko byagenze kuko n'abakozi babirukanaga mu mirimo. Ukwezi kwa kane nakumaze aho n gaho, n'ukwa gatanu. Kuko abandi bari barimo guhunga, nibwo nanjye ntekereje guhunga. N'abakozi benshi bari baragiye, icyo gihe nari mfite mu myaka 17 na 18. Nari nkiri mutoya. Urumva papa bari baramwishe muri 1963, ibyo byose twarabibonye. Mama akambwira ati “ ese mwana wanjy e ntiwabona n'uwo muhungana ? ” Akenshi aba hungaga babaga ari n'abafiyanse, noneho bakambaza bati “ ko abandi bahungana n'abafiyanse babo wowe uzahungana na nde? ” Noneho icyatumye mpunga ni iki? Umuntu w'inshuti ya mama aza kumusura. Turamuherekeza. Tumuherekeje ikigabo kiraza, ikigabo cy'igisore, bya bisore by'ibirara, kiraza kirandeba.. kirandeba... ngo “ yeyeyeye, mbega igikobwa cyiza, uwagitema! ” Ababyeyi twari kumwe, bati turashize ntaho turi, intambara igiye kuba noneho bagiye kongera kutumara! Mama noneho atangira gutekereza ati ukwiriye kuva aha. Ati wowe mbona bazakunyicira mu maso noneho vuba aha! Nibwo na njye natekereje ibyo guhunga. Hakaba hari musaza wanjye wo kwa data wacu nawe bari barirukanye, ariko we akaba yari ari kugerageza guhunga. Twari dufite umuvandimwe wabaga mu by'i Nyamiyaga, wari warahashatse. Uwo musaza wanjye niho yari yaragiye, nibwo na njye nta ngiye gutekereza ibyo kumusangayo ngo ndebe uko nahunga. Kuko byari bimaze kumenyekana ko abantu bagenda, ntabwo byari bicyoroshye guhunga. Hari undi mugabo mwene wacu n'ubwo atari yarize, yarebaga kure akareba uko ababyeyi bacu bapfuye, agasubiza amaso inyuma ati ntabwo n'ubundi bazasubira batwice. Kuko yari afite iyo gahunda yo guhunga arambwira ati uzaze duhunge.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
36 Mu kugenda twagendaga ninjoro. Utwenda wadutwaraga mu nkangara nk'ugemuriye abantu. Njye nari mfite inkangara nawe afite umufuka. Tug enda n'amaguru tugera i Nyamiyaga ku ijoro rya kabiri, tuhamara icyumweru. Kwambuka ntibyari bicyoroshye kuko bari bamaze kumenya ko abantu bahunga, bari basigaye bajya kubate ga. Ubwo kwari uguhora mu nzu twihishe, bakajya bajya kubaza, “ ese hari izindi n zira, hari ikindi cyambu mwaba mwarabonye? ” Abasare rero batwambukirizaga amaf aranga menshi. Ubundi bambukirizaga nk'amaf aranga ijana ku baturage basanzwe, ariko kuri twe byari bimaze kuba ibihumbi nka bibiri cyangwa bitatu, kuko babaga bafite imbogamizi ko babafata bakaba babagirira nabi. Inzira zaje kuboneka, tugenda nijoro baratwambutsa. Batwambutsaga gusa umugezi wo ku Ka nyaru. Mwagendaga mu rufunzo rwo mu Rwanda mukagera aho uruzi ruri, bakakwambutsa ugakomeza mu rufunzo rwo hakurya. Nta nzira yabaga irimo. Tugenda muri iryo jo ro turwana n'urufunzo nta nzira irimo. Ahari hari inzira bari barahamenye bahategera abantu. Urwo rufunzo rero turujyamo ijoro ryose. Turagenda, imibu, imisundwe! Iryo joro ryose turuvogeramo. Turara dushakisha inzira turwana n'urufunzo, buracya, twirirwamo nanone. Hari igihe amazi yashakaga kuturengera, waba ugiye gusaya undi akagukururamo nturen gerwe. Ni ibintu nyine utashobora kwibagirwa. Tugize amahirwe tubo na ahantu hazima tuba tuvuye mu mazi. Dusanga abandi bantu nabo bamaze kuruvamo. Tubabonye twese tugira ubwoba. Batubonye bati noneho abo mu Rwanda baradukurikiye baje kutwica! Twari tukiri ku gice cy'u Rwanda tutaragera ku butaka bw'Uburundi. Tubabonye tugira ubwoba tuti yebaba baratwishe, nabo bati baratwishe! Kuko hari abambukaga bakagenda igihe kinini ariko bakaza kwibona basubiye mu Rwanda, baba bakiri mu kwishima ngo bambutse, bakaba barabishe. Na wa munaniro wose, na ya nzara n'imisundwe! Imisundwe yarakuryaga wagira gutya wayikuraho amaraso akava cyane. Aho bigeze turayihorer a irinyunyuriza, ihaze ikagwa. Noneho tugumya kurebana ariko habura utera undi. Maze baravuga bati ere ga ahari namwe turi mu rugendo rumwe! Bati nimuze. Turambuka turabasanga, twicara aho ngaho twikura imisundwe. Bya byenda twaraye tugendana turayambura turabita, twambara indi nayo yabaye amazi. Twota akazuba tumaze kuba abantu turahaguruka turagenda. Twari twageze i Burundi!
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
37 Aho hari mu Kirundo. Turagenda tugera ku rugo rwa ri rurimo Umunyarwanda wahagiye kera araducumbikira. Bukeye rero baraduherekeza batugeza aho bari barimo kwakirira abantu bahunze baratwakira. Niho imodoka zadukuye zitugeza mu nkambi. Tuhageze dusanga sinzi ibintu byahabaye, umuhungu wari ufite amafaranga barayabona yayahunganye baramwica. Dusanga Abarundi bararakaye, bati bya Binyarwanda nabyo ni ibyicanyi, tubahane. Babima ibiryo turahasonzera. Twahavuye nyuma y'iminsi ibiri nta kint u gihari rwose. Abarundi bararakaye barabimye ibyo kurya. Baravuga ba ti abantu bakoraga n'abigaga ni muze tubajyane. Batujyana i Bujumbura ahantu hari inkambi, tuyijyamo hanyuma nayo baza kuyifunga. Hari umuryango wa bene wacu wari warahungiye i Burundi mu w'1963 uratwakira. Ntangira gahunda yo gushaka ishuri. Nza kubona ishuri mu bijyanye no kwigisha. N'ubwo nari ngeze mu wa kane nsubira mu wa kabiri. Ndangije mbona akazi, ubuzima burakomeza. Nakoze icyiciro cya abiri cya kaminuza ngarutse mu Rwanda nyuma y a Jenoside yakorewe Abatutsi mu 1994. Twe twirukanwaga n'abanyeshuri bo kuri Christ Roi. Wasangaga baziranye. Mu kwirukana hari n'igihe birukanaga abari inshuti zabo. Kuri koleji (college) hari abasore bacurangaga neza gitari bakanaririmba neza, abakobwa bakabakunda. Twe twikundiraga abo muri Christ Roi. Iyo twasohokaga habaga ari intambara bakavuga ko tutabegera. Abantu babaga bahindutse. Hari abarimukazi bigishaga, nabo abenshi babaga bar ize muri tekinike, noneho umuyobozi w'ishuri w'umuzungu arababwira ati, “ ah! Ba basore beza bo muri koleji mwakundaga baje kubica nimuhunge!”.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
38 5. Ubuhamya bwa Bucyana Fran çois Navutse ku italiki ya 3/04/1952. Navukiye ku Gikongoro muri komine Nyamagabe. Nigaga muri Kaminuza y'u Rwanda niga imibare, twari batanu mu ishuri. Mfite impamyabushobozi ya Maîtrise (Icyo gihe cyari igice cya gatatu muri Kaminuza) mu mibare, ndi mu kiruhuko cy'izabukuru. Kera mu mvururu ntabwo bapfaga kwica umuntu. Baragusohoraga inzu yawe bakayiha inkongi igashya muyireba. Habagaho cyane gutwika no kunyaga amatungo ndetse no gusahura ibindi byabaga biri mu nzu. Kwica ntabwo byabagaho cyane. Iyo babaga bagiye kugaba igitero mu rugo rw'umuntu babyitaga “ gukora ”. Ndabyibuka umunsi umwe nkiri umwana twahungiye hafi y'ishyamba, hakaza kajugujugu z'ababiligi zipuriza urusenda mu mashyamba ngo abihishemo basohoke. Kera byabaga bigoye kuva muri p erefegitura yawe ujya mu yindi. Nabanje kwiga i Shyogwe mu cyiciro cya mbe re, ariko habaga za bariyeri, twagombaga kugendana uruhushya rw'inzira. Ukajya kuyitora kuri perefegitura isinyweho na perefe. Mwagera kuri bariyeri mukava mu modoka mukerekana uruhushya rw'inzira. Hari igihe bakuvanaga mu modoka bakakureba, bakagutinza hanze nkana bisi ikagusiga, ukagenda n'amaguru. Nari mfite mushiki wanjye wabaga hano i Kigali. Iyo habaga umukwabu nirirwaga mu nzu ngo bataza kumbaza ngo icyo nkora aho. Twabaga twarahungabanye, kuk o igihe cyose bashoboraga kukumerera nabi. Ni bwo buzima twabagamo, kuko babigushyiraga mo nawe ukumva utari Umunyarwanda. Ukumva ko udafite agaciro ndetse n'ibyo Leta igukoreye ukumva ari nk'impuhwe ikugiriye, u kageza aho ukumva ari ko bikwiye kugenda kub era ubwoba bagushyizemo. Muri icyo gihe nta Mututsi warangizaga amashuri yisumbuye ngo yemererwe kujya kwiga i Burayi. Wajyaga ku kazi cyangwa wagira Imana ukajya kwiga muri Kaminuza y' i Butare, ariko kuvuga ngo urajya kwiga Iburayi ntibyashobokaga. Niyo mpamvu muri Kaminuza y'u Rwanda hari umubare w' Abatutsi wenda kunga na n'uw' Abahutu kuko bo boherezwaga muri za Kaminuza zo mu burayi. Umututsi akajya kuba
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
