Datasets:

armvectores

/

hyw_wikipedia_2023

like 0

Follow

ArmVectores 3

Աղմուկը Եւ Անոր Վնասները

Աղմուկը տարբեր ձայներու խառնուրդ մըն է, որ ունի բարձր ուժգնութիւն եւ զանազան ու անկանոն ելեւէջներ: Այն ձայները, որոնք չեն գնահատուիր մարդոց կողմէ եւ ենթակայական անհանգստութիւն կը պատճառեն, կը կոչուին աղմուկ: Բարձր, երկար եւ ընդհատուած ձայները աւելի անհաճոյ են, քան` մեղմ, կարճ եւ շարունականները: Աղմուկը արդի դարու քաղաքակիրթ աշխարհի լուրջ հարցերէն եւ գանգատներէն մէկն է, նոյնիսկ` հիւանդութեան մը անմիջական պատճառը: Մարդիկ իրենց մտային պաշարը կը գործածեն գիտական զանազան մարզերու մէջ նորութիւններ բերելու մարդու օգուտին համար: Սակայն, այս օգտակար նորութիւններուն կողքին, կ'արտադրուին այնպիսի աղմկարար սարքեր, որոնք կ'ունենան աներեւակայելի վնասակար եւ քանդիչ հետեւանքներ: == Վնասներ == Աղմուկը որոշապէս կը վնասէ լսողութեան: Ան կը փճացնէ ներքին ականջի լսողութեան ջիղի բջիջները եւ կը յառաջացնէ լսողութեան զգալի տկարութիւն: Տարբեր ուժգնութեամբ աղմուկներ կը յառաջացնեն տարբեր աստիճանի լսողութեան տկարացումներ: Ներքին ականջի զանազան բաժինները տարբեր ձեւերով կ'ազդուին որոշ ուժգնութիւն ունեցող աղմուկէ: Աղմուկին պատճառած լսողութեան տկարութիւնը ընդհանրապէս մնայուն է եւ անդարմանելի, որովհետեւ ներքին ականջի լսողութեան բջիջները երբ վնասուին, անկարելի կ'ըլլայ անոնց վերանորոգումը եւ փոխարինումը նորերով: Լսողութեան այս մնայուն տկարութիւնը կախեալ է հետեւեալ չորս ազդակներէն` աղմուկի ուժգնութիւն, ձայներու կազմուածք, աղմուկի տեւողութիւն եւ աղմուկի ընդհանուր ենթակայութիւն: Աղմուկը ընդհանրապէս ցաւ չի պատճառեր: == Աղմուկին Խմբաւորումները == Նկատի ունենալով աղմուկին ուժգնութիւնը` կարելի է բաժնել աղմուկի աղբիւրները երեք խմբաւորումներու` Տուներուն, գրասենեակներուն եւ գործատեղիներուն սովորական աղմուկը, Փողոցի երթեւեկի եւ փոքր գործարաններու ժխորը, Ճարտարարուեստական մեծ գործարաններու, օդակայաններու եւ ռումբերու գերբարձր ուժգնութիւնը, ինչպէս նաեւ` յաճախ ճաշկերոյթներու ու հաւաքոյթներու ընթացքին մատուցուած ներկայ դարուս ոչ դասական երաժշտութեան ուժգնութիւնը:Աղմուկը կրնայ վնասել շատ կարճ ժամանակամիջոցի մը մէջ, եւ լսողութեան տկարացումը կը մնայ թաքուն, այսինքն՝ ենթական չի գանգատիր լսողութեան տկարացումէ: Այս պարագան ի յայտ կու գայ բժշկական մանրակրկիտ լսելաչափական քննութեամբ: == Դրդապատճառներ == Զօրաւոր պայթումներ, հրթիռներ եւ ռումբեր կը վնասեն ականջի թմբուկին` յառաջացնելով մասնակի կամ ամբողջական թմբուկի պատռուածք, միջին ականջի երեք ոսկրիկներուն` յառաջացնելով անջատում, հատում եւ կամ կոտրուածք, ինչպէս նաեւ ներքին ականջի խալիզոնին (cochlea)` յառաջացնելով լսողութեան աղուամազերու տեղաշարժ եւ ցնցում ու խալիզոնային հեղուկի ճնշում: Այս բոլորը կրնան պատահիլ անջատաբար կամ միասնաբար եւ զանազան ախտանշաններով, ինչպէս` լսողութեան տկարութիւն, խլութիւն, ականջի աիւնահոսութիւն, գլխապտոյտ եւ ականջաբզզիւն:Օդակայաններու, աղմկոտ գործարաններու, արդի անախորժ երաժշտական հաւաքավայրերու մէջ արտադրուած ձայները նմանապէս ուղղակիօրէն կը վնասեն ներքին ականջի լսողական աղուամազերուն, որոնց մէջ տեղի կ'ունենան կենսաբանական խանգարումներ. ասոնց ախտանշանները կրնան ըլլալ լսողական տկարութիւնը եւ յաճախ ականջաբզզիւնը: Այս ախտանշանները կը յայտնուին դանդաղօրէն, աղմուկի գոյատեւման հետ եւ աւելի եւս կը զարգանան շարունակական ու երկարատեւ աղմուկի միօրինակ ներկայութեամբ: ==== Աղմուկին այլ ազդեցութիւնները մարմինի ընդհանուր գործելակերպին վրայ ==== Անիկա կ'ազդէ ջղային դրութեան վրայ: Ենթական կը դառնայ ջղագրգիռ, կը տառապի մտային յոգնութենէ եւ կը կորսնցնէ իր կեդրոնացումը: Աղմուկը նաեւ կը վնասէ սիրտին, շնչերակներուն, ստամոքսին եւ աղիքներուն: Այս բոլորը ժամանակաւորապէս փոփոխութիւններու կ'ենթարկուին: Աղմուկը կը խանգարէ քունը եւ կը նուազեցնէ ֆիզիքական, մտային ու հոգեկան հանգիստը: Ասոնց պատճառով մեքենավարներ կ'ունենան աւելի յաճախակի արկածներ: === Կանխարգիլում === Ականջի բջիջները հարկ է պաշտպանել՝ չէզոքացնելով աղմուկին աղբիւրը, նուազեցնելով արտադրուած աղմուկին ուժգնութիւնը եւ մեղմացնելով ձայներու փոխանցումը դէպի անհատը: Անհատական պաշտպանութիւնը պէտք է խստօրէն կիրարկուի բոլոր անոնց կողմէ, որոնք ստիպողաբար իրենց կեանքի որոշ ժամերը կ'անցընեն աղմուկի մէջ: Այս պաշտպանութիւնը կարելի է ընել զանազան միջոցներով, օրինակ` ձայնարգելներու (sound mufflers) եւ ականջախցաններու (ear plugs) գործածութեամբ: Իսկ ճաշկերոյթներու եւ հաւաքոյթներու ընթացքին հրամցուած ոչ դասական երաժշտութեան ուժգնութիւնը, այսինքն պարեղանակներու, ժողովրդային եւ ճազ երաժշտութեան ուժգնութիւնը կարելի է մեղմացնել` առանց խանգարելու օրուան ուրախ մթնոլորտը: == Դարմանում == Ներքին ականջի վնասումով յառաջացած լսողական խանգարումները վերջնական են եւ անդարմանելի: Իսկ միջին ականջին եւ թմբուկին վնասուելով յառաջացած լսողական խանգարումները դարմանելի են, հետեւաբար` ժամանակաւոր: Երկարատեւ աղմուկի գոյութիւնը ենթականերուն կը պատճառէ լսողութեան որոշ աստիճանի տկարութիւն եւ կամ խլութիւն: Այս տեսակի խլութիւնը դարմանելի չէ, սակայն որոշապէս` կանխարգիլելի: Յաճախ կը յանձնարարուին զանազան դարմաններ, որոնք ապարդիւն են: Լսողութեան օգնական գործիքներ, եթէ ճշգրտօրէն յանձնարարուին մասնագէտ բժիշկին կողմէ, կրնան մասամբ բարելաւել լսողութեան մասնակի տկարացումը: == Ծանօթագրութիւններ ==

409 (թիւ)

409 (չորս հարիւր ինը) կենտ եռանիշ բնական թիւ է 408-ի եւ 410-ի միջեւ == Յատկութիւններ Եւ Կիրառութիւններ == A000040 ութսուներորդ պարզ թիւն է Alt 409 գործադրելիս կը ստացուի կիւրեղեան Щ գլխատառը 409 Ասփասիա աստեղնեակի կարգային թիւն է 409-ն են Վենետիկի կամուրջները == Ծանօթագրութիւններ ==

Հռիփսիմէ Սիմոնեան

Հռիփսիմէ Սիմոնեան (12 Յունուար 1916(1916-01-12), Կարս, Կարսի մարզ, Կովկասեան երկրամաս, Ռուսական Կայսրութիւն - 28 Սեպտեմբեր 1998(1998-09-28) կամ 18 Սեպտեմբեր 1998(1998-09-18), Երեւան, Հայաստան), հայ քանդակագործ-խեցեգործ։ Խորհրդային Հայաստանի ժողովրդական նկարիչ (1974)։ == Կենսագրական գիծեր == Ծնած է Կարս, 1916-ին: Հայոց Ցեղասպանութենէն մազապուրծ անոր ընտանիքը՝ 1918-ին վերջնականապէս հաստատուած է Թիֆլիս, ուր Հռիփսիմէն աւարտած է դպրոցը, իսկ 1945-ին՝ Թիֆլիսի գեղարուեստի ակադեմիայի քանդակագործութեան բաժանմունքի խեցեգործութեան բաժինը։ == Գործունէութիւն == 1945-ին Հայաստանի նկարիչներու միութեան կից կազմակերպած է կիրառական արուեստի բաժին, զոր ղեկավարած է մինչեւ 1975։ Երեւանի յախճապակիի գործարանի արտադրութեան համար ստեղծած է մանրաքանդակներու շարք («Հայկական պարեր», 1946), ամանեղէնի հաւաքածուներ։ 1956-ին եղած է Երեւանի գեղարուեստա-թատերական ուսումնարանի խեցեգործական բաժնի վարիչ։ 1958-ին Ռ․ Շահվերտեանի հետ ՀԽՍՀ ԳԱ արուեստի ուսումնարանին կից ստեղծած է խեցեգործութեան տարրալուծարան։ Սիմոնեանի ստեղծած քանդակներուն կարելի է հանդիպիլ Երեւանի շարք մը շէնքերու, փողոցներու եւ պուրակներու մէջ, ինչպէս նաեւ Մոսկուայի մէջ: Սիմոնեանին բնորոշ են ազգային աւանդոյթներու խոր ըմբռնումն ու նորովի վերակերպաւորումը, որոնք կը յիշեցնեն ազգային տարազներով կանանց։ Սիմոնեանի ստեղծագործութեան ինքնուրոյն մասը կազմած են գծանկարն ու ջրանկարը, որոնք յաճախ օգտագործած է խեցիէ քանդակներ ստեղծելու համար։ Հռիփսիմէ Սիմոնեանի ստեղծագործութիւնները կը պահուին Հայաստանի ազգային պատկերասրահին, Յովհաննէս Թումանեանի եւ Աւետիք Իսահակեանի տուն-թանգարաններուն մէջ, նաեւ Գուսգովոյի սերամիկներու թանգարանին, Մոսկուայի Արեւելքի ժողովուրդներու արուեստի թանգարանին, Լէնինկրատի ազգագրական թանգարանին եւ այլ թանգարաններու մէջ: == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Մեծն Տիգրան

Տիգրան Մեծ (Տիգրան Բ․ Մեծ), (հին յունարէն՝ Τιγράνης ὁ Μέγας, լատիներէն՝ Tigranes Magnus) (Ք․ա 140 - Ք․ա․ 55), Մեծ Հայքի արքայ Ք․ա․ 95-էն մինչեւ մահը, Ասորիքի եւ Փիւնիկիոյ արքայ (Ք․ա․ 83 - Ք․ա․ 69), Ք․ա․ 85-էն ունի արքայից արքայ տիտղոսը։ Կը հանդիսանայ Արտաշէսեան հարստութեան հզօրագոյն ներկայացուցիչը, յաջորդած է հօրը՝ Տիգրան Ա․-ին։ Տիգրան Մեծի ժամանակ Մեծ Հայքի թագաւորութիւնը հասաւ իր հզօրութեան գագաթնակէտին։ Պարտութեան մատնելով Պարթեւական թագաւորութիւնը եւ ստանալով Սելեւկեան գահը՝ Հայաստանը կարճ ժամանակով դարձաւ Առաջաւոր Ասիոյ հզօրագոյն պետութիւնը. Տիգրան Մեծի տէրութիւնը կը տարածուէր Կասպից ծովէն մինչեւ Միջերկրական ծով, Կովկասեան լեռներէն մինչեւ Միջագետքի անապատները։ Տիգրանը, սակայն, կորսնցուց նուաճումներու մեծագոյն մասը Պարթեւական թագաւորութեան եւ ուժեղացող Հռոմէական հանրապետութեան դէմ պայքարի ժամանակ։ Տիգրան Մեծին կարելի է նկատել Առաջաւոր Ասիոյ մէջ վերջին մեծ հելլենիստական տէրութեան հիմնադիրը։ Անոր տիրութեան քայքայումէն ետք յաջորդող եօթ դարերու ընթացքին (մինչեւ արաբական արշաւանքները) Առաջաւոր Ասիան, եւ, մասնաւորապէս, Հայաստանը, կը դառնայ մէկ կողմէն Հռոմի (եւ անոր յաջորդած Բիւզանդական կայսրութեան), միւս կողմէն՝ Պարթեւական թագաւորութեան (եւ ապա անոր յաջորդած Սասանեան Պարսկաստանի) միջեւ մղուած անհաշտ պայքարի թատերաբեմ։ == Կենսագրութիւն == === Սկզբնական տարիներ === Արտաշէս Բարեպաշտն իր յաջորդներուն ձգեց տնտեսապէս հարուստ ու բարգաւաճ եւ ռազմապէս հզօր երկիր։ Անոր յաջորդեց իր աւագ որդին՝ Արտաւազդ Ա․-ը, որ թագաւորեց խաղաղութեամբ։ Միայն կառավարման վերջին տարիներուն բռնկեցաւ հայ-պարթեւական կարճատեւ պատերազմ մը, ուր Հայոց թագաւորութիւնը պարտութիւն կրեց։ Ք.ա. 115 թուականին եւ անժառանգ Արտաւազդ Ա․ ստիպուած էր եղբօրորդուն՝ Տիգրանին, որպէս պատանդ յանձնել պարթեւներուն։ Արտաւազդ Ա․-ի մահէն ետք թագաւորեց անոր կրտսեր եղբայր Տիրանը (Տիգրան Ա․, Ք.ա. 115-95)։ Պատանդութեան մէջ թագաժառանգ Տիգրան մնացած է շուրջ 20 տարի եւ հայրենիք վերադարձած է հօր՝ Տիգրան Ա․-ի մահէն ետք։ Իր ազատութեան դիմաց ան ստիպուած եղաւ Պարթեւաստանի Միհրդատ Բ․ թագաւորին զիջիլ Մեծ Հայքի հարաւ-արեւելքը գտնուող «Եօթանասուն հովիտներ» կոչուած տարածքը։ Տիգրանի սկզբնական տարիները համընկնած են Պարթեւական թագաւորութեան հզօրացման հետ։ Ք.ա. 2-րդ դարու երկրորդ կէսերուն՝ մղուած բազմաթիւ պատերազմներու արդիւնքով, Պարթեւները յաղթած են Սելեւկեան թագաւորութեան՝ գրաւելով Մարաստանը, Ատրպատականը եւ Միջագետքը։ Հաւանաբար Ք.ա. 113 - 112 թուականներուն Պարթեւական Միհրդատ Բ․ թագաւորը կռուած է նաեւ հայոց թագաւոր Արտաւազդ Ա․-ի դէմ. թէեւ, ըստ Ստրաբոնի վկայութեան, Պարթեւները չեն կարցած իրենց ենթարկել Հայաստանը, կնքուած հաշտութեան պայմանագիրով Արտաւազդը ստիպուած եղած է, բազմաթիւ պատանդներու հետ մէկտեղ, Միհրդատ Բ․-ին յանձնել իր եղբօրորդի Տիգրանը։ Տիգրան Ա․-ի մահէն ետք՝ Ք.ա. 95-ին, զիջելով Միհրդատ Բ․-ին Մեծ Հայքի հարաւ-արեւելեան շրջանները՝ 70 հովիտները, Տիգրան Բ․ կ’ազատի գերութենէ եւ կը ժառանգէ հայոց գահը։ Հայրենիք վերադառնալէ ետք Տիգրան Բ․ թագադրուեցաւ Աղձնիքի նշանաւոր սրբավայրերէն մէկուն մէջ, ուր հետագային կառուցուեցաւ Տիգրանակերտ մայրաքաղաքը։ Տիգրան Բ․ (Ք.ա. 95-55) գահ բարձրացաւ 45 տարեկան հասակին։ Իր առաջնահերթ խնդիրը հայկական բոլոր տարածքները մէկ ընդհանուր պետութեան մէջ միաւորելն էր։ Արտաշէս Ա․՝ հիմնականին մէջ, լուծեց այդ կարեւոր խնդիրը, բացառութեամբ Ծոփքի եւ Փոքր Հայքի թագաւորութիւններուն։ Այժմ Տիգրան Բ․ եռանդուն գործունէութիւն ծաւալեց շարունակելու իր հօր միաւորիչ քաղաքականութիւնը։ 94 թուականին Տիգրանի բանակները մտան Ծոփք եւ այն միացուցին Մեծ Հայքի թագաւորութեան։ Ծոփքի թագաւոր Արտանէսը (Զարեհի սերունդէն) սպաննուեցաւ. Մեծ Հայքի թագաւորութիւնը դուրս եկաւ Եփրատի ափերը։ Գետին այն կողմը կը տարածուէր Կապադովկիոյ թագաւորութիւնը, որ շուտով գրաւեց Տիգրան Բ․-ի ուշադրութեան կեդրոնը։ Տիգրանի թագաւորութեան սահմաններէն դուրս կը մնայ Փոքր Հայքը, որ մաս կը կազմէր դաշնակից Պոնտոսի թագաւորութեան։ Աւելին՝ Պոնտոսի արքայ Միհրդատ Եւպատոր աւելի կանուխ բարձրացած է Փոքր Հայքի գահին, քան բուն Պոնտոսին եւ կը համարուէր Փոքր Հայքի Արքայ։ Ճիշտ այդ աւանդական տեսակէտէն ալ, Միհրդատ 6-րդ Եւպատոր, Տիգրան Մեծի հետ միասին կը համարուէր Հայոց Արքաներից մէկը։ Ահա ինչո՞ւ, թէ՛ հայերը, թէ՛ նոյնիսկ օտարներէն շատերը Տիգրանի եւ Միհրդատի դաշինքը դիտած են, որպէս՝ Հայկական միութեան կամ ալ նոյնիսկ համարած են «Արիական Համադաշնութեան» վերականգնման փորձերէն մէկը։ == Դաշինք Պոնտոսի Հետ == Ք.ա. 2-րդ դարու վերջաւորութեան, Միհրդատ Զ․ Եւպատորի (Mithridates VI or Mithradates VI Eupator) օրօք, խիստ հզօրացաւ Պոնտոսի (Pontus) թագաւորութիւնը։ Միհրդատ Պոնտոսին միացուց Կողքիսը, այսինքն՝ Կոլխիտայի թագաւորութիւնը, Վոսփորի թագաւորութիւնը (The Bosporan Kingdom), որ կ’ընդգրկէր Ղրիմի (Crimea) թերակղզին եւ Ազովի (The Sea of Azov) ու Սեւ ծովերու առափնեայ՝ ներկայիս Ուքրանիոյ հարաւային մարզերը, ինչպէս նաեւ ներկայիս Ռուսաստանի Տոնի Ռոսթովի (Rostov-on-Don) մարզի եւ Հիւսիսային Կովկասի Ազովի ու Սեւ ծովու ափամերձ տարածքները։ Բացի այդ Միհրդատն Զ. իր տիրութեան միացուց նաեւ Սեւ ծովու հիւսիսային ափերուն գտնուող բազմաթիւ հարուստ յունական գաղութ-քաղաքները, ներառեալ՝ Ազովի ծովու հիւսիսային ափին գտնուող նշանաւոր Թանայիս (յունարէն Tauatg, Tdvatg հին քաղաք Տանաիսի այժմ՝ Տոն) քաղաք-պետութիւնը՝ Տոնի գետաբերանի մօտ եւ Սեւ ծովու ափին գտնուող ոչ նուազ նշանաւոր Քերսոնես կամ Խերսոնեսոս (Խերսոնես) (The Khersones or Chersones) քաղաք-պետութիւնը։ Որպէս արդիւնք կամ հետեւանք. համեմատաբար, փոքր թագաւորութիւնէն Փոքր Հայքն ու Պոնտոսը վերածուեցան մեծ տիրութեան, բաւականաչափ ազդեցիկ ռազմա-քաղաքական ուժի, որուն առաջնակարգ նպատակը պայքարն էր ընդդէմ Հռոմի տարածման Փոքր Ասիոյ մէջ։ Ք.ա. 94-91 թուականներուն Տիգրան ռազմաքաղաքական դաշինք կը կնքէ Միհրդատի հետ՝ ամուսնանալով վերջինիս դուստր Կղէոպատրայի հետ։ Մեծ Հայքի եւ Պոնտոսի արքաները կը կատարեն աշխարհի բաժանումը. Միհրդատին կը տրուի հիւսիսային եւ արեւմտեան երկիրներուն տիրելու իրաւունքը, իսկ Տիգրանին՝ հարաւային եւ արեւելեան ուղղութիւնը։ Ասկէ զատ՝ Տիգրան, Պարթեւներուն յաղթելու պարագային, կամ աւելի ճիշդ պէտք է անոնցմէ խլէր՝ մինչեւ Աղեքսանդրիան (մինչեւ Ք.ա. 330 թուականին գոյութիւն ունեցած) Արիական Համադաշնութեան (Ք.ա. 550-330) ամբողջովին երեք անդամներէն մէկուն, տուեալ պարագային՝ Հայաստանին, վերադարձնէր Արքայից Արքայի տիտղոսը։ Թէպետեւ երկու դաշնակից արքաներէն իւրաքանչիւրին կողմէն իր ուղղութեան ստանձման պայմանաւորուածութեան, արքաները վճռական պահուն կը միաւորէին իրենց ուժերը՝ սպառնալիքի պարագային զիրար օգնելու համար։ Ք.ա. 93-91 թուականներուն երկու արքաները վճռականօրէն պայքարած են Կապադովկիոյ (Գամիրք կամ Կապադովկիա յուն.՝ Καππαδοκα, անգլ.՝ Cappadocia) մէջ հռոմէական տիրապետութեան դէմ, որ կրնար լուրջ սպառնալիք ստեղծել Հայաստանի համար՝ արեւմուտքէն, իսկ Պոնտոսի համար՝ հարաւէն։ Ք.ա. 93 թուականին հայ-պոնտական զօրքերը կը ներխուժեն Կապադովկիա։ Տեղական արքայ, Հռոմի դաշնակից Արիոպարզան Ա.-ն իր ունեցուածքով եւ արքունիքով կը փախչի Հռոմ։ Տիգրան Կապադովկիոյ գահ կը բարձրացնէ Կորտէոսին։ Ի պատասխան՝ Հռոմէական Սենաթը (The Roman Senate) արեւելք կ'ուղարկէ Լուքիոս Քոռնելիուս Սուլլային (Lucius Cornelius Sulla Felix)։ Ք.ա. 92 թուականին Սուլլան, աւելի շատ գործի դնելով հռոմէական յայտնի հետախուզական-խոտորման կամ շեղման եւ վնասակար ծառայութիւններն ու դիւանագիտական-քաղաքական դաւերը ապա՝ նաեւ իր լաւ մարզուած եւ յոյժ մարտունակ բանակի հետեւակները եւ ձիաւորները, պարտութեան կը մատնէ հայկական կողմը եւ Տիգրանի զօրքերը ստիպուած կ’ըլլան դուրս գալ Կապադովկիայէն, որուն գահին՝ հռոմէացիները, այսպէսով, կը վերականգնեն իրենց կողմնակից Արիոպարզանին։ Կապադովկիական կռիւներուն, ըստ նախօրօք կայացուած համաձայնութեան, Տիգրան կը ստանայ ողջ շարժական աւարը եւ գերիները, որոնց կը բնակեցնեն Հայաստանի քաղաքներուն մէջ։ == Նուաճումներ == Տիգրան Բ.-ի նուաճողական ծրագիրներու իրականացման կը խանգարէր յատկապէս Պարթեւաստանը, որուն թագաւոր Միհրդատ Բ.-ն կ’ուզէր գերիշխանութիւն հաստատել Հայկական թագաւորութեան նկատմամբ։ Սակայն Միհրդատ Բ.-ի կեանքի վերջին տարիներուն սկսած ներքաղաքական պայքարի հետեւանքով թագաւորական իշխանութիւնը Պարթեւաստանի մէջ զգալիօրէն թուլացաւ։ Իրեն մահեն յետոյ Տիգրանն անմիջապես յարձակեցաւ Պարթեւաստանի վրայ եւ առաջին հերթին հետ վերադարձուց հայկական «Եօթանասուն հովիտներ»-ը։ Այնուհետեւ հայկական զօրքերը մտան Պարթեւաստանին ենթակայ Ատրպատականի թագաւորութիւն եւ գրաւեցին զայն։ Շարժուելով հարաւ-արեւելք՝ հայկական բանակը գլխովին ջախջախեց պարթեւներու զօրքը եւ պաշարեց պարթեւական թագաւորներու ամառային նստավայր Էկբատանը։ Պարթեւական թագաւոր Գոդերձ Բ.-ն ստիպված հաշտութիւն խնդրեց։ Հաշտութեան պայմանագրի համաձայն, պարթեւները յօգուտ Մեծ Հայքի կը հրաժարին Մարաստանէն եւ Հիւսիսային Միջագետքէն՝ պահելով միայն Էկբատան մայրաքաղաքը։ Պարթեւաց արքան կը հրաժարէր նաեւ «արքայից արքայ» տիտղոսէն, որն այսուհետեւ պիտի կրէին Տիգրանն ու անոր յաջորդները։ Անով պարթեւները փաստօրէն կը ճանաչնային Հայոց թագաւորութեան գերիշխանութիւնը։ Այնուհետեւ, հայկական բանակը գրաւեց Հիւսիսային Միջագետքը՝ Կորդուքը, Ադիաբենեն, Միգդոնիան, Օսրոյենեն։ Տիգրան Բ.-ի տերութիւնը սահմանակից էր Սելեւկեան պետութեանը։ Իրենց կը բաժանէր միայն Եփրատ գետը։ Երբեմնի հզօր Սելեւկեան թագաւորութիւնը կ'ապրէր խոր ճգնաժամ։ Միմեանց յաջորդող ու անընդհատ կրկնուող ներքին պատերազմները ծայր աստիճան տկարացուցած էին երկիրը, որտեղ հանդէս էին եկած 3-4 գահակալներ։ Չկրնալով յաղթահարել այդ ճգնաժամը՝ երկրի աւագանին ելքը կը տեսնէր արտաքին որեւէ տիրակալի իշխանութիւնը ընդունելու մէջ։ Ի վերջոյ ընտրութիւնը կանգ առաւ Հայոց թագաւոր Տիգրան Բ.-ի թեկնածութեան վրայ, որու առաւելութիւնը, պատմիչի խօսքերով՝ «ռազմական հզօր ուժ ունենալն էր»։ Ք․ա․ 84 թուականին հայկական բանակները առանց մէկ նետ արձակելու մտան Ասորիք։ Տիգրանը Անտիոքին մէջ բազմեցաւ Սելեւկեաններու գահին ու այստեղ խաղաղութեամբ իշխեց 17 տարի։ Ասորիքի (Սուրիոյ) միացումը հնարաւորութիւն ստեղծեց գրաւելու Կոմմագենեն եւ Կիլիկիան, եւ ապա՝ նաեւ Փիւնիկեն։ Ի վիճակի չըլլալով դիմադրելու Հայոց թագաւորի բանակներուն՝ Մեծ Հայքի գերիշխանութիւնն ընդունեցին Հրէաստանը եւ քանի մը այլ երկիրներ։ Տիգրանին յամառ դիմադրութիւն ցոյց տուին միայն Միջերկրականի ծովափնեայ քաղաքները, որոնցմէ վերջինը՝ Պտղոմայիսը, այն գրաւեց միայն Ք.ա. 71 թուականին։ Այստեղ գերի վերցուեցաւ Սելենէ-Կլեոպաատրա թագուհին, որ հետագային մահապատժի ենթարկուեց Տիգրանի կարգադրութեամբ։ Հայկական տիրութեան սահմանները հասան Եգիպտոս, իսկ Պտղոմէոս XII-ը գահ բարձրացաւ հայոց թագաւորի օգնութեամբ։ Դժուար չէ տեսնել, որ Տիգրանն այդ երկրի նկատմամբ ունէր որոշակի ծրագրեր, որոնք սակայն չիրականացան քաղաքական իրադրութեան կտրուկ փոփոխութեան պատճառով։ Տիգրան Մեծի նուաճումներու հետեւանքով Առաջաւոր Ասիաոյ մէջ ստեղծուեցաւ աշխարհակալ նոր տէրութիւն մը։ Այն կը տարածուէր Եգիպտոսեն մինչեւ Կովկասեան լեռներ եւ Միջերկրական ծովէն մինչեւ Կասպից ծով։ Իրեն գերիշխանութիւնն կ'ընդունէին մինչեւ Միջին Ասիա եւ Հնդկաստան ինկած երկիրներն ու ցեղերը։ Այդ տէրութեան մէջ կը մտնէր Աղուանքը, Վիրքը, Ատրպատականը, Ադիաբենեն, Օսրոենեն, Կոմագենեն, Ասորիքը, Փիւնիկեն, Դաշտային Կիլիկիան եւ այլ երկրներ։ Տիգրան Մեծի գերիշխանութիւնն կ'ընդունէր մէկ շարք այլ թագաւորութիւններ՝ Պարթեւաստանը, Հրէաստանը, Անդրկասպեան սկիւթներն ու Պարսից ծոցի ու Արաբական թերակղզիո ցեղերը։ Ինչպէս յոյն պատմիչը կը հաւաստիէցնէ, Տիգրան Բ.-ի տերութեան մեջ կը խօսէին 15-էն աւելի լեզուներով։ Տիգրան Մեծի տէրութիւնը հելլենիստական պետութիւն էր՝ յիշեցնելով Ալեքսանդր Մակեդոնացիի եւ Սելեւկեաններու տէրութիւնները։ Հայկական տէրութիւնը բազմազգ եւ զարգացման ամենատարբեր աստիճաններու վրայ գտնուող երկիրներու ամբողջութիւն մըն էր։ Բնականաբար, տէրութեան միջուկը կը կազմէր Մեծ Հայքը, ուր կը բնակէր հայ ժողովրդի հիմնական զանգուածը։ Այստեղ կը գտնուէին տէրութեան քաղաքական ու տնտեսական նշանաւոր կենդրոնները։ Տէրութեան տնտեսապէս ամենազարգացած շրջանը Ասորիքն էր՝ իր աշխարհահռչակ Անտիոք մայրաքաղաքով։ Միջազգային տարանցիկ առեւտուրի կարեւոր կենդրոններ էին Փիւնիկէի վաճառաշահ Տիւրոս, Պիպլոս, Պէյրութ, Սիդոն քաղաքները։ Հարուստ ու հռչակաւոր էին նաեւ Դաշտային Կիլիկիոյ Տարսոն, Ատանա եւ այլ քաղաքները։ Ասորիքի կառավարչապետ նշանակուեցաւ Տիգրան Բ.-ի մերձաւոր զինակից Բագարատը, որուն նստավայրը Անտիոքն էր։ Երկրագործութեան եւ արհեստագործութեան նշանաւոր կեդրոնն էր Հիւսիսային Միջագետքը, որուն կառավարիչն էր Տիգրանի կրտսեր եղբայր Գուրասը։ Վերջինիս նստավայրն էր Մծբինը։ Թուարկուած երկրները հայկական տէրութեան կազմին մէջ ունէին տարբեր կարգավիճակներ։ Տիգրան Մեծը գրաւած երկրներու մէկ մասը վերածեց ենթակայ թագաւորութիւններու։ Սուրիոյ թագաւորութիւնը եւս չգրաւուեցաւ։ Տիգրանը միաժամանակ իրեն հռչակեց Սուրիոյ թագաւոր։ Միւս երկիրները վերածուեցան նահանգներու, որոնք կը կառավարուէին արքայից արքայի կողմէն նշանակուած փոխարքաներու կամ կուսակալներու կողմէ։ Նուաճուած երկիրները պարտաւոր էին հարկ վճարել եւ զօրք տրամադրել։ Զօրք կը տրամադէին նաեւ Մեծ Հայքի քաղաքական ազդեցութեան ոլորտին մէջ գտնուող ենթակայ թագաւորները եւ հպատակ ցեղերը։ Այսպիսով, Տիգրան Բ․ դարձաւ Առաջաւոր Ասիոյ մեծագոյն մասի տիրակալը։ Հայոց տէրութեան մէջ անմիջականօրէն մտնող եւ իրեն քաղաքական ազդեցութեան ու գերիշխանութեան ներքոյ գտնուող տարածքը կը կազմէր շուրջ 3 միլիոն քմ², որ կը գերազանցէր Մեծ Հայքի տարածքը (300 000 քմ²) տասն անգամ։ Իսկ Տիգրանի գերտէրութեան միջուկը կը կազմէր 1 000 000 քմ² տարածքով տէրութիւնը, որուն մէջ կը մտնէր Մեծ Հայքի թագաւորութիւնն ու իրեն հարեւան կովկասեան, միջագետքեան եւ միջերկրածովեան երկիրները։ Ք․ա․ 80-ական թուականներուն Տիգրան Մեծը ձեռնարկեց նոր մայրաքաղաքի՝ Տիգրանակերտի, շինարարութեան։ Բանն այն է, որ Արտաշատը մնացեր էր հայոց տէրութեան հիւսիսային ծայրամասին, իսկ երկրորդ մայրաքաղաք Անտիոքը բուն Հայաստանէն դուրս էր։ Մեծ Հայքի Աղձնիք նահանգին մէջ Սասնայ լեռներու հարաւային ստորոտին։ Ժամանակին Տիգրան Մեծ թագադրուեր էր այստեղ։ Հայկական աշխարհակալ տէրութիւնը, նուաճումներու հետեւանքով, կարիք ունէր նոր մայրաքաղաքի։ Արտաշատն արդէն չէր կրնար կատարել այդ դերը, քանզի մնացեր էր տէրութեան ծայրը հիւսիսի մէջ, իսկ Անտիոք կը գտնուէր բուն հայկական հողերէն դուրս եւ ունէր օտարազգի բնակչութիւն։ Նոր մայրաքաղաքը հիմնադրուեցաւ Աղձնիք նահանգին մէջ, Տիգրիսի ձախակողմեան վտակներէն մէկուն ափին։ Մայրաքաղաքը կառուցուեցաւ 70-ական թուականներու ընթացքին եւ անուանակոչուեցաւ Տիգրանակերտ՝ ի պատիւ հայոց հզօր արքային։ Մայրաքաղաքը բնակեցնելու նպատակով Տիգրան Բ․ նուաճուած երկիրներու քաղաքային բնակչութեան մեծ մասին բռնի գաղթ կազմակերպեց դէպի Հայաստան։ Յոյն պատմիչ Ափիանոսի վկայութեամբ, միայն Կապադովկիայէն Հայաստան տեղափոխուեցաւ 300 հազար մարդ, մօտաւորապէս 100 հազար մարդ ալ՝ Կիլիկիոյ 12 քաղաքներէն։ Անշուշտ, Հայաստան տեղափոխուած ամբողջ բնակչութիւնը չէ բնակեցուած միայն Տիգրանակերտի մէջ։ Ասոնց մեծ մասը հաստատուած է Արտաշատ, Արմաւիր, Երուանդաշատ, Վան եւ այլ քաղաքներու մէջ։ Տիգրան Մեծը Տրգրանակերտը վերաբնակեցուցած է հայ աւագանիի ներկայացուցիչներով։ կ'ենթադրուի, որ Տիգրանակերտը ունեցեր է մօտ 100 հազար բնակիչ։ Անոնք հիմնականօրէն զբաղած են արհեստագործութեամբ եւ առեւտուրով։ Տիգրանակերտը եղեր է նաեւ մշակութային խոշոր կեդրոն։ Ըստ յունահռոմէական աղբիւրներու, հայկական թատրոնի առաջին շէնքը կառուցուած է Տիգրանակերտի մէջ Ք․ա. 69 թուականին, սակայն շինութեան հետքերը մինչեւ օրս յայտնաբերուած չեն։ Տիգրանակերտը շրջապատուած էր 25 մ բարձրութեամբ պարիսպով, որուն ներսը տեղադրուած էին ախոռներ եւ պահեստներ, իսկ պատերու տարբեր մասերուն մէջ կան յունարէն արձանագրութիւններ։ Տիգրան թագաւորի պալատը, շրջապատուած էր պարտէզներով, լիճերով, գտնուած է միջնաբերդէն դուրս։ Արտաշատի հետ միացած էր Արքունի Պողոտայով։ Յոյն պատմիչ Պլուտարքոսի խօսքերով Տիգրանակերտը հարուստ էր գանձերով եւ աստուածներուն նուիրաբերուած թանկարժէք ընծաներով, քանզի մասնաւոր անձինք եւ մեծատոհմիկներ, ցանկալով հաճոյանալ թագաւորին, իրարու հետ կը մրցէին քաղաքի շէնութեան ու ընդարձակման համար։ «...Ինքը այստեղ կը հրաւիրուին հայերէն լաւագոյնները եւ կը սպառնար բռնագրաւել այն ամէնը, ինչ իրենց հետ Տիգրանակերտ պիտի չտանէին»։ Այսպիսով, կարճ ժամանակամիջոցի մէջ կառուցուեցաւ մեծ ու շքեղ քաղաք մը։ Քաղաքը շրջապատուած եղեր է 25 մեթր բարձրութեամբ պարիսպներով, ունեցեր է անառիկ միջնաբերդ։ Հետաքրքիր է, որ թագաւորական պալատը կառուցուած է քաղաքէն դուրս, որ շրջապատուած եղեր է պարտէզներով, այգիներով եւ որսատեղիներով։ Տիգրանակերտն Արեւելքի նշանաւոր քաղաքներէն էր, արհեստագործութեան, առեւտուրի ու մշակոյթի խոշոր կեդրոն։ Քաղաքն ունեցեր է իր թատրոնը, ուր յոյն դերասանները ողբերգութիւններ եւ թատերգութիւններ բեմադրած են։ Բացի Տիգրանակերտ մայրաքաղաքէն, Տիգրանակերտ անուանումով քաղաքներ հիմնադրեր են նաեւ տէրութեան այլ վայրերու մէջ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Երիտասարդ բանուոր

«Երիտասարդ բանուոր», երկշաբաթաթերթ նախկին ՀԽՍՀ-ի մէջ։ Լոյս տեսած է 1966 թուականէն (ընդհատուած է 1970 թուականին), Երեւանի մէջ։ Թերթին մէջ լուսաբանած են պրոֆտեխնիկական ուսումնարաններու փորձը, արտադրութեան աւտոմատացման ու մեքենայացման խնդիրները։

Երիտասարդ Հայուհի

Երիտասարդ հայուհի, ամսագիր, երկշաբաթաթերթ, ամսաթերթ։ Հրատարակուած է 1932-1934-ին (առաջին շրջան) եւ 1947—1968 -ին (երկրորդ շրջան), Պէյրութի մէջ։ Խմբագիր՝ Ս․ Սեզա (Ս․ Զարիֆեան)։ Կը փորձէր լուսաբանել հայ կնոջ դերը, անոր գործունէութիւնը սփիւռքի մէջ։ Մեծ տեղ յատկացուցած է Սովետական Հայաստանի գիտութեան ու մշակոյթի բնագաւառներու նշանաւոր կանանց, տպագրել սովետական գրողներու ստեղծագործութիւններ, ներկայացուցած լիբանանահայ մշակութային կեանքի նորութիւններ։ Առաջին շրջանին «Երիտասարդ Հայուհի»-ին աշխատակցած են միայն տղամարդիկ, իսկ երկրորդին՝ նաեւ կին գրողներ, արուեստագէտներ, հասարակական գործիչներ։ == Աշխատակիցներ == Առաջին շրջանի՝ Մ․ Տամատեան Վահէ-Վահեան Շ․ Պէրպէրեան Ե․ ՏարոնեանԵրկրորդ շրջանի՝ Շ․ Գույումճեան Եօ․ Աճեմեան Ա․ Դաւիթեան Բ․ Նաճարեան Տուրի

Խուճապի Վանք

Խուճապի վանք, XIII դարու հայկական ճարտարապետական յուշարձան է պատմական Գուգարքի Բողնոփոր գաւառին մէջ, այժմ ՀՀ Լոռի մարզի Թումանեանի շրջանին մէջ]]։ == Նկարագիրը == Խուճապի վանքը (XIII դ) կը գտնուի Լոռի մարզի Պրիւոլնոյէ գիւղի մօտակայքին, Լալվար լերան հիւսիսային լանջին։ 9-10 դարերուն կառուցուած է համալիրի ամենահին եկեղեցին, որ միանաւ բազիլիկ կառոյց է: Հիմնադրման առաջին տարիներուն գործած է որպէս հայադաւան մենաստան, իսկ XIII դ Զաքարեաններու տիրապետութեան շրջանին վերածուած է Քաղկեդոնի վանքի։ Վանքը կառուցուած է ֆելզիտային տուֆի սրբատաշ քարով։ Զոյգ մոյթով գմբէթաւոր յօինուածք է։ Մոյթերը միակտուր քարով են, ութանիստ։ Խոր նախաբեմով ապսիտը ունի եռանկիւնաձեւ խորշերով մշակուած, արեւելեան ճակատին բացուող երեք լուսամուտ։ Մուտքերն են՝ արեւմուտքէն, հիւսիսէն եւ հարաւէն։ Գմբէթի 12 նիստանի կամարաշարով զարդարուած բարձրադիր թմբուկի իւրաքանչիւր նիստին նեղ եւ բարձր լուսամուտ է։ Եկեղեցւոյ արեւմտեան ճակատի ողջ երկարութեամբ կից է սրահ գաւիթը։ Յուշարձանը ունի տեքորաթիւ հարուստ հարդարանք: == Տե՛ս նաեւ == Խուճապի վանքը «Խուճապի» մեջ է Ջավախքի թեմ ստեղծեք Վրացիները հայ-քաղկեդոնական վանքերն են պահանջում Հայ քաղկեդոնական եկեղեցիները` թուրք-վրացական «եղբայրության» սակարկագին == Ծանօրութիւներ ==

Արտաշէս Սօլաքեան

Արտաշէս Սօլաքեան (Վան - 1915), թատերագիր: == Կենսագրութիւն == 1901-ին Երամեանէ ընթացաւարտ՝ կը պարապի ուսուցչութեամբ եւ 1908-ին կը կազմակերպէ ծննդավայրին թատրոնը, բեմադրելով իր հեղինակած Ընտանիքը, նաեւ ուրիշ թատրերգութիւններ: Բացի պոլսահայ թերթերու իր աշխատակցութենէն՝ 1906-ին կը հրատարակէ Ասուպ խմորատիպ հանդէսը, յետոյ Կոչնակը որուն կը միանայ Բրուտեան.- Ինք եւ ստորեւ նշանակուած 4 ընկերները տեղւոյն Հնչծ կուսակցութեան վարիչներն էին, որոնք՝ հակառակ Քէօսթէնճէի ծանօթ ժողովին համամիտ չըլլալուն՝ մինչեւ ապստամբութեան որը (4/17 Ապրիլ 1915) բանտը կը մնան եւ հոն կ'սպաննուին ճէվտէթի հրամանով, մինչ անդին կը շարունակուէր համակուսակցական եւ համաժողովրդական հերոսամարտը, Դաշնակցականներու ղեկավարութեամբ: == Աղբիւրներ == Յուշարձան Տսնըմէկ Ապրիլ 1919, էջ 54

Համշէնցիներ

Համշէնցիներ (թրք.՝ Hemşinli), Թուրքիոյ Հանրապետութեան մէջ և այնտեղէն Կովկաս ու Միջին Ասիա տեղահան եղած էթնիկ խումբ, որ պատմաբաններու, լեզուաբաններու, մարդաբաններու գերակշիռ մասի կողմէն կը բնութագրեն որպէս հայ էթնոսի մէկ հատուած։ Արաբական հալածանքներէն խուսափող Համամ և Շապուհ Ամատունի իշխանները 789-790-ին, Վասպուրականի Արտազ գավառէն (մասամբ՝ Այրարատից), 12 հզ. գաղթականներով տեղափոխուած և բնակութիւն հաստատած են բիւզանդական Խաղտիք (Խալդիա) բանակաթեմին մէջ։ Բիւզանդիայի կայսր Կոստանդին VI-ի շնորհած Տամբար վայրին մէջ Համամ իշխանը հիմնած է Համամշէն (Համշէն) անունը, որու անունով կոչուած է գաւառակը, հայ բնակչութիւնը՝ համշէնցիներ, համշէնահայեր, համշիններ։ Քաջքար լեռան հիւսիսային լանջերու և շրջակայ ձորերու հետ կազմած է Համշէնի կիսանկախ իշխանութեան կորիզը։ XV դարուն կը հիշատակուին Համշէնի իշխան (պարոն) Առաքելը, Դաւիթ Ա. Վարդը, Վեքեն, Դավիթ Բ.։ Վերջինս 1489-ին կը պարտուի օսմանեան թուրքերէն, որմէ ետք Համշէնի հայկական իշխանութիւնը դադարած է գոյութիւն ունենալ։ Համշնի մէջ նշանակուած է թուրք կառավարիչ, բայց գաւառակի անմատչելի ձորերու հայ ձորապետները երկար ժամանակ պահպանած են ներքին ինքնավարութիւնը։ Գրչութեան կեդրոններ եղած են Սուրբ Խաչիկ հոր, Քոշտենց, Խուժկա վանքերը։ XIII դարի վերջին Համշէն այցելած է Հեթում պատմիչը, 1406-ին՝ սպանացի դիւանագէտ Կլավիխոն։ XVIII դարու վերջին - XIX դարի սկզբին ծաւայուած է Համշէնի հայերի բռնի մահմեդականացումը։ Դաւանափոխ հայերուն անուանած են «կեսկեսներ» (միաժամանակ գործածած են հայերը և թուրքերը)։ Ղ. Ինճիճեանը կը հիշատակէ Համշէն գաւառակի Տափ, Քոշտենց, Եղնովիտ, Ամոգվա, Միծմուն, Ժանընտոց, Մոլևինց, Ուսկուրտա, Շնիչվա, Գուշիվա, Որդնենց, Մակրևինց, Խապագ, Վիժե Վերին, Վիժե Ներքին գիւղերը, Խալա վիճակը։ Ամբողջութեամբ դաւանափոխուած են Համշէնի, Խալայի և Վիժէի հայերը, եղնովիտցիները պահպանած են քրիստոնէական հաւատքը, իսկ միւս բնակավայրերը (կրօնական առումով) ունէին խառը բնակչութիւն։ XIX դարուն գաւառակ էր Լազիստանի գաւառին մէջ։ Ընդգրկած է Աթինայի և Ռիզէի միջև՝ Քաջքար-Պարխար գագաթներու ծովահայաց լանջերու ձորերը, որոնցմէ նշանաւոր էին Բէյուկդերեն, Ծիվարդերեն և Քսենոսդերեն։ XIX դարու 70-ական թթ. ունէր 33 գիւղ, 13.190 հայախօս բնակիչ։ Համշէնին վարչականորէն կից էին հայաբնակ Ճեմիլ, Մարմանատ, Արտա բնակավայրերը և Խալայի վիճակը։ Համշeնահայերը կ'ապրէին բնատնտեսական կեանքով, կը զբաղէին հացահատիկի, ծխախոտի մշակութեամբ, անասնապահութեամբ, արհեստներով, առևտուրով։ Մինչև դարավերջը կանգուն էին անոնց եկեղեցիները։ Սակավահողութեան և կրօնա-ազգայնական ճնշման հետևանքով Համշէնի հայերի մէկ մասը XIX դարու սկիզբին գաղթած է Սև ծովի առափնյա շրջանները՝ Ջանիկ, Սյուրմենէ, Տրապիզոն եւ այլն.։ 1877-78-ի ռուս-թրքական պատերազմէն շատ համշէնցիներ տեղափոխուած են Ղրիմ, Աբխազիա, Բաթում։ Դարավերջին Օրդուի և Խոփայի հայերը հաստատուած են Նիկոմեդիայի մէջ (Իզմիր)։ Այնուհանդերձ, Համշէնը մինչև XX դարու սկիզբը պահպանած է կիսանկախ վիճակը։ == Ծանոթագրութիւններ ==

Լուիս Քերըլ

Լուիս Քերըլ (անգլերէն՝ Lewis Carroll, իսկական անունը՝ Չարլզ Լաթուիճ Տաճսըն, անգլերէն՝ Charles Lutwidge Dodgson, 27 Յունուար 1832, Տարսպերի - 14 Յունուար 1898, Կիլֆորտ), անգլիացի գրող, մաթեմատիկոս, փիլիսոփայ եւ լուսանկարիչ։ Լուիս Քերըլն իր մասին անգամ մը ըսած է. «Ես որոշած էի մաթեմատիկոս դառնալ, սակայն երեւակայութիւնս չբաւեց եւ ես դարձայ գրող»։ == Կենսագրութիւնը == Ծնած է 27 Յունուար 1832 -ին Անգլիոյ Չեշիր կոմսութեան Տարսպերի գիւղին մէջ, հոգեւորականի ընտանիքի մը մէջ։ Ունեցած է 7 քոյր եւ 3 եղբայր։ Ուսման մէջ առաջին քայլերը ըրած է դեռ տանը, դրսեւորելով իր խելացութիւնն ու հմտութիւնը։ Ան ձախլիկ էր։ Չհաստատուած փաստեր կան, ըստ որոնց՝ զինք կ'արգիլէին ձախ ձեռքով գրելու, որու հետեւանքով անոր հոգեբանութիւնը խախտած է եւ անոր մօտ սկսած է կակազութիւն նկատուիլ ։ 12 տարեկանին ընդունուած է Ռիչմոնտէն ոչ հեռու գտնուող յատուկ դպրոց մը։ Սակայն 1845-ին իր կամքին հակառակ ստիպուած կ'ըլլայ տեղափոխուելու ուրիշ դպրոց մը։ 1851-ին կը տեղափոխուի Օքսֆըրտ եւ կ'ընդունուի այնտեղի ազնուական դասին պատկանող համալսարաններէն մէկը։ Հակառակ անոր, որ ընդհանուր առմամբ լաւ չէր սորվեր, բայց ուսողութեան մէջ իր ունեցած բարձր ունակութիւններուն շնորհիւ կը ստանայ պաքալորէայի կոչում եւ նոյնիսկ կը յաղթէ համալսարանին մէջ կազմակերպուած ուսողութեան թելադրութեան (լեկցիա) մրցոյթին։ Իր կեանքին հետագայ 26 տարիներուն ան ուսողութիւն կը դասաւանդէր, ու հակառակ իր ստացած աշխատավարձին, ան իր գործը կը համարէր տխուր զբաղում մը։ Մահացած է 14 Յունուար 1898-ին Սուրէյ կոմսութեան Կիլֆորտ քաղաքին մէջ։ == Գրական գործունէութիւնը == Գրել սկսած է քոլէճին մէջ աշակերտական տարիներուն։ Այդ օրերուն կը գրէր բանաստեղծութիւններ եւ կարճ պատմուածքներ, որոնք կը տպագրուէին արդէն Լուիս Քերըլ կեղծանունով։ 1854-էն սկսեալ անոր ստեղծագործութիւնները կը սկսին լոյս կը տեսնել անգլիական հեղինակաւոր «Քոմիք թայմզ» (անգլերէն The Comic Times) եւ «Թրէյն» (անգլերէն The Train) հանդէսներուն մէջ։ Ամէնէն յայտնի ստեղծագործութիւններէն են՝ «Ալիսը Հրաշքներու աշխարհին մէջ» (1865, անգլերէն՝ Alice's Adventures in Wonderland), «Ալիսը Հայելիի աշխարհին մէջ» (1871, անգլերէն՝ Through the Looking-Glass, and What Alice Found There) հեքիաթ-վիպակները, «Սնարկի որսը» կատակերգական բանաստեղծութիւնը։ Քերըլի վիպակ-հեքիաթները աչքի կ'իյնային դրուագներու պատկերաւորութեամբ եւ արտառոց տրամաբանական-լեզուաբանական բառախաղերով: Ուսումնասիրողները անոնց մէջ կը գտնեն բազմաթիւ բնագիտական եւ տրամաբանական յայտնագործութիւններու կանխագուշակումներ։ Անոնք թարգմանուած են աշխարհի բազմաթիւ լեզուներու եւ անգլիախօս երկիրներու մէջ ամէնէն շատ մեջբերուող գիրքերն են Աստուածաշունչէն եւ Շէյքսփիրէն ետք։ Ալիսի մասին երկու հեքիաթ-վիպակները թարգմանուած են հայերէնի, Սոնա Սէֆէրեանի կողմէ՝ հրատարակուելով 1971-ին։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Լուիս Քերըլը գրապահարանում

10 Սեպտեմբեր

10 Սեպտեմբեր, տարուան 253-րդ (նահանջ տարիներուն՝ 254-րդ) օրն է Տարուայ աւարտին կը մնայ 112 օր == Դէպքեր == 1509. «Ահեղ Դատաստան» անունն ստացած երկրաշարժէն (անգլերէն) Կոստանդնուպոլսոյ մէջ կը զոհուէ չորսէն տասը հազար մարդ 1975. Կւինէա Պիսաուն անկախութիւն ստացաւ Փորթուկալէն 1988․ Պարսելոնայի «Քամփ Նու» մարզադաշտին մէջ տեղի կ՛ ունենայ Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա շարժումին նուիրուած համաշխարհային շրջապտոյտին 6-րդ համերգը 2002. աւանդաբար չեզոք Զուիցերիան դարձաւ Միաւորուած Ազգերու անդամ == Ծնունդներ == 10 Սեպտեմբերի ծնածներ 1890. Ֆրանց Վերֆել (գերմաներէն՝ Franz Viktor Werfel, մ.1945) հրեա ազգութեան աւստրիացի գրող 1929. Իննա Թումանեան (ռուս.՝ Инна Туманян, մ.2005) խորհրդային բեմադրիչ 1957. Քէյթ Պըրթըն (անգլերէն՝ Katherine "Kate" Burton) ամերիկացի դերասանուհի == Մահեր == 10 Սեպտեմբերի մահացածներ 1991. Տիրան Աճէմեան (ծն.1902, Հալէպ) դերասան, ծաղրանկարիչ == Տօներ == ===== Նշումներ ===== Ինքնասպանութիւններու կանխարգելումի համաշխարհային օր ===== Կրօնական ===== Սբ. Շուշանիկի յիշատակի օր՝ (Վրաց ուղղափառ եկեղեցի) == Ծանօթագրութիւններ ==

Ռոբերտ Սահակեանց

Ռոբերտ Սահակեանց (30 Օգոստոս 1950(1950-08-30), Պաքու, Խորհրդային Միութիւն - 24 Սեպտեմբեր 2009(2009-09-24), Երեւան, Հայաստան), հայ բեմադրիչ եւ բեմագիր։ == Կենսագրական գիծեր == Ծնած է Պաքու (Ազրպէյճան)։ 1964-ին Երեւան փոխադրուած՝ ընտանիքին հետ։ Միջնակարգը աւարտելէ ետք, մտած է Խաչատուր Աբովեանի անուան մանկավարժական հիմնարկ (այժմ՝ համալսարան)։ == Գործունէութիւն == 1970-ին սկսած է աշխատիլ «Հայֆիլմ» աշխատանոցին մէջ՝ իբր նկարիչ ու բազմանկարիչ։ Երկու տարի ետք, բեմադրած է իր առաջին ժապաւէնը՝ «Լիլիթ»ը։ Այդ ժամանակ, ինստիտուտէն հեռացուած է՝ դասերուն բաւարար չափով չյաճախելուն համար։ === Իբրեւ Բեմագիր === 1972-2009 ժամանակաշրջանին, Սահակեանց բեմադրած է 54 շարժանկար եւ գրած՝ 48 բեմագիր։ Հինգերորդ բազմանկարը՝ «Աղուէսագիրք»ը, որուն բեմագիրը գրած է՝ Վարդան Այգեկցիի ու Մխիթար Գոշի առակներուն հիմամբ, որ առաջին խորհրդային ռոք-օփերան եղած է։ === Իբրեւ Բեմադրիչ === Ան «Հայֆիլմ»ին արտադրած ժապաւէններու համահեղինակը եղած է։ 1980ական թուականներուն իր ամենէն ժողովրդական բազմանկարներէն մէկ քանին բեմադրած է, ինչպէս՝ «Մորու գոյնի երեք կապոյտ–կապոյտ լճակ…» (1981), «Ով էնպիսի սուտ ասի» (1982), «Խօսող ձուկը» (1983), «Կապոյտ ծովում, սպիտակ փրփուրի մէջ…» (1984), «Բարեկենդանը» (1985)։Անոր շարժանկարները մրցանակի արժանացած են Ֆրանսայի, Իտալիոյ, Սպանիոյ, Գերմանիոյ, Ճափոնի, ինչպէս եւ Ուքրանիոյ, Ռուսաստանի եւ Էստոնիոյ մէջ։ Իր բեմադրած ժապաւէններուն մեծ մասին բեմագիրները ինք գրած է։ Սահակեանց իր որոշ բազմանկարներու նիւթերը քաղած է Յովհաննէս Թումանեանի հէքեաթներէն, ինչպէս՝ «Կիկոսի մահը», «Քաջ Նազար», «Մորու գոյնի երեք կապոյտ-կապոյտ լճակ», «Ով էնպիսի սուտ ասի», «Խօսող ձուկը» եւ «Բարեկենդանը»։ Բեմադրիչ-բեմագիրը ո՛չ միայն վերակենդանացուցած է, այլեւ թարմացուցած է դասական պատմութիւնները, անոնց տալով արդիական հնչեղութիւն մը՝ մանուկներու համար։ Ստեղծած է յիշատակելի կերպարներ, որոնք ներկայացուած են գոյնզգոյն «հրավառութեամբ» եւ իր սեփական մեկնաբանութեամբ։ Ռոբերտ Սահակեանց մահացած է երկար հիւանդութենէ ու բարդ սրտի վիրահատութենէ ետք։ Անոր անունը կրող ընկերութիւն մը, որդիի՝ Դաւիթ Սահակեանցի գլխաւորութեամբ, կը շարունակէ բեմադրիչին ժառանգութիւնը բազմանկարներու կալուածին մէջ։ == Կոչումներ == 1987-ին ստացած է Խորհրդային Հայաստանի վաստակաւոր արուեստագէտի տիտղոսը, իսկ 2008ին՝ Հայաստանի Հանրապետութեան ժողովրդական արուեստագէտի կոչումը։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Յովսէփ Կարալեան

Յովսէփ Կա­րա­լեան (1 Փետրուար 1897, Թիֆ­լիս - 24 Ապրիլ 1981), հայ խորհրդային գե­ղան­կա­րիչ, ՀԽՍՀ վաստակավոր նկարիչ։ == Կենսագրութիւն == Կա­րա­լեան 1914-1916-ին հե­տե­ւած է Թիֆ­լի­սի Գե­ղե­ցիկ Ա­րո­ւեստ­նե­րի Խ­րա­խուս­ման Կով­կա­սեան Ըն­կե­րու­թեան կից Գե­ղա­րո­ւես­տի եւ Քան­դա­կա­գոր­ծութեան Դպ­րո­ցի դա­սըն­թացք­նե­րուն, ա­ւար­տած՝ 1917-ին: == Գործունէութիւն == 1917-էն սկսեալ, մաս­նակ­ցու­թիւն ու­նե­ցած է բա­զմաթիւ հա­ւա­քա­կան ցու­ցա­հան­դէս­նե­րու։ 1922-էն 1926, Կա­րա­լեան դա­սա­ւան­դած է Թիֆ­լի­սի միջ­նա­կարգ ու­սում­նա­կան հաս­տա­տու­թեանց մէջ։ Իսկ 1927-ին տե­ղա­փո­խո­ւած է Մոս­կո­ւա, ուր դա­սա­ւանդ­ման աշ­խա­տանք գտած է Մոս­կո­ւա­յի մէջ Հա­յաս­տա­նի Մ.Պ. Գե­ղար­վես­տի Ս­տու­դիա­յէն ներս։ 1935-ին, Մոս­կո­ւա­յի Հայ­կա­կան Պե­տա­կան Ս­տու­դիա­յի մէջ կա­տա­րած է Գ. Սուն­դու­կեա­նի «­Քան­դած Օ­ջախ» թա­տե­րա­խա­ղի բե­մա­կան ձե­ւա­ւո­րու­մը (բե­մադ­րիչ՝ Ռ. Սի­մո­նով)։ 1936-1940-ին վե­րա­դար­ձած է մաս­նա­գի­տա­կան ուս­ման եւ հե­տե­ւած ու ա­ւար­տած է Մոս­կո­ւա­յի Հա­մա­միու­թե­նա­կան Գե­ղա­րո­ւես­տա-­Տեխ­նի­կա­կան Ինս­տի­տու­տը, Ա. Ֆա­վորս­կիի եւ Եա. Կ­րավ­չեն­կո­յի մօտ։ 1942-ին ըն­դու­նո­ւած է Խ.Ս.Հ.Մ. Ն­կա­րիչ­նե­րու Միութեան ան­դամ։ 1947-ին Կա­րա­լեան տե­ղա­փո­խո­ւած է Պաքու, ուր 1948-1953-ին նկար­չու­թիւն դա­սա­ւան­դած է Աշխապատէն Պա­քու փո­խադ­րո­ւած Գե­ղա­րո­ւես­տի Ու­սում­նա­րա­նին մէջ։ 1953-ին գե­ղան­կա­րի­չը վերջ­նա­կա­նա­պէս հաս­տա­տո­ւած է Ե­րե­ւան։ Սկ­սած է մաս­նակ­ցիլ հան­րա­պե­տա­կան, միու­թե­նա­կան եւ մի­ջազ­գա­յին հա­ւա­քա­կան ցու­ցա­հան­դէս­նե­րու։ Ձեռ­նար­կած է Հա­յաս­տա­նի Գ.Տ.Ց. վիտ­րաժ­նե­րու(ցու­ցա­փեղ­կե­րու) ձե­ւա­ւոր­ման (Ռ. Շահ­վեր­դեա­նի հետ)։ == Պարգեւներ == 1967-ին ար­ժա­նա­ցած է Հա­յաս­տա­նի Վաս­տա­կա­վոր Ն­կա­րի­չի կո­չու­մին։ Սկ­սած է հան­դէս գա­լու ան­հա­տա­կանցու­ցա­հան­դէս­նե­րով՝ 1967-ին Հա­յաս­տա­նի «Ն­կա­րիչ­նե­րի Տան», իսկ 1969-ին Մոս­կո­ւա­յի եւ «Նո­վո­սի­բիրս­կի Ա­կա­դե­մա­կան Ա­ւա­նի Գիտ­նա­կան­նե­րի Տան» մէջ։ 1977-ին Յով­սէփ Կա­րա­լեան Հա­յաս­տա­նի Խ.Ս.Հ. Գե­րա­գոյն Խոր­հուր­դի Նա­խա­գա­հու­թեան կող­մէ պար­գե­ւատ­րո­ւած է պա­տո­ւոյ յա­տուկ գի­րով՝ ծննդեան 80-ա­մեա­կին առ­թիւ։Տա­ղան­դա­ւոր գե­ղան­կա­րի­չը վախ­ճա­նած է 1981 թո­ւա­կա­նի Ապ­րիլ 24-ին։ == Գործեր == «Փոքրիկ Նորայի դիմանկարը» (1920) «Փողոցում» (1950) «Դէպի քաղաք» (1958) «Սուճուխ են կախում» (1964) «Գարուն. Ծաղկած ակացիա» (1965) «Գաղթականներ» (1965) «Ռեքվիեմ» (1970) «Սենեակում» (դեկորատիվ մոտիվ) «Սեղանի շուրջ» == Ծանօթագրութիւններ ==

Կոթողեան

Կոթողեան, հայկական մականուն։ == Մականունը կրողներ == Անդրանիկ Մարտիրոսի Կոթողեան (1904-1982), հայ մեղուաբոյծ։ Յակոբ Կոթողեան (1939-2018), հայ մաշկաբան։ == Գրական հերոսներ == Սահականոյշ Կոթողեան, Նայիրի Զարեանի «Պարոն Պետրոսն ու իր նախարարները» վէպի հերոսներէն։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Այբ (ամսագիր)

«Այբ», հայագիտական եռամսեայ պարբերական։ Լոյս կը տեսնէ 1994 թուականէն, ԱՄՆ-ի մէջ։ Հրատարակիչ՝ Լոս Անճելըսի Մխիթարեան կրթական հիմնարկ։ Հրապարակումները կը վերաբերին հայ մշակութային կեանքին։

195 (թիւ)

195 (հարիւր իննսունհինգ)՝ կենտ եռանիշ բնական թիւ է 194-ի եւ 196-ի միջեւ == Յատկութիւններ == A007770 ուրախ թիւ է A005349 յիսունեօթներորդ բերկրալի թիւն է տասնմեկ յաջորդական պարզ թիւերու գումար է՝ 195=3+5+7+11+13+17+19+23+29+31+37 կիրառութիւններ 195 Եւրիկլէյեա աստեղնեակի կարգային թիւն է Alt + 195 -ի գործադրումով կը ստացուի ├ նշանը Տարուայ 195րդ օրն է Յուլիս 14-ը (նահանջ տարիներուն՝ Յուլիս 13-ը) == Ծանօթագրութիւններ ==

Խորէն Աշըգեան

Խորէն Աշըգեան (4 (16) Նոյեմբեր 1842 - 10 Նոյեմբեր 1899(1899-11-10), Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն), Կ. Պոլսոյ պատրիարք։ Ծնած է Քէրէմեթ, 4 Նոյեմբեր 1842ին։ Կրթութիւնը ստացած է Կ. Պոլսոյ մէջ, ուր եւ ձեռնադրուած է վարդապետ 1873ին, Իսկ Էջմիածինի մէջ՝ եպիսկոպոս 1888ին։ Նոյն թուականի Սեպտեմբեր 20-ին կ՛ընտրուի Կ. Պոլսոյ պատրիարք. այդ ժամանակ ան Արմաշի դպրեվանքի վանահայր էր։ 1894ին, Յունիս 4-ին, թեր եւ դէմ խօսակցութիւններուն առաջքը առնելու համար, կը հրաժարի պատրիարքութենէ եւ այնուհետեւ կ՛ապրի Մաքրիգիւղի մէջ իբրեւ քարոզիչ։ Վախճանած է Կ. Պոլսոյ մէջ 1899ի Հոկտեմբեր 26-ին։ == Աղբիւր == Բառարան Հայ Կենսագրութեանց, Հայկ ՏԷր-Աստուածատուրեանց, Ա. հատոր, Թիֆլիս 1904, էջ 108։