39 mwalimu cyangwa yaba afite nk'impano ya sport akabona akazi muri ministeri cyangwa ikindi kigo kugira ngo ajye abakinira, nabwo ari icyo kimukijije. I Butare habaga abasore bashinzwe umutekano, iyo ba Lizinde bazaga muri Kaminuza twajyaga kwihisha munsi y 'ibitanda. Muri Kaminuza yose twari nka 500, tubanye neza, tukaganira bisanzwe. Iyo myaka itatu nari mpamaz e nta kintu kidasanzwe nabonaga; kwirukana Abatutsi byabaye nk'ibidutunguye, mbona byarazanye n'abashakaga gukora kudeta ya gisirikare bakavanaho ubutegetsi bwariho. Nk'uko byari bisanzwe hagombaga kuba urwitwazo kugira ngo babone uko batera imvururu mu gihugu. Nibwo birukanye abakozi mu biro. Barazaga ba kandika ku nzugi ngo Abatutsi bafite amazina akurikira be gusubira mu biro. No mu mashuri yisumbuye ni uko byagenze. Twebwe i Butare rero byatangiye kuza mu bintu bitumvikana, turi kumwe ninjoro twumva baje kutwirukana mu byumba twararaga mo. Guhera saa ta nu z'ijoro baza gukomanga ku byumba byacu. Twaraye tugenda, duhunga, mu ijoro saa sita z'ijoro. Muri 1972, haba amarushanwa ya siporo hagati ya Kaminuza y'Abarundi n'iy' Abanyarwanda. Icyo gihe umunyakanada wari ushinzwe imali n'ubutegetsi ansaba ko nazamu kurikiranira iby'imirire y'abo bari mu marusha nwa. Nabikoze icyumweru cyose. Iteka nkabona Abanyarwanda bamwe n'Abarundi bazaga kurya batinze, ngategereza ko baza kurya bakaza nka saa tatu, saa ine bikanyobera. Ubwo nabimenye ari uko biba ye, ndetse n'Abarundi bashatse gukora kudeta, nkeka ko ari byo bagenzi babo babigishaga. Ntibyatinze nibwo hatangiye gutukan a hagati y'u Rwanda n'Uburundi; ubuzima bwa tangiye kuba bubi cyane ubona muri Kaminuza hari ikibazo, abanyeshuri b' Abahutu bakora inama zabo zi tandukanye. Ndibuka rimwe tuvuye muri resitora tujya mu byumba byacu, nko mu ma saa tanu twumva barakubita inzugi, bakubita amadirishya, bagenda bakubita abanyeshuri b' Abatutsi, natwe dusohoka vuba twirukanka. Turara tugenda muri “ arboretum ”, agashyamba ka ri hafi ya Kaminuza, ijoro ryose twageze i Ngoma mu gitondo. Twirirwa twihishe.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
40 Kugera iwacu ntabwo byashobokaga, mfata imodoka nz a i Kigali kwa mushiki wanjye, m pageze nsanga naho nta kigenda. Niho barimo kwandika urutonde ngo Abatutsi bakurikira nimugende. Twasanze bimanitse hose tukirirwa twihishe. Iyo wasohokaga baragufataga. Tuza gutekereza dusanga igisubizo nta kindi ni uguhunga. Guhunga nabwo nta gapapuro k'ishuri kuko nta kintu twari twazanye... Rimwe mfata imodoka, njya i Butar e gushaka nibura impamyabumenyi y anjye. Ntabwo washoboraga kugera kuri Kaminuza. Ncumbika ku bantu b'inshuti zanjye bari bahari. Mu gitondo nari nabonye udupapuro twanjye mpita mfata inzira ndagenda. Ariko ngeze i Nyanza muri Nyabisindu mpasanga bariyeri. Ngize amahirwe mbona ndaharenze. Ngeze i Kigali nibwo napanze ibyo guhunga. Hari ikintu kibabaza; u zi guhunga uva mu gihugu cyawe n'uguhungisha ukamuha amaf aranga! Hari abantu twafashe bari batuzi, tubaha amafaranga baraduherekeza batugeza kuri Goma, twambuki ye mu makoro. Tukabaha amafaranga tukambuka, dushaka ibyangombwa muri Kong o dukomeza n' i Burundi. Twiyandikisha muri Kaminuza i Bujumbura, dutangira kwiga. Naje gukora i Burundi imyaka 3, nyuma nza kubona akazi mu Muryango w'Abibumbye ( Nations Unie s) muri Comore s, nyuma nza gutaha mu Rwanda mu mwaka w' 1994.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
41 6. Ubuhamya bwa Gasengayire F ébronie Nitwa Ga sengayire Fébronie. Navutse ku wa 26/9/1954. Mu w'1973 birukana Abatutsi mu mashuri nigaga m w'Ishuri Nderabarezi ry'Igihugu IPN ( Institut Pédagogique National ) i Butare. Mvuka muri Kamonyi, ubu ntuye muri Kicukiro/Gikondo/Kanserege, mfite impamyabushobozi ya Licence en Lettres Modernes & BBA (Icyo licence yari icyiciro cya kabiri muri Kaminuza ). Nkora nka Content Designer muri Rwandaonline ” Ishuri Nderabarezi ry'Igihugu (IPN) nayitangiyemo ndi umukobwa umwe w' Umututsi kazi. Bagenzi banjye bahansanze wabonaga banyishisha. Byabaga ari nk'akato baguhaye ukisanga uri wenyine kenshi. Byabaga bitewe n'urwan go kamere n'ingengabitekerezo. Ndibuka ko nyuma y'umwaka wa mbere, abanyeshuri b' Abatutsi kazi bigaga muri Kaminuza y'u Rwanda ( UNR ) twabanaga mu mazu y'ababikira b'aba Asompsiyo (Assomptionnistes ) bimukiye i Ruhande. Abakobwa twiganaga kuri IPN bakoze ibishoboka byose banyirukanisha muri iyo home ngo ninkurikire bene wacu singume kubirataho!! Nabonye umugiraneza uncumbikira wigishaga muri Ishuri Mbonezamubano rya Karubanda ariko ntibyamaze kabiri kuko Superefe ubwe yaje kunyirukana ngo nta burenganzira mfite bwo gutura mu nzu ya Leta. Narahangayitse, icyakora Imana yaramfashije, hashize igihe gito mbona icumbi mu benebikira i Buye, n'ubwo hari kure y'ishuri. Ingaruka y'ibyo nuko natangiye kumva k o ntakunzwe na gato, kuva kuri bagenzi banjye b'abanyeshuri kugera ku bategetsi. Wabonaga abanyeshuri bamwe bazi ko ari bo bafite uburenganzira, abandi tugahora twihisha. Icyakora ibyo byatumaga umunyeshuri w' Umututsi akora iyo bwabaga akiga cyane kugira ngo batamubonaho impamvu yo kumwirukana.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
42 Abahutu bariyemeraga b itangaje, naho Abatutsi bahoraga bigengesereye kandi bafite ubwoba. Niba ntibeshya, iyirukanwa ry'Abatutsi mu mashuri ryatangiye mu kwezi kwa kabiri 1973, twari i Butare. Itotezwa ryatangiriye i Ruhande muri UNR niho hari abashinzwe kurishyira mu bikorwa yitwaga “ Comité du Salut Public ” byasobanura mu rurimi rw'ikinyarwanda Komite y'Igihugu yo gucungura rubanda ; abo bari bafite ibitekerezo bimwe baraye bahiga bamenesha Abatutsi bose. Itariki sinyibuka neza ariko ibyo ari byo byose byari mu ntangiriro z'ukwezi kwa kabiri. Benshi bak ijijwe n'abarimu b'abanya Canada babahungishirije mu macumbi yabo abandi bahungira mu ba padiri babadominikani bari batuye mu nkengero z'umugi wa Butare. Ndibuka ko mu gitondo nahuye n'abasore twiganaga bakambwira ngo niba nkunda amagara yanjye nimve mu mugi ! nara byumvise ndagenda kubwimana mbo na imodoka ingeza i Kigali nubwo byari “ uguh ungira ubwayi mu kigunda “. Nageze iwacu nsanga barabamenesheje, barabasenyeye. Nahungiye kwa masenge i Kigali hamwe na barumuna banjye bato. Nta buryo bwihariye bwakoreshwaga. Hari hamaze igihe hari umwuka mubi bavuga ko Kaminuz a n'andi mashuri makuru (IPN n' Ishuri Rikuru ryigisha abunganira abaganga-Ecole Supérieure des Sciences Infirmières ) yuzuyemo Abatutsi. Byarakomeje biratutumba igihe kigeze batwahukamo barakubita, baratumenesha. Icyadukijije n i uko Abahutu bose batari muri uwo mugambi bakatuburira bati nimuve mu mujyi ibintu bitaramera nabi ! Ariko kandi ikigaragara ni uko byari ibintu biturutse i Kigali byari byarateguwe. Kugenda usize umuryango wawe byari agahinda gakomeye cyane cyane ko wabaga utazi niba nabo bazabah o ! Umuntu yagendaga umutima ugasigara inyuma umuntu ahangayikiye cyane abo asize. No guhunga ntibyari byoroshye kuko badutangiririra ga mu nz ira bakadukubita, bakanaducuza. Hari nabo kuba mu mahanga bonyine byananiraga bakagaruka mu Rwanda. Abenshi bahitan ywe na Jenosi de yakorewe Abatutsi muri 1994.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
43 7. Ubuhamya bwa Gasasira Jean Baptiste Nitwa Gasasira Jean Baptiste, navutse 27/05/1952. Navukiye Mwendo muri Komini Mu kingi muri Prefegit ura Gitarama, ubu habaye Akarere ka Ruhango muri Ntara y'Amajyepfo, ntuye i Kibagabaga-Gasabo-Kigali Ville. Ndi dogiteri mu buvuzi bw' abantu. Ninjiye muri Kaminuza mu kwa cumi 1972. Kwirukana Abatutsi mu mashuri byabaye niga muri Kaminuza y'u Rwanda. Nari nahageze m u kwezi kwa cumi 1972. Batwirukana kuri 15 Gashyantare 1973. N jye baranankubise hafi yo gupfa. Muri 1963 nigaga mu mashuri abanza. Baradutwikira mva mu ishuri njya kuragira agaka kamwe kari kasigaye. Noneho mu mpera z'uwo mwaka, nibwo umwalimu w' Umututsi witwaga Ruhoryongo wanyuraga iteka aho ndagiye nkamubwira ngo: “ mwaramutse !” yaba atashye, nkamubwira ngo : “muramuke !”, yaje mu rugo kudusura abwira mama ati: “ uriya mwana mwamumpaye agasubira mu ishuri? ” Nsubira ku ishuri ahantu hitwa ku Rwingwe, aho yigishaga. Mpageze mpita mba uwa mbere kuva icyo gihe kugeza ndangije umwaka wa gatandatu. Nakoze ibizamini bibiri, icya Leta n'icy'Iseminari. Mbitsinda byombi. Mpitamo kujya m u iseminari i Cyahinda kwa Musenyeri Gahamanyi. Icyo gihe ndi kuri iryo shuri muri 1965-1966 Inyenzi zarateye. Nkabona abasirikare b' u Rwanda bari mu biti ngo bategereje inyenzi. Muri 196 5-1966 nibwo nagiye mu wa mbere w' amashuri makuru, bawitaga uwa karindwi utegura i Seminari, i Cyahinda. Ndangije uwa karindwi nagiye i Save gukomeza Seminar i nyir'izina mpamara imyaka 3 y'i Seminari ntoya. Mu ise minari za Butare nta makimbirane yabagamo cyane kuko hayoborwaga n'a bapadiri barimo Abatutsi nka Musenyeri Gatwari utaragiraga ivangura. Tuvuye i Save twakome reje na Kansi, hayoborwaga na Mgr Kagame Alexis, naho nta vangura twabaga turi abantu beza twikinira twishimye. Nakomereje muri Koleji ya Christ Roi.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