Lego

LEGO (հայ.՝ Լեկօ, դան․՝ Leg, Godt՝ «Խաղ, հաճոյք»), խաղալիքներու սերիա, որոնցով կարելի կազմել տարբեր առարկաներ։ Lego հաւաքածուները կ՚արտադրէ Lego Group ընկերութիւնը, որուն գլխաւոր գրասենեակը կը գտնուի Դանիոյ մէջ։ Lego ընկերութեան հիմնական արտադրանքը բլասդիք մասերէ փոքր աղիւսներն են, որոնցով կարելի է կազմել մարդատար ինքնաշարժներ, շէնքեր, տուներ, նաեւ քայլող ռոպոթներ։ Մնացորդներով կարելի է պատրաստել ուրիշ առարկաներ։ Lego ընկերութիւնը կը սկսի աղիւսներու արտադրանքը 1949 թուականէն։ Անկէ ետք Lego ընկերութիւնը մեծցուց իր գործանէութեան ոլորտը՝ ստեղծելով ֆիլմեր, խաղեր, մրցոյթներ։ Բայց կան արտադրողներ, որոնք կը կեղծեն Lego ընկերութեան արտադրանքը, ու կը շինեն սուտ Lego առարկաներ։ == Աղիւսներ == Հաւաքածուի հիմնական դետալները Lego աղիւսներն են։ Աղիւսները իրար կը միանան բութակաւոր միացումներով։ Հաւաքածուի մէջ կը մտնեն նաեւ ուրիշ դետալներ՝ մարդկանց եւ կենդանիներու արձանիկներ, անիւներ եւ այլն։ Կան հաւաքածուներ որոնց մէջ կը մտնեն նաեւ ելեքտրական մարտկոցներ, սենսորներ, միգրոկառավարիչներ։ Հաւաքածուները թոյլ կու տան կազմել աղիւսներէն ինքնաշարժներ, ինքնաթիռներ, ուղղաթիռներ, նաւեր, տիեզերանաւեր, ռոպոթներ։ == Պատմութիւն == Ընկերութիւնը կը հիմնադրուի 1932 թուականին։ Հիմնադիրն է դանիացի Օլէ Քիրք Քրիսթիանսէն (անգլերէն՝ Ole Kirk Christiansen), ով այն ժամանակ կը հանդիսանայ հիւսներու թիմի եւ ատաղձագործներիւ թիմի բրիգադաւարը։ 1947 թուականին ընկերութիւնը մեծցուց արտադրանքը եւ սկսաւ արտադրել բլասդիք մասերէ խաղալիքներ։ == Արտադրութիւն == LEGO կոնստրուկտորի բոլոր դետալները կը պատրաստուին որոշ չափանիշով եւ բարձր ճշգրտութեան աստիճանով (2013 թուականին ստեղծուած աղիւսիկները կարելի է միացնել 1958 թուականին թողարկուած դետալներուն հետ), որ ազատ կը ձգէ միացնել առանց որեւէ ջանքի։ Բացի այդ, ամրակցելէ ետք մասնիկները պէտք է ամուր կպչեն իրար։ Սա պայմաններն ապահովելու համար տարրերի դրոշմաձեւերը կ'արտադրուին 10 մկմ ճշգրտութեամբ. Ընկերութեան հիմնական արտադրական ուժերը տեղակայուած են Դանիոյ մէջ, Չէխիոյ մէջ, Մեքսիքոի մէջ եւ ՉԺՀ-ի մէջ։ == Պատկերասրահ == == Այժմեան Վիճակ == 2014 թուականին Lego Group ընկերութիւնը դարձաւ խաղալիքներու արտադրութեան համաշխարհային առաջատարը՝ առաջ անցնելով ամերիկեան Mattel եւ Hasbro արտադրամասերէն։ Lego Group ընկերութիւնը կը տեղեկացնէ, որ 2014 թուականին կեսերուն անոր եկամուտը կը բարձրանայ 11%-ով, եւ անոնք կը ստանան 2.03 միլիար տոլար։ == ՊրիքԱրմզ == LEGO ընկերութիւնը չ'արտադրեր ռազմական հաւաքածուներ, այդ պատճառով ալ անոնք կ'արտադրեն BrickArms եւ Brickmania ընկերութիւնները։ == Հաւաքածուներ == Lego Duplo LEGO friends LEGO CITY LEGO CHIMA LEGO BIONICLE LEGO STAR WARS LEGO NINJAGO LEGO MARVEL SUPER HERDES LEGO DC COMICS SUPER HERDES LEGO MIXELS LEGO MAINECRAFT LEGO ELVES LEGO DISNEP LEGO ULTRA AGENTS LEGO CHEATOR LEGO LEGO MOVIE LEGO SPEED CHAMPIONS LEGO VIDEO GAMES LEGO HERO FACTORY LEGO Architecture LEGO miniFigures LEGO TECHINC LEGO mindstorms LEGO PIRATES LEGO CLASSIC LEGO THE LORD OF THE RINGS LEGO Books LEGO TEENAGE MUTANT NINJA TURTLES LEGO power Functions LEGO LIFE OF GEORGE LEGO JUNIORS == Համակարգչային Խաղեր == === Փրկուածները === LEGO Island (1997) LEGO Creator (1998) LEGO Loco (1998) LEGO Chess (1998) LEGO Racers (1999) Legoland (1999) LEGO Friends (1999) LEGO Rock Raiders (1999) LEGO Stunt Rally (2000) LEGO Alpha Team (2000) LEGO My Style: Preschool (2000) LEGO My Style: Kindergarten (2000) LEGO Creator: Knights' Kingdom (2000) LEGO Island 2: The Brickster's Revenge (2001) LEGO Racers 2 (2001) BIONICLE: Quest for the Toa (в США: LEGO Bionicle: Tale of the Tohunga) (2001) LEGO Creator: Harry Potter (2001) LEGO Soccer Mania (2002) BIONICLE: Matoran Adventures (2002) LEGO Creator: Harry Potter and the Chamber of Secrets (2002) LEGO Island Xtreme Stunts (2002) LEGO Drome Racers (2002) Bionicle: The Game (2003) LEGO Knights' Kingdom (2004) LEGO Star Wars: The Video Game (2005) BIONICLE: Maze of Shadows (2005) Bionicle Heroes (2006) LEGO Star Wars II: The Original Trilogy (2006) LEGO Star Wars: The Complete Saga (2007) LEGO Indiana Jones: The Original Adventures (2008) Lego Batman: The Videogame (2008) LEGO Battles (2009) LEGO Indiana Jones 2: The Adventure Continues (2009) LEGO Rock Band (2009) LEGO Harry Potter: Years 1–4 (2010) LEGO Universe (2010) LEGO Star Wars III: The Clone Wars (2011) LEGO Pirates of the Caribbean: The Video Game (2011) LEGO Harry Potter: Years 5–7 (2011) LEGO Battles: Ninjago (2011) LEGO Batman 2: DC Super Heroes (2012) LEGO Lord of the Rings (2012) LEGO City Undercover (2013) Lego Ninjago: The Final Battle (2013) LEGO City Undercover the Chase Begins (2013) LEGO Legends of Chima: Speedorz (2013) LEGO Legends of Chima: Laval's Journey (2013) LEGO Marvel Super Heroes (2013) LEGO Legends of Chima Online (2013) LEGO Friends (2013) LEGO Movie Videogame (2014) LEGO Hobbit (2014) LEGO Ninjago: Nindroids (2014) LEGO Batman 3: Beyond Gotham (2014) Lego Marvel's Avengers (2015) === Մշակման Մէջ === LEGO Minifigures Online (2014) === Բջիջային === LEGO Racers LEGO Batman: The Mobile Game 2011 LEGO Star Wars II: The Original Trilogy LEGO Star Wars LEGO Escape LEGO World Soccer LEGO Indiana Jones: Mobile Adventure Bionicle Heroes BIONICLE: Challenge LEGO Batman: The Mobile Game BIONICLE: Defenders LEGO Break Breaker LEGO 4+ LEGO City: Fire Hose Frenzy LEGO Hero Factory: Brain Attack LEGO City: Rapid Rescue LEGO Legends of Chima: Speedorz LEGO City: Spotlight Robbery LEGO Star Wars: The Yoda Chronicles LEGO Batman 2: DC Super Heroes LEGO Batman: Gotham City LEGO Harry Potter: Years 5-7 == Լիամետրաժ մուլտֆիլմեր == LEGO: Կլաչ Պաուէրսի արկածները (2010) LEGO: Ատլանտիդա (2010) LEGO Բեթմեն։ DC սուբըր հերոսներոպ միաւորումը (2013) The LEGO movie (2014) === LEGO Աստղային Մարտիկներ === LEGO Աստղային Մարտիկներ։ Դետալկի վրիժառութիւնը (2005) LEGO Աստղային Մարտիկներ։ Պոմպատ մրցանակը (2010) LEGO Աստղային Մարտիկներ։ Փնտրել R2-D2 (2009) LEGO Աստղային Մարտիկներ։ Կայսրութիւնը կը հասցնէ հարուած (2012) LEGO Աստղային Մարտիկներ։ Իհոդի խրոնիկները (2013) === Lego Indiana Jones === LEGO Indiana Jones: Անհետացած դետալի փնտրելը (2008) === Bionicle === Bionicle: Լոյսի դիմակ (2003) Bionicle 2: Մատուռու Նուի–յի լեգենդը (2004) Bionicle 3: Ստուերնեսի սարդոստայնիլ (2005) Bionicle: Լեգենդը կը վերածնուի (2009) === Hero Factory === Հերոսներու գործարան (2010–ից) Հերոսներու գործարան։ Կրակէ փորձարկում (2011) Հերոսներու գործարան։ Վայրի մոլորակ (2011) Հերոսներու գործարան։ Փախուստ Հերոսներու գործարան։ Ուղեղային հարձակում (2013) Հերոսներու գործարան։ Ներխուժում անդունդիծէն (2014) === LEGO CHIMA === Lego Legends of Chima 4D Movie Experience === LEGO Ninjago === Անգլերէն անուանումը․ LEGO Ninjago: Masters of Spinjitzu։ Սեզոն 1՝ 4 սերիյա, սեզոն 2 (Օձերու տարի)՝ 13 սերիյա, սեզոն 3 (Որոշիչ մարտ)՝ 13 սերիյա, սեզոն 4՝ 8 սերիյա, սեզոն 5 (Տարրերու մրցաշար)՝ 10 սերիյա։ == Քննադատութիւն == 2013 թուականին Յունուարին Lego ընկերութեան կը մեղադրեն ռէյսիզմի մէջ։ Անոնք կը պահանջէին հաւաքածուներէն մէկուն վաճառքէն հանել, նաեւ ժողովուրդին ներողութիւն խնդրել իսլամներուն՝ վիրաւորանք հասցնելու համար։ == Տե՛ս նաեւ == Meccano Mega Brands Bounce Tales == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Lego–ի պաշտոնական կայքը (անգլերէն) Lego–ի էջը Facebook–ին մէջ Lego–ի էջը Twitter-ին մէջ Lego–ի էջը YouTube-ին մէջ Lego–ի էջը Linkedin–ին մէջ Brickipedia (անգլերէն) LEGO–ի պատմությունը на YouTube.com (ռուս.) դ/ֆ LEGO–ի գործարանները (National Geographic)

Նիկողայոս Տիգրանեան

Նիկողայոս Թադեւոս Տիգրանեան (31 Օգոստոս 1856(1856-08-31), Գիւմրի, Երեւանի նահանգ, Կովկասի Փոխարքայութիւն, Ռուսական Կայսրութիւն - 17 Փետրուար 1951(1951-02-17), Երեւան, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն), երգահան, դաշնակահար, հայ ազգային դաշնամուրային երաժշտութեան հիմնադիրներէն, իր հեղինակութեամբ Հայաստանի մէջ ստեղծուած է կոյրերու համար նախատեսուած յատուկ տեսակի այբուբենը: == Կենսագրութիւն == Ծնած է 1856 թուականին Ալեքսանդրապոլ (այժմ` Գիւմրի)` կիրթ, արուեստասէր ընտանիքի մը մէջ: Մանուկ հասակէն առնչուած է քաղաքի երաժշտական կենցաղի բազմազան դրսեւորումներուն: Կրտսեր եղբայրներէն եղած են առաջին հանրապետութեան Արտաքին գործերու նախարար Սիրական Տիգրանեանը, տարբեր տարիներուն Ներսիսեան դպրոցի հոգաբարձուներու խորհուրդի անդամներ Յովսէփ եւ Ղազար Տիգրանեանները։ Ինը տարեկանին ծաղկախտ կոչուող հիւանդութեան հետեւանքով Նիկողայոս զրկուած է տեսողութենէ: 1871-ին ուղարկուած է Վիեննայի կոյրերու հիմնարկ, ուր ստացած է ընդհանուր եւ երաժշտական կրթութիւն` Վիեննայի երաժշտանոցի դաշնամուրի դասարանի փրոֆէսէօր Շէնների մօտ: Հիմնարկը աւարտելէ ետք Տիգրանեան՝ Վիեննայի մէջ, երեք տարի եւս կատարելագործած է լեզուներու եւ երաժշտութեան ուսումը , իսկ 1880-ին վերադառնալով հայրենիք, ծաւալած է բազմակողմանի գործունէութիւն: 1893 թուականին կատարելագործուելու անհրաժեշտութեան գիտակցումով Տիգրանեան մեկնած է Ս․ Փեթերսպուրկ եւ մասնաւոր կարգով դասեր ստացած է երաժշտանոցի փրոֆեսէօր Ն. Սոլովեուէն: == Ստեղծագործական կեանք == 1894 թուականին սկսած է Տիգրանեանի կատարողական գործունէութիւնը: Անդրանիկ համերգը տեղի ունեցած է Ս․ Փեթերսպուրկի մէջ, ծրագիրին մէջ` հինգ համար իր առաջին ժողովածուէն, «Բայաթի քուրդը», Պեթհովենի թիւ 14 (Տօ տիեզ – մինոր) սոնատը եւ Շոփենի ֆանթազիա-էքսփրոմթը: 1894-ին Անդրկովկասի, Կովկասի, Ռուսաստանի, Արեւմտեան Եւրոպայի քաղաքներուն մէջ բազմիցս հանդէս եկած է իբրեւ դաշնակահար, կարդացած է դասախօսութիւններ: Հրապարակած է արեւելեան երաժշտութեան վերաբերեալ շարք մը յօդուածներ: 1898-ին Ս․ Փեթերսպուրկի մէջ հանդիպած է Ալեքսանդր Սպենդիարեանի հետ: 1921-էն հիմնադրած է երաժշտական արուեստանոց եւ մէկուկէս տարի ղեկավարած այն: 1922 թուականին հիմնած է կոյրերու դպրոց, ուր դասաւանդած է երաժշտութիւն եւ հանրակրթական առարկաներ: Յաճախ հանդէս եկած է համերգներով եւ դասախօսութիւններով զօրամասերու եւ բանուորական լսարաններու մէջ: 1934-ին տեղափոխուած է Երեւան: Եղած է հայ յօրինողներէն առաջինը, որ ձայնագրած եւ մշակած է (դաշնամուրի եւ պարախմբերի համար) հայ աշուղներու, տուտուկահարներու, սազանդարներու յօրինած եւ կատարած երգերը։ === Ձայնագրած եւ մշակած երգերը === «Քո փափաքով», «Տուն արի», «Ձախորդ օրեր», «Լուսնեակ գիշեր» եւ այլն, պարերը` «Դիւզ պար» «Ֆինջան», «Ֆատեն կիտամ», «Թարս պար», «Զուռնի տրնգի», «Ուզունդարա», «Դոյ-դոյ», «Վեր-վեր», «Ռանգի», «Քեանդրբազ», «Վարդ կօշիկս», «Շաւալի» եւ այլն, մուղամները «Բայաթի քուրդ», «Բայաթի Շիրազ», «Հէյդարի», «Շահնազ», «Չարգեահ», «Նովրուզ արաբի», «Նաւա», «Չոպան բայաթի», «Շուշթար» եւ այլն (ընդամէնը` 12): Այս երգերը առաջին անգամ հրատարակուած են Մոսկուայի եւ Սենթ Փեթերսպուրկի մէջ` սկսած 1887-էն եւ բազմաթիւ անգամ վերահրատարակուած Խորհրդային Հայաստանի մէջ: == Պարգեւներ == 1990 թուականին Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդին, իբրեւ «արեւելեան մեղեդիների հաւաքագրման եւ մշակման պիոներ», ստացած է պրոնզէ մետալ, 1933-ին արժանացած է Հայաստանի ժողովրդական արուեստագէտի կոչման, 1936-ին` «Աշխատանքային հերոս» շքանշանին, Իր արգասաբեր ազգօգուտ գործունէութեան համար արժանացած է կառավարական բարձր պարգեւներու: == Ծանօթագրութիւններ ==

1708 թուական

1708 թուական, նահանջ տարի, 18րդ դարու ութերորդ տարին է == Դէպքեր == == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1708 ծնունդներ == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1708 մահեր

Վիլյակառիլյո

Վիլյակառիլյո (սպ.՝ Villacarrillo) քաղաք եւ համանք Սպանիաի մէջ, կը մտնէ Խաեն շրջանի մեջ, Անդալուսիայի ինքնավար մարզի մէջ։ Վարչատարածքային միավորը կը գտնուի Սերրա դե Սեգուրա համայնքին մէջ, կը զբաղեցն է 239 կմ² տարածք։ Բնակչությունը՝ 10 484 մարդ (2022)։ Մարզի վարչական կենտրոնէն ունի 89 կմ հեռավորություն։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Ռոտոս (կղզի)

Ռոտոս (յուն․՝ Ρόδος), Էգէական ծով, Տոտեքանիսա, Յունաստան։ Մայրաքաղաքն է Ռոտոս քաղաքը, որուն սահմաններուն մէջ կը գտնուի Ռոտոսի միջնադարեան քաղաքը (հին քաղաքը)․ 1988-ին կը յայտարարուի Եունեսքոյի համաշխարհային ժառանգութեան յուշարձան։ Ռոտոս կղզին կը գտնուի Աթէնքէն 450 քլ․ հարաւ-արեւելք եւ Թուրքիայէն 18 քլ․ հարաւ-արեւմուտք։ Տոտեքանիսային մեծագոյն կղզին է։ == Անուանում == === Հնադարի անուանումներ === Հնադարին կղզիին տրուած են զանազան անուններ, որոնք կապ ունին բուսականութեան, անոր ձեւին եւ կամ ալ տարբեր յատկութիւններուն։ Աթավիրիա․ բարձրագոյն գագաթէն՝ Ադավիրոս Փոնտիա․ այսինքն ծովայինԱնունները ակնարկուած են հնադարի հեղինակներու մօտ․- Փլինիոս երիցագոյնը Էթրիա․ գեղեցիկ կլիմային համար Ասթերիա․ աստղալիր երկինքին համար Օֆիուսա – Օլոեսա․ որովհետեւ բազմաթիւ օձեր ունցած է Թրինաքրիա․ կղզիին ձեւը երկու եռանկիւններէ կը բաղկանայ Քորիմվիա․ցռկաձեւ կղզի որ կը յանգի երկու գագաթներու Փոիեսա․ հարուստ բուսականութեան համար Մաքարիա․այսինքն՝ երջանիկՍտրապոն Օֆիուսա – Օլոեսա․ որովհետեւ բազմաթիւ օձեր ունցած է Սթատիա․ կղզիին ձեւը հնադարի մարզադաշտի ձեւն ունի Թելհինիս․ առասպելական առաջին բնակիչներէն՝ ԹելհինեսԱմիանոս Մարքելինոս Փելաղիա․ կղզին ծովէն յայտնուեցաւԼուքիանոս Իլիաս․ տարուան ընթացքին երկար արեւալոյսին համար === Ժամանակակից անուանումներ === Ասպետներու կղզին․ Ռոտոս ունի բազմաթիւն յուշարձաններ Ասպնջական Ասպետներու Ordo Hospitalis Sancti Johannis գերիշխանութեան շրջանէն։ Արեգակի կղզին․ տարուան ընթացքին ունեցած երկար արեւալոյսին համար։ Զմրուխտի կղզին․ ձեւին պատճառաւ՝ կը նմանի համանուն թանկագին քարի ձեւին։ == Աշխարհագրութիւն == Տարածութիւնն է 1․400,684 քլ․² եւ Տոտեքանիսային ամենամեծն է, Յունաստանի չորրորդը եւ Միջերկրականին իններորդը։ Ռոտոսին ծովեզրն է 253 քլ․²։ Բնակչութեան թիւն է 115 490։ Կղզիին հիւսիս-արեւելեան կողմը կը գտնուի Ռոտոս մայրաքաղաքը, 55 000 բնակչութեամբ։ Ռոտոսին ամենաբարձր գագաթն է Ադավիրոս 1215 մ․։ === Բուսական եւ կենդանական աշխարհ === ==== Բոյսեր ==== Բաղրջուկ, «Փլումերիա», Ռոտական ժանտաթզենի, Ռոտական «փէոնիա»։ ==== Կենդանիներ ==== «Փլափոնի»՝ Ռոտոսին եղնիկը, Ռոտոսին մանրակազմ ձիուկը՝ Յունաստանի փոքրագոյնը եւ աշխարհի երկրորդ փոքրագոյնը, Ռոտոսի թիթեռնիկը՝ անկէ անունը առած է Ռոտոսի Թիթեռնիկներուն Հովիտը, «Թազի», ռոտական որսաշունը, «Կիզանի» ձուկը, «Ռոտոսի մողէս»ը։ === Բնապահպանում === Natura 2000, GR4210006 արձանագրութեամբ Ռոտոսի Փրոֆիթիս Իլիաս, Էփթա փիղես (7 աղբիւրներ), Թիթեռնիկներու Հովիտ եւ Րեմաթա շրջանները՝ 113,12 քլ․² տարածութեամբ, պահպանուած բնավայրեր են։ == Պատմական ակնարկ == Ռոտոսին աշխարհագրական դիրքը, հնադարէն զայն առեւտրական խաչմերուկի դարձուցած է։ Նախապատմական շրջանին պատկանող իրեր այդ կը վկայեն․ առեւտրական կապեր՝ Մինոասեան Կրետէին, Կիպրոսին, Եգիպտոսին, Փիւնիկէին եւ Յունաստանի զանազան շրջաններու հետ։ === Նախապատմական եւ Միկինեան ժամանակաշրջաններ === Ռոտոս յայտնաբերուած հնագոյն նիւթերը (Ք․Ա․ 5300 - 4800) կղզիին արեւելեան-հիւսիս արեւելեան մասէն են։ Քալիթյես շրջանի Էրիմոքասթրօ քարայրին մէջ հնագէտները յայտնաբերած են Քարէ Դար շրջանի թզուկ փղերու բրածոներ։ Մարդու առաջին գործօն ներկայութիւնը կը վկայեն Քումելօ (Արհակելօ) եւ Այիոս Եորղոս (Քալիթյես) քարայրներուն մէջ գտնուած տաշուած քարերը եւ կենդանիներու ոսկորները, կարասներու կտորներ ուր արմտիկներու հետքեր կան, խոհարարութեան ամաններ, եւայլն։ Հնագէտներէն ընդունուած է թէ կղզիին վրայ հաստատուած առաջին բնակիչները դիմացի Փոքր Ասիոյ ափերէն եկած են։ Ասոմաթոս Քրեմասթիս շրջանը՝ կղզիին հիւսիս-արեւմտեան մասը, յայտնաբերուած է Նոր Քարէ Դարուն ամենահին բնակավայրը (Ք․Ա․ 2400 – 1950)։ Գտնուած հնագիտական իրերէն, հնագէտները եզրակացուցած են թէ Ռոտոս Մինոասցիներուն հետ առեւտրական կապ ունեցած է։ Ք․Ա․15-րդ դարուն Միկինացիներ Ռոտոս կը հաստատուին։ Այդ կը վկայեն յայտնաբերուած դամբաններուն մէջ գտնուած զանազան իրեր։ Անոնք կը հիմնեն Ռոտոսի հնագոյն քաղաքը՝ Ահայիա։ Ք․Ա․ 11-րդ դարուն յունական ցեղերու տեղափոխումներուն ընթացքին, Դորեացիներ կղզին կը հաստատուին։ === Երկրաչափական, Արխայիքի եւ Դասական շրջաններ === Դորեացիներուն Ռոտոս հաստատումով, կղզին երեք քաղաք-պետութիւններու կը բաժնուի․ Իալիսոս (հիւսիս-արեւմուտք), Քամիրոս (արեւմուտք) եւ Լինտոս (արեւելք)։ Այս երեք քաղաք-պետութիւնները կը դաշնակցին դրացի Քոս կղզիին հետ, ինչպէս նաեւ դիմացի Փոքր Ասիոյ ափերուն գտնուող Քնիտոս եւ Ալիքարնասոս քաղաք-պետութիւններուն հետ եւ կը կազմեն «Դորեան Էքսափոլիս»ը կամ՝ Փոքր Ասիոյ Տորիտա Δωρικὴ Ἑξάπολις, Δωρίς η εν Ασία (հին յուն․)։ Յաջորդող դարերուն, Ռոտոսցիները գաղթօճախներ կը հիմնեն․- Իպերիա (Իպերական թերակղզի) եւ Իտալիա՝ Փարթենոփի (Սիրինես)․ Քոս կղզիին բնակիչներուն հետ՝ Տավնիա Իտալիոյ կեդրոնական շրջան․ Լինտոսցիներն եւ Ահայիացիները՝ Սոլի (Կիլիկիա)․ Լինտոսցիներնը՝ Ֆասիլիս կամ Ֆասիլիտա՝ Լիքիա, Փոքր Ասիոյ հարաւ-արեւմտեան ափեր․ Լինտոսցիներնը Կրետացիներու հետ (Ք․Ա․ 688-ին)՝ Ճելա, Սիչիլիա կղզին, Իտալիա։ Յունական ուրիշ քաղաք-պետութիւններու բնակիչներու հետ, Ք․Ա․ 550-ին, կը հիմնեն Նավքրաթիտա, Եգիպտոս։Ըստ «Լինտոսի Ժամանակագրութեան» Լինտոսցիները մասնակցած են Քիրինիոյ (Լիպիա) եւ Սիվարիս (Իտալիա) գաղթօճախներուն հիմնումին։ Իսկ Տիոտորոս Սիչիլիացին կը պատմէ թէ Մելիղունիս (Լիփարի) քաղաքը հիմնած են Ռոտոսցիներ եւ Քնիտոսցիներ, ինչպէս նաեւ թէ Սիմի եւ Նիսիրոս կղզիները Ռոտոսցիներ կը հաստատուին երբ համաճարակ մը կ՛ անհետացնէ Քոս կղզիէն հոն գաղթօճախ հիմնած բնակիչները։ Յունապարսկական պատերազմներուն ընթացքին կը դաշնակցի մնացեալ յունական քաղաք-պետութիւններուն հետ ։ === Բարգաւաճման շրջան (Հելենիստական) === Մեծն Աղեքսանտրի մահին յաջորդող «Յաջորդներուն կռիւները» շրջանին, Ռոտոսցիները Անտիղոնոսին կողմը կը գտնուին անոր յանձնելով 10 ռազմանաւեր, որպէսզի յունական քաղաք պետութիւնները ազատագրուին (Ք․Ա․ 313)։ Սակայն Ք․Ա․ 307-ին, կը նախընտրեն կղզիին մէջ խաղաղութիւնը պահել եւ կը հրաժարին մասնակցիլ Պտողեմէոսի դէմ պատերազմներուն։ Անտիղոնոսին զաւակը Տիմիթրիոս, Ք․Ա․ 305-ին կղզին կը պաշարէ․ Ռոտոսին օգնութեան կը հասնին մնացեալ «Յաջորդները»՝ Պտողեմէոս, Քասանտրոս եւ Լիսիմահոս։ Վերջապէս, յունական քաղաքներուն միջամտութեամբ, հաշտութեան դաշինք կը կնքուի․- Ռոտոս կը պահէ ինքնիշխանութիւնը՝ վարչական եւ տնտեսական, Անտիղոնողին դաշնակիցը կը դառնայ, ի բացառեալ եթէ ան պատերազմի Պտողեմէոսին դէմ, Տիմիթրիոսին կը յանձնէ 100 պատանդներ։Ք․Ա․226-ի կործանիչ երկրաշարժը կը քանդէ կղզիին կառոյցներուն մեծ մասը․ Քոլոսոս, պարիսպներուն մեծ մասը եւ Նէորիա։ Սակայն Ռոտոսցիները կը յաջողին առիթէն օգտուիլ եւ արագօրէն վերակառուցել իրենց կղզին․ դեսպաններ կ՛ ուղղարկեն «տխրահռչակ» լուրը տարածելու եւ տնտեսական աղբիւրներ ապահովելու համար։ Յունական պետութիւններուն անմիջական դրական հակզդեցութիւնը՝ Սիրաքուսես, Մակետոնիոյ Անտիղոնիտես թագաւորութիւն, Ատալիտներու թագաւորութիւն (Փերքամօ), Սելեւկեան թագաւորութիւն (Փոքր Ասիայէն մինչեւ Միջագետք եւ կեդր․ Ասիա) եւ Պտողեմէոսեան թագաւորութիւնը (Եգիպտոս) օգտագործելով, Ռոտոս արագօրէն կը վերակառուցուի եւ առեւտրական կեդրոն կը հանդիսանայ։ === Հռոմէական եւ Բիւզանդական շրջան === Հռոմէացիները կղզին կը գրաւեն մեծ աւերներ գործելով։ Կը յաջորդէ 155-ի աւերիչ երկրաշարժը։ 279-ին, Տիոքլիթիանոս կայսրին որոշումով Ռոտոս կը միացուի «Կղզիներուն մարզ»ին, որ ենթակայ էր «Ասիոյ Հռոմէական Վարչութեան»։ 344, 34 եւ 515 թուականներու երկրաշարժները մեծ վնասներ կը պատճառեն։ Է․ դարուն, Բիւզանդական կայսրութեան եւ Սասանեան Պարսկաստանի միջեւ պատերազմներուն ընթացքին, պարսիկները Ռոտոս կը պաշարեն, կը գրաւեն ու կը կողոպտեն։ 653-ին Արաբները կղզին կը գրաւեն․ այս ժամանակին է որ Քոլոսոսին քանդուած մասերը՝ պղինձ, հրեայ առեւտրականի մը կը ծախուին եւ ան 900 ուղտերու օգնութեամբ պղինձը Սուրիա կը տանի։ ԺԲ․ դարուն՝ 1191-ին, Խաչակիրներու Գ․ Արշաւանքին ընթացքին կղզին իբրեւ պարենաւորման կայան կը գործածեն Անգլիոյ Ռիչըրտ Առիւծասիրտ եւ Ֆրանսայի Ֆիլիփ Բ․ Օգոստոս թագաւորները։ === Ասպնջական Ասպետներ === 1309-ին կը գտնուի Ասպնջական Ասպետներու Ordo Hospitalis Sancti Johannis իշխանութեան տակ (1309 - 1522)։ Անոնք կղզիին ամրութիւնները կ՛ ընդլայնեն, կ՛ արդիականացնեն ու շարունակ կը զօրացնեն։ Կը կառուցեն հիւանդանոց, պալատ մը, բազմաթիւ եկեղեցիներ եւ պետական շէնքեր։ Այդ կառուցումները Կոթական եւ Վերածննունդի ճարտարապետութեան ոճերու եզակի օրինակներ են։ Ծովային առեւտուրը իր գագաթնակետին կը հասնի եւ կղզիին տնտեսական գլխաւոր աղբիւրն կ՛ ըլլայ։ === 1523 - 1912 === 1 Յունուար 1523-ին, ասպետները Ռոտոսէն կը մեկնին, չդիմանալով օսմանցիներուն ամիսներ տեւող պաշարումին։ Այդ թուականէն Օսմանիցիներու գերիշխանութիւնը կը սկսի, որ կը տեւէ մինչեւ 5 Մայիս 1912, երբ իտալացիները կղզին կը գրաւեն։ === Նորագոյն շրջան === 1912-ին իտալական զօրքը Ռոտոս կը գրաւէ։ Փոքր Ասիոյ ափերուն յունաբնակ շրջաններուն մէջ թրքական հալածանքներէն փախուստ տուող յոյներ Տոտեքանիսա կ՛ ապաստանին։ Իտալական գերիշխանութիւնը կը վերջանայ Բ․ Աշխարհամարտի աւարտին․ 27 Յունիս 1946-ին Յունաստանին կը միանան։ == Թանգարաններ, Հնագիտական եւ տեսարժան վայրեր == Ռոտոսի Միջնադարեան Քաղաքը Ասպետներու Աւագ Պետին Պալատը Հնագիտական թանգարանը Ռոտոսի մայր եկեղեցին Քասթրոսին Փանայիա (ԺԱ․ դար) Փանայիա Սքատենի Միջնադարեան պարիսպները Ռոտոսին Աքրոփոլիսը Այիոս Նիքոլաոս բերդՌոտոսի ջրարանը Ռոտական Առանձնատունը Ռոտանի պուրակը Լինտոսի Աքրոփոլիսը Հին Իալիսոսի Աքրոփոլիսը Քամիրոս Թիթեռնիկներուն Հովիտը Եօթը Աղբիւրները Քալիթէայի բուժիչ աղբիւրները Փանայիա Ցապիքա Սալաքոսի Հովիտը Քումելօ քարայրը, ԱրհակելոսՖերաքլոսի բերդը Մոնոլիթոսին Բերդը Քրիթինայիա բերդը Մարմարեայ նաւը, Փանայիա Սքիատենի Այ Սուլա մատուռը, Սորոնի Իերա Մոնի Թիրաս (ԺԲ․ դար), Լաերմա Փրասոնիսի Հին Քիմիսալա === Պատկերասրահ === == Ռոտական աւանդութիւն == === Խմիչքներ === Քորիանտոլինօ եւ Սումա === Ճաշատեսակ === Փիթարուտա, Միլա եւ Ցիրիկիա, Փուկիա, Լաքանի, Այծիկի ղափամա Κατσικάκι Καπαμάς, ձեռքով պատրաստուած խմորեղէններ (Մաքարունիա, Մացի եւ Քուլուրիա), Ցուվրաս, Սիվրասի, Եափրաքիա ձաւարով, Քեֆալոփոտա Լամպրիս (Զատկուան), Եահնի, Լատոփիթա, Սինարօ (պանիրի աւանդական տեսակ), Ավրանիես, Մանիթես։ === Անուշեղէն === Մելեքունի, Ֆանուրոփիթա, Մահալեփի, Թաքաքիա, Էսհարիթիս, սպիտակ ամիղտալեթա, Քաթիմերիա, Մատինատես, ծիրանի փելիես։ === Օշարակ === Ալեսֆաքիա === Փորձաբուժութիւն === Ֆասքոմիլոլատօ, Ալեսֆաքոլատօ == Տե՛ս նաեւ == Քարփաթոս Քոս Փաթմոս Քասթելորիզօ Արքի Թիլոս Քալիմնոս Նիսիրոս Սիմի == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == ․ Միհրդատական Ա․ Պատերազմ (յունարէն)

Անձնանուն

Անձնանուն կամ անուն, անձի անուանումը հասարակութեան մէջ անոր անհատականացնելու նպատակով։ Կը ներարէ ծնունդը գրանցելիս կամ վաղ տարիքին ծնողներու ընտրութեամբ տրուած անունը, ազգանունը։ Ըստ գիտութեան մեջ լայն տարածին գտած տեսակետի, մարդկանց անունները ծագած են մարդու զարգացման վաղ շրջանին, ի սկզբանէ գոյութիւն ունեցած են բոլոր ցեղերու ժողովուրդներու մօտ։ == Ծագումը եւ ձեւերը == Անձնանունները առաջացած են հասարակ անուններէն եւ քիչ՝ աոանձին վանկերու կամ հնչիւններու ու տառերու միացումէն։ Ըստ Հրաչեա Աճառեանի, անուններու մեջ արմատական բաոեր չկան, անոնք նշանակութեամբ օժտուած բարդ կամ ածանցուած բառեր են։ Հինէն մարդկանց անուանակոչած են նաեւ նկատի ունենալով արտաքինը կամ բնաւորութիւնը բնութագրող հատկանիշները, ինչպէս՝ Լենկ Թեմուր (կաղ Թեմուր), Իվան Ահեղ, Աշոտ Մսակեր, Աշոտ Ողորմած։ Անունները մէկ լեզուէ միւսին անցնելով եւ ենթարկուելով հնչիւնափոխութեան կորսնցուցած են իրենց նախնական նշանակութիւնը։ Ներկայիս ոչ ոք չի խորհիր այն մասին, որ Թովմաս կը նշանակէ «երկւորեակ» եւ սկզբնապէս տրուած է երկւորեակներէն մէկուն, Պօղոս անուանելուս ամենեւին նկատի չեն ունենար, որ այդ կը նշանակէ «փոքրիկ»։ Անուններ ստեղծուած են նաեւ կապուած զանազան դէպքերու հետ։ === Տոտեմիստական շրջան === Զարգացման ցածր մակարդակի վրայ գտնուող ժողովուրդներու մօտ անունները յաճախ ունին տոտեմիստական ծագում։ Սամոայ կղզիի բնակիչները ծննդաբերութեան ժամանակ կը կոչեն զանազան տոտեմներու անուանումներ, երեխայի ծննդեան պահուն արտասանած անուանումը կը դառնայ ամոր անունը։ Տոտեմիստական շրշանէն մնացած առանձին անուններ կարելի հանդիպիլ այժմ քաղաքակիրթ ժողովուրդներու մօտ, ինչպէս հրեաներու մօտ՝ Ռաշել (գառնուկ), Լէա (կով)։ Հին Արեւելքի մէջ սովորութիւն կար աստուածներու անուններէն կազմուած անձնանուններ ստեղծել օրինակ՝ Նիշուբուր Ամամու (Նիշուբուր աստուածուհին մայրս է)։ === Հին Հռոմ === Հին Հռոմի մէջ հանրապետութեան ժամանակնեէն ի վեր քաղաքացիներու անունները կը կազմէին անձնանունէն (Մարկոս), տոհմի կամ զարմի անուանումէն (Տուլիուս) եւ մականունէն, որ յաճախ կը նշէր՝ ընտանիքի ճիւղը (ինչպէս «Ցիցերոն», որ կը նշանակէ «սիսեռ»)։ Այս երեք բաղադրեալները (լատիներէն՝ tria nomina՝ երեք անուն) երբեմն կը լրացուէին երկրորդ մականունով, որ կը զանազանէր պատրիկներուն միւս քաղաքացինեէն։ Գոյութիւն ունէր աւանդոյթ՝ անձնանունով անուանակոչել ընտանիքի առաջին չորս արու զաւակներուն։ Մնացածներուն կ՝ անուանակոչէին ըստ թուական կարգի (Քինտոս՝ հինգերորդ, Սեքստոս՝ վեցերորդ են)։ === Սեմիտական ժողովուրդներու մօտ եւ արաբական մշակոյթի մէջ === Սեմիտական ժողովուրդները երեխային կ՝ անուանակոչէին կապելով աստծոյ հետ, ինչպէս Յովհաննէս, որ ծագած է «Եհովան ողորմած է» բառերէն։ Սեմիտական անձնանուններուն մէջ կը գործածուէին եւ արաբներու մօտ այժմ ալ կը գործածուին հօր եւ որդիի անունները, ինչպէս՝ Հասան իբն Հիւսէին (Հասան որդի Հիւսէինի) կամ Հասան իբն Հիւսէին աբու Ալի (Հասան որդի Հիւսէինի հայր Ալիի)։ === Քրիստոնէական անուններու ծագումը === Քրիստոնէութեան տարածումը լայն շրջանառութեան մէջ դրաւ Հին եւ Նոր Կտակարաններուն մէջ յիշատակուած եբրաեական անունները, թէեւ անոնք բարձր քաղաքակրթութեան հասած ժողովուրդներու մօտ ամբողջութեամբ չարտամղեցին հին անունները։ Անուանակոչման հարցին մէջ աւանդոյթներու բազմազանութեան փոխարէն առաջ եկան ընդհանուր տենդենցներ։ Միջնադարուն գլխաւորը դարձաւ մկրտութեան անունը, որ առաւելապէս որեւէ սուրբի անուն էր՝ փոխառուած այլ լեզուներէն եւ յաճախ հնչիւնափոխուած։ Վերածնունդի շրջանին լայն տարածում ստացան անտիկ քաղաքակրթութիւնէն եկած անունները։ Յեղափոխութիւններու շրջանին անձնանուններ դարձան շատ հասարակ անուններ։ === Մուսուլմանական եւ Բուդդաեական անուններու ծագումը === Իսլամի տարածման հետեւանքով Ասիոյ եւ Ափրիկէի շատ ժողովուրդներ, ընդունելով արաբներու կրօնը, փոխ առին նաեւ անոնց անունները։ Բուդդաեական կրօնին հետեւող ժողովուրդներու մօտ փոխառութիւնները գրեթէ կը բացակային։ Համեմատաբար քիչ են եւ հիմնականին շատ աւելի ուշ շրջանի արդիւնք նշանակութիւնէն զուրկ հնչիւններէն, վանկերէն եւ բառերէն հորինուած անունները։ === Անունները տարբեր երկրներու մէջ === Շարք մը ժամանակակից անթրոպոնիմիկական համակարգերու մէջ (հայկական, ռուսական, եւն) ամէն ոք ունի անձնանուն (ընտրուած սահմանափակ ցուցակէ), հայրանուն եւ ազգանուն (վերջիններու հնարաւոր թիւը գործնականօրէն անսահմանափակ է)։ Եղած են եւ կան տարբեր անթրոպոնիմիկական համակարգեր։ Իսպանիոյ եւ Պորտուգալիոյ մէջ, օրինակ՝ անձը սովորաբար ունի քանի մը անուն (կաթոլիկ եկեղեցական ցուցակից), հայրական եւ մայրականազգանունները, Իռլանդիոյ մէջ՝ անձնանուն (սահմանափակ ցուցակէն) ագգանուան փոխարէն՝ հօր անուն֊ին ածանցուած անուն։ Չինաստանի,քորեաի, ՎիետնամՎիետնամի մէջ անունը կը կազմուի միավանկ ազգանունէ (տարբեր ժամանակաշրջաններուն անոնք կը հաշւուէին 100 - 400) եւ անձնանունէն, որ սովորաբար կազմուած կ՝ ըլլաար երկու միավանկ բառերէ, ընդ որուն անձնանուններու թիւը սահմանափակ է։ == Զարգացում == Անունները ապած են երկարատեւ զարգացում՝ կորցնելով իրենց նախնական ստուգաբանական կամ կրօնական նշանակութիւնը։ Անոնց հետագային սկսած են տրուիլ բարեհնչունութեան համար, տուեալ անունը կրած գործչի, գրողի, արուեստագէտի հանդէպ ունեցած սիրուց կամ հարգանքէն դրդուած, ծնողի կամ նախնիի յիշատակը հավերժացնելու նկատառումով, զաւակի մօտ ֆիզիքական եւ հոգեկան լաւ հատկանիշներ տեսնելու ակնկալութեամբ, նորաձեւութեան մոլուցքէն դրդուած։ Անուններու փոխառութիւնները հետեւանք են ոչ միայն կրօնական մշակութային շփումներու ու փոխազդեցութիւններու, այլեւ ռազմական արշաւանքներու, զաւթումներու, նւաճուած ժողովուրդներու նկատմամբ կիրառած, բռնութիւններու եւ ճնշման։ Այդ պատճառով անուններու փոխառութեան երեւոյթի մէջ միշտ տեսած են ուծացման վտանգ եւ, բնականաբար, ազգային զարթօնքի հետ մէկտեղ վերածնված մեծ տարածում ստացած են բուն ազգային կամ տուեալ ազգի ու ժողովուրդի պատմութեան եւ մշակոյթի կարեւոր իրադարձութիւններու հետ կապուած անունները։ == Անթրոպոնիմիկա == Անձնանունները, անոնց ծագումը, փոփոխութիւնները, աշխարհագրական տարածումը եւ անթրոպոնիմիկական համակարգերու կառուցուածքն ու զարգացումը ուսումնասիրող լեզուաբանութեան ճիւղը կը կոչուի անթրոպոնիմիկա (հուն.՝ ἄνθρωπος, մարդ և ὄνομα, անուն)։ == Հայկական անձնանուններ == Հին անուններու զգալի մասը ժամանակին տեղ գտած է ձեռագիր եւ տպագիր այլեւայլ բառարաններու մէջ ու բացատրուած։ «Հայկազեան բառարան» Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութիւն, 2-րդ հատոր՝ նուիրուած է յատուկ անուններուն։ Այստեղ թէ տեղանունները եւ թէ անձնանունները կը բացատրուին հանգամանօրէն, նշուած են անուան ծագումը, ճիշտ տառադարձութիւնը։ Հայնրիխ Հիւբշմանը իր «Armenische Grammatik» մոնումենտալ գիրքին մէջ քննութեան առածծ է հայերեէնի մէջ տեղ գտած պարսկերէն, եբրայերէն, արաբերէն եւ այլ ծագում ունեցող անձնանունները եւ մեծ մասամբ անոնք ստուգաբանել։ === Հրաչեայ Աճառեանի ուսումնասիրութիւնը === Հայկական անձնանունները ուսումնասիրած է նաեւ Հրաչեայ Աճառեանը, որուն «Հայոց անձնանուններու բառարան» հինգհատորեայ աշխատութիւնը եզակի երեւոյթ է իր տեսակի մէջ, ուր հաւաքուած եւ ուսումնասիրուած են 5–10-րդ դարերուն հայ մատենագրութեան մեջ յիշատակուած բոլոր անձնանունները։ Աճառեանը հայկական անձնանունները ըստ ծագման կը բաժնուի 15 խումբի։ Նախահայկական, օրինակ՝ Արամ, որ կը ծագի Խալդեան Արամէ թագաւորի անունէն Անծանոթ, օրինակ՝ Հայկ, Արմենակ, Արամայիս, Ամասիա, Հարմա, Արա, Դարդոս եւ այլն, որոնք կը յիշատակուին Մովսէս Խորենացիի Հայոց Պատմութեան Ա. Գիրքին մէջ, եւ որոնց հայկական ծագումը ապացուցուած չէ։ Բուն հայկական, օրինակ՝ Արձան, Տիրայր, Այրուկ, Աստղիկ, Գիւտ, Թաթուլ, Թոռնիկ, Իշխան, Զարմայր, Առնակ եւ այլն։ Կան նաեւ կենդանիներու եւ թռչուններու անուանումներով անուններ, որոնքո հիմնականին ուժի, գեղեցկութեան եւ քնքուշութեան արտահայտութիւններ են եւ միայն հեռաւոր կապ կ՝ րնան ունենալ տոտեմիզմի հետ։ Օրինակ՝ Այծեմնիկ, Առիւծ, Արտոյտ, Գառնիկ, Եզնիկ, Աղաւնի, Արծուիկ եւ այլն։ Պահլավական, օրինակ՝ Վարդան, Բագրատ, Ատրներսեհ, Դրաստամատ, Զարեհ, Սեպուհ, Զոհրապ, Խոսրով, Խոսրովիդուխտ, Համազասպ, Գիսակ, Գուրգեն, Անուշ, Աշխեն, Արշակ, Սանատրուկ, Տրդատ, Վռամշապուհ եւ այլն, որոնք պարթեւական ազդեցութեան արդիւնք են։ Անոնց մեծ մասը ստուգաբանուած է, որպէս հասարակ անուններ, ինչպէս՝ Աշխեն՝ «թուխ», Անուշ՝ «անմահ», Գուրգէն՝ «գայլի ձագ», Տրդատ՝ «Տիր աստծոյ տուած»։ Ասորական, օրինակ՝ Աբգար, Եղիշէ, Գադիշո եւ այլն, որոնք եկած են Հայաստանի մէջ Քրիստոնէութիւն ընդունումէն ետք, բայց ասորական ազդեցութիւնը կարճ եղաւ եւ հայերու մօտ պահպանուեցան միայն մէկ-երկու անձնանուն (Աբգար, Եղիշէ)։ Եբրաեական, անուններ, որոնք եկած են Քրիստոնէութեան հետ, օրինակ՝ Ադամ, Եւա, Աբել, Աբրահամ, Սեթ, Սահակ, Դանիել, Գաբրիէլ, Եսայի, Յակոբ, Զաքարիա, Սողոմոն եւ այլն։ Եբրաեական անունները հայերուն անցած են Աստուածաշունչի թարգմանութեան միջոցով, որ կատարուած է յունարէնէն եւ այդ պատճառով հայերէն տառադարձման մէջ անոնք կը կրեն յունարէնի ազդեցութիւնը։ Յունական, այս անձնանունները արդիւնքն են հայ-յունական դարաւոր կապերուն եւ հելենիստական մշակոյթի ազդեցութեան։ Առաւել տարածուած անուններէն են՝ Անաստաս (հարութիւն), Ղեւոնդ (առիւծ), Վասիլ (թագաւոր), Գեւորգ (երկրագործ), Գրիգոր (արթուն), Կիրակոս (տերունի), Հռիփսիմէ (անկեալ), Ստեփան (պսակ)։ Արաբական, հայերը արաբներէն քիչ թիւով անուններ վերցուցած են արաբական տիրապետութեան ժամանակաշրջանին, օրինակ՝ Աբլխարիպ (Ղարիբի հայր), Աբուսահլ (Սահլի հայր), Մլեհ (սիրուն, գեղեցիկ)։ Այժմ ասոնք գործածական չեն։ Լատինական, այս անունները հայերու մօտ տարածուած են Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութեան ժամանակաշրջանին։ Անոնցմէ են՝ Անտոն (առաջնորդ), Լեւոն (առիւծ), Հեթում (ըստ Աճառեանի Օտոն Ա-էն), Ալիս, Զապէլ եւ այլն։ Հայ կրօական անունները սկզբը քրիստոնէական օտար անուններու թարգմանութիւններն էին, ինչպէս՝ Առաքել (յունարէն՝ Ապոստալ), Յարութիւն (յունարէն՝ Անաստաս), Աստուածատուր (յունարէն՝ Թէոդորոս), Խաչիկ (յունարէն՝ Ստաւրի), Մխիթար (եբրայերէն՝ Սեթ)։ Անոր զուգընթաց ստեղծուած են նոր նմանակերտ անձնանուններ, օրինակ՝ Յամբարձում, Զատիկ, Գալուստ, Մարգար, Կարապետ, Մկրտիչ, Աւետիս․ Աւագ, Մաքրուհի, Սրբուհի, Տիրուհի եւ այլն։ Հայ ժողովրդական անուններ, որոնք գործածուած են շինական ժողովուրդի շրջանին եւ պահպանվուած են առ այսօր։ Անոնք արտահայտած են մարդու արտաքին եւ ներքին բարեմասնութիւնները։ Օրինակ՝ Վարդիթեր, Հնազանդ, Համեստ, Քնարիկ, Հրանուշ, Պատուական, Գեղուհի, Լուսիկ, Փայլակ, Արփենիկ, Ազնիւ եւ այլն։ Սելջուկ-թաթարական տիրապետության ժամանակ հայերը քիչ թիւով անձնանուններ փոխառած են, օրինակ՝ Ասլան (առիւծ), Ջիւանշիր (մատաղ առիւծ), Հախնազար (աստուածատես), Թամամ (կատարեալ)եւ այլն։ Անոնցմէ պահպանուած են բացառապէս մէկ-երկուսը։ Եւրոպական անունները փոխառուած են ֆրանսերէնէն, իտալերէնէն, գերմաներէնէն եւ անգլերէնէն։ Սկզբը բացառապէս գործածական էին արեւմտահայերու, հիմնականին կաթոլիկներու մօտ (Ժոզեֆ, Վալենտին, Ալբերտ, Էդուարդ, Վիկտորիա, Էժեն, Վերժին, Ադոլֆ, Ռուդոլֆ և այլն)։ Ծանոթութիւնը եւրոպական մշակոյթի հետ իր հետ բերաւ անձնանուններու մեծ հոսանք։ Շատ գործածական դարձան՝ Էմմա, Էլենորա (կարճ՝ Նորա), Ջուլիետա, Օֆելյա, Նապոլեոն, Համլետ, Հենրի եւ այլն։ Ռուսական անձնանունները հայոց լեզուի մէջ ներթափանցած են նոր ժամանակներուն։ Անոնցմէ շատերը վաղուց ունին հայերէն տարբերակներ, սակայն կ՝ օգտագործեն ռուսերէն կամ անոր մօտ ձեւով, օրինակ՝ Նիկոլայ (Նիկողայոս), Գեորգի, Եգոր (Գեւորգ), Իվան (Յովհաննէս) եւ այլն։ Երբեմն նմանահնչիւն տառի առկայութեան դէպքին կ՝ օգտագործուի ռուսական անձնանուններ, որպէս հայկական անուան համարժէք, թէեւ անոնք մէկը միւսի թարգմանութիւնը չեն, օրինակ՝ Մկրտիչը կը դառնայ Նիկիտա, Յարութիւնը՝ Արտեմ կամ Արտյոմ, Մարտիրոսը՝ Մարտին, Արշակը՝ Արկադի, Վաղարշակը՝ Վոլոդյա եւ այլն։ Տարածուած են նաեւ ռուսական փաղաքշական անունները, օրինակ՝ Միշա (Միքայէլ), Սաշա (Ալեքսանդր), Մաշա (Մարիամ), Լիզա (Եղիսաբեթ), Կոլյա (Նիկողայոս)։ Հայ ազգային անունները արդիւնք են ինքնագիտակցութեան զարթօնքի։ Անոնք նորաստեղծ անուններ են՝ Հայաստան, Արմէն, Արմենուհի, Արաքսի, Մասիս, Արարատ, Սեւան, Հայկուհի, Ազատ, Սիրանուշ, Հրազդան, Հրայր, Հրաչուհի, Հայկազն, Հայկարամ, Ռազմիկ եւ այլն։ Կաղապար:Վիքիբառարան

Քանյէ Ուեսթ

Քանյէ Օմարի Ուէսթ, (անգլերէն՝ Kanye Omari West, ծնած է 8 Յունիս, 1977): Նաեւ յայտնի է որպէս Յէ (անգլերէն՝ Ye), ամերիկացի ռափըր, երգիչ, երգերու հեղինակ, երաժշտական արտադրող եւ դերասան։ Ուէսթ կը համարուի բոլոր ժամանակներու ամէնէն շատ ձայնասկաւառակ վաճառող արուեստագէտներէն մէկը։ Ան ամբողջ աշխարհին մէջ վաճառած է 21 միլիոն ալպոմ եւ 66 միլիոն երգ : == Վաղ կեանք == Քանյէ Ուէսթ ծնած է Աթլանթիոյ մէջ, Ճորճիա, ուր կ'ապրէր իր ծնողներուն հետ։ Երբ ան երեք տարեկան էր, ծնողները կ'ամուսնալուծուին, եւ ինքն ու մայրը կը տեղափոխուին Շիքակօ, Իլինոյս։ Անոր հայրը Ռէյ Ուէսթը այժմ քրիստոնեայ խորհրդական է։ Ուէսթի մայրը, բժիշկ Տոնտա Ուէսթը անգլերէն լեզուի փրոֆէսօր էր Գլարք-Աթլանթիոյ համալսարանին մէջ եւ անգլերէն բաժնի նախագահ Շիքակոյի համալսարանին մէջ մինչեւ, որ կը դառնայ Ուէսթի խորհրդատուն։ == Անձնական կեանք == 2002 թուականէն Ուէսթ սկսած է հանդիպիլ ծրագրողներ Ալէքսիս Փայֆըրի (անգլերէն՝ Alexis Phifer) հետ, սակայն անոնք բաժնուած են 2008-ին: Նոյն տարին ան սկսած է հանդիպիլ Էմպեր Ռոուզի հետ, սակայն անոնց յարաբերութիւնները աւարտած են 2010-ի ամառը: 2012-ի Ապրիլին Ուէսթ կը սկսի հանդիպիլ ամերիկահայ Քիմ Քարտաշեանի հետ, իսկ յաջորդ տարուան Յունիսին կը ծնի անոնց աղջիկ զաւակը՝ Նորթ Ուէսթը: Ուէսթ եւ Քարտաշեան ամուսնացած են 24 Մայիս 2014-ին Ֆլորանսի մէջ, Իտալիա: Ապրիլ, 2015-ին անոնք իրենց աղջկան հետ կ'այցելեն Հայաստան, Երեւան: Նոյն տարուան Դեկտեմբերին կը ծնի անոնց մանչը: == Սկաւառակագրութիւն == === Աշխատական ալպոմներ === «The College Dropout» (2004) «Late Registration» (2005) «Graduation» (2007) «808s & Heartbrea»k (2008) «My Beautiful Dark Twisted Fantasy» (2010) «Watch the Throne» (Ճէյ Զիի հետ) (2011) «Yeezus» (2013) «The Life of Pablo» (2016) == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին հղումներ == Պաշտօնական կայք Քանյէ Ուէսթը people.am կայքին մէջ

1582 թուական

1582 թուական, ոչ նահանջ տարի, 16րդ դարու 82րդ տարին է == Դէպքեր == == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1582 ծնունդներ == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1582 մահեր

Անահիտ ամսաթերթ

«Անահիտ», գրական-գեղարուեստական հանդէս։ Հրատարակուեր է Փարիզի մէջ, 1898-1911 թթ. եւ 1929-1949 թթ.-ին (ընդմիջումներով)։ Խմբագիր՝ Արշակ Չօպանեան։ Արշակ Չօպանեան 1898-ին, կը հիմնէ «Անահիտ» գրական ամսաթերթը, որուն առաջին շրջանը կը հասնի մինչեւ 1911, եւ որ իր շուրջ կը խմբէ արեւմտահայ ու արեւելահայ գրագէտ ու արուեստագէտ բազմաթիւ կարեւոր դէմքեր։ Արշակ Չօպանեան կը հրատարակէ գրական լուրջ վերլուծումներ հայ հին եւ նոր գրական դէմքերու մասին (Գրիգոր Նարեկացի, Քուչակ, Խաչատուր Աբովեան, Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան, Կոմիտաս...)։ Երկար ընդհատումէ ետք, «Անահիտ» ամսաթերթ երկրորդ շրջան մը կ՚ունենայ 1929-1940-ին եւ վերջին շրջան մը՝ 1946-1949-ին։ «Անահիտ»ը, իբրեւ գրական-գեղարուեստական հանդէս, ընդմիջումներով հրատարակուած է Փարիզ՝ 1898-1911 թուականներուն: Ամսագիրը լայնօրէն լուսաբանած է հայկական հարցը, հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական շարժումը: Իր հրատարակութեան առաջին տարիներուն «Անահիտ»ի էջերուն մէջ լոյս տեսած են քաղաքական իրադարձութիւնները վերլուծող, ինչպէս նաեւ հայ ժողովուրդի ազգային ինքնագիտակցութեան բարձրացման ու համախմբումին նպաստող յօդուածներ: Թերթը մեծ տեղ տուած է նաեւ հայ ազատագրական շարժումի անցած ճանապարհին, քննարկած է այդ ընթացքին եղած սխալներն ու թերութիւնները:

Թորոս Պապիկեան

Թորոս Աշոտ Պապիկեան (1881/1887, Սեբաստիա - 1915), հայ բժիշկ։ == ԿենսագրութիւնԾներ է 1881/1887 թուականներուն, Սեբաստիոյ նահանգի Սեբաստիա քաղաքի մէջ։ Նախնական եւ միջանկարգ կրթութիւնն ստացեր է Յիսու­սեան միաբանության Սեբաստիոյ վարժարանէն ներս։ 1906-1910 թուականներուն ուսաներ է Պէյ­րու­թի Սեն Ժո­զեֆ Ֆրան­ս­ա­կան հա­մալ­սա­րա­նի բժշկական ֆակուլտետում։ Ուսանողութեան վերջին տարուան ընթացքին ամուսնացեր է մարաշցի յայտնի վաճառական Հազարապետեանի աղջկայ հետ։ 1910 թուականին աշնանը վերադարձեր է Սեբաստիա եւ բժիշկ աշխատեր է։ 1914 թուականին, առաջին աշխարհամարտն սկսելուն պէս զօրակոչուած է Օսմանեան բանակ եւ հոսպիտալում զինվորական բժիշկ ծառայել։ 1915 թվականի հունիսին, ի թիվս հազարավոր հայ հայրենակիցների, ձերբակալվել ու բանտարկվեր է։ 1915 թվականին սպանվեր է Տրապիզոնից դուրս՝ տարագրության ճանապարհին։ == == ԳրականութիւնՀայ բժշկութեան տուժած զոհերը, ցուցակագրուած վավերական փաստերով, Կ. Պոլիս, 1919։ == Կարոյեան Գասպար, Մեծ Եղեռնի նահատակ հայ բժիշկները (անոնց պատգամները), Պոսթոն, 1957։ Յուշամատեան Մեծ Եղեռնի (1915-1965), պատրաստեց Գերսամ Ահարոնեան, Պէյրութ, 1965։ Թէոդիկ, Յուշարձան նահատակ մտաւորականութեան, Բ. տպագրութիւն, Երեւան, ապրիլ 24, 1985։ Յարման Արսեն, Հայերը օսմանյան առողջապահության ծառայության մեջ եւ պատմություն սուրբ Փրկիչ հայոց հիվանդանոցի (թուր քերեն), Ստամբուլ, 2001։ Խաչատրյան Լ. եւ ուրիշ., Ցուցակ Հայոց ցեղասպանության զոհերի (1915-1923 թթ.), գիրք 1, Սե բաստիայի նահանգ, Երեւան, 2004։ == ԱղբիւրներՅարութիւն Մինասեան, Օսմանեան կայսրութիւնում Թուրքիայի Հանրապետութիւնում բռնաճնշումների եւ ցեղասպանութեան ենթարկուած հայ բժիշկներ, Երեւան, «Լուսաբաց», 2014 — 520 էջ։ ==

Ստեփանոս Օրբելեան

Ստեփանոս Օրբելեան (1250 - 1303), հայ պատմագիր, աստուածաբան, բանաստեղծ եւ քաղաքական գործիչ, արքեպիսկոպոս, Սիւնիքի Առաջնորդ։ == Կենսագրութիւն եւ գործունէութիւն == Օրբելեաններու իշխանական տոհմէն է։ Հայրը՝ Տարսայիճ Օրբելեան, Սիւնիքի Իշխանաց իշխան, հայոց եւ վրաց Աթաբեկն էր։ Ստեփանոս մանուկ հասակէն կ՚որդեգրուի իր հօրեղբօր՝ Սիւնիքի գահերէց իշխան Սմբատի կողմէ։ Ուսումը կը ստանայ Տաթեւի վանքին մէջ եւ Գլաձորի համալսարանին մէջ։ 1273 թուականին, Սմբատ Օրբելեանի մահէն ետք, Տարսայիճ Օրբելեանի ընտանիքը կը տեղափոխուի Վայոց ձորի իշխանանիստ Եղեգիս գիւղաքաղաքը։ Ստեփանոս Օրբելեան ուսումը կը շարունակէ Ամաղուի Նորավանք դպրոցին մէջ, դպիր կը կարգուի, ապա սարկաւագ, ետքը կուսակրօն քահանայ 1280-ին։ 1285 թուականին, երբ հայրը՝ Տարսայիճ Օրբելեանը Սիւնիքի իշխան կը նշանակուի, վարդապետական գաւազան ստացած Ստեփանոս Օրբելեանը կ՚ուղարկուի Կիլիկեան Հայաստան՝ Հայոց Կոստանդին Բ Կատուկեցու կաթողիկոսին ձեռամբ եպիսկոպոս օծուելու եւ Սիւնեաց Առաջնորդ կարգուելու համար, Հռոմկլայի մէջ եւ 1287-ին կը վերադառնայ Սիւնիք։ Իր հօր աջակցութեամբ կը միաւորէ Սիւնեաց՝ Տաթեւի ու Նորավանքի առաջնորդութիւններու երկփեղկուած թեմը եւ զայն կ՚ենթարկէ իր հոգեւոր իշխանութեան՝ «մէկ առաջնորդ եւ մէկ իշխեցող» նշանաբանով։ Ստեփանոս Օրբելեանը մոնղոլ իշխաններ Արղունէն (1284–91), Քեյղաթուէն (1291–95) եւ Ղազանէն (1295–1304) ձեռք կը բերէ Սիւնեաց հոգեւոր կեդրոններու եւ եկեղեցականներու ապահարկութեան վիճակը հաստատող արտօնագրեր։ Սիւնեաց Առաջնորդը իր իշխանական ժառանգաբաժինէն առատ նուիրատուություններ կը կատարէ Սիւնեաց նահանգի գրչութեան եւ կրթական կեդրոններուն, կը նպաստէ Գլաձորի համալսարանի բարգաւաճման, կ՚աջակցի դասախօսներուն եւ ուսանողներուն, ընդօրինակել կու տայ շարք մը ձեռագրեր՝ Աւետարաններ, մեկնողական եւ պատմական երկեր։ Կը կարգաւորէ Սիւնեաց առաջնորդութեան վարչատնտեսական խնդիրները, կը ծաւալէ շինարարական գործունէութիւն՝ հիմնովին վերակառուցելով Տաթեւի վանքը (1297-ին)։ Եղած է Հայ եկեղեցւոյ ուղղափառութեան ու աւանդութեան ինքնուրոյնութեան պահպանման մեծ գաղափարախօսներէն ու պաշտպաններէն, արեւելեան վարդապետներու հետ պայքար մղած է Հռոմի կաթողիկէ եկեղեցւոյ հետ միաւորուելու փորձերուն, Հայ եկեղեցւոյ մէջ ծիսադաւանական նորամուծութիւններու, Կիլիկեան Հայաստանի մէջ մեծ ազդեցութիւն ձեռք բերած լատինամետ հոսանքի եւ քաղկեդոնականութեան դէմ։ 1297 թուականին կը հրաւիրէ եկեղեցական ժողովի, ուր կը մերժէ Հայ եկեղեցւոյ դաւանանքի ու ծէսերի մէջ նորամուծութիւններ մտցնելու եւ Հռոմի պապի գերիշխանութիւնը ընդունելու՝ կաթողիկոս Գրիգոր Է. Անավարզեցիի պաշտօնական առաջարկը։ Կը վախճանի 1303 թուականին։ Ամփոփուած է Նորավանքի Օրբելեաններու տոհմական գերեզմանատան մէջ։ == Ստեղծագործութիւններ == Ստեփանոս Օրբելեանը պատմական եւ դաւանական բնոյթի երկերու եւ թղթերու, ինչպէս նաեւ բանաստեղծութիւններու հեղինակ է։ Ամենայայտնի գործը «Պատմութիւն Նահանգին Սիսական» կամ «Պատմութիւն Տանն Սիսական» (1297) աշխատութիւնն է, ուր ան կը ներկայացնէ Սիւնեաց աշխարհի եկեղեցական եւ քաղաքական ամբողջական պատմութիւնն ու աշխարհագրութիւնը։ Աշխատութիւնը հիմնուած է ոչ միայն հայ եւ օտար պատմիչներու երկերու, այլեւ վաւերագրերու վրայ (Հայոց թագաւորներու եւ Սիւնեաց իշխաններու, Հայոց կաթողիկոսներու եւ Սիւնեաց եպիսկոպոսներու նամակներ, հրովարտակներ, կալուածագրեր, ընծայագրեր եւ վիմական արձանագրութիւններ)։ Երկը ժամանակագրական առումով կ՚ընդգրկէ Հայոց թագաւոր Տրդատ Ա-էն մինչեւ 13-րդ դարու վերջին իրադարձութիւնները։ Արժէքաւոր են պատմութեան այն հատուածները, որոնք հեղինակը շարադրած է իբրեւ ականատես։ Երկին մէջ յիշուած է Սիւնեաց նախարարութեան առաջացման, Հայաստանի մէջ անոր դերին, Սիւնիքի մէջ քրիստոնէութեան տարածման, Սիւնեաց եպիսկոպոսութեան, վանքերու հոգեւոր-մշակութային, տնտեսական եւ քաղաքական կեանքի, գրչութեան կեդրոններու, վարդապետարաններու, Օրբելեան իշխանական տան պատմութիւնը։ Ան կազմած է Սիւնիքի նախարարներու, եպիսկոպոսներու, ինչպէս նաեւ Հայոց կաթողիկոսներու ժամանակագրութիւնները։ Պատմութեան մէջ զետեղած է Գրիգոր Է. Անավարզեցիին ուղղուած արեւելեան վարդապետներու, Սիւնեաց նախարարներու ու հոգեւորականներու ստորագրութեամբ վաւերացուած իր թուղթը, ուր Հայոց կաթողիկոսին խորհուրդ տրուած է «անթերի պահել երեք աստուածագումար ժողովներու, Սուրբ Գրիգորի եւ անոր որդիներու ու թոռներու հաւատքի սահմանը», ազգային-եկեղեցական ժողովներու կանոնները, հայոց աւանդութիւններն ու ծիսադաւանական ուղղափառ սկզբունքները եւ յորդորած է հեռու մնալ Հայ եկեղեցւոյ մէջ նոր կարգեր ներմուծելու մտադրութենէն։ Անոր ջանքերով մեզի հասած են Տաթեւի, Վանեւանի, Մաքենեաց վանքի եւ Նորավանքի վիմագիր արձանագրութիւնները, որոնցմէ շատերը այժմ ոչնչացած կամ անընթեռնելի են։ «Պատմութիւն Նահանգին Սիսական»-ը առաջին անգամ հրատարակուած է Կ. Շահնազարեանի կողմէ՝ 1859-ին, Փարիզի մէջ։ Ռուսերէն թարգմանութիւնը եւ հրատարակութիւնը կատարուած է Մկրտիչ Էմինի կողմէ 1861-ին, Մոսկուայի մէջ (նոր ձեռագրերու համեմատութեամբ ու հակիրճ ծանօթագրութիւններով)։ Մ. Պրոսսէի թարգմանութեամբ տպագրուած է ֆրանսերէն (հ. 1, 2, 1864, 1866), հատուածաբար՝ նաեւ վրացերէն։ Աշխարհաբար թարգմանուած է 1986-ին Ա. Աբրահամեանի կողմէ։ Ստեփանոս Օրբելեանը հեղինակ է նաեւ այլ պատմական երկի մը՝ «Ժամանակագրութեան», որուն հեղինակային պատկանելութեան հարցը երկար ժամանակ քննարկուեցաւ։ Խաչատուր Կեչառեցիի խնդրանքով ան կը գրէ «Ողբ Ի Ս․ Կաթուղիկէն» (1299) բանաստեղծութիւնը՝ նուիրուած Էջմիածինի՝ հոգեւոր կեդրոնի կորսուած փառքին։ Երկը կը կրէ Ներսէս Դ. Կլայեցիի (Ներսէս Շնորհալի) «Ողբ Եդեսիոյ» երկի ազգեցութիւնը։ Ստեփանոս Օրբելեանի դաւանաբանական բնոյթի ամենայայտնի գործը «Հակաճառութիւն Ընդդէմ Երկաբնակաց» (1302) ծաւալուն երկն է։ Բաղկացած է 12 գլուխներէ, որոնք նուիրուած են քաղկեդոնականներու (երկաբնակներու) եւ աղանդաւորներու ուսմունքներու հերքումներուն, Քրիստոսի բնութիւններու, մարմնի անապականութեան, Պատարագի «Երգ Երեքսրբենի» սրբասացութեան «խաչեցար»-ի յաւելման, Ս. Ծնունդն ու Մկրտութիւնը միասին տօնելու եւ ծիսական խնդիրներուն։ == Ծանօթագրութիւններ == == Գրականութիւն == Ղեւոնդ Ալիշան, Սիսական. Տեղագրութիւն Սիւնեաց աշխարհի, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1893։ Step'annos Orbelean's History of the State of Sisakan Գ. Մ. Գրիգորյան, Ստեփանոս Օրբելյան, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1976, թիվ 4, էջ 155-164 Archived 2013-12-06 at the Wayback Machine.։ Թ. Խ. Յակոբեան, Ս. Տ. Մելիք-Բախշեան, Ստեփանոս Օրբելեան, Երեւան, 1960։ В. С.Алексанян,Жизнь деятельность и научно-историческое наследие Степаноса Орбеляна.Автореферат, 1975։ == Արտաքին Յղումներ == Ստեփանոս Օրբելեան Ստեփանոս Օրբելեանը հայ մատենագրութեան թուանշային գրադարանին մէջ

Գրիգոր Աստարճեան

Գրիգոր Աստարճեան (1886 կամ 1888, Մարաշ, Ատանայի վիլայէթ, Օսմանեան Կայսրութիւն - 4 Մարտ 1983(1983-03-04), Պէյրութ, Լիբանան), հայ բժիշկ, մշակութային գործիչ։ == Կենսագրութիւն == Գրիգոր ծնած է Մարաշ, 1885-ին: Նախակրրթութիւնը կը ստանայ ծննդավայրի թաղային դպրոցին մէջ իսկ միջնակարգ ուսումը՝ ազգային կեդրոնական Վարժարանին մէջ, ուրկէ շրջանաւարտ, 1903 -ին կը սկսի հետեւիլ պետական Լիսէի դասընթացքներուն, ուր եւ կը ծանօթանայ արաբերէն լեզուին, որուն ուսուցումը պարտադիր էր այդ օրերուն: 1905 -ին ' Լիսէ ընթացաւարտ, մասնաւոր յանձնարարութիւններով ու բարձր գնահատականով մուտք կը գործէ Կ․Պոլսոյ Բժշկական համալսարանը, որուն ընթացքը կ'աւարտէ 1911 -ին, ու կը մտնէ բանակ, որուն ծառայութեան մէջ կը մասնակցի Պալքան պատերազմին: 1914 -ին իբրեւեւ պետական բժիշկ կը հաստատուի Մուսուլ (Իրաք): 1915 -ին մաս կը կազմէ Մուսուլի կուսակալ Հայտար Բեկի սպայակոյտին: Իր դիրքին ու ստեղծած բարեկամական կապերուն շնորհիւ, մեծապէս օգտակար կը հանդիսանայ գաղթական էրզրումցիներու կարաւանի մը ապահով Մուսուլ հաստատաուելուն: 1916 -ին կը տեղափոխուի Զաիօ, ուր կը մնայ մինչեւ 1922 թ․ կը վերադառնայ Մուսուլ, ուր կը մնայ մինչեւ 1956, ամբողջ երեսուն հինգ տարիներ մասնակցելով մուսուլահայ գաղութի կազմակերպման ու ղեկավարման աշխատանքներուն: 1956-ին կը փոխադրուի Պաղտատ, իսկ 1959 -ին վերջնականապէս կը հաստատուի Պէյրութ (Լիբանան): Գ․ Աստարճեան իր բժշկական ասպարէզին զուգահեռ, հետեւողականօրէն կ'ուսումնասիրէ հայ եւ արաբ ժողովուրդներու պատմութիւնն ու մշակոյթը, իրեն կէտ նպատակ ունենալով իւրաքանչիւրին ներկայացնել միւսին պատմութիւնն ու մշակոյթը: Այս գծով հայ եւ արաբ մամուլին մէջ ստորագրած իր բազմաթիւ յօդուածներէն անկախ, առանձին հատորներով կը հրատարակէ հետեւեալ ծաւալուն երկերը․արաբերէն լեզուով՝ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻԻՆ (Մուսուլ, 1951), ՀԱՑ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԵՒ ԳՐԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻԻՆ (Մուսուլ 1954), ՑԱՒԵՐ ՈՒ ԵՐԱԶՆԵՐ ֊ Հայ գեղարուեստական էջերէ թարգմանութիւններ - (Պաղտատ, 1957): Իսկ Հայերէնով ' ԸՆԴԱՐՁԱԿ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԱՐԱԲԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻԻՆ (Պէյրութ, 1961), ՊԱՏՄՈՒԹԻԻՆ ԱՐԱԲԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ՄՇԱԿՈՅԹԻՆ (Պէյրութ, 1970): Գ․ Աստարճեան կը մահանայ 1983 թ․ Մարտի 4-ին, Պէյրութ: == Աղբիւրներ == Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս, Երուանդ Հ․ Քասունի, Հատոր Ժ., Պէյրութ, 1984, էջ 373։