44 Muri Christ Roi i N yanza hari ikintu cyitwa CECA (Communauté des Églises Chrétiennes en Afrique ) ; yari irimo ba Mugesera L éon, icyo gihe yari indiri y'abanyamacakubiri, ba bandi bashaka le hutisme. Ku buryo ntibatuvugishaga, baturebaga nk'aho tutari abantu. Ntibavugishaga Abatutsi. Nibwo rero nabonye hari ikintu, ku buryo ntab wo twabavugishaga natwe twajyaga ku ruhande tukajya ukwacu. Habaga mo amatsinda ashingiye ku moko. Ubwo hari muri 1971-1972. Narangijeyo uwo mwaka, mpita njya muri Kaminuza mu kwa cumi 1972. Aho rero niho nyine ibintu byaje kudogera. Icyo nabonaga ni uko abakobwa b' Abatutsi kazi bagirirwaga nabi n'Abakiga. Barabatukaga, bakabandika babandagaza, bakabashushanya by 'urukozasoni ku bibaho, ukabona y'uko a ri ukwibasirwa gushingiy e ku bwoko. No mu kubabatiza barakabyaga. Hakaba ariko abasore b' Abatutsi bari bafite ibigango bakabarengera. Ukabona ko hari icyo kintu cyo guhangana ariko kiteruye. Kugira ngo abanyeshuri birukanwe habanje kuza icyuka ko mu ngab o hagati yabo nta kigenda, harimo umwuka wa kudeta noneho abo basirikare bakuru bategura akajagari bahereye mu kwirukana Abatutsi mu mashuri no mu mirimo. Urutonde ru rakorwa, bahera ku ba kozi, bakomereza mu banyeshuri, abateguraga ibyo bintu ahanini babaga ba gizwe n'abantu baturuka mu Rukiga abanyenduga ari bake. Cyari gifite ubuyobozi hejuru. Abanyeshuri bahawe iminsi ngo babe bavuye ku mashuri batashye. Abataratashye ku italiki 05/02/1973 batangira ku bakubita no kubirukana. Nka saa moya z'ijoro, abanyeshuri binjiye mu mazu yo kurara mo batangira gukubita. Mbumvise, nakubise urugi mpita niruka. Baba barambonye, banyirukaho tugeze hagati y'amazu yo kuraramo abiri, umwe ankubita inkoni mu mutwe nikubita hasi, ariko nanjye ndamutega yikubita hasi. Yank ubise ikibatira cy'igiti ndazenge rera, nikubita hasi na n'ubu ndacyafite inkovu mu mutwe. Kubera ubwoba ndahaguruka ndenga ikigunguzi kinini n diruka, nambuka “arboretum ”, agashyamba kari hafi ya Kaminuza, nsanga mukuru wanjye Twagirashema G érard wigaga mw'Ishuri Nderabarezi ry'Igihugu IPN ampungishiriza mu ba furere b'abajosefite bari batuye imbere ya Groupe Scolaire y' Abafurere i Butare.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
45 Aho n iho banyomoreye, dutinya no kujya kwa muganga ngo batadutsindayo. Barankandakanda, barampfuka, ama raso arahagarara. Haje kwifunga nyuma y'ibyumweru bibiri. Ntabwo nigeze njya kwa Muganga. Imyenda yose yari yabaye amaraso. Kubera inkoni nakubiswe mu mutwe naje kuvira imbere hagira amaraso amwe ajy a ku gice cyo hejuru cy'ubwonko, bimviramo kugira ikibazo cy'igicuri rimwe gusa ariko ntibyongera. Uwankubise ni uwitwa Dr Uwimana Alphonse, wajyaga yiratana ko ari umwana wo mu batisimu wa Perezida Habyarimana Juvenal. Ntabwo nagarutse mu kigo. Icyo gihe abari muri Kaminuza barakubiswe cyane. Abari babi menye mbere barimo abakobwa bigaga mu kiganga, bari bacitse baburiwe n'abapadiri b'abazungu bababwiye ngo nimugende, baraza kubakubita iri joro. Kuri 7/02 /1973 abo mw'Ishuri Nderabarezi ry'Igihugu IPN nabo barirukanywe. Barababwiye ngo muragenda cyangwa tubice. Ntibategereje gukubitwa baraje turahungana. Naratashye ndahinga. Icyakora nageze iwacu nsanga hari icyuka kibi, abari baradutwikiye biteguye kongera kudutwikira. Kubw'amahirwe ntibyatinda kuko byaje gufata indi su ra bigaragara ko bitakiri ikibazo cy' Abahutu n'Abatutsi ahubwo ko ari Nduga ihanganye n'Abakiga bashaka gufata ubutegetsi, bityo Abahutu bo mu majyepfo barekeraho guhiga Abatutsi, ahubwo bashyira imbaraga mu guhangana n'Abakiga. Icyakora ku Gikongoro bakom eje kwica no gutwikira Abatutsi. Haza kuba kudeta birahosha. Nyuma dusubira ku ishuri mu kwa Karindwi badusubije mu mashuri bi kozwe na Perezida Habyarimana, wari wakoze kudeta. Nkomeza ubuganga, ariko ukiga uzi neza ko nurangiza nta mwanya mwiza bazaguha. Waba uwa mbere, waba uwa nyuma bakoherezaga habi hashoboka. Igihe kimwe nahawe kuyobora ibitaro bya Kibuye, ni uko mu nama ya guverinoma hasabwa ko naba muganga wuzuye kuko Minis itiri Musafiri I ldephonse wari watanze raporo yari yavuze ko nkora akazi neza cyane.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
46 Umwe mu bari mu nama arabaza ati “mwibagiwe ko ari Umututsi, mwamuha uwo mwanya kandi ari Umututsi ?” Ubwo biba birarangiye aho, bahita banahanyimura n jya i Kabgayi. Abatutsi nibo bajyaga z a Rwinkwavu, Mibirizi, Kibuye n' ahandi nk'aho utabonana n'abandi no kuhagera ari ingorane. Ukavuga uti n'utu ndukesha Rusengo.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
47 8. Ubuhamya bwa Gatambiye Sylvère Nitwa Gatambiye Sylvèr e. Navukiye muri Komine Musasa, hari muri Kigali. Hanyuma tuza guhunga mu mvururu zo muri 1959 duhungira muri Komini Runda. Mfite impamyabumenyi mu mategeko ; nize n'ibijyanye n'ubukungu (Economie ). Ubu ntuye ku Muhima. Kwirukana abanyes huri b' Abatutsi byaje niga muri Koleji Notre Dame Kimihurura. Ibi bintu byahereye i Gitarama; Shyogwe, Kabgayi na Byimana hapfayo n'abantu. Twarize tugeza aho turangiza igihembwe bitaratugeraho abandi baratashye kera. Hano muri Kigali byabaye nk'ibitangirira muri Koleji y'i Mburabuturo (COK) no mw' ishuri ry'abafasha b'abaganga. Abo nib o bari bateye ubwoba i Kigali. Kimihurura, St Andr é na Lyc ée de Kigali byagiye buhoro kuko byari ibigo by'abihayimana. Twarize igihembwe k irarangira dufata amanota tujya mu biruhuko. Batwirukanye nko mu kwa kabiri tuvuye mu biruhuko. Twaraje tugeze ku Kimihurura aho binjirira, tubona urutonde rw'abakozi birukanywe. Hari atoliye bitaga ATES. “ Atelier technique social ” yari iy'Abaseleziyani. Barabazaga, bagasudira, bakadoda. Harimo imirimo y'aba ntu bari barize cyane cyane mw'is huri ry'imyuga ETO. Urutonde turarubona rumanitse twinjira mu kigo nta kibazo. Tumaze gushyira ibikapu byacu mu myanya, tuganira nk'abantu baziranye, turavuga ngo reka dutegereze. Twaharaye ijoro rimwe. Turabyuka mu gitondo dusanga bamanitse urutonde aho abandi bamanika amatangazo. Yari yanditse n'imashini. Bati abangaba ntabwo bashakwa mu kigo. Izina ryanjye naryo ryari riri mubo badashaka. Kubw'amahirwe diregiteri araduhamagara, yari Umubirigi. Abari banditse kuri urwo rutonde atujyana iwe, adusubiza ama faranga yacu twari twatanze nk'amafaranga y'ishuri. Arabanza aratubwira ati twahisemo ko musubira iwanyu. Bati twagize ubwoba ko ab'i Mburabuturo babatera bakabatsinda aha. Ati ibyiza ni uko mwataha. Padiri niwe watubwiye ngo dutahe. Dufata ibintu byacu. Ndibuka umwarimu watwigishaga imibare yitwaga Mbarushimana Jean Marie Vianney. Yari ahagaze mu idirishya
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
48 hamwe n'abandi barimu bari mu madirishya batureba. Ntacyo babashaga gukora kuko n'abakozi bari barirukanywe. Abari Abatutsi bakora muri Leta nta n'umwe wari ukijya ku kazi bose bari barirukanywe. Tugenda nta muntu wadukozeho. Turashogoshera turagenda. N'uwo batakekeragaho ubututsi babona nawe aragiye. Abatahaga kure bari bateye inkeke kuko kugenda ntibyari byoroshye, cyane cyane ko n'amabisi yangaga kubatwara. Umuntu yasamaga amagara ye n'undi agasama aye. Njye sinajyaga kure nagiye n'amaguru. Ngeze kuri Ny abarongo abapolisi barampagarika. Barambaza ngo urajyahe ndababwira ngo ndatashye. Bati hehe? Ndababwira, barandeka. Hari akavalisi gato nari mfite, bagata mu mazi. Ndazamuka ngera ku Ruyenzi ariko numva mfite ubwoba. Mpasanga data wacu ndamubwira nti “ baranyirukanye ”. Nibwo nahindukiye ndamubwira nti “ ndumva mfite ubwoba ”. Arambwira ati “ humura ! ” Aramperekeza. Turagenda tugeze iwacu, aho twari dutuye ni ku muhanda. Ngezeyo nsanga Papa yicaye ku muharuro na bakuru banjye, bati “ uraje? ” Nti “ ndaje ”. Bati “ karibu ”. Ni njye wari usigaye utarataha. Hari umusore umwe twaturukaga hamwe we ntiyari yatashye kuko mubo bamanitse atari arimo. Ngira ngo yaje ankurikiye ahari ariko we ngo bari banamwishe. Yarongeye aharara irindi jor o ariko ngo bari ba mutsinze aho twararaga. Niyo makuru yampaye. Ngira ngo nta n'icyumweru nahamaze, bahise batangira gutwikira Abatutsi. Twari dufite n'inyana yari irwaye yahiriye mu kiraro kuko kuyikuramo ntibyari gushoboka. Baratwika amazu bazamuka umusozi wose batwika. N ta kindi twari gukora twafashe inka zacu turazishorera tujya ku musozi. Wabonaga abagore batwite, abahagatiye abana, byari ibintu biteye ubwoba. Ba m ama sinzi aho bari bagiye, bahungira ku muganga nawe wari Umututsi. Twamaze hafi icyumweru n'igice turi ku musozi n'inka. Bigeze aho turamanuka tujya mu rugo kwa minisitiri Harerimana Gaspard. Twahamaze hafi nk'ukwezi nyuma biza gusa n'aho bihosheje, tugaruka mu rugo. Barongera baragondagonda za burende. Ubundi tukarara ha nze tukararana n'inka kuko nta nzu zari zihari. Nuko tuba aho ngaho.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