147 (թիւ)

147 (հարյուր քառասունեօթ)՝ կենտ եռանիշ բնական թիւ մըն է 146-ի եւ 148-ի միջեւ == Յատկութիւններ == կիրառութիւններ՝ 147Pm-ը Պրոմեթիոնի իզոտոպն է, կիսատրոհման պարբերութիւնը՝ 2.62 տարի 147 Պրոտոգենէյեա աստեղնեակի կարգային թիւն է Microsoft Windows-ի Alt + 147 -ի գործադրումով կը ստացուի կիւրեղեան У (ու) տառը Տարուայ 147րդ օրն է Մայիս 27-ը (նահանջ տարիներուն՝ Մայիս 26-ը) == Ծանօթագրութիւններ ==

Ականեան

Ականեան, հայկական մականուն։ == Մականունը կրողներ == Պետրոս Ականեան (19-20-րդ դդ.), մտաւորական։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Հայկական տպագրութիւն

Հայկական տպագրութիւն, հայերէն բնագիրներու (ինքնուրոյն եւ թարգմանական) տպագրական վերարտադրութիւնն ու բազմացումը։ Հայկական տպագրութիւն են նաեւ այլալեզու հրատարակութիւններու մէջ հայերէն տպուած հատուածները։ Յաճախ Հայկական տպագրութիւն կը նկատուին մեսրոպատառ ամէն մէկ տպագրութիւն (նաեւ հայատառ թուրքերէն, քրտերէն եւ այլն)։ Հայկական տպագրութիւնը զարգացման 3 շրջան ունեցած է. 1512-1800 թուականները՝ հնատիպ գիրքի շրջան, 1801-1920 թուականները՝ նոր շրջան, 1920 թուականէն ետք՝ խորհրդային եւ սփիւռքահայ տպագրութեան շրջան։Հայերէն առաջին տպագիր բնագիրը 1475 թուականին Մայնցի մէջ լոյս տեսած Եոհան Շիլտպերկըրի «Ուղեգրութիւններ» գիրքին մէջ (մի քանի գլուխ նուիրուած է Հայաստանին) զետեղուած լատինատառ «Հայր մեր» աղօթքն է։ 1486 թուականին նոյն քաղաքին մէջ Պրայտենպախի հրատարակած գիրքերէն մէկուն մէջ տեղ գտած է Հայերէն փայտափորագիր այբուբենը, որ Մեսրոպեան տառերու առաջին տպագիր օրինակն է։ 1771 թուականին Սիմէոն Ա. Երեւանցի կաթողիկոսը Էջմիածնայ մէջ հիմնադրեց տպարան, որ 1772 թուականին լոյս ընծայեց կաթողիկոսի «Զբօսարան Հհոգեւոր» գիրքը, այդ Հայաստանի մէջ կատարուած անդրանիկ հրատարակութիւնն է։ Այդ մէկով հայկական տպագրութիւնը՝ հաստատուեցաւ հայրենիքի մէջ։ Տպարանի՝ տառերու ու պատկերներու պատրաստման գործին մէջ, մեծ աշխատանք կատարած է Յարութիւն էջմիածնեցին։ 1772 թուականին հայկական տպագրութիւնը հաստատուեցած նաեւ Հնդկաստանի մէջ՝ Մատրաս, ուր 1794-1796 թուականներուն Յարութիւն Շմաւոնեան հրատարակեց առաջին Հայերէն պարբերականը՝ «Ազդարար» ամսագիրը։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Armenian Rare Books 1512—1800։ The Art of The Book. Printing and Engraving։

Վերածնունդ

Վերածնունդը կամ Ռընեսանսը (ֆրանսերէն՝ Renaissance, Իտալերէն՝ Rinascimento) Արեւմտեան եւ Կեդրոնական Եւրոպայի երկիրներու մշակութային եւ գաղափարական զարգացման դարաշրջան մըն է, երբ միջնադարեան մշակոյթէն անցում մը կատարուած է նոր ժամանակի մշակոյթին, Իտալիոյ մէջ ԺԴ.- ԺԶ.դարերուն, իսկ միւս երկիրներուն մէջ՝ ԺԵ.- ԺԶ. դարերուն։ == Մշակոյթը == Վերածննդեան մշակոյթի հիմնական գիծերն են աշխարհիկ բնոյթը, հիւմենիզմ-ական աշխարհահայեացքը, հնադարեան մշակութային ժառանգութեան դիմելը, զայն վերածնիլը, որմէ յառաջացած է Վերածնունդ անուանումը։ Վերածննդեան մշակոյթի նախակարապետը եղած է միջնադարեան քաղաքային մշակոյթը, որուն վերելքը հնադարեան մշակոյթին նկատմամբ հետաքրքրութեան յառաջացումն է: Եւրոպական երկիրներուն ու շրջաններուն մէջ գործարար աշխոյժ պայմաններուն մէջ կը յառաջանայ գործօն անձնաւորութիւնը, որուն դիրքն ու յաջողութիւնները կը պայմանաւորուէին ոչ թէ տոհմական ծագումով, այլեւ՝ անձնական ձեռներէցութեամբ եւ գիտելիքներով։ Կրօնական բարոյախօսութիւնը եւ միջնադարեան աւանդոյթները մարդոց համար նեղացուցիչ կը դառնան։ Նոր աշխարհահայեացքը կրողները կը դառնան գրականութեան, բանասիրութեան, իմաստասիրութեան եւ արուեստի ներկայացուցիչները։ Մարդը կը հռչակուի տիեզերքի կեդրոն, բնութեան մաս եւ բնութեան կատարեալ ստեղծագործութիւն։ Մարդը, անոր ապրումները, ներաշխարհը եւ երկրային կեանքը կը դառնան Վերածննդեան գրականութեան եւ արուեստի գլխաւոր թեմաները։ Հնադարեան ժառանգութեան եւ մարդկայնական գաղափարներու տարածման մէջ մեծապէս կը նպաստէ տպագրութեան գիւտը (Յովհան Կիւթենպերկ)։ Իտալիոյ մէջ ծնունդ առած Վերածնունդը այդ երկիրին մէջ կը ստանայ դասական տեսք։ Վերածնունդը իբրեւ ամբողջական դարաշրջան գոյութիւն ունեցած է միայն Իտալիոյ մէջ: == Վերածննդեան Կերպարուեստը == Վերածննդեան կերպարուեստը զարգացած եւ կատարելագործուած է Իտալիոյ մէջ։ Օգտուելով հնադարեան ժառանգութենէն, յենելով գիտութեան նոր նուաճումներու վրայ՝ այդ ժամանակաշրջանի իտալացի արուեստագէտները կը ձգտէին հարազատօրէն ներկայացնել մարդը եւ շրջակայ իրականութիւնը։ Անոնք արուեստը հարստացուցած են մարդու մարմինին կառուցուածքին ճշմարիտ նկարազարդումով, հեռանկարի, լոյս ու ստուերի, ծաւալի, կրճատումներուն եւ այլ հարցերու մշակումով եւ կիրարկումով։ Վերածննդեան արուեստագէտները կրօնական տեսարաններուն հաղորդած են երկրային բովանդակութիւն։ Արուեստի գլխաւոր հերոսը դարձած է մարդը։ == Երաժշտութիւն == Վերածննդեան շրջանի մասնագիտացած երաժշտութիւնը կրած է ժողովրդական ազդեցութիւն, ներթափանցած է հիւմենիստական աշխարհընկալումով, որ նախ դրսեւորուած է յառաջադիմական Art nova (Նորարուեստ) ուղղութեան ներկայացուցիչներու ստեղծագործութիւններուն մէջ (ԺԴ. դար, Իտալիա)։ Հոմոֆոն՝ հարմոնիք երաժշտութեան ձեւաւորումէն ետք, զարգացած են մենակատարային, ձայնաւոր (Ոքալ) նուագակցութեամբ եւ գործիքային կտորներով Օփերան, քանթաթան եւ Օրաթորիան։ Ի յայտ եկած են աշխարհիկ երաժշտարուեստի բազմազան ժանրեր, որոնցմէ են՝ ֆրոտտոլան եւ վելլանելլան Սպանիոյ մէջ, պալլատը Անգլիոյ եւ մատրիգալը Իտալիոյ մէջ։ Վերածննդեան դարաշրջանին կազմաւորուած են երաժշտական նոր ժանրեր, յառաջացած են լիուտնիոյ, երգեհոնի եւ վիորչինելիի նուագի ազգային դպրոցները։ Զարգացած է կատարողական արուեստը, կատարելագործուած է ջութակը եւ անոր ընտանիքին գործիքները։ Ստեղծուած է երաժշտական յատուկ գրականութիւն։ Իտալիոյ մէջ ԺԵ. դարուն վերջին ստեղծուած է նօթագրութիւնը։ == Ճարտարապետութիւնը == Վերածննդեան ճարտարապետութիւնը դիմած է հնադարեան յունա- հռոմէական շինարարական արուեստի գեղագիտական սկզբունքներուն, հնարքներուն եւ ձեւերուն։ Անոր մէջ առաջնակարգ տեղ գրաւած են աշխարհիկ կառոյցները՝ հասարակական շէնքերը, պալատները եւ քաղաքի տուները։ ԺԵ. դարուն Իտալիոյ երկնակամարին վրայ կը փայլի հանճարներու իսկական համաստեղութիւնը։ Լէոնարտօ տա Վինչի, Մայքըլ Անճելօ, Ռաֆայէլլօ Սանթի, Տիցիան, եւ այլ երեւելի գեղանկարիչներ, քանդակագործներ ու ճարտարապետներ, որոնք իրենց հանճարին քուրային մէջ կը ձուլեն Իտալիոյ «Ոսկեդարը»։ Այդ Վերածնունդն էր, երկար ու տանջալից մղձաւանջէն արթնցած ու վերստին իրենք զիրենք գտած ուժեղ, կենսախինդ մարդոց դարաշրջանը. ամրակուռ, հուժկու, արիասիրտ մարդոց հերոսներու դարաշրջանը, որոնք կարծես իջած էին յունական արձաններու պատուանդաններէն եւ պատրաստ էին ամէն տեսակի քաջագործութիւններու։ Բայց վարուելակերպը աւելի վայելչագեղ դարձած էր, ճաշակները՝ աւելի նուրբ, կեցուածքներն ու դէմքերը կ'արտայայտէին մեծ կամք ու եռանդ։ Այդ աշխարհը ճանչնալու եւ հասկնալու ծարաւի, ստեղծագործելու բուռն կիրքով լեցուն մարդոց, մեծ արուեստի եւ մեծ յայտնագործութիւններու դարաշրջանն էր։ Այդ այն ժամանակաշրջանն էր, երբ Ֆ. Էնկլսի բառերով ՝ «…հիացած Արեւմուտքի առջեւ կանգնեցաւ նոր աշխարհը՝ յունական հնադարը…», որուն արուեստը օրինակ կը հանդիսանայ Վերածննդեան արուեստին համար եւ Վերածննդեան մեծերը հնադարեան կոթողներու օրինակով կը ստեղծեն գլուխ գործոցներ, որոնք մինչեւ օրս ալ հիացում ու զարմանք կը պատճառեն դիտողին։ Ասիկա այն ժամանակն է, երբ Ֆլորենցի կը հաւակնէր երկրորդ Աթէնք մը ունենալ իսկ Լորենցօ Մետիչին աչքին առջեւ ունէր Պերիկլեսը, իսկ Մայքըլ Անճելօն՝ Ֆիտիասի սխրանքը։ Նշանաւոր են՝ Մայքըլ Անճելոյի վեհաշունչ Դաւիթը, Լէոնարտօ տա Վինչիի գեղեցկուհի Մոնա Լիզան, Ռաֆայէլի՝ վճիտ հայեացքով Սիքստինեան տիրամայրը, Ճորճոնէի հիասքանչ Հուտիթիը… նուրբ ու գեղեցիկ կանացի կիսադէմքեր, գեղադէմ, քաջարի պատանիներ, որոնք ուժ ու բերկրութիւն կը մարմնաւորեն, նկարներու յուզախռով բազմութիւն, բարձրացող ձեռքեր … Եւ այդ ամէնը միայն խանդաղատանք կը յառաջացնեն։ Ամէն ինչ պարզ է, իրական, ակնահաճոյ ու սրտի մօտիկ եւ կը հետապնդէ որոշակի նպատակ։ ԺԵ. դարը Իտալիոյ համար դժուար ժամանակաշրջան էր. Փորթուկալի, Հոլանտայի եւ Սպանիոյ հետ մրցակցութիւնը, ինչպէս նաեւ Եւրոպայի հիւսիսէն անընդհատ յարձակումները լուրջ վտանգի կ'ենթարկէին երկիրը։ Այդ բոլորին վրայ աւելցնելով նաեւ ներքին երկպառակութիւնները, սկիզբ առնող դասակարգային պայքարը, խռովութիւնները, արիւնալի ընդհարումները, թշնամութիւնները, երբ միայն ուժով ու ճարպիկութեամբ կարելի էր գոյութիւն պահպանել։ Ամրակազմ, ուժեղ, զէնք բանեցնելու մէջ վարժ, կոփուած ըլլալը գոյութեան պայման էր, ու ոչ միայն անձնական կեանքի, այլեւ՝ հարազատներու։ Այդպիսի մարդիկ անհրաժեշտ էին նաեւ երկիրին համար, որ ճակատագրական օրեր կ'ապրէր։ Հիւսիսէն չդադրող յարձակումներն ու ոտնձգութիւնները, տարբեր կուսակցութիւններու խմբաւորումներու գժտութիւնները չէին կրնար չյուզել Իտալիոյ մեծ մարդիկը։ Դաւիթի պէս պիտի ըլլար հայրենիքի զինուորն ու քաղաքացին, այդպէս ուժեղ, մոլեգին ու ահարկու։ Ահա թէ ինչու անոնք իրենց հայեացքները կը սեւեռեն գեղեցիկ, առողջ, գործունակ, հուժկու եւ քաջարի կերպարներու վրայ, փորձելով տեսնել նաեւ անոնց յոյզերն ու կիրքերը։ Ահա թէ ուրկէ կու գար աշխարհի նկատմամբ հետաքրքրութիւն, ինչ որ Վերածննդեան դարաշրջանի մարդուն համար օրինակ կը ծառայէր հերոսներուն սխրանքները։ Ահա թէ ինչպէս կը հաստատուի գեղեցիկի տիրապետութիւնը։ Առողջ եւ գեղեցիկ մարմին եւ առողջ ու գեղեցիկ հոգի։ Այդպէս է հրաշագեղ Ճիոքոնտօն իր առեղծուածային ժպիտով, որ նոյնքան իրական էր, որքան բնորդուհին։ Ատիկա աշխարհիկ առաջին դիմանկարն էր, որմով համաշխարհային գեղանկարչութեան մէջ հիմքը կը դրուէր նոր ժանրի մը։ Ճորճիօ Վազարին իր «Ամէնէն նշանաւոր գեղանկարիչներուն, քանդակագործներուն եւ ճարտարապետներուն վարքագրութեան» մէջ այսպիսի տողեր գրած է մեծ քանդակագործին մասին. Իսկ ազատամիտ իմաստուն Լէոնարտօ տա Վինչին, երկնային բարձունքներու եւ երկրային հովիտներու տիրակալ Ռաֆայէլը, ինքնաբուխ ու զօրաւոր միւս հանճարները կը փնտռեն ու գտնեն նոր մարդը, որ կը սիրէ կեանքը, լի է կեանքով եւ կ'ապրի գեղեցիկի թագաւորութեան մէջ, ուր ամէն ինչ ներդաշնակ է անոր արտաքին ու ներքին նկարագիրին։ Այսպէս է իտալական Վերածնունդը, որ Էնկելսի բնորոշմամբ Վերածնունդը տեղի ունեցած է Իտալիոյ մէջ։ == Փիլիսոփայութեան Հիմնական Ուղղութիւններ == Վերածննդեան մեծ ձեռքբերումներէն մէկն այն է, որ ուժեղ հարուած կը հասցնէ միջնադարեան մտածելակերպին, կրօնա- միստիկական գաղափարախօսութեան եւ նոր, աշխարհիկ մտածողութեան հիմը կը դնէ, որ պիտի փոխարինէր միջնադարեան կրօնա- միստիկական աշխարհահայեցողութեան։ Այդ հողին վրայ կը յառաջանայ իրապաշտութիւնը, որ նոր շրջանի մեծագոյն նուաճումն էր։ Իրապաշտութիւնը, իբրեւ աշխարհաճանաչման, իրականութեան իւրացման իւրայատուկ մեթոտ, յառաջացած է գեղարուեստական մտածողութեան զարգացման բարձրաստիճանին, երբ յաղթահարած էր ոչ միայն հին աշխարհէն բանական մտածողութեան, այլեւ՝ քրիստոնէական միջնադարու կրօնա- միստիկական աշխարհահայեցողութեան։ Վերածննդեան դարաշրջանի իրապաշտութիւնը քննադատական իրապաշտութիւն էր. ճշմարտացիութեան սկզբունքը գիտակցուած կերպով կ'օգտագործուէր տիրող կարգի ախտերը ցուցադրելու եւ դատապարտելու նպատակով։ Իրապաշտութիւնը տարբեր ժամանակներու մէջ տարբեր բովանդակութիւն ունեցած է։ Վերածննդեան իրապաշտութեան ճշմարտութեան օրէնքը երկու իմաստ ունէր։ Մէկ կողմէն՝ ճշմարտացիօրէն կը նկարագրուէր աւատատիրական հասարակութեան կեանքը, իբրեւ չարիքի աղբիւր, որ իրականի արտացոլումն էր։ Կար նաեւ բարձր ճշմարտութիւն՝ բանական ճշմարտութիւնը, որ թէեւ իրական չէր, իրականութեան մէջ գոյութիււն չունէր, բայց պէտք էր ձգտէր, պայքարէր, որ գոյութիւն ունենար, իրականանար։ Մեկնելով այդ երկրորդ, բարձր կարգի ճշմարտութենէն՝ անոնք կը մարմանաւորէին իրենց իտէալական պատկերացումները ապագայ բանական ցանկալի կեանքին մասին, որ գեղեցիկ էր եւ հմայիչ։ Վերածննդեան իրապաշտ այս բնորոշ գիծը հետագային կ'անցնի լուսաւոր դարաշրջանի իրապաշտութեան։ Վերածննդեան դարաշրջանի փիլիսոփայութեան յաջորդ ուղղութիւնը հիւմենիզմն էր, որ սկզբնաւորուելով եւ զարգանալով Իտալիոյ ԺԴ.- ԺԵ. դարերուն, այնուհետեւ լայն տարածում կը գտնէ եւրոպական միւս երկիրներուն մէջ։ Այս ուղղութիւնը կը կոչուի հիւմենիստական, որովհետեւ անոր ներկայացուցիչները մարդը կը համարէին աշխարհընկալման կեդրոն եւ կ'ապացուցէին, որ մարդը կրնայ անսահմանափակ կատարելագործուիլ եւ իր ուժերով կերտել իր երջանկութիւնը։ Մարդ անհատը, ըստ անոնց սկիզբէն ազատ է, որ օժտուած է հսկայական ստեղծագործական կարողականութեամբ եւ իրաւունք ունի ինքնահաստատման։ Հիւմենիստները առաջիններէն էին, որոնք կը զգային միջնադարու մայրամուտը եւ վաղ դրամատիրական յարաբերութիւններուն յառաջանալը։ Անոնք կը սկսին պայքարիլ հոգեւոր- կաթոլիկ կրօնական փիլիսոփայութեան դէմ, ինչպէս նաեւ կը զբաղին աւատատիրական քաղաքա-իրաւական կարգերու քննադատութեամբ։ Հիւմենիստները կը շեշտեն մարդու ընկերաբանական աշխուժութիւնը, պետական-հասարակական գործին մէջ իւրաքանչիւր քաղաքացիի մասնակցութեան գաղափարը։ Անոնք կը պաշտպանեն այն միտքը, որ մարդը պէտք է կարենայ անձնական բարիքը եւ շահը ներդաշնակօրէն զուգակցել հասարակական բարիքին եւ շահին հետ։ Վերածննդեան դարաշրջանին տեղի ունեցած ընկերա-տնտեսական մշակութային փոփոխութիւնները իրենց ազդեցութիւնը կը ձգեն նաեւ կրօնական կեանքին վրայ։ Սկիզբ կ'առնէ կրօնական հզօր շարժում մը, որ յայտնի է «Ռեֆորմացիա» (բարենորոգութիւն) անունով։ Անիկա կրօնական յեղափոխութիւն էր ուղղուած՝ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցւոյ դէմ։ Ռեֆորմացիայի գաղափարախօսութիւնը կը մշակեն Մարթին Լուտըրը եւ Ժան Քելվին։ Լուտըրի եւ Քելվինի վարդապետութեան հիմքին մէջ ինկած է այն միտքը, որ մարդը փրկութեան կրնայ հասնիլ միայն հաւատքի միջոցով։ Բարի գործերը սոսկ հաւատքի պտուղներն են։ Լուտըր բանականութիւնը կը համարէ հաւատքի ճամբուն կանգնած գլխաւոր խոչընդոտը։ Քանի որ բանականութիւնը անզօր է ճանչնալու զԱստծուած, ուստի հաւատացեալին համար ոչ մէկ արժէք ունի բանական աստուածաբանութիւնը կամ դպրական փիլիսոփայութիւնը։ Վերածննդեան ժամանակաշրջանի բնորոշ գիծերէն մէկն ալ բնափիլիսոփայական միտքի զարգացումն է, որ կը ծաւալի բնական գիտութիւններու յայտնագործութեան հիման վրայ։ Այդ դարաշրջանին ստեղծուած ժամանակակից անգլիական գիտութիւնները՝ բնագիտութիւն եւ մեքենագիտութիւն, նոր հիմքերու վրայ կը դրուի փիլիսոփայութեան պատմութիւնը։ Նոր ժամանակի անգլիական առաջին մեծ փիլիսոփան Ֆրանսիս Պէքօնն էր, որ բարձր կը դասէր գիտութեան նշանակութիւնը։ Գիտութիւնը ուժ է, ուժը՝ գիտութիւն։ Որպէսզի մարդ կարենայ ճանչնալ իր կարողութիւնները, կոչումը, հնարաւորութիւնները, պէտք է բանականութիւնը ազատագրել միջնադարեան մտածողութեան կապանքներէն։ Միայն ճշմարտագիտութիւնը կրնայ ցոյց տալ ճամբան։ Այդ պարագային մարդ կրնայ տնօրինել իր բախտը։ Պէքոյի գրիչին կը պատկանին «Նոր Աթլանթիթա» եթովպիական վէպը, ուր կը փառաբանուի գիտութեան ուժն ու ծաղկումը։ Անգլիական Վերածնունդը սկիզբէն կ'ընդունի հիւմենիստական ազատատիրական ուղղութիւնը։ Հիւմենիզմի՝ Վերածննդեան դարաշրջանի գիտական ուղղութեան, միջնադարեան կրօնական հաւատալիքները խզած առաջին մեծ ներկայացուցիչը՝ Թովմաս Մոր, հանդէս կու գայ ոչ միայն համամարդկային իտէալներով, այլեւ իբրեւ համայնավարական գաղափարներու դրօշակակիր։ Ան վեր կ'առնէ այն ամէնը ինչը, որ դեռ պահպանուած էր միջնադարու հասարակական կեանքի աւանդութիւններուն մէջ, վաղ քրիստոնէական գաղափարներուն մէջ, հնադարեան աղբիւրներուն մէջ՝ հանրային անձնականութեան համընդհանուր աշխատանքի, հաւասարութեան, արդարութեան քանի մը սկզբունքներ եւ Նոր ժամանակաշրջան մը կը փոխանցէ բարեփոխուած տեսքով։ Մոր կ'ազատէ ունեցուածքի ընդհանրութիւնը դասակարգային սահմանափակումներէն, ձրիակերութենէն, կրօնական ճգնաւորական եւ հայրենաբաղձութեան գոյներէն։ Ընկերաբանութիւնը բանապաշտական հիմքին վրայ դնելով, կը փոխանցէ զայն հետագայ սերունդներուն։ Վարդապետութիւնը անոր խորթ է, ան կը յենի գիտակցութեան վրայ, անոր հասարակական- քաղաքական դատողութիւններուն հիմքին վրայ ինկած են յարաբերութիւնները մարդոց միջեւ, ոչ թէ՝ մարդու եւ Աստուծոյ միջեւ։ Անոր մեծ գործը կը կոչուի «Ոսկեգիրք» նոյնքան հաճելի, որքան եւ օգտակար՝ պետութեան լաւագոյն կազմակերպման եւ նոր կղզիին՝ Եթովպիոյ մասին։ Անիկա եթովպիական ընկերվարութեան առաջին մեծ արտայայտութիւններէն մէկն է։ «Եթովպիա»-ն յունարէն բառ է, որ կը նշանակէ երկիր, վայր, որ չկայ։ Թովմաս Մոր պարզ կը գիտակցի, որ անիկա իրական աշխարհ չէ, այլ կը նկարագրէ ոչ թէ իրականը, այլ՝ ցանկալին։ Բայց անիկա այն աշխարհն է, որ Թովմաս Մոր կը հակադրէր ժամանակակից հասարակութեան եւ կը համարէր իտէալական ապրելաձեւ, դէպի ուր պէտք է երթայ մարդկութիւնը։ Մորի «Ութոփիան» կը ներկայանայ իբրեւ Վերածննդեան ծնունդ, հիւմենիզմի զաւակ, ընթանալով դէպի նպատակաուղղուած ապագայ։ Այն, որ «Եութոփիզմ»ը յայտնուած է Անգլիոյ մէջ ԺԶ. Դարու սկիզբը պատահականութիւն չէր։ Թովմաս Մորի գիրքը երեւակայութեան խաղ չէ, անիկա իւրայատուկ, թէեւ բացառիկ մտահայեցողական խնդիրներու լուծումն է, որ կը յուզէ իր ժամանակակիցները։ Մոր ապրած է դրամատիրական ծննդեան շրջանին, որուն պատմութիւնը գրուած է հուրով եւ սուրով, ցնցող դարաշրջանը, երբ մարդկային հսկայական զանգուածներ բռնութեամբ դուրս կը մղուէին հողէն եւ կը զրկուէին ապրուստի միջոցներէն, անօթութեան մատնուած։ Եւ այն ատեն էր, որ հակառակ դրամի իշխանութեան աճման Մոր կը յայտարարէ, որ միայն անձնական ունեցուածքէն հրաժարիլը կ'ապահովէ ընկերվարական ներդաշնակութիւն։ Մոր եղած է ոչ միայն Նոր ժամանակաշրջանին եթոփիական - ընկերվարական դպրոցի, այլեւ՝ անոր ազատական ուղղութեան հիմնադիրը։ Ան հասկցած է, որ ընկերվարութիւնը ոչ միայն իբրեւ հասարակ, նպատակայարմար, արդար հասարակարգ է, բայց եւ միջոց՝ լուծելու ընկերվարական տարաձայնութիւնները, վերացնելու անհաւասարութիւնն ու շահագործումը։ Մոր կառուցած է Եութոփիստներու քաղաքական համակարգը յենելով ազատութեան, հաւասարութեան եւ յարգանքի սկզբունքներու վրայ, ինչպէս որ կարելի էր հասկնալ իր հին ժամանակաշրջաններուն։ Մոր ոչ մէկ ձեւով յետադիմական չէ եղած, ան յետադարձ հայեացք չէ ունեցած, այլ նայած է դէպի ապագան։ Վերածննդեան մշակուած փիլիսոփայութեան ամբողջական ներկայացումը մարդուն եւ բնութեան անխախտ միասնութիւնն է։ Երկիրի եւ տիեզերքի անսահմանութիւնը չի սպառիր պատմական այն ձեւով, որմով մարմնաւորուած է ԺԵ. - ԺԷ. դարերու մտածողներու գործերուն մէջ։ Անոնց առաջադրուած լուծումները կը պատկանին պատմութեան, իսկ վեր առնուած խնդիրները կ'արծարծուին ապագային եւ պատահական չէ, որ Վերածննդեան փիլիսոփայական գաղափարը նոր «Տիեզերական երազներուն մէջ», Ա. Լ. Չիժովի «Հելիոկենսաբանութեան» մէջ։ Մեր ժամանակին համար եւ ոչ մէկ ձեւով կարելի է սպառած համարել Վերածննդեան մարդասիրութեան բարոյական ժառանգութիւնը. մարդկային արժանապատուութեան եւ մարդկային ազատութեան խնդիրները։ Անիկա չի սահմանափակուիր մարդաբանութեան եւ մտածելակերպի միայն տեսական ժառանգութեամբ։ Մարդկութեան փիլիսոփայական մշակոյթի աւանդը մարդկային անհատականութեան հարստութիւնն է՝ ի դէմս Վերածննդեան փիլիսոփաներու, ինչպիսիք են Պիքօն եւ Լէոնարտօն, Մորը եւ Մոնթէն, Պրունոն եւ Քամպանելան, որոնք կը մարմանաւորեն ամբողջական ու կատարեալ մարդու մարդասիրական իտէալը, փիլիսոփայի անձին միասնութիւնը եւ անոր կեանքի ուղին, միտքերն ու գործողութիւնները, խօսքերն ու գործերը։ == Մարդը Իբրեւ Աշխարհընկալման Կեդրոն == Վերածննդեան դարաշրջանի մեծագոյն նուաճումն այն է, որ առաջին անգամ կը բացայայտէ եւ լոյս աշխարհ կը հանէ մարդը՝ իր ամբողջ էութեամբ։ Սկիզբէն եւ այդ ժամանակաշրջանը ուժեղ կերպով կը զարգացնէ անհատականութիւնը, յետոյ մարդուն մէջ կ'արթնցնէ ծայրահեղ ջանասիրութիւն եւ բազմակողմանի իմացութիւն։ Անհատականութեան զարգացումը էապէս կապուած էր ինքնաճանաչման, ինչպէս նաեւ ուրիշներու ճանաչման հետ։ Առաջին անգամ մարդը կը դիտուի իբրեւ ինքնուրոյն արժէք, կը դառնայ հասարակութեան չափանիշ։ Վերածննդեան դարաշրջանը կը խորտակէ միջնադարեան բարոյականութեան հիմքերը, կը յառաջացնէ այն գաղափարը, թէ արդեօ՞ք երջանկութիւնն այս աշխարհի մէջ պէտք է որոնել, ա՞յս կեանքին մէջ պէտք է դրախտը ստեղծել։ Երկնային յաւիտենական փառքը կը կորսնցնէ իր վարկը. քրիստոնէական կրօնը խնամքով, ամենայն մանրամասնութեամբ մշակած էր մէկ վարդապետութիւն, որ խստօրէն կը պահանջէր՝ հրաժարիլ երկրային վայելքներէն, աչքերը փակել սիրոյ, բնութեան գեղեցկութիւններու հանդէպ, հեռու մնալ ամէն տեսակի գայթակղութիւններէն։ Չկար ազատամիտ, ինքնուրոյն կարծիք, անձնական կամք։ Ամէն ինչ կ'ենթարկուէր Աստուծոյ կամքին. վերուստ սահմանուած նախախնամութիւնը ամէն ինչ կը տնօրինէ, մարդու ճակատագիրը կանխորոշուած է. ինչպէս որ Աստուած սահմանած է, այնպէս պէտք է ընել, ուրեմն՝ «հնազանդէ՛, համակերպուէ՛ բախտիդ, հլու կատարէ՛ սրբազան պատգամները»։ Այդ մտածելակերպն էր, որ կը տիրէր միջնադարուն, իսկ ատիկա այն դարաշրջանն էր, երբ հին աւատական կարգը տեղի կու տար նոր ուժերուն։ Իտալիոյ մէջ, Վերածննդեան դարաշրջանին տարբեր դասակարգերու ծագման տարբերակը կորսնցուցած է իր նշանակութիւնը։ Ի հարկ է, այդ բոլորին կը նպաստէ այն, որ առաջին անգամ կը բացայայտուի մարդը՝ իր մարդկային ողջ էութեամբ։ Մարդկութեան տրամաբանական հասկացողութիւնը գոյություն ունէր միջնադարուն, սակայն Վերածնունդը առաւել եւս կը բացայայտէ զայն։ Վերածնունդը եւրոպական մարդկայնապաշտութեան (հիւմենիստական) շարժման առաջին մեծ հանգրուանն է, որ գաղափարապէս կը նախապատրաստէ ԺԸ. դարու լուսաւորական շարժումը։ Եւրոպական մարդկայնապաշտութեան (հիւմենիզմի)՝ իբրեւ փիլիսոփայական շարժման կրողի, հետագայ ճակատագիրը դարաշրջանի հոգեւոր կեանքին կապուած էր մարդու խոր հասկացողութեան եւ անոր կապը շրջապատող աշխարհին հետ։ Հիւմենիստական մտածողութեան յառաջընթացը կը կատարուէր անկախ «դասական հնութեան վերածննդեան» անմիջական կապէն։ Այս դարաշրջանին կը փոխուի մարդուն հարցերու նկատմամբ մօտեցումը։ Անոր հիմքին մէջ կը դրուի անհատականութեան խոր հոգեբանական վերլուծութիւնը եւ մեծ ուշադրութեան կ'արժանանայ մարդուն ներաշխարհը։ Մարդը այժմ չի դիտուիր իբրեւ տիեզերական գլխաւոր, կեդրոնական առարկայ, այլ բնութեան կենդանի էակ՝ ոչ բարձր, ոչ ցած միւսներէն։ Ասիկա նոր մօտեցում էր։ Առաջին անգամ ըլլալով կը տեսնենք մարդը, որ կ'ապրի իր տրամաբանութեամբ, կը գործէ բանականութեամբ, կը հաւատայ իր ուժերուն, կը գիտակցի, որ իրաւունք ունի պահանջելու, երբ հաշուետուութեան նստին իրեն հետ, յարգեն իր իրաւունքները։ Նոր հիւմենիստական ուսուցման բնորոշ գիծը ինչպէս քրիստոնէական, այնպէս ալ մարդակեդրոնացման յաղթահարումն էր։ Մարդը կը վերադառնայ բնութեան աշխարհահայեացքի կեդրոն, թէ՛ աստուածաբանական եւ թէ՛ հիւմենիստական իմաստով։ Հիւմենիստական մարդաբանութեան խնդիրները կը քննարկուին ֆրանսացի մտածող՝ Միշել տը Մոնթենի, «Փորձեր» գործին մէջ։ Մոնթեն կը ստեղծէ իր իւրօրինակ, սակայն ոչ համակարգուած ուսուցումը մարդու եւ աշխարհի մասին, որ իր ուրոյն տեղը կը զբաղեցնէ ոչ միայն համաշխարհային գրականութեան, այլեւ Վերածննդեան դարաշրջանի փիլիսոփայական միտքին մէջ։ «Փորձեր»- ուն մէջ, խօսքը կ'ուղղուէր սովորական մարդուն։ Մարդու անհատականութեան եւ անոր ներաշխարհին նկատմամբ հետաքրքրութիւնը ոչ միայն կը յայտարարուի, այլ կ'իրագործուի իր ամբողջ խորութեամբ։ Մոնթենի մարդաբանութեան մէջ մարդը կը մաքրագործուի Աստուծոյ կողմէ նախասահմանուած գերբնական արժէքներէն եւ կը վերադառնայ բնութեան տարրերուն, իբրեւ անոր պտուղներէն մէկը, զայն մասերու բաժնելով։ Միայն երեւակայութեան միջոցով մարդը ինքզինք կը հաւասարեցնէ Աստուծոյ, ինքնիրեն կը վերագրէ աստուածային յատկութիւններ, ինքզինք կ'առանձնացնէ բազմաթիւ այլ էակներէն։ Մարդու իսկական արժանապատուութիւնը բնականէն մինչեւ աստուածայինի բարձրացումը չէ, այլ գիտակցումը, որ կը համարուի վսեմ, յաւերժ, շարունակական եւ փոխուող բնութեան մէկ մասը։ Մոնթենի փիլիսոփայութեան մէջ մարդու ազատութիւնը կ'իրականացուի միայն այն պարագային, երբ ան կ'ընդունի բնութեան օրէնքները՝ ապրելով եւ գործելով անոնց համաձայն։ Ան կը ժխտէ Աստուծոյ կապը մարդոց գործերուն եւ արարքներուն հետ։ Վերածննդեան դարաշրջանի փիլիսոփայական մշակոյթի ակունքներուն մէջ կանգնած է Տանթէ Ալիկերին. Միջնադարու վերջին բանաստեղծը եւ միաժամանակ նոր ժամանակաշրջանի առաջին բանաստեղծը։ Իր ստեղծագործութիւններուն մէջ Տանթէ նոր խօսք ու նոր մտածողութիւն կը բերէ։ Միաժամանակ ան կը մշակէ նոր բարոյագիտական չափանիշ մը, որուն համաձայն ազնուութիւնը կը բնորոշուի անձնական արժանիքներով եւ ոչ թէ ծագումով, տիտղոսով կամ դիրքով. մարդու ազնուութիւնը իր արարքներուն մէջ է, որմով կրնայ նմանիլ Արարիչին։ Մարդու բնութիւնը այնքան բարձր է, որ եթէ մարդու էութիւնը բնորոշող բնական եւ հոգեւոր պատճառները փոխադարձ համաձայնութեան գան, կը մարմնաւորուէր, ինչպէս երկրորդ աստուած։ Ըստ Տանթէի օգտուելով իրեն տրուած ազատութենէն, մարդը կրնայ հասնիլ երկրային սխրագործութեան եւ կատարել իր երկրային առաքելութիւնը։ Մարդու մասին Տանթէի ուսուցումը իր արտայայտութիւնը կը գտնէ ոչ միայն իր փիլիսոփայութեան տեսական ձեւերուն մէջ, այլեւ անոր «Աստուածային կատակերգութեան» մէջ։ Անիկա կը ստեղծէ մարդու արժանապատուութեան առաջին օրհներգը եւ նոր ուղի մը կը հարթէ հիւմենիստական մարդաբանութեան համար։ Բանաստեղծութեան կերպարները յստակօրէն գծագրուած են իրենց բնաւորութիւններով, անհատական դիմանկարներով ու ճակատագիրներով։ Բնական գոյներով անոնք բոլորովին կը տարբերին միջնադարեան գրականութեան վերացական կերպարներէն։ Հերոսներու կենդանի, բնական ըլլալը, շօշափելիութիւնը, հոգեբանական վերլուծութիւնները, հետաքրքրութիւնը մարդու ճակատագիրով, բնութեամբ եւ այլն, այնպիսի իրապաշտ յատկութիւններ են, որոնք Տանթէն կը կապեն Վերածննդեան իրապաշտ գրականութեան հետ։ Բայց եւ այնպէս Տանթէ կանգնած է երկու դարաշրջաններու սահմանագլուխներուն։ Եթէ միջնադարու մարդը կը համարուէր մեղսագործ եւ աստուածային խաղալիք, ապա Վերածննդեան դարաշրջանին մարդկայնապաշտութիւնը նոր ուղի կը հարթէ մարդաբանութեան համար՝ ուշադրութիւն դարձնելով մարդկային անհատականութեան ներաշխարհին, տիեզերքի մէջ մարդու տեղին։ Մարդկայնապաշտութեան փիլիսոփայութեան այս նոր ուղղութիւնը, որուն կեդրոնը մարդկային անհատականութեան աշխարհն ու երկրային գոյութիւնն էր՝ իր երկրային կիրքերով եւ մարդկային ձգտումներով իր տեղը կը գտնէ Ֆրանչեսքօ Պետրարկայի փիլիսոփայութեան մէջ։ Նոր մարդաբանութեան փիլիսոփայութեան համակարգին մէջ մարդու երկրային գոյութեան մէջ կարեւոր տեղ կը զբաղեցնէր երկրային փառքին ձգտումը եւ մարդու անունին անմահութիւնը։ Պետրարկա այդ ձգտումը կը համարէ մարդկային էութեան ազնիւ յատկութիւն։ Ան երկրային հոգերը կը համարէ մարդկային կարեւորագոյն սխրանքներէն մէկը։ Մարդու երկրային կեանքը կը գրաւէ մարդաբաններու ուշադրութիւնը։ Մարդու մասին իրենց ուսուցումը անոնք առաջին հերթին կը մեկնին մարդու բնութեան պատկերացումներէն։ Հիմք ընդունելով մարդու բնութիւնը՝ անոնք կը ձեւաւորեն մարդկային բարոյականութեան եւ մարդկային արժանապատուութեան նոր գաղափարներ։ Մարդաբանական գաղափարախօսութիւնը ուղղուած էր միջնադարեան կրօնա-միստիկական մտածողութեան դէմ. գիտութիւնը կ'ազատի եկեղեցիէն հետազօտութեան առարկան կը դառնայ իրական աշխարհը, բնութիւնը եւ մարդը։ == Ճակատագիրի (Ֆորթունայի) Գաղափարը Եւ Անոր Մշակութային Դրսեւորումները == Ճակատագրապաշտութիւնը (Ք.Ա.) Զ. Դարուն Հռոմ կը մուծէ Սերվիլիոս Տուլիոս թագաւորը։ Ան մեծ օրէնսդիր եւ բարենորոգիչ էր եւ Ֆորթունայի սիրելին։ Հռոմէական Ֆորթունան հին յունական Տիխէ «Տյուխէ» աստուածուհիին ժառանգորդուհին էր։ Պտղաբերութեան եւ առատութեան աստուածուհիէն Ֆորթունա վերածուած է քմահաճ երջանկութեան, ինչպէս նաեւ պատահականութեան, յաջողութեան, երկրային բարիքներու բաշխման աստուածուհիին։ Ընդգծելով Ֆորթունայի անկայունութիւնը՝ զինք կը ներկայացնէ երիտասարդ կնոջ մը տեսքով, յաճախ թեւերով՝ պատրաստ թռչելու, անհետանալու գունդի մը կամ անիւի մը վրայ, երբեմն ալ փակ աչքերով։ Անոր յատկանիշներէն էին առատութեան եղջիւրը եւ նաւու ղեկը։ Ֆորթունայի կերպարը միջնադարեան արեւմտա-եւրոպական մշակոյթին մէջ իւրայատուկ տեղ կը գրաւէր։ Անոր կերպարին կը հանդիպինք միջնադարեան ձեռագիրներուն եւ բանաստեղծութիւններուն մէջ, նոյնիսկ միջնադարեան իրաւաբանները կը դիմէին Ֆորթունային՝ դատական գործերու բացայայտման համար։ Ֆորթունան նաեւ միջնադարեան փիլիսոփայութեան ամէնէն սիրելի թեմաներէն մէկն էր։ Սակայն Ֆորթունայի ներթափանցումը միջնադարեան աշխարհ դիւրին չէր։ Սկզբնական շրջանին, հոգեւորականութիւնը անհաշտ պայքար մը կը մղէր Ֆորթունայի դէմ՝ զինք համարելով խաբկանք եւ չար ու նենգ ոգի։ Օգոստոս Երանելին, որ արեւմուտքի քրիստոնէական եկեղեցւոյ մեծագոյն հայրերէն էր, անխուսափելիութեան դէմ հանդէս գալով, կը պնդէր, որ ամէն ինչ կանխամտածուած է եւ ոչինչ պատահական է։ Աստուած նախախնամութեան միջոցով կ'ուղեւորէ մարդկութիւնն ու մարդը, սակայն վերջինիս կը շնորհուի ընտրութեան հնարաւորութիւնը։ Հնադարեան մտածողները իրերու գործող պատճառներէն կ'առանձնացնեն ոչ միայն մէկ գործող պատճառ, այլ՝ քանի մը։ Իսկ քրիստոնէական ուսուցումը ամբողջութեամբ շեշտը կը դնէր նպատակին վրայ, որ նախատեսած էր անհատը եւ անոր մէջ կը տեսնէին ամէն գոյի պատճառը։ Մէկ կողմէն Ֆորթունան նոյնացնելով չար ոգիին հետ՝ քրիստոնեայ գրողները անով իսկ իրաւունք կու տային գոյատեւելու խաւարի դեւերու շրջանակին մէջ։ Միւս կողմէն՝ Օգոստոս Երանելին եւ միւս աստուածաբանները չէին բացառեր, որ աշխարհի մէջ առկայ է նաեւ երեւոյթը, որ հանդէս կու գար իբրեւ պատահականութիւն՝ զայն անուանելով Ֆորթունա։ Ատիկա թոյլ կու տար Ֆորթունային ներառելու բացարձակ աստուածադաւանութեան աշխարհայեացքային համակարգին մէջ, իբրեւ ոչ ինքնուրոյն ուժ, որ կոչուած էր ծառայելու Արարիչ Աստուծոյ եւ կատարելու մարդու նախանշուած անհասանելիութեան փափաքները։ Այսպիսով, աստուածային Նախախնամութեան գաղափարը կրնար ներկայացուիլ միջանկեալ էութեան ձեւով, որ կ'արտայայտուէր առկայ կեցութեան աշխարհին մէջ։ Այս ամէնը տեղի կ'ունենար շնորհիւ Պոեցիոսի, որ Ֆորթունայի երկին մեկնաբանութւնը կու տար իբրեւ աստուածուհիի եւ իբրեւ համաշխարհային ուժի, որոնք հետագային զարգացում կ'ապրին միջնադարեան գրկանութեան մէջ։ Պոեցիոս կը բացայայտէ Ֆորթունայի «իրաւունքը»՝ համեմատելով զայն բնութեան երեւոյթներու օրինաչափութիւններուն հետ. «չէ՞ որ երկինքին թոյլ կը տրուի ծնելու լուսաւոր օրեր եւ զանոնք թաղելու մութ գիշերներու ընթացքին, տարուան եղանակներուն թոյլատրուած է երկիրը եւ զարդարելու ծաղիկներով ու պտուղներով, եւ մթագնելու զայն փոթորիկով եւ ցուրտով… Մեր Ֆորթունայի ուժը կը կայանայ անդադար խաղի մէջ։ Մենք կը շարժենք անիւը արագընթաց պտոյտով եւ կ'ուրախանանք, երբ զոհուածները կը բարձրացնեն համբարձման աստիճան, իսկ համբարձուածները հիմնայատակ կը կործանին»։ Ֆորթունային խորհրդանիշը կը համարուի պտտող անիւը, որ հին դարաշրջանի նախասիրուած կերպարն էր, իսկ միջնադարեան աշխարհին մէջ կ'ընդգծուի Պոեցիոսի կողմէ։ Այդ անողորմ անիւը կը խորհրդանշէ համաշխարհային ոլորապտոյտը, որ ոչ մէկը նախօրօք յաղթանակ չի կանխագուշակեր, անոր առջեւ բոլոր մարդիկ հաւասար են։ Միացնելով Ֆորթունան եւ աստուածային Նախախնամութիւնը, բնութեան փոփոխականութիւնը եւ միակ Աստուծոյ հաստատուն կայունութիւնը Պոեցիոսը կը ստեղծէ միջնադարու համար դասական աստուածաբանական- փիլիսոփայական Ֆորթունա. ճակատագիրի սկզբունք, որ պէտք էր ծառայէր աստուածային Նախախնամութեան։ Աշխարհի կերպարը, դիտարկելով աստուածային բանականութեան պարզութեան մէջ, կը կրէ Նախախնամութիւն անունը, իսկ այն ինչ որ անկէ շարժում կը ստանայ, այսինքն՝ անձնական աշխարհը, Աստուած կը կարգաւորէ ճակատագիրի միջոցով։ Նախախնամութիւնը կը ղեկավարէ աշխարհը մաքուր ձեւերով, որ կը բնորոշէ զԱստուած եւ որ կը խորհրդանշէ յաւերժութիւնը։ Նախախնամութիւնը կամ աշխարհի կերպարը Աստուծոյ միտքին մէջ են, իսկ աշխարհը, որ դուրս եկած է հանգիստի եւ կատարելութեան վիճակէն, կը կապէ ճակատագիրը։ Ճակատագիրին միջոցով կ'իրականացուի աշխարհի աստուածային կառավարումը։ Սակայն մարդոց կեանքին մէջ, երեւոյթներու դրսեւորման մէջ ճակատագիրին յայտնուիլը կը դրսեւորէ Ֆորթունան։ Ֆորթունայի հասկացողութիւնը, իբրեւ անդէմ սկիզբ, իրականացնելով Աստուծոյ կամքը երկիրի վրայ, ամբողջովին կը համաձայնի քրիստոնէական դաւանանքին հետ։ Միջնադարը այն դարաշրջանն էր, երբ հին աւատական կարգը տեղի կու տար նոր ուժերու։ Հասարակական կենսունակ ուժերն ու մշակութային գործունէութիւնը միջնադարեան դղեակներէն կը փոխադրուին քաղաքները, ուր բուռն թափով կը զարգանան արդիւնաբերութիւնն ու առեւտուրը, կը ստեղծուին առաջին պուրժուական հիմնարկները։ Նոր հիմքերու վրայ կը դրուի նաեւ դպրոցը։ Կը ձեւաւորուին նոր գիտութիւններ՝ փիլիսոփայութիւն, գրականութիւն, կը յառաջանան գիտական նոր օճախներ։ Այդ ժամանակաշրջանին մարդը կամաց- կամաց կը սկսի «օտարանալ» ակնյայտ բնական օրինաչափութիւններէն, կառուցելով կեանքը ամէնէն անհրաժեշտ եւ պարզ հասարակական կապերով եւ աւելի կ'ընկղմի վեց ընկերային «տարրերուն» մէջ։ Ասիկա կը նպաստէ անոր մտահորիզոնին ընդլայնման։ Ընկերային լայն շերտերու մէջ, հասարակական դերին աշխուժացումը, տնտեսական կեանքին մէջ անոր արժէքին աճը, կ'ուղեկցի ժողովրդական մշակոյթով։ Հին գրութիւններուն մէջ, մարդը միշտ ալ ձեռնոց նետած է ճակատագիրին։ Այս ժամանակաշրջանի գրողներու մօտ Ֆորթունան, հակառակ իր դասական հագուստին, չի դիտուիր իբրեւ ինքնուրոյն ուժ, անիկա կը ծառայէ ամենազօր քրիստոնէական Աստուծոյ, կ'արտայայտէ անոր կամքը եւ բոլորը կ'ուղղէ յստակ նպատակի մը։ Աստուած եւ Ֆորթունան ոչ միայն խաղաղ կը համագործակցին, այլեւ՝ նոյնիսկ համաստորադաս միութիւն մը կը կազմեն, եւ աստուածուհին ինք կը վերցնէ աստուածային կառավարման գործընթացը։ Ժամանակի ընթացքին, Ֆորթունայի հարեւանութիւնը քրիստոնէական Աստուծոյ համար կրնար վտանգ ներկայացնել։ Միջնադարու եւ Վերածննդեան սահմանագիծին մէջ, Ֆորթունային եւ մարդու յարաբերութիւններու շեշտադրումները կը միախառնուին։ «Ֆորթունան, հաւակնելով հեղինակութեան, ոչ միայն կը թելադրէ իր կամքը, այլեւ կոչ կ'ուղղէ մարդուն իր խաղին համագործակցելու, ունակութիւն ունենալու հասնելու յաջողութեան եւ յաղթահարելու վայրէջքը։ Կը ծնի անհատականութեան նոր հասկացողութիւն, պատրաստ ազատելու ինչպէս տիեզերական գայթակղութիւններէն Ֆորթունայի քմահաճոյքներէն, այնպէս ալ Նախախնամութեան ամէն ինչ ընդգրկող իմաստութենէն։ Ան կը տենչայ իր տիտանական ստեղծագործ կարողութեամբ ձեռնոց նետել անգամ Արարիչին: «Այժմ արտաքին ուժը կամ նախախնամութիւնը չեն կանխորոշեր անոր արարքներն ու ճակատագիրը։ Այլ ան կը յենի միայն անձնական ուժին վրայ, իբրեւ ինքնուրոյն մեծութիւն, պատճառ կը դառնայ շարժման, իրադրութիւններու եւ յարաբերութիւններու»։Մէկ կողմ ձգելով անքննելի ճշմարտութեան ուժ ստացած միջնադարեան գիտութիւնը, ազատելով աստուածաբանութեան խնամակալութենէն՝ կը մշակուի ազատ մտածողութիւնը, ուր ճշմարտութեան կը հասնի ոչ թէ վերէն թելադրուած հրահանգներով, այլ անձնական դատողութեան միջոցով եւ միայն անձնական դատողութենէն ու վերլուծութենէն ձեռք բերած համոզումի ուժ ստացած արդիւնքները իսկական ճշմարտութիւն կը համարուին։ == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == The Civilization of the Italian Renaissance: A Sourcebook (2nd ed., 2011) Ross, James Bruce, and Mary M. McLaughlin, eds. The Portable Renaissance Reader (1977); excerpt and text search