49 Abanyeshuri baza no kuruhuka barataha. Abandi kwiga byari byarananiranye, abashoboye kwambuka bajya i Burundi. Njy ewe nguma aho ngaho. Sinzi ukuntu byanjemo numva ndashaka gusura abapadiri aho nigaga. Nzinduka mu gitondo njya hariya ku Kimihurura mpasanga umupadiri wari ushinzwe iby'amasomo witwaga Père L éon. Turavugana aram bwira ati ihangane. Yari Umubiligi. Mubaza ibyo kuza kwiga arambwira ati wenda birashoboka, Imana idufashije ko hari abagaruka bapfa kuba bataragiye hanze y'igihugu, ukazana icyan gombwa cy'uko utahunze igihugu, icyo cyangombwa cyatangirwaga kuri k omini. Ati ariko mfite n'ikindi kibazo, ati iwanyu mu ri benshi. Muri Komini y'iwacu twari batatu. Noneho ati kubagarura rero ndabona ari ikibazo. Nti ubwo muzagerageze murebe ibishoboka. Nuko ndataha. Muri abo birukanywe baje gutoranya mo bamwe baraduhamagara, tugaruka ku ishuri. Icyo nabonye hari ibyo bage ndeyeho kugira ngo batugarure; kuba wari ufite amanota menshi, ikindi akenshi bakundaga n'abakinnyi. Njye nakinaga “ volley-ball” na “ basket-ball”. Icyo gihe bwo banyirukanye nari uwa gatandatu mu ishuri. Bari batwiruka nye turi abantu bagera kuri 28, iryo shuri ryasaga n'aho ryigenga, niyo mpamvu twari benshi. Turaza turiga bisanzwe kugeza igihe Habyarimana yakoraga kudeta asa n'aho atanze agahenge ariko nako kadafashije, ariko nibura abantu bagasa n'aborohewe ho gatoya. Haza na biriya bintu by'iringaniza. Ndibuka ko ngiye gukora ikizamini wa mupadiri yarampamagaye. T wasaga n'aho twari mu iseminari. Njye nahageze n'abaseminarisiti bagihari. Arampamagara arambwira ati ugiye gukora ikizamini cya Leta. Ati gutoranya ishami u zigamo hari ingaruka nyinshi z'uko ushobora gutsindwa, ati kugeza ubu uko mbibona ni uko nta Mututsi bashobora guha ishami ryiza; nabaga uwa mbere, cyangwa uwa kabiri iyo byabaga byananiranye. Kuko nari nagarutse ngasubiramo umwaka byari byampaye imbaraga nyinshi zo kwiga no kumva ko hari ikindi cyiyongereye mu myumvire yanjye. Ibya mbere muri za 1959 sinabyumvaga. Ntangira rero kugira umwanya wo kubikurikirana no kumenya uko ikibazo giteye. Ndibuka naragiye mbaza Papa nti ariko kuki bahora babamenesha muzira iki? Igisubizo yampaye ntabwo cyanshimishije. Ariko yarambwiye ati “kuva nabaho nta nzu y' Umuhutu nabonye ishya, nabonye hashya iz' Abatutsi gusa ”. Numva ntacyo amariye. Numva nta gisubizo ampaye. Ndibaza nti “ese bazira iki ?” Ariko sinakomeje kumukurikirana.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
50 Twasabaga amashuri, ubwo nashyize ho ubwarimu kuko yari yanyihereye n'ingero z'abantu bagiye batsindwa ikizamini cya Leta. B aduhaga ubwalimu kugira ngo tutajya muri Kaminuza. Ariko nshoje kuko iby'ubw alimu nari mbirangije, nsaba no mu Byimana. Ndekera aho. Kubera amanota meza nari mfite icyo gihe bahita bampa mu Byimana. Nagezeyo muri 1975, narangije muri 1980. Urumva ikibazo cyari cyaramaze kumenyekana, nibwo n'iringaniza r yari ritangiye. Mfata gahunda ntangira gushaka abantu duhuje ikibazo twiganaga. Bamwe warabamenyaga abandi ntubamenye. Nkabazengurukamo mbagira inama yo gukoresha amahirwe babonye yo guhabwa ishuri ngo batarangara nayo akabacika. Ndangije uwa gatandatu buruse ndayibura. Ubwo naraje nicara umwaka. Hagati aho ngeze i Kigali nagiye gusaba akazi muri minisiteri. Mu kwezi kwa cumi bari bampaye akazi muri Minisiteri y'I genamugambi ( MINIPLAN ) mu bijyanye n 'ibaruramibare. Nyuma naje kubona uko nkomeza muri kaminuza, ariko bingoye cyane, nabwo nkagenda mpura na za ngorane z'iringaniza. Kuba nari nzi gukina umupira byagiye bimfasha kubona amahirwe amwe n'amwe muri izo ntambara z'ubuzima. Byanafashije Abatutsi benshi kubona amahirwe kuko bari bazi gukina no guhamiriza. Harimo nka Gisembe waje kwicwa muri Jenoside n'abandi.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
51 9. Ubuhamya bwa mwalimu Ngabonziza Damien Navutse mu 1940, mvukira i Nyamagabe, Mugano, Misiyoni ya Kaduha. Ntuye mu Murenge wa Kagarama, Akagari ka Akata. Mfite impamyabushobozi ya Maîtrise (Cyari icyiciro cya gatatu muri Kaminuza) muri Psychology. Ubu ndi mu kiruhuko cy'izabukuru. Nahunze muri 1959, bituma ncikiriza amashuri abanza. Nayakomereje mu mahanga. Amashuri yisumbuye nayigiye mu Bubiligi. Ni naho nigiye amas omo ya Kaminuza ya Leven mu Bubiligi. Data bamwishe muri 1963. Nagarutse mu Rwanda muri 1969. Kwirukana Abatutsi mu ma shuri mu 1973 byasanze nigisha i Rwaza. Nk'umwalimu kandi nkaba naragiraga umwanya wo kubana n'abanyeshuri nigisha psychology, ikinamico ndetse n'imikino isanzwe nk'umupira w'amaguru. Nabonaga abanyeshuri bisanzuye mu gusangira iyo mikino no mu kuzuzanya. Babaga banezerewe. Abanyeshuri bahabwaga amahirwe amwe iyo babaga babashije kuhagera. Gusa ihezwa r yabaga mu kubemerera kuza kwiga bava mu mashuri abanza. Kwirukana muri 1973 byatangiye bitya : Ibiruhuko birangiye abanyeshuri n'abarimu bahagez e kuri 26/02/1973. Naje mvuye mu biruhuko i Kigali, mvuye no gusura inshuti yanjye w'umukobwa. Nkiri i Kigali nahahuriye n'abana bari bavuye mu biruhuko bajyaga i Kabgayi. Nari narabigishije kera. Bari bafite ubwoba bavuga ngo hari ibintu bigiye kuba. Bamw e bavuga ngo barumva ko ibintu bimeze nabi ntabwo bajyayo. Ndababwira nti “ njye ntabyo nzi, ntabyo mbona ”, cyane ko aho nari ndi i Rwaza nta kibazo nahabonaga. Bati “ ariko hari abantu b'abahungu bo mu ishuri ryo mu Ruhengeri barimo bategura ibintu ”. Nti “ abo se bazabageraho bate? Abana nkababwira nti ahubwo nimugende musubire mu ishuri ”. Hari n'abanyumviye umwe ag iye ageze i Kabgayi baramwica. Mu kwezi kwa gatatu niho byabaye, twarabyumvise ngo bishe abanyeshuri n'a bafurere babiri. Nanjye nkumva nta mpamvu yambuza kujya i Rwaza kuko ari abanyeshuri nigishaga barankundaga, abarimu bagenzi banjye
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
52 twari tubanye neza, nkumva rwose nta mpungenge. Nibwo nagiye. Ic yakora abarimu n'abanyeshuri b' i Rwaza ntacyo babimbwiyeho. Nagezeyo nyuma ya saa sita hari amazu y'abalimu, njyayo mbika ibintu byanjye. Maze gukaraba no kwitunganya, mbona abanyeshuri babiri bo mu ishami nigishaga baraje. Bati “ibintu bimeze nabi ku ishuri ”. Bati “baraduhigira ngo baradukubita ”. Ngo “baratwica uyu munsi ”! Byarantunguye cyane. Ndababaza nti “ese ni bande ? Barambwira ngo “ni abanyeshuri b'Abahutu kazi bari hariya ”. Baravuga ngo ntiturara hano. Nti “ese baravuga ngw'iki ”? Ngo nituve aha tugende. Ni uko ndababwira nti “nimube muretse ”. Ndahaguruka mbasiga aho njya ku muyobozi w'ishuri. Yari kumwe n'ababikira, ndababwira nti “ese ibintu biri hariya mu banyeshuri mwabyumvise ?” Bati “twabyumvise ariko ntabwo tuzi uko biri bugende. Ni ibintu biri mu gihugu hose ”. Nabo bahiye ubwoba bayoberwa aho biturutse. Ndababwira nti “ese bigende bite? Abanyeshuri ko baje iwanjye ndabagira nte? ” Mbonye nta gisubizo bafite nisubirira iwanjye, mbwira ba bakobwa nti “ese basha, murumva mudashaka gusubira hariya? ” Bati “ntabwo du shobora gusubirayo !” Nti “noneho mugende mufate utuntu twanyu muze hano, ngiye kureba icyo gukora ”. Baragenda nanjye njya kuri paruwasi. Ntabwo hari kure y'ishuri. I Rwaza hari abapadiri bera. Ndagenda mbwira padiri Naguerre nti “kera wajyaga utubwira ko ibi bintu bitazongera kuba muri paruwasi yawe, nti none hariya hari ibibazo; hari abana batewe ubwoba, ntibatekanye, none reka tubashakire ahantu tubashyira mu gihe dutegereje ko ibintu bisobanuka, n'abayobozi b'ishuri babirebe, ejo mu gitondo tujye inama turebe uko twabihosha ”. Naguerre ati “eeeh!!!, ibi bintu bije nabi kandi ni igihugu cyose ntabwo biri iwacu gusa. Ati ntabwo nabijyamo ”. Nti “ none se bariya abana turabagira dute? ” Aransubiza ati “ niba wabafashe bagumane ”. Nkabona ni benshi. H ari umu padiri umwe arambwira ati “ genda ubazane njye ndabararira ”. Nsubirayo ndababwira nti ngaho rero nimugende mufate utuntu twanyu, mubwire n'abandi bagenzi banyu, baba bafite ubwoba, nabo baze tugende. Baragenda baritegura baraza. Turagenda tugera kuri paruwasi.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
53 Abana bahageze babashakira za matora n'icyo bafungura barangije bararyama. Ndi kumwe n'abo bapadiri turicara, turaganira twibaza aho ibyo bi ntu bivuye biratuyobera. Turangije turataha. Bati ese nawe urataha? Nti ndataha. Umuzungu twari duturanye anshyira mu modoka turagenda. Ngeze iwanjye nicara akanya gato, bigeze mu gicuku ndaryama. Mbyuka saa kumi n'ebyiri. Twatangiraga amashuri saa mbiri. Mfata ifunguro rya mu gitondo, ariko nkibaza nti ese turigisha cyangwa n titwigisha? Ese turigisha bamwe, abandi badahari? Bikanyobera. Mu ma saa moya ngiye kumva numva hejuru y'inzu ikintu kikubiseho, n'ikindi, biranyobera. Umukozi wanjye ntiyararaga aho ngaho, yatahaga iwabo ariko saa kumi n'ebyiri akaba yagarutse. Tugiye kubona tubona amategura arimo kumeneka. Ibibuye binini bahirikaga hejuru y'inzu. Kimwe kiraza kikubita hejuru kikubita iruhande rwanjye. Biranyobera. Nti ubu bagiye kuza bamene inzu, nibarangiza banyice. Sinzi ngo ni bande, kuko twatekerezaga ko haje ba bantu bo mu Ruhengeri b'abasore. Nibo twakekaga ko baza guha inguf u abakobwa b' i Rwaza. Naho ubwo abaje, bari abana b'abakobwa. Bari kumwe na bake muri abo nigishaga. Amategura amaze kumeneka ndibwira nti ubu wenda igisigaye ni ugupfa simbizi. Ngatekereza igihe baza kumanukira uko nza kubigenza. Hari akumba kogerwamo kari gafite urugi n'idirishya. Nkajyamo ikaziye ya byeri nafatiraga mu rugo ntwara n'umuhoro mvuga ngo uza kuntera wa mbere nanjye ndamwisasira, nanjye banyice nta kundi. Igihe ndi muri ibyo numva birahosheje. Naho ubwo, umuzungu twari duturanye, yari yasoh otse nawe areba ibyo bakora, hanyuma aragenda arabatuka, ati mwa bicucu mwe, iyo nzu mumenagura ntabwo ari iya Ngabonziza, inzu ni iy'ishuri, we arayikodesha. Niba mutamushaka, mwimena inzu hazajyemo uwo muzashaka. Ati kandi muraruhira ubusa, ntabwo yaharaye yaraye muri paruwasi. Kandi bari babizi ko hari abagiye kuri paruwasi. Ati ntabwo yaharaye muricira ibintu ubusa. Bafata inzira baragenda bajya kuri paruwasi kunshaka no gushaka abo bandi bari baraye bahungiye yo.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
54 Hagati aho uko nabyumvise, hari ab ari baraye aho mu ishuri batashatse guhunga, ariko bavugaga ba bandi bita ngo ni ibivange, bafite ababyeyi umwe ari Umuhutu undi ari Umututsi. Baraye aho bazi ko bo ntacyo bazaba, ariko barabamenesheje, ntawe bishe bararara bagenda, bakwira imishwaro. Uko byagenze ba banyeshuri baje kudushaka bageze kuri paruwasi, simbizi. Icyakora hari uwatu bwiye ko hari umupadiri w'umuhol andi wabatangiririye kure akababwira ngo nta winjira muri paruwasi. Ati uwinjira ndamurasa. Barahagarara, bamwe ngo bajya gushaka abo b ahungu ngo baze kubafasha. Muri icyo gihe njyewe nari iwanjye. Hari umwarimu w'umufaransa w'umusore afata imodoka araza ahagarara imbere y'iwanjye, arahamagara ati “uracyariho ?” Nti “ndacyariho ”. Ati “ariko se ubu ngubu urashaka gukora iki, tugufashe iki? ” Nti “ibi bintu birantunguye ntabwo ndatekereza ngo nakora iki ”, nti “ariko, icyo nzi cyo ni uko ntashaka kuguma hano. Sinshobora kuzongera kwigisha hano, birarangiye ”. Ati “none ?” Nti “sinabasha kugira icyo nkora ntabanje kuganira n 'inshuti yanjye w'umukobwa i ri i Kigali ”. Noneho ndamubwira nti “mpa igice cy'isaha nkusanye utuntu twanjye duke, hanyuma njye i Kigali ”. Hashize igice cy'isaha koko aragaruka, nari namaze kwitegura, umukozi ndamuhemba mubwira kwigendera. Imfunguzo nziha umuturan yi noneho ninjira mu modoka turagenda. Duca iruhande rw'abo banyeshuri bari aho ku muhanda. Njyewe yari yanshyize narihishe kugira ngo batambona. Ndyamamo ntambamye, anshyira hejuru utuntu tw'utwenda. Nyura kuri paruwasi ngo menye uko byagendekeye ba bana. Nsanga nabo bafashe icyemezo cyo kutaguma aho ngaho. Dutekereza uburyo bwo kuva aho. Abatutsi kazi nta n'ubwo bari benshi. Ngira ngo kombi ebyiri n'ivatiri byaradutwaye. Benshi baje i Kigali, bajya iwabo. Ni aho byarangir iye. Abo babikira nta cyo baje kubaza. Abo bapadiri uretse uwo wadufashije gushaka imodoka ntacyo babashije gukora. Abarimu bandi, ntawe nabonye. Navuye aho numva ntagifite gahunda yo kuba mu Rwanda. Nari narize, ibyo nashakaga barabinyima. Nashakaga kwig isha muri Kaminuza y'u Rwanda bigishaga ibintu bijyanye na psychologie kuko nari mfite buruse ya Leuven.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
55 Ngeze mu Rwan da banyaka ibyangonbwa byose, sinari nkibashije gusubirayo. Mbona ko ubuzima bwanjye mu Rwanda burangiye nti ndagiye. Naje i Kigali njye na wa mukobwa w'inshuti yanjye wigishaga muri Lyc ée Notre Dame, nawe yize Leuven ari naho twamenyaniye. Dufata icyemezo ko dukwiye kuva muri iki gihugu. Kuri 25 /03/1973 nibwo twafashe inzira tunyura mu Ru hengeri, turara hafi y'umupaka, abahazi bari bahadushushanyirije. Tuza kugenda mu ijoro turorongotana tuza guhinguka hagati ya Masisi na Goma. Tugeze muri Kongo dusanga naho nta buzi ma buhari. Twerekeza i Burundi, naho hari harabaye ubwicanyi bwo muri 1972. Twashakishaga aho twahagarara, byaba ngombw a tugashaka uko twasubira mu Bubiligi. I Burundi naje kuhabona akazi. Inzozi nari mfite zo gufasha umuryango wanjye tur i kumwe, kuba mu gihugu cyanjye n'ibindi zirangira zityo. Nahungutse nyuma ya Jenoside yakorewe Abatutsi muri 1994.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
56 10. Ubuhamya bwa Nkaka Raphael Nitwa Nkaka Raphael, navutse ku italiki ya 19/8/1958, muri Komini Muyira , Segiteri Nyamiyaga, Serire Nzovi. Ntuye mu Karere ka Nyarugenge, Umur enge wa Nyarugenge , Akagari k'Agatare mu Umudugudu w'Agatare. Mfite impamyabumeny i y'ikirenga Ph D mu mateka. Nkaba nigisha muri Kaminuza y'u Rwanda Igihe birukanaga Abatutsi mu mashuri mu mwaka wa 1973 nigaga muri Seminari Ntoya ya Butare ku Karubanda. Ibyo nibuka, ni uko twari mu ishuri ku ya 26/2 /1973, twiga mbere ya saa sita. Noneho Padiri Runyange Mathias wari Umututsi wategekaga seminari araza aradusohora twese. Aratubwira ngo mugiye guterwa, ngo muhunge. Mu gihe tukijijinganya twibaza ibyo ari byo, tubona bamwe mu banyeshuri batangiye kuturakarira no kudusagarira. Hari nka saa tanu. Byatumye abasagarirwaga twumva neza ubutumwa bwa Padiri Runyange. Naje kumenya nyuma ko cyari igitero cyari kivuye muri Kami nuza y 'u Rwanda, ngo kije gutinyura abaseminari b' Abahutu kwirukana a banyehsuri b'Abatutsi. Padiri we rero yari yamaze kubimenya. Twahise twiruka, tumanukira mu ishyamba ryo ku Karubanda, twambuka hakurya, tujya ku gasozi gahari. Ntabwo twari benshi kuko tutahungiye hamwe. Bamwe bagiye ukwabo, abandi tugenda ukwacu. Aho twari ku gasozi twari hamwe n'umwe mu barimu bacu witwaga Nkusi Boniface. Kubera ko yari umwarimu, yatubwiraga ibyo dukwiye gukora, tukamwumvira. Bigeze nka saa kumi, adusaba kujya i Sovu m u kigo cy'ababikira. Tugezeyo batwakirana inabi nyinshi ngo turajya he. Nyuma y'igihe kirenga isaha ugereranyije, tubona imodoka ya toyota zoherejwe na Diosezi ya Butare yategekwaga na Myr Gahamanyi, zagombaga kuducyura iwacu.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