Քահանայ

Քահանայ Պատարագող եկեղեցական, տէրտէր (ամուսնացած), երէց (ծուխի տէր): Հայ եկեղեցւոյ աւագ երեք աստիճաններէն մէկն է՝ Սարկաւագութիւն, Քահանայութիւն, Եպիսկոպոսութիւն։ Քահանային հիմնական պատասխանատուութիւնն է Քրիստոսը քարոզել, հաւատացեալներուն Հոգեւոր կարիքները բաւարարել, խորհրդագործել։ Բացի Ձեռնադրութեան խորհուրդէն, եկեղեցւոյ խորհուրդներուն՝ (Մկրտութիւն, Դրոշմ, Խոստովանանք եւ Ապաշխարութիւն, Ս. Հաղորդութիւն, Պսակ) մատակարարումը կատարել։ Քահանան հրաման ունի յանուն Ս. Երրորդութեան մեղքերու թողութիւն շնորհելու, բժշկելու եւ խրատելու քրիստոնեային։ Քահանայութեան աստիճանի հիմնական նշանը փորուրարն է՝ (PATRAXILH), որ երկու ուսերուն վրայ հանգչած վիզէն անցնելով կրծքավանդակէն վար կը կախուի։ Ձեռնադրութեան պահուն, ձեռնադրիչ եպիսկոպոսը երբ փորուրարը կ'անցընէ ընծայեալին վիզը, հետեւեալ բանաձեւը կ'ըսէ. «Ս. Հոգիէն կարողութիւն ստացիր կրելու մեր Տիրոջ՝ Յիսուս Քրիստոսի լուծը։» Փորուրարը ցոյց կու տայ քահանայական կարգ ստանձնողին պատրաստակամութիւնն ու յանձնառութիւնը ամբողջովին ընդունելու Քրիստոսի լուծը։ Այս իսկ պատճառով, քահանաներ կը համարուին առաքեալներ եւ Քրիստոսի գործի լիիրաւ շարունակողներ։ Քահանային պարտաւորութիւնն է՝ քարոզել, ուսուցանել, մեկնաբանել, յորդորել եւ այցելել իւրաքանչիւր անդամի տուն եւ յորդորել, որ աղօթեն բարձրաձայն եւ գաղտնի, կատարեն ընտանեկան բոլոր պարտականութիւնները: == Ծանօթագրութիւններ ==

Ֆերնանտո Բեսոա

Ֆերնանտօ Փեսսոա (13 Յունիս 1888(1888-06-13)[…], Լիզպոն, Փորթուկալ - 30 Նոյեմբեր 1935(1935-11-30)[…] կամ 1935, Լիզպոն, Փորթուկալ), փորթուկալացի բանաստեղծ, գրագէտ, գրաքննադատ, թարգմանիչ եւ փիլիսոփայ: Փեսսոա ծնած է 13 Յուլիս 1888-ին: Ան փորթուկալացի բանաստեղծ , գրագէտ, գրաքննադատ, թարգմանիչ եւ փիլիսոփա էր։ Կը յամարուի 20-րդ դարու լաւագոյն գրողներէն մէկը, ինչպէս նաեւ՝ ամենատաղանդաւոր փորթուկալերէն գրող բանաստեղծը։ Ան գրած ու թարգմանած է նաեւ ֆրանսերէնով եւ անգլերէնով։ Փեսսոայի հայրը կը մահանայ երբ ինք հինգ տարեկան էր, եւ անոր յաջորդ տարին՝ իր մէկ ամիա եղբայրը։ Ընտանիքը կը տեղափոխուի մօր 2-րդ ամուսնոյն հետ Ափրիկէ, ուր Փեսսոա կը յաճախէ Անգլիական դպրոց մը մինչեւ 13 տարեկան եւ իր Փորթուկալ վերադառնալը։ 1905-ին վերջնականապէս կը հաստատուի Փորթուկալ։ Փեսսոա ստեղծած է զինք փոխարինող 80 անկախ տարբերակներ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Էջմիածինի Գէորգեան Հոգեւոր Ճեմարան

Գէորգեան հոգեւոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Հայաստանի մէջ հիմնուած եւ մինչեւ օրս գործող ամէնէն հին բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնը։ Հիմնադրուած է 1874-ին, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի տաճարի կողքին։ == Պատմութիւն == 1866-ին, Գէորգ Դ. Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսը Ռուսիոյ Ալեքսանդր Բ. կայսրին հանդիպելով, արտօնութիւն կը ստանայ հիմնադրելու հոգեւոր կրթական հաստատութիւն մը։ Ճեմարանի շինարարութիւնը կը սկսի 25 Մայիս 1869-ին, իսկ բացումը կը կատարուի 28 Սեպտեմբեր 1874-ին։ Նոյն թուականին Ռուսիոյ Լուսաւորութեան նախարարութեան վաւերացուցած կանոնադրութեամբ, ճեմարանը կ'ունենայ երկու բաժին՝ դասարանային՝ վեցամեայ եւ լսարանային՝ եռամեայ ծրագիրով, որ պիտի տար հոգեւոր բարձրագոյն կրթութիւն։ 1882-ին, երբ ճեմարանին կը միանայ Էջմիածնի ժառանգաւորաց դպրոցը, կը կոչուի Ժառանգաւորաց հոգեւոր ճեմարան։ Յետագային հիմնադիրին անունով կը վերանուանուի Գէորգեան ճեմարան։Հակառակ գործադրուած ջանքերուն, Գէորգ Դ. Կոստանդնուպոլսեցիի օրով շրջանաւարտներէն ոչ մէկը կուսակրօն հոգեւորական կը դառնայ։ Ճեմարանին մէջ աւելի շատ կ'իշխէր աշխարհիկ ոգին։ Ճեմարանի առաքելութիւնը նպատակաուղղելու գործին մէջ կարեւոր դեր կը խաղայ Մակար Ա. Թեղուտցին, որ կը կազմակերպէ ուսուցչական կազմը, հրաւիրելով Ա. Նահապետեանը, Ա. Մանտինեանը, Փ. Վարդանեանը, Ստեփան Պալասանեանը, Մ. Պալեանը եւ Մաղաքիա Օրմանեանը, որ աստուածաբանական նիւթերու ուսուցիչ կը նշանակուի։ Անոր ջանքերով, 1888-ին, չորս շրջանաւարտներ առաջին անգամ կը ձեռնադրուին կուսակրօն հոգեւորականներ։ Ճեմարանը կը ջամբէ բազմակողմանի ընդհանուր կրթութիւն։ Դպրոցական բաժնին մէջ կը դասաւանդուին հայոց պատմութիւն եւ աշխարհագրութիւն, ընդհանուր պատմութիւն եւ աշխարհագրութիւն, հայ մատենագրութիւն, հայոց եւ օտար լեզուներ (ռուսերէն, ֆրանսերէն եւ գերմաներէն), բնագիտութիւն, տիեզերագիտութիւն, թուաբանութիւն, Ս. Գիրք, եկեղեցական երաժշտութիւն, տրամաբանութիւն եւ այլն։ Լսարանական բաժնին մէջ կը դասաւանդուին հայոց լեզու (աշխարհաբար եւ գրաբար՝ քննական), հայոց պատմութիւն, եկեղեցական մատենագրութիւն, հայ գրականութիւն, ընդհանուր եւրոպական գրականութիւն, փիլիսոփայութիւն, հոգեբանութիւն, մանկավարժութիւն, քաղաքատնտեսութիւն, Հայ եկեղեցւոյ պատմութիւն, հայ եկեղեցական իրաւունք, ծիսագիտութիւն, հին յունարէն եւայլն։ Նախապէս, շրջանաւարտները կը ներկայացնէին աւարտաճառ մը, զոր կը պաշտպանէին քննական յանձնաժողովին առջեւ, այնուհետեւ անոնք կը ձեռնադրուէին կամ ալ իրենց ուսումը կը շարունակէին՝ ռուսական եւ եւրոպական բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւններուն մէջ։ Տարբեր տարիներ Ճեմարանի մէջ դասախօսած են Մանուկ Աբեղեան, Հրաչեայ Աճառեան, Եղիշէ Թադէոսեան, Լէօ, Ստեփան Լիսիցեան, Քրիստափոր Կարա-Մուրզա, Կոմիտաս, Կարապետ Կոստանեանց, Սէթ Յարութիւնեան, Աշոտ Յովհաննիսեան, Յովհաննէս Յովհաննիսեան, Յակոբ Մանանդեան, Մեսրոպ արք. Տէր Մովսիսեան (Մագիստրոս) եւ ուրիշներ։ Դասախօսներու մէկ մասը Ճեմարանի նախկին սաներն էին։ Ճեմարանին մէջ մշակուած են հայկական դպրոցներու ուսումնական ծրագիրները, կազմուած՝ դասագիրքեր ու ձեռնարկներ, գրուած՝ պատմագիտական, բանասիրական, մանկավարժական ու աստուածաբանական բնոյթի բազմաթիւ երկեր, որոնցմէ շատերը հայագիտութեան մնայուն արժէքներ են։ Աւելի քան 50 տարի Անդրկովկասի հայկական դպրոցներու ուսուցչական կազմը համալրուած է ճեմարանի շրջանաւարտներով։ 1917-ի վերջերուն, քաղաքական ու ռազմական անբարենպաստ պայմաններու հետեւանքով, Գէորգ Ե. Սուրէնեանց կաթողիկոսի որոշումով, ճեմարանը 21 Դեկտեմբերին ժամանակաւոր կերպով կը դադրեցնէ դասընթացքները եւ շէնքը կը տրամադրուի զինուորական հրամանատարութեան։ 1919–1920-ին փորձեր կը կատարուին Գէորգեան ճեմարանի դռները դարձեալ բանալու ուղղութեամբ, սակայն ապարդիւն։Ճեմարանի դասախօսները կարեւոր դեր կը խաղան Հայաստանի համալսարանի ստեղծման գործին մէջ։ Ճեմարանի գրադարանի եզակի եւ հարուստ հաւաքածոն (45 հազար գիրք) կը դառնայ Ազգային գրադարանի եւ Մատենադարանի հիմնարար ֆոնտերէն։ Ի դարու սկիզբը Ճեմարանը կ'ունենայ 230 ձրիավարժ եւ 20 թոշակաւոր սաներ։ Ճեմարանը կը պահուի Էջմիածնի վանքի եկամուտներուն, ընդհանուր հանգանակութիւններու, նուիրատուութիւններու ու կտակներու միջոցով։ Վերատեսուչը կաթողիկոսն է, որ գործերը կը վարէ ուսումնական խորհուրդի եւ տեսուչի մը գործակցութեամբ։Ճեմարանի տեսուչներ եղած են՝ Խորէն եպս. Գալֆայեան, Գաբրիէլ եպս. Այվազովսկի, Արշակ վրդ. Նահապետեանց, Սարգիս եպս. Գասպարեանը, Կարապետ Կոստանեանց, Կարապետ վրդ. Տէր Մկրտչեան, Գարեգին վրդ. Յովսէփեան, Մեսրոպ արք. Տէր Մովսիսեան, Մ. Պէրպէրեան, Բագրատ եպս. Վարդազարեան եւ ուրիշներ։ 1 Նոյեմբեր 1945-ին, Գէորգ Զ. Չորեքչեանի ջանքերով, կը բացուի Էջմիածնի հոգեւոր ճեմարանը, որ աւելի համեստ շրջանակներու մէջ կը շարունակէ ճեմարանի աւանդոյթները։ 1995-ին Ճեմարանի շէնքը իբրեւ սեփականութիւն կը վերադառնայ Մայր Աթոռին եւ 1996–1997-ին հիմնովին կը վերանորոգուի։ 1997–1998 ուսումնական տարեշրջանի շեմին, տեղի կ'ունենայ ճեմարանի վերաբացման հանդիսութիւնը։ 1999–էն սկսեալ Գէորգեան հոգեւոր ճեմարանին մէջ նոր ու հիմնարար կազմակերպչական աշխատանքներ կը կատարուին։Կ'աւելնայ նոր ընդունուող սաներու թիւը՝ միաժամանակ բարձրացնելով տեսչութեան ու դասախօսական կազմին պատասխանատուութիւնը։ Գարեգին Բ. Կաթողիկոսի հրամանով եւ անմիջական մասնակցութեամբ հիմնարար փոփոխութիւններ կը կատարուին ուսումնական ծրագիրներուն մէջ։ Լաւագոյն եւ բարձր մակարդակով դասաւանդումը ապահովելու համար ճեմարան կը հրաւիրուին քանի մը մասնագէտներ՝ դոկտոր-դասախօսներ եւ գիտութեան թեկնածուներ։ 2001-2002 ուսումնական տարեշրջանին հոգեւոր ճեմարանը կը ստանայ բարձրագոյն կրօնական հաստատութեան կարգավիճակ։Նկատի առնելով ուսումնական ծրագիրներու թարմացումն ու հարստացումը, ՀՀ Կրթութեան եւ գիտութեան նախարարութիւնը Գէորգեան հոգեւոր ճեմարանին շնորհած է աստուածաբանական համալսարանի կարգավիճակ։ Անոր համակարգին մէջ բացի ճեմարանէն կը ներառնուին Սեւանի Վազգէնեան հոգեւոր դպրանոցը եւ Հառիճի ընծայարանը: == Գէորգեան հոգեւոր ճեմարանին առաքելութիւնը == Ճեմարանը իւրայատուկ հաստատութիւն մըն է, որու սաները ամէն օր հնարաւորութիւն ունին առնչուելու Մայր Աթոռի հոգեւոր զօրութեան ու ոգեշնչուելով մեր եկեղեցւոյ հայրերու ժառանգութեամբ, կերտուելու որպէս ապագայ սպասաւորներ Տիրոջ անդաստանին: Իւրաքանչիւր սան կը դառնայ զաւակը այն տեսիլքին, որմով հիմնուած է Միածնաէջ լուսոյ խորանը, եւ, միախառնուելով հոնկէ ճառագայթող լոյսին, կը լուսաւորուի` սպասաւորելու Մայր Եկեղեցւոյ ու հայ ազգին: Հոգեւոր ճեմարանի գործունէութիւնը կը նպատակադրէ արժանաւոր հոգեւորականներ դաստիարակել: Գիտելիքներու կողքին, սաներուն մէջ կամք եւ տեսիլք կը ցանէ, որպէսզի եկեղեցական կեանքէն ներս մուտք գործելով, պատրաստ ըլլան շարունակելու առաքելաշաւիղ հայրերու նուիրեալ ու լուսաւոր առաքելութիւնը եւ փառքի նոր էջեր աւելցնեն Հայոց եկեղեցւոյ պատմութեան մէջ: === Գէորգեան հոգեւոր ճեմարանի սաներուն համար ստեղծուած պայմաններ === «Գէորգեան ճեմարանէն ներս ուսումը անվճար է, սաներուն ծախսերն ու կարիքներն կը հոգայ Մայր աթոռը՝ ապագային ազգային գաղափարներուն նուիրեալ զինուորներ ունենալու համար»: Ուսուցման ընթացքը վանական սկզբունքով է, ուսանողները կ'ապրին կացարանային ընտիր պայմաններու մէջ, ներառելով սնունդ, հագուստ, բուժսպասարկում: Սաները կ'ապրին մշակութային բուռն կեանք մը, յարաբերութիւններ կը հաստատեն վաստակաշատ արուեստագէտներու հետ եւ այս բոլորին նպատակը մէկ է՝ հայեցի, ազգային կրթութիւն ստանալը: Ճեմարանը լծուած է մեծ առաքելութեան մը՝ պատրաստելու ուսեալ, հոգեւոր ու հաւատքով ուժեղ հոգեւորականներ: === Ճեմարանի շրջափակը === Ճեմարանի շրջափակին մաս կը կազմէ Սրբոց Հրեշտակապետաց եկեղեցին: Մինչեւ այս եկեղեցւոյ կառուցումը ճեմարանցիները պատարագներու եւ ժամերգութիւններու կը մասնկացէին Մայր Տաճարին մէջ եւ հնարաւորութիւն չէին ունենար ամբողջութեամբ ներգրաւուելու ծիսական կեանքին մէջ։ Այդ ամէնը պատճառ կը դառնար որ անոնք ծէսին քաջատեղեակ չըլլային: Այս խնդիրները կը մտահոգէին Հայրապետը: Վերջինս կ'որոշէ Ճեմարանի տարածքին մէջ կառուցել եկեղեցի մը, որ հիմք ծառայէր ճեմարանցիներու ծիսական կեանքի դաստիարակութեան: Շրջափակին մէջ կը գտնուի նաեւ Գէորգեան հոգեւոր ճեմարանի հանրակացարանային մասնաշէնքը, ուր ճեմարանցիները կ'անցընեն իրենց օրուան մեծ մասը: Այս շէնքն անոնց տունը կը դառնայ տարուան շուրջ տասը ամիսներու ընթացքին: Ճեմարանի շրջափակին երրորդ մեծ կառոյցը հանդիսութիւններու սրահն է, որու առաջին յարկը ունի մարզասրահ մը: Այս սրահը ճեմարանցիները կ'օգտագործեն նաեւ կարգ մը միջոցառումներու, ինչպէս նաեւ հոն երգչախումբի փորձեր կը կատարեն: Շրջափակին մէջ տեղադրուած են Նոր Ջուղայի խաչքարերու օրինակով վերականգնած խաչքարեր, կրթական մասնաշէնքին առջեւ տեղադրուած է Ռաֆայէլ Պատկանեանի կիսանդրին, ինչպէս նաեւ 2014-ին տեղադրուած է Սահակ Պարթեւի յուշարձանը: === Ճեմարանի նշանաւոր շրջանաւարտներ === Գէորգ Զ. Չորեքչեան Գարեգին Ա. Յովսէփեան Գարեգին Բ. Ներսիսեան Գարեգին Մելոյեան Մանուկ Աբեղեան Նիկողայոս Ադոնց Աւետիս Ահարոնեան Նիկոլ Աղբալեան Հրաչեայ Աճառեան Ակսել Բակունց Դերենիկ Դեմիրճեան Մակար Եկմալեան Աւետիք Իսահակեան Ստեփան Լիսիցեան Կոմիտաս վարդապետ Լեւոն Շանթ Երուանդ Տէր-Մինասեան Գալուստ Տէր-Մկրտչեան Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան Լեւոն Տէր Մելիքսէթեան Սիմոն Վրացեան == Դասախօսներ == Պետրոս Բեդիրեան Գրիգոր Բրուտեան Դաւիթ Գիւրջինեան Գնել Գրիգորեան Գրիգոր Յակոբեան Պետրոս Յովհաննիսեան Արշակ Մադոյեան Վարագ Ներսիսեան == Աղբիւրներ == Նշանաւոր Ճեմարանականները, Պրակ Ա., Էջմիածին, 2005 == Ծանօթագրութիւններ ==