57 Imodoka i mwe igana mu majyepfo ya Perefegitura ya Butare, indi itwara abajya Gikongoro, indi yerekeza mu ma paruwasi yo mu majyaruguru, ari yo Kiruhura, Nyanza, Nyam iyaga na Ruhango; nagombaga gutaha muri paruwasi ya Nyamiyaga, ku Mayaga. Tugeze aho i Nyanza, dusanga hari imvururu zikomeye zaterwaga n'abanyeshuri basaga nk'aho bafashe Nyanza bitwaje inkoni n'amahiri, bahagarika Umututsi wese babonye cyangwa baketse mu muhanda, nk'uko naje kubimenya nyuma. Bari bigaruriye imihanda yose ya Nyanza, usibye ujya i Butare. Bari bigaruriye ujya kuri Paruwasi na Koleji ya Kristu Umwami, ujya mu Rukari no ku Rwesero n'ujya ku Kibuye. Kugira ngo tugere kuri paruwasi, twagombag a guca mu ndiri yabo, mu ihuriro ry'imihanda, ariko imodoka twarimo iha nyura bahugiye gufata no guhondagura abari mu muhanda uteganye n'uwo twarimo. Ndabibuka bafite inkoni, amahiri, n'amafirimbi basakuza cyane. Tubacaho, tuba turabarokotse. Biranashoboka ko batashoboye ku menya imodoka ngo bayihagarike. Muri abo, name nye mo umunyeshuri witwa Rasimi irindi sindyibuk a, ariko ni ryo abantu bamuziho wigaga mu ishuri nderabarezi EMA ( Ecole des Moniteurs Auxiliaries ) ryabaga aho i Nyanza. Yari mwene Sekayange Ladisilasi, wabaye Burugumesitiri wa mbere wa Komini Muyira nari ntuyemo. Nari muzi neza kuko twari duturanye, mpura nawe buri munsi iyo nabaga ndi mu biruhuko. Icyo gihe i Nyanza yari afite ubuhiri. Muri iki gihe araf unze kuko yahamwe n'icyaha c ya Jenos ide yakorewe Abatutsi. N'ubwo nigaga i Butare, ubugome mu guhohotera Abatutsi nabubonye i Nyanza. Tugeze kuri paruwasi i Nya nza, batugabanyiriza mu modoka ebyiri, imwe ijya mu Ruhango, indi imanuka ijya i Nyamiyaga, ariko imodoka idutwaye, ntiyong era guca mu mujyi aho abanyeshuri bari bakamejeje, ikubanuka mu tundi duhanda, itugeza mu muhanda munini wa Butare-Kigali. Twageze i Nyamiyaga nko mu ma saa yine y'ijoro. Abapadiri bari bahari nabo batwakira basa nk'abadashaka, kandi mbere baratubaniraga neza. Padiri mukuru yitwaga Hans Soter, akaba yari umudage. A bandi bari Padiri Pirmez Andere a w'umubirigi, na Padiri Robert May wari umufaransa. Batwakiriye binuba, biradutangaza. Ariko baduhaye ibyo guteka n'aho dutekera. Baraducumbikira, maze mu gitondo baradusezerera, buri wese ataha iwabo.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
58 Nibajije impamvu Pirmez atwakiriye atubwira nabi. Byarantangaje kuko ni we wa ri ushinzwe amashuri matoya (primaire) yose yo muri Paruwasi. Nize mu kigo cya paruwasi cyiza cyane. Pirmez yajyaga aza kenshi ku kigo cy'a mashuri aje kureba uko twiga, areshya bamwe muri twebwe kwitabira cyane ibikorwa bya Kiriziya Gatorika, atwigisha kuririmba indirimbo za misa, adutoza guhereza mu misa, akajya anatwigisha cyane iby'idini. Ntabwo naba mb eshye mvuze ko ari we watumye njya kwiga mu iseminari. Ndibuka ko ari we wanyibwiriye ko natsinze ikizamini cyo kujya mu iseminari. Yabimbwiye aseka cyane ubona ko anyishimiye. Hari ku cyumweru misa nkuru irangiye, ubwo yantumagaho ngo mbere yo gutaha nze kumureba. Hanyuma nza gutangazwa n 'uburyo atwakiranye umunabi tugiye tumugana nyuma yo kwirukanwa. Nyuma ya Jenos ide yakorewe Abatutsi, ni bwo naje kumenya impamvu. Uwo mupadiri yaje kuvanwa i Nyamiyaga, asubira iwabo, aragaruka ajyanwa mu mu jyi wa Butare aho yigishaga mw'ishuri rikuru ICA (Institut Cat échétique Africain ). Jenos ide yabaye ari ho ari. Nsubiye i Butare kwigisha muri Kaminuza, hari abanyabutare bambwiye ko yashyigikiraga Interahamwe. Nahise numva impamvu yatwakiranye inabi m u 1973; Padiri Pirmez yapfuye mu ri 2015. Nyuma y'aho Kayibanda atanze ihumure muri Werurwe, abatari barahungiye i Burundi babona ko imvururu zirangiye. Twarahamagawe mu mpera za Kamena, tubisikana n'abari barasigaye biga. Abarimu bategekwa kutwigisha muri iyo mpeshyi. Twandukura ibyo abandi bize ku buryo bwihuse, turataha tujya kwigira imuhira. Mu kwezi kwa munani gushira dusubirayo gukora ibizami. Turabitsinda, twimukana n'aba bandi mu kwa cyenda. Ariko bo ntibemeraga ko twatsinze. Ntibyumvikanaga ko bakwigana n'abantu batize ibihembwe byose, batakoze ibizami by'igihembwe cya kabiri n'icya gatatu nk'uko ubusanzwe bigenda. Mu kwezi kwa 11, bacura umugambi wo kuzatwirukana na none, babifashijwemo na Padiri Karibushi Laurent, wari umaz e iminsi ahimbye indirimbo zo mu misa zatumye amenyekana cyane. Izo ndirimbo n'ubu ziracyaririmbwa mu misa.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
59 Ijoro bagombaga kutwirukanamo, bari baciye inkoni rwihishwa, maze nijoro ntibuka itariki, batangira gukubita inkoni abantu mu buriri. Tekereza gukub itwa mu gicuku n'abantu murara mu cyumba kimwe, abakubitwa baryamye kandi basinziriye. Nkimara kumva aba mbere batatse, abandi bavuza induru, nahise mbikeka, ndabyuka nihisha mu nsi y'igitanda. Baraje bakubita igitanda cyanjye, batazi ko nakivuyeho. Nkome za kumva imiborogo, bigeze aho bamwe mu bakubitwaga babasha gukingura inzugi barasohoka biruka, ababakubitaga babirukaho. Nsigara aho twararaga jyenyine nta muntu numva avuga. Ndareba, nsanga nibagaruka bakansangamo baza kunyica. Nsohoka buhoro munsi y'ig itanda, mpita nsohoka, mu kumanuka ingazi zo ku muryango, mpura n'umwe mu bagizi ba nabi azamuka ashaka kwinjira aho twararaga. Akimbona avuza akaruru, nanjye ndamusunika agwa hasi. Namurushije ingufu kuko namanukaga ingazi, mu gihe we yayizamukaga. Ubwo n ahise niruka muri iryo joro, nkwepa aho induru zivugira, ngana ruguru ya seminari ahari ikibuga cy'umupira hafi y'ikibuga cy'indege. Bamwe bamanutse bagana mu mazu y'abapadiri, abandi bagana mu ishyamba. Hagati aho abasirikare bo mw'Ishuri rya gisirikare r y'abasusofisiye Eso ( Ecole des Sous-Officiers ) barahurura, boherejwe na Major Ruhashya wayoboraga icyo kigo. Noneho dusubira mu kigo mu gitondo, dusanga M usenyeri Gahamanyi yahageze ari kumwe na Major Ruhashya, bari imbere y'aho twafatiraga ifunguro. Kuba Musenyeri yari ahari na Major Ruhashya, byaduhaye ihumure. Tujya gufata ifunguro. Mu gihe tutarangiza, haza M usenyeri Léon Nzamwita wategekaga Seminari adusaba t wese gutaha. Kubera ko yabitubwiye tubona Musenyeri Gahamanyi na Major Ruhashya hanze y'icyo cyumba twarimo, twabonye ko ari icyemezo cyafatiwe hejuru. Ako kanya dusohoka tujya gufata amavalisi, duhita dutaha. Icyo gihe inkuru ikwira mu mujyi ko hongeye ku ba imvururu kandi ngo bari bazi ko ngo bazanye amahoro n'ubumwe. Numvaga abantu babivuga tujya gutega imodoka.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
60 Hashize igihe turi imuhira, kuri paruwasi bantumaho. Ngezeyo nsanga abarimu bari boherejwe gukora anketi yo kumenya icyabiteye. Bambaza ibibazo byinshi. Mu byo nibuka hari ibibazo bibiri by'ingenzi. “Hari uwo wakubise ?” Ndasubiza ngo “ntawe !” “Hari uwagu kubise? ” Ndasubiza ngo “ntawe!”. Hashize igihe bantumaho ngo nzasubire ku ishuri. Ngezeyo nsanga turi bake mu bahigwaga. Igitangaje cy'iyo anketi, ni uko uwavuze wese ko yakubiswe, bahise bamwirukana, bamwirukana hamwe n'uwamukubise. Hasigara utarakubise n'utarakubiswe. N'ubwo nari mu b emerewe, jye na bagenzi banjye twahoraga twibaza im pamvu abakubiswe birukanywe. Bamwe mu birukanywe bahungiye i Burundi bariga. Harimo bamwe bagarutse mu Rwanda bamaze kwiga, babona akazi ariko babanje gufungwa. Ikibabaje ni uko hari abishwe muri Jenoside yakorewe Abatutsi, barimo uwitw aga Fidèle na Makara Laurent b'i Ngoma ya Butare.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
61 11. Ubuhamya bwa Ntashamaje G érard Nitwa Ntasham aje Gerard. Navutse mu mwaka w' 1956, mvukira mu Karere k'i Nyanza. Ntuye i Kigali/Gasabo. Mfite impamyabumenyi mu mategeko. Abatutsi birukanwa mu mashuri nigaga muri seminari ntoya ya Butare. Byari kuri 25 Gashyantare 1973 niba ntibeshya, ariko twari twaraye tugiye kureba umupira kuri stade ari ku cyumweru; icyo gihe hari abantu bo mu Rwunge rw'Amashuri ya Butare bari batwendereje. Hari umusore twari kumwe, batangira kumukubita imigeri bamwita Umututsi ahita ataha m u isemin ari, nanjye ndamukurikira. Twari twumvise ko ahandi Abatutsi bamaze kwirukanwa. Ubwo kuwa mbere taliki ya 26 /02/1973 turi mu ishuri, mu ma sa a ine haza Padiri Runyange, yinjira muri buri ishuri ati nimusohoke! Dusohotse tubona n'abandi bo mu yandi mashuri barimo barasohoka. Kuko uko amashuri yari yubatse byari byoroshye kureba ku muhanda uza ku iseminari, dukebutse tubona abantu benshi, bagera nko ku 3 000, baza biruka abenshi muri bo bitwaje inkoni; twibwiye ibyo aribyo, maze Abatutsi twese dukwira imishwaro. Ahantu seminari yari iri hari hafi yo ku kibuga cy'indege cy'i Butare, hari n'udushyamba. Njye nahise nirukanka, nambuka ikibuga cy'indege njya i Ngoma, hari abantu b'inshuti z'iwacu nari nzi aho batuye. Ntaragera aho batuye, mbona imbere yanjye hari bariyeri. Twari twarumvise ko hari abantu bitwa ngo “ comit é du salut public ” bashyiragaho za bariyeri zo guhohotera Abatutsi. Ndavuga nti iriya bariyeri sinyinyuraho. Mpita nkata ninjira mu nzu ahantu ntazi nabo batanzi. Nsanga ni umuryango w'abanyekongo. Barandeba, nabo bari bazi ibirimo kubaho. Ndagenda ndicara nabo baranyihor era ntibankoma ntibagira n'icyo bambaza. Ibyo kurya b yari bihiye baranangaburira ndarya. Aho bakuriyeho ya bariyeri ndikomereza. Naje kumva ko Musenyeri Gahamanyi yaje gutanga imodoka igenda itoragura abagiye batatana ibageza iwabo. Ubwo buri Mututsi atah a iwabo Hashize igihe ku iseminari baraduhamagara dusubirayo, ariko abandi bararangije kwiga kuko baratwirukanye abanyeshuri b' Abahutu basigara biga. Ibiruhuko twabimaze twiga ibyo abandi