Հայկական Թատրոն

Հայկական թատրոն, յունական եւ հռոմէական թատրոններու հետ միասին աշխարհի ամենահին թատրոններու շարքին կը դասուի։ Թատերարուեստի հնագոյն եւ ժողովրդական տեսակը պարերգական (խորային) թատրոնն է, որ իր ազդեցութիւնը ունեցած է առաջաւորասիական, պալքանեան եւ ապենինեան ժողովուրդներու բանահիւսութեան մէջ։ Մշակութային այս միջավայրին մէջ կազմաւորուած է նաեւ հայ ժողովրդական եւ խորհրդապաշտական թատրոնը իր պարերգային տեսակով։ Թատերական այդ հին համակարգը չէ պահպանուած, բայց թողած է իր լեզուական հետքերը։ == Հին հայկական թատրոն == Կաղապար:Գլխաւոր Յօդուած Հայկական թատրոնը առաջացած է մ.թ.ա. I հազարամեակին՝ ստրկատիրական համայնական կարգերու ժամանակ Գիսանէ եւ Անահիտ աստուածուհիներուն նուիրուած ծիսակատարութիւններէն։ Հայկական մասնագիտական թատրոնը առաջացած է հելլենիստական դարաշրջանի հայկական միապետութիւններուն մէջ ողբերգութենէն եւ ժողովրդական կատակերգութենէն: Յոյն պատմաբան Պլուտարքոսի վկայութեամբ մ.թ.ա. 69 թ. Տիգրան Մեծ (Տիգրան Բ. Մեծ) արքան պատմական Հայաստանի հարաւային մայրաքաղաք Տիգրանակերտի մէջ կառուցած է Սուրիոյ հելլենիստական ամֆիթատրոններու նման շինութիւն մը, ոգր ներկայացումներ կը բեմադրուէին։ Յայտնի է նաեւ, որ Տիգրանի որդի Արտավազդ Բ.-ը (մ.թ.ա. 56-34 թթ, ով ողբերգութիւններ կը գրէր Հայաստանի հիւսիսային մայրաքաղաք Արտաշատի մէջ (որուն հռոմէացիները Հայաստանի Կարթագէն կ՛անուանէին), ստեղծած է հելլենիստական ոճի թատրոն։ Պատմական աղբիւրներու համաձայն այստեղ ելոյթ ունեցած է ողբերգակ-կատակերգակ Յազոնի գլխաւորութեամբ թատերախումբ մը, իսկ մ.թ.ա. 53 թ. բեմադրուած է Եւրիպիդեսի «Բաքոսուհիներ» ողբերգութիւնը: Սկսած մ.թ.ա. 1-ին դարէն, բազմաթիւ պատմական փաստեր կը վկայեն հայկական բազմաժանր եւ բազմատեսակ մասնագիտական թատրոնի գոյութեան մասին։ Օրինակ՝ Արմաւիրի մէջ՝ հայկական հնագոյն մայրաքաղաքին մէջ, գտած են յոյն հեղինակներու կամ Արտավազդ Բ.-ի ողբերգութիւններէն հատուածներ՝ գրուած յունարէն լեզուով։: Հին հայկական թատրոնին մէջ զարգացած է նաեւ մնջախաղը: 2-րդ դարէն արդէն յայտնի է մնջախաղի հայ դերասանուհի Նազենիկը։ 2-3-րդ դարերուն հայ ողբերգակ դերասանները (ձայնարկու գուսանները եւ ողբերգու գուսանները) յունական եւ հայկական ներկայացումներու մէջ կը խաղային, իսկ 4-րդ դարու կէսերէն ներկայացումներ կը բեմադրուէին Արշակ Բ. թագաւորի պալատին մէջ։ == Հայկական թատրոնը միջնադարուն (4-15-րդ դար) == 301-ին քրիստոնէութիւնը որպէս պետական կրօն ընդունելէ ետք, ինչպէս նաեւ աւատատիրական կարգերու ամրապնդուելէ ետք նկատուեցաւ եկեղեցւոյ հակազդեցութիւնը թատերական արուեստի վրայ։ Յայտնի են օրինակ կաթողիկոս Յովհաննէս Մանդակունիի (5-րդ դար) քարոզները՝ ուղղուած թատերական արուեստին։Հակառակ անոր, ներկայացումներ կը բեմադրուէին անտիկ դրամատուրգներու (Մենանդրոսի, Եւրիպիդեսի), ինչպէս նաեւ հայ կատակերգակներու, ողբերգակներու ստեղծագործութիւններէն։Հովհան Մանդակունին վկայել է, որ հին ամֆիթատրոններու օրինակով ստեղծուած են նաեւ առանձնացուած տեղերով յատուկ թատերական շինութիւն կանանց համար։ Թատերական ներկայացումներու հանրահայտութիւնը դրդած է հոգեւորականութեանը եկեղեցական ծիսակատարութիւններու մէջ ներառել թատերականացուած տարրեր։ Օրինակ՝ պատարագային թատրոնէն առաջացած է քրիստոնէական կրօնական թատերգութիւնը, որ կը համարուի աւատակն դարաշրջանին բնորոշ ծնունդ։ 6-7-րդ դարերու յայտնի գիտնական փիլիսոփայներու աշխատութիւններու վերլուծութիւնները ցոյց կու տան, որ այդ ժամանակաշրջանին թատրոնը երեւելի տեղ գրաւած է հայ հասարակութեան կեանքին մէջ։ Ուշ միջնադարուն թատերական ներկայացումներ բեմադրուած են նաեւ Վասպուրականի, Անիի եւ Կիլիկիոյ թագաւորութիւններուն մէջ։ Կ՛ենթադրուի, որ Աղթամար կղզիին մէջ նոյնպէս թատերախումբեր հանդէս եկած են։ 10-րդ դարուն կառուցուած Աղթամարի տաճարի պատերուն վրայ պատկերուած են հայկական թատրոնի դիմակներ՝ անոր 2 տարատեսակներով. կենցաղային կատակերգութեան եւ ծաղրածուի դիմակներ: 12-րդ դարուն Կիլիկիոյ թագաւորութեան մէջ կազմաւորուած է հայկական թատրոն, որ աստիճանաբար կը դառնայ հայ մշակոյթի կեդրոններէն մէկը։ Այդ ժամանակաշրջանին կը վերաբերին նաեւ հայ դրամատուրգի առաջին պահպանուած ստեղծագործութիւնները՝ Յովհաննէս Երզնկացիի դատերգական օտանաւորը եւ Առաքել Սիւնեցիի «Ադամգիրքը»: == Հայկական թատրոնը 15-18-րդ դարերուն == 14-րդ դարու վերջը՝ Կիլիկեան թագաւորութեան անկումէն ետք, հայ ժողովուրդը կը կորսնցնէ իր ազատութիւնը։ Օտար երկիրներու կապանքները կ՛անդրադառնան նաեւ արուեստի վրայ։ 15-16-րդ դարերուն թատերական արուեստը զգալիօրէն անկում կ՛ապրի։ Հայկական նոր թատրոնը առաջացած է 17-18-րդ դարերուն։ Ֆրանսացի ճանապարհորդ Ժան Շարդէնը կը հաղորդէ 3 գործողութեամբ կատակերգութեան մասին, որ բեմադրած են հայ գուսանները, եւ որ ան տեսած է 1664 թ. Երեւանի քաղաքային հրապարակին վրայ։ Հայկական նոր թատրոնը կը զարգանայ հայ գաղթականներու շրջանին։ 1668 թ.-էն յայտնի են հայկական դպրոցական թատրոններ (եկեղեցական եւ աշխարհիկ) այն քաղաքներուն մէջ, ուր կային հայկական գաղութներ (Լվով, Վենետիկ, Վիեննա, Կոստանդնուպոլիս, Մադրաս, Կալկուտա), Թիֆլիս, Մոսկուա, Դոնի Ռոստով)։ Այս թատրոնները, որոնք դասական ուղղուածութիւն ունէին, ազգային ազատագրական շարժման գաղափարներ կ՛արտայայտէին։ Պահպանուած է «Սուրբ Հռիփսիմէի չարչարանքները», որ բեմադրուած է 1668-ին Լվովի հայկական Դպրոցին մէջ։ == Հայկական թատրոնը 19-րդ դարուն == === Արեւելեան Հայաստան === 1827-ին արեւելեան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին առանցքային դեր խաղաց նոր ժամանակաշրջանի թատրոնի զարգացման մէջ՝ մասնաւորապէս արեւելահայութեան թատերական կեանքին մէջ, քանի որ թատերական գործիչները հնարաւորութիւն ստացան աւելի սերտ կապակցութիւն ունենւալու ռուսական մշակոյթի հետ։ Հատկանշական է այն, որ Ալեքսանդր Գրիբոյեդովի «Խելքէն պատուհասը» ստեղծագործութեան առաջին բեմադրութիւնը, որուն ներկայ էր նաեւ հեղինակը, բեմադրուած է Երեւանի մէջ դեկտեմբեր 1877-ին։ 1820-ական թուականներուն Թիֆլիսի Ա. Ալամդարեանի հայկական սեմինարիաներուն եւ Կարասուբազարին մէջ (այժմ՝ Բելոգորսկ) բեմադրուեցան հայկական առաջին սիրողական դպրոցական ներկայացումները։ Կարեւոր իրադարձութիւն էր 1836-ին Թիֆլիսի մէջ Գ. Շերմազանեանի կողմէն «Շերմազանեան դարպաս» թատրոնի ստեղծումը, ուր 1842-ին բեմադրուած է անոր «Եպիսկոպոս Կարապետի քանի մը գործերու նկարագրումը» («Описание некоторых делишек епископа Карапета») կատակերգութիւնը, որ կը քննադատուէր հոգեւորականութեան, առեւտրականներուն եւ պաշտոնեաներուն։ 1859-ին հայ ականաւոր գրագէտ Միքայէլ Նալբանդեանը Մոսկուայի հայ ուսանողներու կողմէն բեմադրուած ներկայացումներու (Ս. Վանանդեցիի «Արիստակես» պատմական ողբերգութիւնը եւ Ն. Ալադատեանի «Կորան իմ 50 չերուոնեցները» կենցաղային կատակերգութիւնը) գրախօսականին մէջ յայտնեց իր կարծիքը թատերական արուեստի դերի եւ նշանակութեան վերաբերեալ, որ տեսական հիմք դարձաւ հայկական ժողովրդավարական թատրոնի հետագայ զարգացման համար։ 1850-1860 թուականներուն ի յայտ եկան Մ. Պատկանեանի, Նիկողայոս Պուղինեանի, Մ. Տէր-Գրիգորեանի, Յովհաննէս Գուրգենբեկեանի եւ այլ դրամատուրգներոգ կենցաղային կատակերգութիւնները: 1863-ին Գէւորգ Չմշկեանի ղեկավարութեամբ Թիֆլիսի մէջ կը ստեղծուի հայկական թատրոն: 1865 թ Երեւանի մէջ կը բեմադրուին առաջին հայկական ներկայացումները, իսկ 1873-ին դրամատուրգ, դերասան եւ բեմադրիչ Էմին Տէր-Գրիգորեանի ղեկավարութեամբ կը ստեղծուի թատերախումբ։ === Արեւմտեան Հայաստան === 1810-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, որ արեւմտահայերու մշակութային կեդրոնը կը համարուէր, Մ. Բժիշկեանի ղեկավարութեամբ կը բեմադրուին առաջին հայկական ներկայացումները։ Պատմական կարեւոր նշանակութիւն ունէր Յովհաննէս Գասպարեանի «Արամեան թատրոն»-ը (1846-1866 թթ.), որ պահպանեց հին հայկական թատրոնի աւանդոյթները։ 1850-ական թուականներուն Կոստանդնուպոլսոյ մէջ գործած են նաեւ հայկական սիրողական թատերախումբեր։ Պոետ-դրամատուրգ Մ. Պեշիկթաշլեանը 1856-ին կը հիմնադրէ հայկական ազգային թատրոն: 1857 թ կը հրատարակուի «Արարատի մուսաները» թատերական ամսագիրը։ Արեւմտահայկական դրամատուրգիան կը զարգանար Մ. Պեշիկթաշեանի, Ս. Հեքիմեանի, Պետրոս Դուրեանի եւ Տ. Թերզեանի ստեղծագործութիւններով։ 1860-ական թուականներուն Կոստանդնուպոլսոյ եւ Թիֆլիսի մէջ հանդէս եկող հայկական սիրողական թատերախումբերը մասնագիտական հայկական թատրոններ կը դառնան։ Պատմական կարեւոր իրադարձութիւնկը դառնայ Յակոբ Վարդովեանի կողմէն «Արեւելեան թատրոն»-ի հիմնումը 1861-ին, իսկ 1869-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ կը ստեղծուի «Վարդովեան թատերախումբ»-ը, որ կը գործէ մինչեւ 1877՝ ռուս-թրքական պատերազմի սկսիլը։ 1873 թ կը ստեղծուի թատերախումբ մը, որ կը կառավարէր դրամատուրգ, դերասան եւ բեմադրիչ Էմին Տէր-Գրիգորեանը: 1870-ական թուականներու վերջերը թրքական կառավարութիւնը Կոստանդնուպոլսէն վտարեց հայկական թատրոնները: Այդ թուականին Կոստանդնուպոլսէն Անդրկովկաս տեղափոխուեցան բազմաթիւ հայ դերասաններ, որոնցմէ են Պետրոս Ադամեանը, Սիրանոյշը, Աստղիկը, Ազնիւ Հրաչեան, Մ. Մնակեանը եւ այլք։ === Անդրկովկաս === Երկար ժամանակ Վրաստանի մայրաքաղաք Թիֆլիսը Անդրկովկասի մշակութային կեդրոնն էր։ Անոր հետ կապուած են հայ ժողովուրդի թատերական աւանդոյթները։ Թիֆլիսի մէջ 1824-էն սկսած հայկական Ներսիսեան դպրոցին մէջ ներկայացումներ կը բեմադրուէին հայերէն լեզուով, իսկ հետագային այդ ներկայացումները ցուցադրուեցան նաեւ քաղաքի այլ բեմերուն վրայ։ Եւ արդէն 1856-ին կը ստեղծուէր հայկական մասնագիտական թատրոն՝ մասնագիտական թատերախումբով, որ կը գլխաւորէր Գէւորգ Չմշկեանը: Անոր ղեկավարութեամբ թատրոնի աշխարհին մէջ մեծացած է դերասաններու առաջին սերունդը՝ Մ. Ամրիկեան, Ա. Սուքիասեան, Ամիրան Մանդինեան, Ս. Մատինեան, Կ. Արամեան, Գեդեոն Միրաղեան, Ս. Շահինեան, Սաթենիկ եւ այլք։ Այդ ժամանակաշրջանին թատրոնի հետ համագործակցած են դրամատուրգներ Ն. Ալադադեանը, Նիկողայոս Պուղինեանը, Մ. Տէր-գրիգորեանը եւ իհարկէ հայկական ռէալական դրամատուրգի հիմնադիր Գաբրիէլ Սունդուկեանը: Թիֆլիսը ոչ միայն թիֆլիսեան հայ դերասաններու թատերական կեդրոն էր, այլ նաեւ կը խթանէր հայ տաղանդաւոր դերասաններու ի յայտ գալուն, որոնցմէ էին օրինակ Պետրոս Ադամեանը, Սիրանոյշը, Ազնիւ Հրաչեան, Դ. Տուրեանը եւ շատ ուրիշներ։1880-ական թուականներու թատրոնի զարգացման մեէջ մեծ դեր խաղաց ողբերգակ դերասան Պետրոս Ադամեանը, որ իր աշխատանքներուն մէջ իր բողոքը կ՛արտայատէ սոցիալական եւ ազգային ճնշման հանդէպ։ Սունդուկեանի գործերուն մէջ Ադամեանը ստեղծած է հրաշալի ռէալական կերպարներ։ Թատրոնի հետագայ զարգացումը կապուած է ինչպէս Յակոբ Պարոնեանի դրամատուրգի հետ, որ ստեղծած է այնպիսի երգիծական կատակերգութիւններ, որոնցմէ են «Պաղտասար աղբար», «Ատամնաբոյժն արեւելեան», «Շողոքորթը», այնպէս ալ Ալեքսանդր Շիրվանզադէի դրամատուրգի հետ, որ այնպիսի յայտնի ռէալական հոգեբանական թատերգութիւններու հեղինակ է, որոնցմէ են «Պատուի համար», «Նամուս», «Չար ոգի», «Ավերակներու վրայ»: Հայկական թատրոններու խաղացանկի մէջ յայտնի էր նաեւ Էմին Տէր-Գրիգորեանի ստեղծագործութիւնները՝ «Բարեգործութեան դիմակի տակ», «Զրկանքի զոհ»: Ռոմանթիկ ձգտումով հագեցած է Մուրացանի ստեղծագործութիւնները՝ «Ռուզան» պատմական թատերգութիւնը։ Հայկական թատրոնի մէջ ռէալական ուղղուածութիւնը պահպանած են դերասաններ Ալեքսանդր Աբելեանը, Սիրանոյշը, Պողոս Արաքսեանը, Ա. Յարությունեանը, Արմէն Արմէնեանը, Արամ Վրոյրը, Գրիգոր Ավետեանը, Օվի Սեւումեանը, Գէւորգ Պետրոսեանը, Օլգա Մայսուրեանը, Զաբելը, որոնք խաղացած են Թիֆլիսի, Պաքուի եւ այլ քաղաքներու մէջ։ == Հայկական թատրոնը 1900-1920-ական թուականներուն == 1905-1907 թուականներուն հայկական թատրոնը զգալի վերելք ապրած է։ Տակաւին 1890-1900 թուականներուն մեծ քաղաքներու (Թիֆլիս, Պաքու) բանուորական շրջաններուն մէջ կը կազմակերպէին հայկական սիրողական ներկայացումներ։ Այնուհետեւ կը ստեղծուին ժողովրդական թատրոններ, ուր նոյն ատեն կը խաղան սիրողական մակարդակի դերասաններ, եւ մասնագէտներ։ Թիֆլիսի մէջ կը ստեղծուին հանրամատչելի թատրոններ՝ «Ավչալեան լսարանը» (1901 թ), «Մուրաշկոյ թատրոնը» (1902 թ), «Արաքսեանի հավլաբարեան թատրոնը» (1903 թ), «Զուբալովի անուան ժողովրդական տունը» (1909 թ)։ Պաքուի մէջ բանուորական շրջաններու ժողովրդական տուներուն կից կը գործէին նաեւ հայկական թատերագիտական խմբակներ։ Հայկական սիրողական թատերախումբերը հանրամատչելի ներկայացումներ կը բեմադրէին Երեւանի, Ալեքսանդրապոլի, Պաթումի, Շուշիի, Ելիզավետպոլի (Կիրովաբադ) մէջ։ Այս թատրոններու եւ թատերախումբերու ներկայացումները հանրութեան լայն շերտերու համար նախատեսուած էին, անոնք կը բեմադրէին դասական եւ ժամանակակից դրամատուրգի ստեղծագործութիւնները, տոմսերու գիները մատչելի էին։ Այս թատրոններէն որոշները գործած են ընդհուպ մինչեւ 1914-ի համաշխարհային առաջին պատերազմը: Ժողովրդական թատրոններու գործունէութեան մէջ իրենց ներդրումը ունին հետեւեալ դերասանները եւ բեմադրիչները՝ Պողոս Արաքսեան, Ամո Խարազեան, Գրիգոր Տէր-Գրիգորեան, Վահան Գալստեան, Մ. Գավրոշ, Դաւիթ Գուլազեան եւ այլք։ 1910-ական թուականներուն կը յայտնուին նոր դերասաններ, որոնք կը դառնան բեմի վարպետներ՝ Հասմիկ, Իսահակ Ալիխանեան, Պետրոս Ադամեան, Օլգա Գուլազեան, Քնարիկ, Միքայէլ Մանուէլեան, Արշակ Մամիկոնեան, աւելի ուշ՝ Արուս Ոսկանեան, Վահրամ Փափազեան, Յովհաննէս Զարիֆեան, նոր դրամատուրգ՝ Լեւոն Մանուէլեանը: Քաղաքական անօրինականութիւնները, ազգային ճնշումները խոչենդոտներ կը ստեղծէին ազգային թատրոնի զարգացման դիմաց։ Նիւթական եւ կազմակերպչական աջակցութեան բացակայութիւնը, գրաքննական ճնշուածութիւնը կը խանգարէին բեմական արուեստի զարգացմանը։ Ամենամեծ ճգնաժամը, որ թատրոնը ապրեցաւ 1918-1920 թուականներն էին։ == Մատենադարանի Ձեռագիրներ == Մատենադարանի մէջ կան բազմաթիւ ձեռագրական տեղեկութիւններ թատրոնի վերաբերեալ։ Հայկական թատրոնը աւելի քան 2000 տարուայ պատմութիւն ունի։ Յոյն պատմիչ Պլուտարքոսը կը վկայէ, թէ մ.թ.ա. 53 թ. Արտաշատի մէջ բեմադրուած է Եվրիպիդեսի «Բաքոսուհիները» գործը եւ որ հայոց Արտավազդ Բ.-ը ողբերգութիւններ գրած է։ Հետագայ դարերուն Հայաստանի մէջ գործող ինքնատիպ ժողովրդական թատրոններու մասին վկայութիւններ կան հայ պատմիչներու երկերուն մէջ, իսկ մանրանկարչական որոշ ձեռագիրներու մէջ պահպանուած են դիմակաւոր դերասաններու պատկերներ։ Նման արժէքաւոր վկայութիւններէն է 1286 թ. Ձեռագիրը։ Հայոց թագաւոր Հեթում Բ.-ի սեփականութիւնը հանդիսացող ձեռագիրին մէջ նկարուած է պանտոմիմային թատրոնի դերասանը կրկնակի դիմակը գլխուն։ Թատրոնի մասին արժէքաւոր տեղեկութիւններ կը հաղորդէ 5-րդ դարու մատենագիր Յովհան Մանդակունին եւ Դաւիթ Քերթողը, հետագային Թովմա Արծրունին (9-10-րդ դարեր) եւ ուրիշներ, որոնք այն մասին կը վկայեն, որ թատրոնը յարատեւած է նաեւ հետագայ դարերուն։ == Գրականութիւն հայկական թատրոնի մասին == Георг Гоян 2000 лет армянского театра. Том первый: Театр древней Армении. - Москва: Государственное издательство «Искусство», 1952. - Т. 1. Георг Гоян 2000 лет армянского театра. Том второй: Театр средневековой Армении. - Москва: Государственное издательство «Искусство», 1952. - Т. 2. Степанян Г., «Петрос Адамян» (Ереван, (1956) Меликсетян С., «Путь нашего театра» (Ереван, (1941) Арутюнян, Бабкен Барегамович, «Армяно-русские театральные связи» (Ереван, (1956) Тигранов, Георгий Григорьевич, «Армянский музыкальный театр» (Ереван, (1956) == Աղբիւրներ ==

21 Յուլիս

21 Յուլիս, տարուան 202-րդ (նահանջ տարիներուն՝ 203-րդ) օրն է։ == Դէպքեր == == Ծնունդներ == == Մահեր == == Տօներ ==

Ռոպեր Կոտէլ

Ռոպեր Կոտէլ (7 Օգոստոս 1902(1902-08-07), Ժընեւ, Զուիցերիա - 3 Յունիս 1984(1984-06-03), Ժընեւ, Զուիցերիա), Հայերէն, Ֆրանսերէն, Լատիներէն ու Թրքերէն լեզուներու համալսարանի դասախօս: Լեզուագէտ Ռոպեր Կոտէլ գիտէր տասնվեց լեզու: == Կենսագրութիւն == Ռոպեր Կոտէլ ծնած է Ժընեւ (Զուիցերիա), 7 Օգոստոս 1902-ին: 1923-ին կ'աւարտէ տեղւոյն Համալսարանի Գրականութեան Բաժանմունքի ընթացքը ու կ'արժանանայ Լիսանսիէ էս Լեթր աստիճանին: 1926-ին կը մեկնի Կ. Պոլիս, ուր իբրեւ Ֆրանսերէնի ուսուցիչ՝ հինգ տարի կը պաշտօնավարէ Կալաթա Սարայ Լիսէին մէջ, միաժամանակ Լատիներէն դասաւանդելով Կ. Պոլսոյ Անգլիական դպրոցին մէջ։ Կ. Պոլսոյ մէջ կը սորվի Հայերէն ու Թրքերէն լեզուները: Հայերէնի ուսուցիչ կ'ունենայ Բանկալթիի Վենետիկեան Մխիթարեան վարժարանի վարդապետ մը, ապա ծանօթ մանկավարժ՝ Արամ նիկողոսեանը: 1930-ին կ'ամուսնանայ հայուհիի մը՝ Օրդ. Մելինէ Փափազեանի հետ: 1931-ին կը վերադառնայ Ժընեւ, ուր շրջան մը Ֆրանսերէն Լատիներէն եւ ընդհանուր ազգաց պատմութիւն դասաւանդելէ ետք տեղւոյն կրթական հաստատութիւններուն մէջ, 1937-ին Հայերէն, Լատիներէն ու Թրքերէն լեզուներու դասախօս կը նշանակուի Ժընեւի Համալսարանին մէջ: Բ. համաշխարհային պատերազմին զուիցերիական բանակին իր զինուորական ծառայութիւնները մատուցանելէ ետք, կը վերադառնայ ուսուցչական ասպարէզին: Զուիցերիացի լեզուագէտ Ֆէրնանտ տը Սոսիւրի մասին պատրաստած դոկտորական իր աւարտաճառը (Թարգմանուած նաեւ Ճափոներէնի) առաւել վարկ կը պարգեւէ անոր անուան: ==== Կոչում ==== 1950-ին գնահատելով իր դասախօսական ծառայութիւնը՝ Ժընեւի Համալսարանին Գերագոյն Խորհուրդը Ռոպեր Կոտէլի կը շնորհէ ուսուցչապետի կոչում: ==== Այցելութիւններ ==== Զուիցերիոյ կառավարութեան յատուկ կարգադրութեամբ՝ Ռոպէր Կոտէլ իր երկիրը կը ներկայացնէ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ գումարուած լեզուագէտներու միջազգային ժողովին, որու ենթայանձնախումբերէն մէկուն ատենապետ ալ կ'ընտրուի: Հոն գտնուած ժամանակամիջոցին՝ Հայերէնի ու Հայ գրականութեան մասին դասախօսութիւններ կը կարդայ Հարվըրտի եւ Քալիֆորնիոյի համալսարաններուն մէջ: Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Վազգէն Ա. Կաթողիկոսի մասնաւոր հրաւէրով Ռոպէր Կոտէլ 1979-ին կ'այցելէ Հայաստան, ուր հրապարակային դասախօսութիւններ կը կարդայ Էջմիածինի ճեմարանին եւ Երեւանի Պետական Համալսարանին մէջ: ==== Շքանշաններ ==== 1982-ին իր ծննդեան ութսունամեակին առիթով, Ռոպէր Կոտէլ կը ստանայ Վեհափառ Վազգէն Ա.ի շնորհաւորական գիրը: 1983-ին Ժընեւ քաղաքը՝ իր պատուաւոր հինգ քաղաքացիներու շարքին կը պատուէ նաեւ Ռոպէր Կոտէլը, ու զայն կը պարգեւատրէ ոսկեայ շքանշանով: == Աշխատութիւններ == Լեզուագէտ, Ռոպէր Կոտէլ, տասնամեակներու վրայ երկարած իր գիտահետազօտական կեանքին ընթացքին կը ստորագրէ մեծ եւ փոքր աւելի քան յիսուն աշխատասիրութիւններ, որոնց մէջ նաեւ Հայերէն լեզուի եւ հայ գրականութեան մասին ուսումնասիրութիւններ: == Աղբիւրներ == Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս, Հատոր Ժ., Պէրութ, 1984, էջ 391

Իսաք Կուսթաֆ Քլասոն

Իսաք Կուսթաֆ Քլասոն (շուէտ.՝ Isak Gustaf Clason, 30 Յուլիս 1856, Փալուն – 19 Յուլիս 1930, Ռաթվիք)՝ շուէտացի ճարտարապետ եղած է: == Կենսագրութիւն == Քլասոնը ուսանած է ճարտարագիտութիւն, այնուհետեւ՝ ճարտարապետութիւն Սթոքհոլմի թագաւորական թեքնոլոճիական հաստատութենէն ներս եւ ապա աւելի ուշ՝ Գեղարուեստի աքատեմիոյ ճարտարապետական դպրոցէն ներս: Ան 1881-ին ստացած է թագաւորական մետալ եւ արտերկիր սորված է 1883-1886-ին: Ան Գեղարուեստի աքատեմիոյ անդամ ընտրուած է 1889-ին, նշանակուելով ճարտարապետութեան փրոֆեսոր Թագաւորական թեքնոլոճիական հաստատութեան: Ան Գեղարուեստի աքատեմիոյ փոխնախագահ դարձած է 1902-ին եւ նախագահ՝ 1918-ին: == Գործունէութիւն == Անոր առաջին խոշոր աշխատանքը եղած է սղոցարանի տէր Փրիտրիխ Պիւնսօույի Friedrich Bünsow համար ֆրանսական վերածնունդի ոճով շինուած տունը (1886-1888) Սթոքհոլմի մէջ, օգտագործելով նոր բնական նիւթեր՝ կրաքար ու նաեւ՝ թրծած աղիւս, շուէտական ճարտարապետութեան մէջ մինչ այդ առաւելապէս օգտագործուող ծեփածածկոյթի փոխարէն: Ան նաեւ շինած է Սթոքհոլմի Օսթերմալմսհալէն (Östermalmshallen 1889) ծածկած շուկայի շէնքը եւ քան մը բնակելի շէնքեր: Անոր ամէնամեծ ստեղծագործութիւնը Հիւսիսային թանգարանը եղած է Տիւրկարտէնի Djurgården մէջ, Հիւսիսեւրոպական ռէնեսանսի ոճով: Իսաք Կուսթաֆ Քլասոնը վախճանած է 1930-ին, մարմինը թաղուած է Սթոքհոլմի Նորրա պեկրավնինկսփլաթսէն գերեզմանատանը: == Արտաքին յղումներ == «Nordisk familjebok» (Swedish) շուէտ.՝ {{{1}}}

Հիւրմիւզ Ազնաւուրեան

Հիւրմիւզ Ազնաւուրեան, ծնած Տրապիզոն, ընդհ․ պատերազմի ընթացքին Ռումանիա անցնելով Պուքրէշ հաստատուած, ուր իր հօրեղբայրը Սարգիս - յայտնի առեւտրական - իր անունը բարձր պահած էր։ Պուքրէշի համալսարանը կ'աւարտէ օրէնսգիտութեան ճիւղին հետեւելով եւ փաստաբանութիւնը կը սկսի ընել 1920-ական թուականին։ Ռումէն քաղաքական շրջանակներու Ազնաւուրեան Հիւրմիւզ մէջ կը մտնէ, Ազատական կուսակցութեան անդամակցելու՝ անոր կարկառուն դէմքերէն կը հանդիստանայ. 1933 թուականին Ռումէն խորհրդարանին երեսփոխան կ'ընտրուի եւ 1936 թուականին Քօռօանա Ռըմընիյէյ բարձրձ պատուանշանը կ'ընդունի Պուքրէշի ամէնէն անուանի փաստաբաններէն մէկը։ == Աղբիւրներ == Հայ հանրագիտակ, Հայր Մկրտիչ Վարդ․ Պոտուրեան, 1938 Պուքրէշ, Ա. հատոր, էջ 46։

Ալէյշ Վիտալ

Ալէյշ Վիտալ Փարէու (սպ.՝ Aleix Vidal Parreu, ծն.21 Օգոստոս 1989), սպանացի ֆութպոլիստ է, որ կը խաղայ Պարշելոնայի կազմին մէջ։ Անոր հիմնական խաղային դիրքը աջ ուինկն է, սակայն կրնայ խաղալ նաեւ որպէս կիսապաշտպանի դիրք։ == Ակումբային Ասպարէզ == === Վաղ տարիներ === Ծնած է Կատալոնիա: 2007 թուականին պայմանագիր ստորագրած է Էսպանյոլի հետ, բայց ոչ մէկ անգամ առաջին խումբին խաղերուն մասնակցութիւնէ բերած, աւարտելով մրցաշարգը յունական Պանտրիակոսի կազմին մէջ, որտեղ կը խաղար վարձավճարով։ === Ալմերիա === 2011 թուականի Յունիսի կեսերուն, Վիտալը միացավ Ալմերիա Բ-ին, որտէղ իր փոխանցումը որոշեց 2011 Օգոստոս 27-ին՝ մրցելով Քորտոպայի դէմ։ Կարճ ժամանակի մէջ ան միացավ առաջին խումբին, որտեղ ստացավ 8 համարով մարզաշապիկ։ Իր երկրորդ մրցաշարքներուն Վիտալը խփեց 4 կոլ 37 խաղերու մէջ, որմէ 30-ը դուրս եկած էր խաղցողի կարգավիճակով։ Ան խաղցաւ 2600 վայրկեան խաղադաշտին մէջ եւ պատճառ եղաւ որ Ալմերիա վերադարնայ Լա լիկա։ === Սեւիլեա === 2014 թուականի Յունիս 16-ին, Վիտալը պայմանագիր ստորագրեց Սեւիլեայի հետ 3 միլիոն աշխատավարձքով։ Անոր Փոխանցումը եղավ օգոստոս 12-ին ՈՒԵՖԱ սիւփըրգաւաթի շրջանակներուն մէջ, որտէղ խումբը 2-0 հաշիւով պարտուէցաւ Ռէալ Մատրիտին դէմ, իսկ Վիտալը խաղալով 66 վայրկեան փոխարինուեցաւ ուրիշ մարզիկով։ Առաջին կոլը խփէց 11 օր ետք՝ Վիլեառեալի դէմ խաղին, որը աուարտեցաւ 1-1 հաշիւով, իսկ Վիտալը բացաւ խաղին հաշիվը։ === Պարշելոնա === 2015 թուականի Յունիս 7-ին, Վիտալը հինգ տարուայ պայմանագիր ստորագրէց կատալոնական գրանդի հետ։ Փոխանցման արժեքը եղաւ 18 մլն փաունտ։ Ան յաջող անցաւ բժշկական քննութիւնը եւ պաշտօնապէս ներկայեացուեցաւ։ Կաղապար:Բարսելոնա ՖԱ կազմ