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
62 bize tudahari. Abatsinze bemererwa kwimukana n'abandi. Mu kwezi kwa cyenda tugarukana n'abandi kwiga. Hagati aho hari harabaye kudeta ya Habyarimana. Tugarutse abapadiri bashyira Abatutsi mu mazu yo kuraramo ya bonyine, bari bafite ubwoba ko bazadukubita. Icyakora mu zindi gahunda ntabwo twari tuvanguye, kerereka mu kury ama gusa. Twajyaga aho turi ra, uwitwaga Georges Rutaganda, umuhungu wa Mpamo w'umuparimehutu wabaye burugu mesitiri wa Komini Masango, icyo gihe yafataga igikarayi akagenda akubita ku mitwe y'Abatutsi, akatuzenguruka. Uwo Georges Rutaganda yaje kuba Interahamwe ndetse ahamwa n' icyaha cya Jenoside muri TPIR, ubu yarapfuye. Bakajya batubeshyera ngo turara tujya i Ngoma kugambanira Abahutu ngo turashaka kuzabakubita kandi atari byo, bitari no gushoboka kubera ko bari benshi cyane kuturusha. Ngo turara mu bwiherero dukora inama zo kubakubita. Ntibyashobokaga, nta n'umuntu wari kubitinyuka uretse ko banaturushaga imbaraga, ariko ukabona ni nk'i bintu barimo gutegura. Umugoroba umwe twari tuhamaze hafi ukwezi, nakangukiye hejuru, nari ndyamye hafi y'umuryango. Barinjira batangira kudukubita. Mpita nsimbuka ndasoho ka. Ndenze umuryango, umunyeshuri twitaga “Cyotsi” ankubita inkoni mu mutwe arampush ura. Ndasohoka ubwo nijye wa mbere wasohotse abandi barimo bakubitwa. Ndiruka njya mu gipadiri. Icyo gihe mpageze, mpura n'umupadiri witwa Karibushi Laurent, waje gufungwa azira Jenoside yakorewe Abatutsi, arandeba arambaza ati “nawe? ”. Nk'uwari usanzwe azi ibiri bube. Nayobewe n'impamvu ambabajije gutyo. Ntekereza ko yenda atari azi ko ndi Umututsi, uretse ko byantangaza cyane kuko twese bari batuzi. Ndamwihorera ndakomeza ndicara n'abandi bakomeza guhunga baza bahadusanga. Nyuma abasi rikare baraza, dusubira aho turara, buracya badushakira imodoka turataha, tuza kugaruka hashize nk'ukwezi. Sinzi uko batoranije abagaruka ariko Abatutsi bakubiswe bagakomereka ntabwo bagarutse. Na bamwe mu Bahutu bari babishyushyemo barabirukanye, harimo na Georges Rutaganda. Twenda gutaha badukubise hari ikintu nibuka : icyo gihe Majoro Rushashya yari ayoboye abasirikare baturinze, maze umunyeshuri witwa Sadiki aramwitegereza ati “dore kariya kazuru” !.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
63 Ubwo yashakaga kubwira uwo musirikare mukur u ko ari Umututsi ariko we arakebuka, aricecekera. Nyuma tugarutse kwiga ubuzima bwarakomeje. Icyakora turangije batwimye buruse, twari Abatutsi nk'icumi cyangwa barenga gato mu banyeshuri nka 30. Bayihaye umwe gusa muri twe. Abandi buri wese yarishakishi rije, abenshi muri twe tuza guhurira muri Kaminuza nyuma y'umwaka. Nakomeje kuba mu gihugu n'ubwo bitari shyashya ariko nabayeho. Ntibaduhaga akazi keza, ariko kuko babaga bakeneye abakozi barakaduhaga, abandi bakirwanaho mu bundi buryo.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
64 12. Ubuhamya bwa Nyiramirimo Odette Navutse 1956, mvukira muri Komini Kayove i Rutsiro, muri Gisenyi. Ubu ntuye i Kibagabaga. Ndi umuganga nkaba ndi rwiyemeza mirimo. Muri 19 73, nigaga mu ishuri ry 'abakobwa rya Nyamasheke. Mu ishuri rya Nyamasheke nari mpamaze umwaka umwe mvuye ku Nyundo, nari mu wa gatanu. Mbere ya 1973, gushyamirana kw'abanyeshuri kwajyaga kubaho, ukumva ngo i Shyogwe bakubise Abatutsi. Nkiri no ku Nyundo niga mu wa kabiri nari nkiri muto ntaruzuza n'imyaka 14, nagiye kubona mbona minisitiri w 'uburezi araje ari mu gitondo, b adushyira hanze twese, maze m inisitiri aravuga ati “batubwiye ko abakobwa ba hano ku Nyundo mwashatse kurwana ”. Ariko amajoro abiri yari abanjirije uwo munsi, nabonaga abayobozi bitwaga Jeanne Lopen akajya aza mu mazu yo kurara mo akazereramo ntajye kuryama, akajya asimburana na Feli cita Niyitegeka. Umwe yaryamaga isaha nk'imwe cyangwa abiri undi akaza akamusimbura. Twabanaga mu kigo uko ari babiri. We yagendaga buhoro buhoro ntitumwumve ukajya kumva ukumva nk'abakobwa bari babyutse ninjoro akababaza ati “mwe mu rajya he? ” Bakongera bakaryama. Aha yari akiri ku Nyundo muri 1969. Naho ngo abo bakobwa babaga bazanye ibikoni, bazanye imihoro ngo bashaka gutema abandi. Ariko njye ntabwo nigeraga mbikurikirana nta we wambwiraga. Icyo gihe agakoresha inama, buri shuri rigakora in ama ukwaryo aduhana ati “muri abavandimwe, kuki murwana? Kuki mushaka gutera abandi hejuru? ” Ati “ni bande ubundi bazana amacakubiri aha ngaha ?” Nibwo umwe yateye urutoki, umukobwa wa Wellars Banzi ndamwibuka rwose, atera urutoki ngo hari abadashaka kutuvugisha. Umuyobozi arabaza ati “ni bande? ” Ati “nk'uriya Odetta ntabwo atuvugisha! ” Noneho njyewe ndabaza nti “ese abo ntavugisha ni bande? ” Umukobwa arasubiza ngo “eeeeh!, avugisha bene wabo gusa ”. Undi M ututsi wari muri iryo shuri yari Bernadette yari inshuti yanjye, twari twarahuriyeyo ariko nari mfitemo n'izindi nshuti z'Abahutu kazi, tunagendana cyane, nibuka uwi twa Roza twaturukanaga iwacu, uwitwa Clotilde bavaga inda imwe, abo nibo twahoranaga.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
65 Ndavuga nti “ese mwene wacu wuhe? ” Aravuga ngo “ni mwene wabo Bernadette niwe avugana nabo !”, kan di mporana na ba Roza b' Abahutu kazi duturanye. Ndavuga nti “ese ko inshu ti yanjye ari Roza! Njye nari nagize ngo niwe mwene wacu !”. Muri make nk'icyo kintu cyarantangaje, noneho directrice nawe aza kumpamagara mu biro arambwira ati “noneho ujye wihangana, na Bernadette ndaza kumubwira ati ntimuzongere no gukina, wowe ujye ukina na ba Sp éciose ”. Nti “nonese ko bose dukina?” Nanakinaga basket, sinumvaga hari umuntu mpitamo, ariko nk'ibyo bintu byara mbaba je kumva umuntu antunga agatoki, ngo hari abo mvugisha cyangwa ngo abandi ndabasuzugu ra. Nari umwana w'umukene, uvuye mu cyaro, utagira n'inkweto, baranguriye inkweto zo kogana zinduta nkazazikuriramo; urumva ikintu cyo kwirata nta hantu cyari kuva. Nyuma rero nza kujya kwiga i Nyamasheke, ababikira baho bitwaga abapenitente bari abantu b'abagome cyane. N'uyu munsi sinzi niba uwo muryango u shobora kuba ukiriho, ariko n'abinjiragamo babigishaga ubugome. Ubundi abenshi bari barimo bari abazungu b'Ababiligi. Bo rero bari barahahamuye abana ba batera ubwoba, umuntu wese wize i Nyamasheke muhuye ukamubaza uti “mwari mubayeho mute i Nyamasheke? ” Wabona anahahamutse, kuko twarahageraga, ababikira baka dutoteza bakagusubiza hasi ukumva utari umuntu. Warahageraga, nibo bakwiyakiriraga winjiye, bati fungura ivalisi yawe, ugafungura bakazana umuti wo kwica udukoko-DDT baka wumena mu myenda yawe. Ndabaza nti ese ibyo ni ibiki mushyizemo, ngo ni imiti ubwo uzanye inda, imbaragasa, ibiheri. Nti rwose nta b irimo nimubanze murebe, bati n iko bimeze, ngo mwese ni kimwe n'ibiryo bakaduha ibiryo byaboze, ibintu by'ibipolici birerembamo inyo. Nko ku munsi wa mbere nanze kubirya noneho bansohora bankubita bati wowe kuki utabiriye? Noneho abandi banyeshuri barambwi ra bati hano niko bimeze nibongera kukubona utabiriye bazakwirukana. Bati dore twebwe tuba twarazanye ipaki y'amashashi. Maze bakajya bitegereza umubikira arimo gutembera mu nzu bariramo, babona atabareba bakabirunda mu mashashi, bakabihisha mu ngutiya twa mbaraga bakagenda bakabijugunya mu bwiherero. Ugasanga bahora bazizibura kubera ayo mashashi. Nk'ubwo icyo gihe bankubita bansohora bantegetse kujya kuzibura ubwiherero nkuramo ayo mashashi.
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
66 Muri make abanyeshuri baho ntawegeraga mugenzi we kuko ari Umuhutu cyangwa ari Umututsi twese twahoraga dufite ubwoba dutegereje icyo abo babikira baza kudukorera. Nta kintu cy'inzangano hagati y' Abahutu n'Abatutsi nabonaga, abo babikira nibo batwangaga, cyane cyane ariko bakanga Abatutsi kurushaho. Ku kibazo cyo kumenya niba abanyeshuri bose barafatwaga kimwe : Icya mbere byabaga biruhije, kuko bashakaga ngo 10% b'Abatutsi ariko n'iryo 10% sinaribonaga. Iringaniza ryagaragaye cyane ku bwa Habyarimana, ariko no ku bwa Kayibanda ryari ririho. Mu mashuri mukuru wanjye yari umuhanga yahoraga aba uwa mbere, n'iyo yamaraga gukora ibizamini abari mu bagendaga bavuga ko yabyuju je, ariko ntabwo yigeze atsinda. Nanjye naje gukora ikizamini ndatsinda we aratsindwa kandi yarandushaga, njye nabaga uwa 10 mu ishuri. Arongera arasibira nabwo aratsindwa. Mu bizamini yagiraga 99% bagashakisha aho bamukura uduce kugira ngo atuzuza. Nk'ubwo ntekereza ko bafataga n'utagize amanota menshi cyane bavuga bati uyu we uko byagenda kose n'ubwo yaza azatsindwa. N'ababyey i banjye bari bakoze uko bashoboye ngo bambuze kugenda mu mashuri yisumbuye ngo abe ariwe ujyayo kuko yari umuhanga cyane abe ariwe ugenda yitwa Odetta Nyiramirimo njye nsigare nitwa Albertine Mukankaka. Ibyo by'amoko ntacyo byari bimbwiye kuko n'ibyabaga muri za 1960, nkijya ku ishuri sinari nzi ibyo by' Abahutu n'Abatutsi kuko n'igihe babaga badutwikiye sinumvaga i byo aribyo, ndetse n'igihe baba ga batuririye inka, ahubwo byabaga byadushimishije kuko twumvaga batazongera kutubwira ngo tujye kuragira inyana, tukumva dus himishijwe no kwibera mu bihuru, igihe babaga badutwikiye, kuko twabaga turimo kwi kinira n'abandi bana twirukanka, twihishana, ntabwo twumvaga byaduhungabanije. Ndetse n'imvura ikagwa kenshi bakadutwikira ibirago, ariko kuko twabaga turi aban a benshi harimo n'abandi bo mu miryango ukabona twishimiye icyo kintu cyo kuba muri ayo mashyamba. Ntabwo rero nabimenyaga ngo numve nsobanukiwe neza, ariko mu ishuri ntangiye kugenda mbyumva nibwo natangiye kujya nibaza nti ese Umututsi ni muntu ki, ese Umuhutu ni uwuhe?
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
67 Ariko mu ishuri ry'abanyeshuri nka 40 bashobora kuba bari nka batanu, cyangwa batandatu babaye benshi. Kuko n'ubu hari abo nabonye bagarutse bavuye mu buhungiro nibura nka batatu. Abatutsi beme rerwaga kujya mu mashuri yisumbuye bari bak e pe! Ariko mu kigo nyirizina abayobozi bari ab azungu. Nko ku Nyundo nta tandukaniro abana bose bafatwaga kimwe, ntawe bahaga amahirwe arenze ay'abandi, n'abarimu nka 80% bari abazungu. Ndetse no kugera kuri Kaminuza. Sinavuga rero ngo hari uwo bimaga aman ota kubera ubwoko. Amoko yabaga ari ku mafishi, Hutu,Tutsi, mu mashuri abanza ho cyahoraga ari ikintu kivugwa kenshi. Bahoraga batubwira Abahutu muhaguruke, Abatutsi muhaguruke, rimwe na rimwe ukayoberwa aho uri buhaguruke, ugapfa guhaguruka, ariko nagez e mu wa gatandatu mbizi, kuko uwatwikiwe, uwaririwe inka yari abizi ko ari Umututsi. Kwirukana Abatutsi i Nyamasheke byatangiye ku italiki ya 28/03/1973. Ababikira ubwabo bari baraduhahamuye. Nk'ubwo hari ikintu cyari cyarabaye mu cyumweru kibibanziriza, Mameya witwaga Mama Laurentine araza mu ishuri ryacu turi gusubiramo amasomo, aravuga ati “mwese, nimure be kandi mwumve neza icyo ngiye kubabwira, ngo numvise ko ngo mushaka kwigaragambya, ngo ngaho, niba mushaka kwigaragambywa no kunkubita, ngo ni munkubite ngo ndi imbere yanyu ” Nanjye ubwo nari nkanuye amaso ntazi ibyo aribyo, nti ise ni bande bashaka kumukubita? Ese byagenze bite? Aravuga arangije numva urugi rukubise, ndakebuka. Aravuga ngo “eeeeh! Odeta wowe urakebutse kugira ngo urebe ko ngiye! Ati vuba sohoka! Ngwino! ” Noneho aransohora, maze ndagenda, mpagarara muri koridoro yo hanze, maze aza kuncaho, yihuta cyane ajya mu biro. Haza un di mubikira witwaga mère araza ngo “turakuzi, ngo ni uko uba uwa mbere se? ” i Nyamasheke nabaga uwa mbere nkagira amanota nka 88 hafi 90, n'uwa kabiri yagize 70. Ati ubwo wagiraga ngo ubone icyo uvuga, agenda ansunika anjyana mu biro bya diregitirisi Laurentine. Laurentine yandika iba ruwa avuga ko abanyesh uri bo mu wa gatanu bashatse gutegura imyigaragambyo mu kigo, kandi bari bayobowe na Odeta Nyiramirimo, none yemeye ko
CNLG_ubuhamya_1973.pdf
68 atazongera kubitekereza kuko niyongera azir ukanwa mu ishuri burundu kandi ntazigere abona n'irindi shuri mu Rwanda. Ako gapapuro ndagasoma ndavuga nti Mameya ko aho nabereye ntigeze mbwira abantu kwigaragambya, ko ibyo bintu ntabizi. Icyo gihe rero nanze gusinya bahamagara abalimu ngo baze. Nabo babategeka gusinya, bati “ese ko tutigeze tubona Odeta atera ibintu by'imvururu ibyo bintu ni ibiki? ” Ati “nimudasiny a n'ubundi ndamwirukana nonaha! Ngo niba mumushaka ni akazi kanyu, ngo nimureke gusinya ”. Bati “reka dusinye aho kugira ngo bamwirukane ”. Umwalimukazi umwe ancira amarenga ati sinya naho ubundi barakwirukana. Nageze aho ndasinya, barambwira ngo ngaho subira mu ishuri. Noneho ngeze mu ishuri, uwo mugoroba tugiye kurya, araza ati “Odeta haguruka uhagarare hariya !”, agenda ahagurutsa n'aband i ati naka haguruka, duha guruka turi abantu umunani a ti “aba mubarebe ntihazagire uwongera kuvugana nabo, gukina nabo ni abakobwa babi, ubu bagiye no kurara bonyine !”, mbese, adushyira mu kazu gato aho barambika matela, tukajya turaramo, bazana n'indobo ak aba arizo tuzajya twitumamo noneho tukajya turara twongorerana, ntitwari dufite n'uburenganzira bwo kuvugana, turavugana dusanga nta n'umwe uzi ibyo ari byo. Ubwo byari byabaye mu mataliki 23 z'ukwezi kwa kabiri 1973. Twarimo turi Abatutsi babiri, umwe ba mwishe muri Jenoside, abandi bari Abahutu kazi. Ibyo byabaye muri 1973 byabaye tukiri muri ako kazu, mu gitondo tu rabyuka tujya kwiga nk'abandi. Akaza kutureba no mu gihe cyo gukina ngo arebe ko hari uwo tuvugana nawe, arebe ko hari uwo dukina nawe. Kandi yari yarababujije ngo uzakina nabo azamera nka bo. Baza basanga wifashe utya, bati “dore kandi ntabwo kirimo gukina, ngo iki si igihe cyo gukina? Ngaho vuba mukine ”. Nkiruka mu kibuga nkakizenguruka kugira ngo nkine kandi nta muntu dukina, ugasanga narahungabanye! Uziko Jenoside itampungabanyije nka Nyamasheke! Hari itotezwa cyane. Icyo gihe rero, yazaga atureba nabi cyane, maze ku mataliki 28 tubona agiye gusenga mu gitondo, noneho tujya gusenga, igihe padiri atari yaza tubona mameya akinze inzugi zose ashyira
CNLG_ubuhamya_1973.pdf