Զարեհ Մութաֆեան

Զարեհ Մութաֆեան (15 Մարտ 1907, Սամսուն Օսմ.Կայսրութիւն - 11 Մայիս 1980, Փարիզ), հայ նկարիչ եւ մտաւորական։ == Կենսագրութիւն == Ծնած է Սամսոն՝ Սեւ Ծովու ափին։ Իր ընտանիքին բոլոր անդամները, 1915-ի Ցեղասպանութեան ժամանակ, սպանդի ենթարկուելով կը զոհուին։ Մանկութիւնը կ՛անցուցնէ որբանոցներու մէջ եւ կ՛ապրի թափառական կեանք մը՝ Յունաստանէն Իտալիա, ուր Միլանոյի Գեղարուեստի Ակադեմիային մէջ (Beaux-Arts) կը կատարելագործէ իր արուեստը։ Այնուհետեւ Մութաֆեան կը հանգրուանէ Զուիցերիա եւ վերջապէս կը հաստատուի Փարիզ, ուր շուտով ընդգրկուելով այն օրերու մտաւորական շրջանակին մէջ, նկարչութեան զուգահեռ կը նուիրուի նաեւ գրականութեան։ == Ասպարէզ == Կ՛ունենայ բազմաթիւ ցուցահանդէսներ, որոնք մեծապէս կը գնահատուին արուեստի մարդոց կողմէ։ 40 տարիներու ընթացքին ան կը ճանչցուի է թէ՛ իբրեւ հայ մտաւորական եւ թէ իբրեւ ֆրանսացի արուեստագէտ. կը յաջողի գերազանցել իր ցաւը՝ միաժամանակ խորանալով եւրոպական մշակոյթի մէջ եւ պահպանելով իր արեւելեան ոգին. ան կը հանդիսանայ Ցեղասպանութեան խորհրդանիշ մը։ Այս նիւթին վերաբերեալ յիշատակի ցուցահանդէս մը կը կազմակերպէ 1965-ին, Մեծ Եղեռնի 50ամեակին առիթով։ Հայերէնով մտածող արուեստագէտը կը ներշնչուի իտալացի դասական մեծերու գործերէն, ֆրանսացի գունանկարիչներէն (coloristes), տպաւորապաշտներէն եւ ապա՝ Պոնարէն եւ Մաթիսէն։ Ան բացի Եւրոպայի եւ աւելի ուշ Միացեալ Նահանգներու զանազան շրջաններէն, ցուցահանդէսներ կ՛ունենայ նաեւ Խորհրդային Հայաստանի մէջ (1967-ին եւ 1971-ին)։ Էապէս խորհրդանշական պատկերներ գծած արուեստագէտը ծանօթ է իր դիմանկարներով, ծովանկարներով եւ գունաւոր տեսարաններով։ «Վերապրողներ» թեման միշտ կը հետապնդէ զինք իր կեանքի տարբեր հանգրուաններուն, շատ քիչ անգամ ուղղակի անդրադառնալով Ցեղասպանութեան նիւթին, որուն նկատմամբ զուսպ վերաբերում կ՛ունենայ։ Զարեհ Մութաֆեանի կեանքին ու գործին նուիրուած է ժապաւէն մը, զոր կը պարունակէ փաստաթուղթեր, լուսանկարներ, դիտուած՝ Արթօ Փեհլիվանեան մասնագէտին ոսպնեակով։ == Ստեղծագործական գործունէութիւն == «Ջարդը» «Մահը եւ Կեանքը» «Հայ Մամիկը» «Արշակ Չօպանեան» «Մարիամ Տամլամեան» «Նաուէր» «Վենետիկ. Մեծ Ջրանցքը»Կը ստեղծէ հայաստանեան պատկերներու շարք՝ «Տաթեւ» «Արարատ եւ Արաքս» «Արարատ» «Էջմիածին»Կը հրատարակէ գիրքեր, կը կազմակերպէ ցուցահանդէսներ՝ «Հայաստանը Մութաֆեանի աչքերով» (1968-1975)։ == Անհատական ցուցահանդէսներ == Ժընեւ, 1935, 1938 Միլան, 1938 Փարիզ, 1945, 1976 ԱՄՆ, 1962, 1979 Երեւան, 1967, 1971, 1982, 1990, 2007, 2013 == Մէջբերումներ Զարեհ Մութաֆեանէն == Արուեստը ամէն մէկ ձգտումին մէջ կը ծնի, կ’երիտասարդանայ ու կը ծերանայ, բայց չի մեռնիր, միշտ կը վերածնի, ինչպէս օրուան արեւը։ == Երկեր == Հայերգութիւն վրձինով եւ գրչով (ֆրանսերէն, հայերէն), Վենետիկ, 1982 Նկարչութեան դասական դպրոցները եւ արդի ձգտումները, Փարիզ, 1982 == Ծանօթագրութիւններ ==

Փախի՛ր Կամ Ամուսնացի՛ր

Փախի՛ր Կամ Ամուսնացի՛ր, 2016 թուականին նկարահանած հայկական արկածային կատակերգութիւն։ == Սիւժէ == Ֆիլմին հերոսը՝ կենսուրախ ու քչիկ մը անլուրջ բնաւորութեան տէր Աղասիկը, կը վարե զբոսաշրջիկներու կողմէն սիրուած, Երեանի ինքնաշարժի գործարանի մեքենագէտ-շինարար Արշաւիր Խոջոյեանի՝ Աղասիկի հօր կողմէն պատրաստուած «Հրթիռ» մեքենան: Աղասիկին կեանքը կը փոխուի, երբ անոր ինքնաշարժը կը նստի՝ իր սեփական հարսանիքէն փախչող հարսնացու Սաթենիկը: == Մէջբերումներ ֆիլմի մասին == == Դերասաններ == Մկրտիչ Արզումանեան Իվեթա Մուկուչեան Շողեր Գրիգորեան Արմէն Քուշկեան == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Փախիր կամ ամուսնացիր (2016)

Յարութիւն Թոփիկեան

Յարութիւն Ժիրայր Թոփիկեան (23 Յուլիս 1951(1951-07-23), Երեւան, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն - 26 Հոկտեմբեր 2020(2020-10-26)), հայ խմբավար, «Սեբաստացիներ» եւ ԵՊԿԵ գեղարուեստական ղեկավար։ ՀՀ արուեստի վաստակաւոր գործիչ (2013)։ == Կենսագրութիւն == Յարութիւն Թոփիկեանը ծնած է 1951 թուականին հայրենադարձ ուսուցիչներու ընտանիքին մէջ։ 1967-1969 թուականներուն ուսանած է Ռոմանոս Մելիքեանի անուան երաժշտական ուսումնարանի խմբավարական բաժին՝ Վ. Քեթենճեանի դասարանը։ 1969-1974 թուականներուն ուսանած է Երեւանի Կոմիտասի անուան պետական երաժշտանոցիի խմբավարական բաժնի՝ Լ. Չունկուրեանի դասարանը։ 1974 թուականին աշխատեր է Սարաճեւի անուան երաժշտական դպրոցին մէջ։ 1979-1984 թուականներուն եղեր է Հայաստանի ռատիոյի եւ պատկերասփիւռի «Հայ երգի սենեկային երգչախումբի» հիմնադիր ղեկավար։ 1983-1991 թուականներին ղեկավարեր է Երեւանի պետական համալսարանի «Կոմիտաս» երգչախումբը, որ 1987 թուականին Լիթվայի Քաունաս քաղաքին մէջ միութենական 19 համալսարանական երգչախումբերու հեղինակաւոր մրցոյթի մէջ գրաւեր է առաջին տեղը։ 1989-1991 թուականներուն եղեր է «Bridges of Song» փառատօնի կազմակերպիչ, անդամ։ Ղեկավարեր է աշխարհի միացեալ երգչախումբ թիւով 20 000 երգիչներ (Թալլին, 1991)։ 1991-1994 թուականներուն Պէյրութի մէջ վերակազմեր է Բարսեղ Կանաչեանի հիմնած «Գուսան» երգչախումբը։ 1996 թուականին ստեղծեր եւ ղեկավարած է Երեւանի պետական սենեկային երգչախումբը (2005 թուականէն՝ պետական, կատարուեր եւ ձայնագրուեր են 147 խմբերգներ)։ == Մրցանակներ == Հայաստանի Լենինեան կոմերիտմիութեան պետական մրցանակ (4 ձայնասկաւառակ Մելոտիա ֆիրմա եւ1 ձայնասկաւառակ ԱՄՆ-ի մէջ), 1982 Հայաստանի Հանրապետութեան արուեստի վաստակաւոր գործիչ (2013) == Տե՛ս նաեւ == Երեւանի պետական սենեկային երգչախումբ == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Մեր Կորուստները. «Քորոնա»-Ի Համավարակին Պատճառով Մահացած Է Արուեստի Վաստակաւոր Գործիչ Յարութիւն Թոփիկեան ՈՉ ԵՒՍ Է ԽՄԲԱՎԱՐ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԹՈՓԻԿԵԱՆ Լուրեր Հայ աշխարհէն Համասեանի խենթ ելոյթը՝ Զուարթնոցի մէջ ԿՈՄԻՏԱՍԻ ԱՆՈՒԱՆ ՓԱՌԱՏՕՆԸ ԱՒԱՐՏԵՑԱՒ Երեւանի Մէջ Կը Տօնակատարուի «Համազգային»ի 80ամեակը == Արտաքին յղումներ == Յարութիւն Թոփիկեան, մոնոլոկ ինքնախօսութիւն Յարութիւն Թոփիկեան. խոստովանութիւն Հարցազրոյց Յարութիւն Թոփիկեանի հետ, 2012

1654 թուական

1654 թուական, ոչ նահանջ տարի, 17րդ դարու 54րդ տարին է == Դէպքեր == == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1654 ծնունդներ Մարտ 16 Անդրէաս Ակոլութ (գերմաներէն՝ Andreas Acoluthus, մ.1704), գերմանացի արեւելագէտ եւ հայագէտ == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1654 մահեր

Թիւ

Թիւ թուաբանագիտութեան հիմնական հասկացութիւնն է, որը կ'օգտագործուէ քանակային բնութագրման, համեմատման եւ առարկաներու համարակալման համար։ Թիւերը գրառելու համար կ'օգտագործուեն թուանշանները։ Թիւերու բազմութիւնները նշանակելու համար կ'օգտագործուեն Blackboard bold (անգլերէնէ թարգմանաբար՝ «գրատախտակի թաւ») տառատեսակը՝ N {\displaystyle \mathbb {N} } ` բնական թիւեր Z {\displaystyle \mathbb {Z} } ` ամբողջ թիւեր Q {\displaystyle \mathbb {Q} } ` կոտորակուող թիւեր R {\displaystyle \mathbb {R} } ` իրական թիւեր C {\displaystyle \mathbb {C} } ` համալիր թիւեր == Մշակութային Նշանակութիւն == Իրենց գործնական կիրառութենէն բացի, թիւերը նաեւ ունեն մշակութային կարեւորութիւն ամբողջ աշխարհին: Զորօրինակ, արեւմտեան մշակոյթին մէջ 13-ը կը համարուի չարագուշակ թիւ, չինացիներու համար 8-ը յաջողութիւն բերող է, ճափոնցիները 39 շնորհակալութեան համարժէք է, քանի որ անոր «սան քիւ» արտասանութիւնը կը նոյնացուի անգլերէն thank you-ին հետ: «Հազարը» հայերիս համար իր ուղղակի նշանակութենէն բացի ունի նաեւ «շատ» իմաստը՝ «հազար ըսած եմ», «գիշերուայ ժամը հազարին» եւ այլն: == Ծանօթագրութիւններ ==

Մատթէոս Մամուրեան

Մատթէոս Մամուրեան (17 Հոկտեմբեր 1830(1830-10-17), Իզմիր, Այտընի Կուսակալութիւն, Օսմանեան Կայսրութիւն - 2 Յունուար 1901(1901-01-02), Իզմիր, Զմիւռնիոյ սանճաք, Այտըն, Օսմանեան Կայսրութիւն), արեւմտահայ հրապարակագիր, մանկավարժ, վիպասան եւ լրագրող։ == Կենսագրութիւն == Մատթէոս Մամուրեան ծնած է Իզմիր (Զմիւռնիա)։ Նախնական ուսումը ստացած է տեղւոյն Մեսրոպեան դպրոցը, իսկ միջնակարգ ուսումը՝ Փարիզի Մուրատեան վարժարանին մէջ։ Կը վերադառնայ Իզմիր, ուր դպրոց մը հիմնելու իր ճիգերը կը ձախողին հակառակորդներու պատճառաւ։ Կ'անցնի՝ որպէս տնօրէն, Հասգիւղի Ներսէսեան վարժարան եւ կ'աշխատակցի «Մասիս»ին։ 1857–ին կը մեկնի Լոնտոն, ուր կը գրէ «Անգլիական Նամականի»ն։ Ունեցած է ազգային եւ հանրային ծաւալուն գործունէութիւն։ 1861–էն մինչեւ 1868 թուական կը վարէ Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանի դիւանապետի պաշտօնը։ Ապա զինք կը գտնենք Իզմիր, որպէս Ս. Մեսրոպեան դպրոցի տեսուչ։ 1871–ին կը հիմնէ «Արեւելեան Մամուլ»ը։, որ մեծ դեր կ՛ունենայ արեւմտահայոց մտաւորական կեանքին մէջ եւ զոր կը խմբագրէ մինչեւ իր մահը։ 1899–ին մեծ շուքով կը տօնուի իր գրական գործունէութեան յիսնամեայ յոբելեանը։ Մամուրեան կը մահանայ 1901–ին։ == Գրական ոճ == Մամուրեանի լեզուն չէ՛ թօթափած գրաբարի ազդեցութիւնը, ինչ որ կը ցոլացնէ իր ժամանակը։ Սակայն իր ոճին մէջ ակնյայտ է գրական ճաշակն ու արտայայտութիւններու բծախնդրութիւնը։ Ան կը հանդիսանայ «արեւմտահայ վէպ»ի՝ ընդհանրապէս, եւ «հայ ռոմանթիք վէպ»ի՝ մասնաւորապէս, հիմնադիրներէն ու լաւագոյն ներկայացուցիչներէն՝ Աբովեանի, Պռօշեանցի, Րաֆֆիի, Ծերենցի եւ այլոց կողքին։ == Ստեղծագործութիւններ == === Վէպեր === «Սեւ Լեռին Մարդը» (1871), «Հայկական Նամականի» 1872, Նիւթ հայկական նամականւոյն, Անգլիական Նամականի, 1881։ === Թարգմանութիւն === Անթուան Ֆրանսուա Փրեւու Աբբա Փրեւու «Անիծեալն» վէպի հեղինակ: Հայերէնի թարգմանած է Մատթէոս Մամուրեան,Հրատարակութիւն՝ Տիգրան Յարութիւն Տէտէեան 1875, Զմիւռնիա:) == Նշումներ == == Աղբիւրներ == Մինաս Թէօլէօլեան, Դաեւ Մը Գրականուէիւն, հԱ․ հատոր, Բ․ տպագրութիւն- 1977, Պոսթըն, էջ 169 - 173։ «Դիմաստուերներ», Հրանդ Ասատուր, 1921, էջ 118-135։

Ողջոյնի Համաշխարհային Օր

Ողջոյնի Համաշխարհային Օր, աշխարհիկ տօն, որ կը նշուի 21 նոյեմբերին։ Տօնի խորհուրդը անով է, որ տարաձայնութիւնները պէտք է լուծել հաղորդակցութեան եւ ոչ թէ ուժի միջոցով։ Այս օրը մարդիկ կ՛ողջունեն 10 կամ աւել անձի՝ որպէս խաղաղութեան պահպանութեան համար անձնային շփման կարեւորութեան արտայայտում։ Համաշխարհային մակարդակով այս օրը սկսան տօնել 1973-ին՝ իբրեւ պատասխան Արաբա-իսրայէլական պատերազմին։ == Նախապատմութիւն == Իւրաքանչիւր տարի 21 նոյեմբերը կը նշուի իբրեւ Ողջոյնի Համաշխարհային Օր։ Նպատակն է այդ օրը ողջունել գոնէ 10 մարդու։ Խորհուրդը համաշխարհային առաջնորդներուն ուղղուած է․ տարաձայնութիւնները պէտք է լուծել հաղորդակցման եւ ոչ թէ ուժի միջոցով։ Ողջոյնի համաշխարհային օրը հիմնած են Արիզոնայի պետական համալսարանի գիտութիւնների թեկնածու Պրայան ՄակՔորմաքը եւ Հարվըրդ համալսարանի շրջանաւարտ Մայքլ ՄաքՔորմաքը 1973-ին։ ՄաքՔոմաք եղբայրները 7 լեզուով 1360 նամակ ուղարկեցին համաշխարհային առաջնորդներուն՝ խրախուսելու մասնակցիլ Ողջոյնի համաշխարհային առաջին օրուան։ Այդ օրուընէ տօնը կը նշուի 180 երկիրներու մէջ։ Ցանկացած անձ կրնայ մասնակցիլ Ողջոյնի համաշխարհային օրուան՝ ուղղակի ողջունելով 10 կամ աւել մարդու։ Այդ կ՛ընդգծէ, թէ խաղաղութեան պահպանման համար որքան կարեւոր է անձնային շփումը։ Ողջոյնի համաշխարհային օրը պատասխան էր 1973-ի աշնան Եգիպտոսի եւ Իսրայէլի միջեւ ծագած հակամարտութեան։ Մարդիկ ամբողջ աշխարհի տարածքին այս օր կ՛օգտագործեն որպէս հնարաւորութիւն իրենց մտահոգութիւնը յայտնելու աշխարհին մէջ տիրող խաղաղութեան շուրջ։ Այս օրը սկսելով հասարակ ողջոյնղ՝ անոնք նամակներ կ՛ուղարկեն պետութիւններու առաջնորդներուն՝ վերջիններուս խրախուսելով տարաձայնութիւնները հարթելու համար հաղորդակցուիլ եւ ոչ թէ բռնի ուժ կիրառել։ Առաջին տարին նախագծին սատար կանգնեցան 15 երկիրներ։։ Նոպէլեան մրցանակի 31 դափնեկիրները այն մարդոց կարգին են, որոնք կ՛արժեւորեն Ողջոյնի համաշխարհային օրը՝ որպէս խաղաղութեան պահպանման միջոց եւ հնարաւորութիւն բոլորին իրենց ներդրումը ունենալ աշխարհի խաղաղութեան ստեղծման գործին մէջ։ Այլ սատար կանգնողներու կարգին են գրեթէ 100 հեղինակներ, մշակութային գործիչներ եւ համաշխարհային առաջնորդներ։ == Մայքլ ՄաքՔորմաք == Մայքլ ՄաքՔորմաքը նշած է, որ 7 տարեկանէն սիրած է գրել եւ խաղալ։ 1974-ին աւարտած է Հարվըրդի համալսարանը եւ ուսանելու վերջին տարին՝ 1973-ի աշնան, եղբօր հետ նախաձեռնած է Ողջոյնի համաշխարհային օրը։ Ճեմարանի տարիներուն ՄաքՔորմաքը գրական ամսագրի խմբագիր էր, ինչպէս նաեւ կը գրէր Լամփունի համար, որ հումօրային ամսագրեր հրապարակող կիսագաղտնի կազմակերպութիւն էր։ Ողջոյնի համաշխարհային օրուան ստեղծուելէն ետք՝ Մայքլ ՄաքՔորմաքը քանի մը վիպակ գրած է, Ինչպէս՝ Կանտիի վերջին գիրքը, «The Quotations of Chairman Meow»-ը եւ «Farewell Fillmore High» պիէսը։ Հարվըրդը աւարտելէն ետք ՄաքՔորմաքը տեղափոխուած է Նիւ Եորք։ 1999-ին Մայքլ ՄաքՔորմաքն ընդունուած է Լոս Անճելըսի Քալիֆորնիայի համալսարանի ռեժիսորական դպրոց եւ որու համար Նեպրասկայէն կը տեղափոխուի Լոս Անճելըս։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Ողջոյնի Համաշխարհային Օր՝ յօդուած, պոէմներ, պատկերներ (անգլերէն) Պաշտօնական կայք (անգլերէն)

Ջուր

Ջուրը աշխարհի վրայ ամէնէն տարածուած բաղադրութիւնն է։ Երկրագունդին մակերեսին 70 տոկոսը ծածկուած է ջուրով։ Զուտ ջուրը անգոյն, անհոտ եւ անհամ հեղուկ մըն է։ Մեր խմածը յաճախ թեթեւ համ մը ունի, որովհետեւ կը պարունակէ կարգ մը հանքային աղեր եւ լուծուած կազեր։ Ջուրը սքանչելի լուծիչ մըն է։ == Ջուրին շրջանառութիւնը == Անձրեւին ջուրը կը թափանցէ հողին մէջ՝ սնուցանելով բոյսերը կամ հոսելով կը թափի առուակի կամ գետի մը մէջ։ Արեւուն ճառագայթներու ազդեցութեան տակ ջուրը կը շոգիանայ, մթնոլորտին մէջ կը խտանայ եւ կը կազմէ ամպերը, որոնցմէ կը ստացուի վերստին անձրեւ։ Ամպերու մէջ խտացած ջուրը կու գայ գետակներէն, լիճերէն, գետերէն, ծովերէն, ինչպէս նաեւ բոյսերէն եւ անասուններէն։ == Ջուրը բնութեան մէջ == Կեանք գոյութիւն ունի միայն այնտեղ, ուր ջուր կայ։ Բոյսերը հողէն կ'իւրացնեն ջուրը եւ անոր մէջ լուծուած նիւթերը։ Ջուրի միջոցով կենդանի կազմուած մարմիններէն կը հեռանան ոչ պիտանի նիւթերը։ Ջրային կենդանիները ջուրի միջոցով կը ստանան նաեւ ցամաքը գտնուող իրենց անհրաժեշտ նիւթերը։ Աղբիւրներու, գետերու եւ լիճերու քաղցրահամ ջուրերու պաշարը կը կազմէ ջրոլորտի սոսկ 1/10000 մասը։ == Աղբիւրներ == Մշակութային Իմ Առաջին Հանրագիտարան, Արամ Սեփեթճեան եւ ԼեւոնԹորոսեան, 2001-2002, էջ 10-11 == Արտաքին յղումներ == Ջուրը երեխայի սննդակարգում

Հայաստան (թերթ, Փլովտիւ)

«Հայաստան», ազգային, գրական, քաղաքական կիսաշաբաթաթերթ, յետագային՝ շաբաթաթերթ։ Լոյս տեսած է 1915 թուականին, 1919-1920 թուականներուն՝ Սոֆիայի մէջ, 1920-1925 թուականներուն՝ Փլովտիւի մէջ։ ՀՅԴ կուսակցութեան պաշտօնաթերթ։ Խմբագիրներ՝ Տիգրան Խաչիկեան, Օնիկ Վարդանեան, Մկրտիչ Թերսլեան, Արմէն Սեւան (Յովհաննէս Դեւեճեան), Գ. Փիլիպոսեան։

Մատզ Միքըլսըն

Մատզ Տիթման Միքըլսըն (22 Նոյեմբեր 1965(1965-11-22), Քոփընհակըն, Դանիա) Դանիացի դերասան մըն է: Սկզբնականօրէն, ան պարող էր, սակայն սկսաւ իր դերասանական ասպարեզը 1996-ին: Ան իր հռչակը ստացաւ երբ թմրեցուցիչ ծախող Թոնիի դերը ստանձնեց Դանիական առաջին երկու Pusher ֆիլմերուն մէջ, ինչպէս նաեւ երբ զգայուն ոստիկան Ալան Ֆիշըրի դերը ստանձնեց Փիթըր Թորսպոյի Դանիական Rejseholdet հեռուստաշարին մէջ (Unit One) (2000–2003): == Դերեր == === Ֆիլմ === === Television === === Ելեկդրոնային Խաղ === === Music videos === == Ծանօթագրութիւններ ==

Արցախի Հանրապետութիւն

Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղի) Հանրապետութիւն, անկախ, սակայն միջազգայնօրէն չճանչցուած պետութիւն Անդրկովկասի մէջ։ Արեւմուտքէն սահմանակից է Հայաստանի Հանրապետութեան, հարաւէն՝ Իրանին, իսկ արեւելքէն եւ հիւսիսէն՝ Ազրպէյճանին։ Մայրաքաղաքն է Ստեփանակերտը, որ պատմամշակութային կեդրոն է։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնը հայկական երկրորդ պետութիւնն է։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնը անկախութեան հռչակագիրը ընդունած է 2 Սեպտեմբեր 1991-ին Լեռնային Ղարաբաղի մարզային եւ Շահումեանի շրջանային խորհուրդներու համատեղ նստաշրջանի ընթացքին։ Հռչակագիրին առաջին կէտը ունի հետեւեալ ձեւակերպումը. == Անուանում == Ճշգրիտ ստուգաբանութիւնը յայտնի չէ. առաջին յիշատակութիւնները Վանի թագաւորութեան շրջանէն են։ Ըստ ժողովրդական ստուգաբանութեան, «Արցախ» անուանումը կը նշանակէ Առանի ծառաստան։ Աւանդութեան համաձայն Առանը հայոց Վաղարշակ արքային կողմէն նշանակուած Մեծ Հայքի հիւսիս արեւելեան նահանգներու նախարարն էր՝ Սիսակեան տոհմէն։ Առանը, որ աւանդօրէն կը համարուի Առանշահիկներու եւ անոնցմէ ճիւղաւորուած Արցախի միջնադարեան իշխաններու ու մելիքներու նախահայրը, կը պատկանէր Հայկ նահապետի զարմին, ուստի եւ միջնադարեան պատմիչները Արցախի իշխանները կը կոչեն «Հայկազեանք»։ «Ղարաբաղ» տեղանունը յստակ ստուգաբանութիւն չունի։ Ըստ մէկ ստուգաբանութեան կը թարգմանուի իբրեւ «Սեւ այգի»։ Ըստ երկրորդ ստուգաբանութեան՝ «բաղ» արմատով բազմաթիւ տեղանուններ գոյութիւն ունէին Սիւնիքի, Արցախի, Գանձակի եւ այլ շրջաններու մէջ։ Եւ «Ղարաբաղը» «Բաղաբերդ» տեղանուան պարզ ու սովորական թարգմանութիւնն է։ «Ղարաբաղի» առաջին՝ «ղարա» մասը հայերէն «բերդ» բառի թարգմանութիւնն է՝ լ-ր հնչիւնափոխութեամբ։ Ինչպէս օրինակ, Կալա-կարա՝ Կալա, Կալաքենդ (Բերդաշէն), իսկ պաշտօնական փաստաթուղթերու մէջ՝ Կարաքենդ։ Տեղանուան երկրորդ՝ «բաղ» մասը օտար նուաճողներու կողմէն չէ թարգմանուած։ Այսպէս Ղարաբաղը Բաղաբերդ տեղանուան քմահաճ թարգմանութիւնն է։ == Պատմութիւն == === Հին շրջան === ==== Վանի թագաւորութեան ժամանակաշրջանին ==== Ք.Ա. 3-1 հազարամեակներուն հանդէս կու գան առաջին պետական կազմաւորումները, որոնց շարքին մէջ կ'առանձնանար Վանի կամ Արարատի թագաւորութիւնը (Ուրարտու)։ Ուրարտական թագաւորութեան ժամանակաշրջանին (Ք.ա. 9-6 դարերուն) Արցախ ծանօթ էր Ուրտեխէ-Ուրտեխինի անունով։ Արցախի՝ իբրեւ Հայաստանի մաս, յիշատակումներ կան Ստրաբոնի, Դիոն Կասիոսի, Պլինիոս Աւագի, Պլուտարքոսի եւ այլ հին հեղինակներու աշխատանքներուն մէջ, ինչպէս նաեւ Արգիշտի Ա.-ի՝ Կոտայքի մէջ յայտնաբերուած ժայռափոր արձանագրութեան մէջ, ուր խօսուած է Զառ քաղաքի մասին։ Ըստ պատմաբան Վ. Բալայեանի անիկա կը համընկնի Արցախի միջնադարեան Ծար մելիքանիստ աւանի եւ ներկայիս Քարվաճառի Զառ գիւղին հետ։ ==== Երուանդունիներու օրով ==== Ք.ա. 4-րդ դարուն արդէն Երուանդունիներու թագաւորութեան օրով, նոյնպէս վկայութիւններ կան, որ հայկական պետութեան կազմին մէջ կը մտնէին Արցախը եւ Ուտիքը։ Այդ մասին կը փաստեն յոյն պատմագիր եւ աշխարհագիր Ստրաբոնի վկայութիւնները, ուր ան Արցախը կը ներկայացնէ իբրեւ Մեծ Հայքի կազմին մէջ գտնուող նահանգ՝ Օրխիստինա - Արցախ։ ==== Արշակունեաց հարստութեան օրով ==== 66 -ին, Արշակունեաց հարստութեան շրջանին, Արցախը նոյնպէս կը գտնուէր հայկական միասնական պետութեան կազմին մէջ։ Այդ մասին կը վկայէ հռոմէական կայսր՝ Ներոնի ժամանակներէն Հռոմի մէջ պահպանուած պատի մը վրայ փորագրուած աշխարհի մարմարէ քարտէսը, ուր կը նշուի, թէ Արցախը Արշակունեաց Հայաստանի յառաջատար նահանգներէն մէկն է։ ==== Հայաստանի առաջին բաժանումէն ետք ==== Մեծ Հայքի թագաւորութեան բաժանումէն ետք (387 թուական) Արցախ մաս կը կազմէ Արեւելահայկական թագաւորութեան, որ ա'լ շուտով կ'իյնայ Սասանեան Պարսկաստանի տիրապետութեան տակ։ Սակայն նոյնիսկ օտար լուծի տակ գտնուելով՝ Արցախ կը շարունակէ պայքարիլ եւ պահպանել իր հայկականութիւնը։ Այդ մասին կը փաստեն Կորիւնի վկայութիւնները, որոնց համաձայն Մ. Մաշտոց լուսաւորական գործունէութիւն կը ծաւալէր Արցախի մէջ, որ այդ օրերուն կը կոչուէր Փոքր Սիւնիք։ Եւ ըստ աւանդութեան նոյն նահանգին Հաբանդ գաւառի Ամարաս գիւղաքաղաքին մէջ Մեսրոպ Մաշտոց կը բանայ իր առաջին դպրոցներէն մէկը։ 451-ին օգտուելով Պարսկաստանի մէջ սկիզբ առած քաղաքական անկայունութիւններէն՝ Կուրի աջափնեայ Արցախ եւ Ուտիք նահանգներու Առանշահիկ հայ իշխանական տոհմը ինքզինք կը յայտարարէ իբրեւ թագաւորութիւն։ Նոյնինքն Առանշահիկներն ալ կը կամզակերպեն Արցախի հայութեան հակապարսկական ընդվզումները, զորս կը գլխաւորէր Վաչէ Առանշահիկ թագաւորը՝ Վարդան Մամիկոնեանի համախոհներէն մէկը։ Զօրավարին մահէն ետք Արցախ աշխարհը պարսկական հետագայ ասպատակութիւններէն պաշտպանելու եւ ազատագրական պայքարներու միջոցով անկախութիւն հաստատելու նպատակով՝ Վաչէ Առանշահիկը կեղծ ուրացութեան ուղին կը բռնէ եւ նոյնիսկ կ'ամուսնանայ Պարսկաստանի թագաւոր՝ Յազկերտ Բ.-ի քրոջ աղջկան հետ։ Սակայն 457-ին Յազկերտ Բ.-ի մահէն ետք, օգտուելով Պարսկաստանի մէջ սկսած գահակալական կռիւներէն՝ Վաչէ կը վերադառնայ քրիստոնէական-լուսաւորչական կրօնին եւ ապստամբութիւն կը բարձրացնէ պարսիկներուն դէմ։ Վաչէէն ետք շուրջ 30 տարուան անիշխանութենէ ետք, Հայոց Արեւելեան աշխարհին մէջ թագաւոր կը դառնայ անոր եղբօր որդին՝ Վաչագանը։ Այդ օրերուն բուն Մեծ Հայքի եւ կեդրոնական նահանգներուն մէջ հայկական պետականութեան բացակայութեան պայմաններուն մէջ Վաչագան Բարեպաշտին թագաւորութիւնը հայահաւաք կեդրոնի դեր կը կատարէր։ Անոր կառավարման տարիները աչք կը մտնեն սահմանադրական ու կրօնական բարեփոխումներով եւ տնտեսական ու մշակութային կեանքի վերելքով։ Եւ այսպէս մինչեւ Զ. դարու կէսերը Արցախ աշխարհի մէջ տեւական խաղաղութիւն եւ ինքնավարութիւն կը տիրէր։ Սակայն ամէն ինչ կը փոխուի Է. դարու սկիզբը, երբ Հայոց երկիր կը ներխուժեն արաբները։ === Միջնադար === ==== Արաբական տիրապետութեան ժամանակաշրջանին ==== 652 -ին Թէոդորոս Ռշտունին Ասորիքի եւ Վերին Միջագետքի կառավարիչ Մուավիայի հետ կը ստորագրէ պայմանագիր մը, որուն միջոցով Հայաստան կը պահպանեց իր ներքին ինքնավարութիւնը։ Սակայն Սեբէոսի վկայութեամբ բանակցութիւններուն մէջ Հայաստան Սիւնիքէն եւ Արցախէն զատ կը դիտարկուէր։ Իրավիճակը կը փոխուի Թէոդորոս Ռշտունիի մահէն ետք, երբ գահ կը բարձրանայ անոր փեսան՝ Համազասպ Մամիկոնեանը։ Ան կը յաջողի իր իշխանութեան տակ դնել Մեծ Հայքի գրեթէ բոլոր գաւառները, ներառեալ՝ Արցախը։ Այդ տարիներուն տեղի ունեցած հակաարաբական ընդվզումները վերջնականապէս կ'ունենան իրենց արդիւնքը եւ 885-ին արաբական խալիֆայութիւնը կը ճանչնայ Աշոտ Ա. Բագրատունիի Մեծ Հայք նահանգի թագաւորութիւնը։ Այսպէս Հայաստան կը վերականգնէ իր անկախութիւնը, եւ Արցախ աշխարհը դարձեալ կը յայտնուի համահայկական պետութեան կազմին մէջ։ ==== Սելճուք-թուրքերու արշաւանքներուն ընթացքին ==== Ամէն ինչ կը փոխուի ԺԱ. դարուն՝ սելճուք-թուրքերու արշաւանքներուն ատեն: Տուղրիլ բէկի (1025-1063 ) կառավարման տարիներուն սելճուք-թուրքերը կ'աւերեն Հայաստանի կեդրոնական, արեւմտեան եւ հարաւային շրջանները, սակայն Արցախ դեռ կը շարունակէր անվնաս մնալ։ 1064-ին սելճուք-թուրքերու մեծաքանակ զօրքերը՝Ալփասլանի գլխաւորութեամբ սուրի ու գերութեան կը մատնեն Արցախը։ ԺԲ. դարու սկիզբներէն, սելճուք-թուրքերու կայսրութեան քայքայման զուգընթաց, կը հզօրանար վրացական թագաւորութիւնը։ Հայ ժողովուրդը, մնալով սելճուք-թուրքերու գերիշխանութեան տակ՝ չէր համակերպեր այդ կացութեան հետ։ ==== Զաքարեաններու օրով ==== Հայերուն անհրաժեշտ էր Վրաստանի օգնութեամբ թօթափել սելճուք-թուրքերու լուծը։ Եւ հայ-վրացական ռազմա-քաղաքական համագործակցութեան մէջ մեծ դերակատարութիւն կ'ունենան վրաց արքունիքին մէջ ծառայող հայ իշխանները, յատկապէս Զաքարեաններու տոհմի ներկայացուցիչները։ ԺԲ. դարու 90-ական թուականներուն նոր թափ կը ստանայ Հայաստանի ազատագրման եւ հայկական պետականութեան վերածնունդի ապահովման գործը։ Հայ-վրացական միացեալ ուժերու կողմէ կ'ազատագրուէին հայկական տարածքները, որոնց մէջ էր նաեւ Արցախը։ Սակայն Զաքարեանները չեն յաջողիր միաձոյլ կեդրոնաձիգ պետութիւն մը ստեղծել։ Այդ իսկ պատճառով հայոց միասնութիւնը պահելու համար Զաքարեան իշխանները խնամիական կապեր կը ստեղծեն գաւառային հզօր իշխանական տոհմերու հետ։ Այս ժամանակաշրջանին Արցախի մէջ գտնուող երեք իշխանութիւնները՝ Ներքին Խաչէն, Հաթերք եւ Վերին Խաչէն, տարբեր յարաբերութիւններ ունէին Զաքարեաններուն հետ։ Վերին Խաչէնը (Ծարա), որ ազատագրուած էր Զաքարեաններու օգնութեամբ, կ'ընդունէր վերջիններուս գերագահութիւնը։ Միջին Խաչէնի կամ Հաթերքի իշխանութեան տիրոյթները ժամանակի ընթացքին կը բաժանուին Վերին Խաչէնի եւ Ներքին Խաչէնի միջեւ։ Վերջինիս իշխանական տան ներկայացուցիչները Արցախի միւս իշխանութիւններուն համեմատ առաւել մեծ ինքնուրոյնութիւն ունէին։ Ներքին Խաչէնը տնտեսական եւ մշակութային աննախադէպ վերելք կ'ապրի Հասան-Ջալալի օրով։ Այդպիսի զարգացման շնորհիւ երկրամասը կը ստանայ նաեւ քաղաքական անկախութիւն, զոր կ'ընդունէին նոյնիսկ վրաց թագաւորները։ Է. դարէն մինչեւ Թ. դարասկիզբը Արցախ կը գտնուէր Արաբական խալիֆայութեան տիրապետութեան տակ՝ Արմինիա կուսակալութեան կազմին մէջ։ Այդ շրջանին բազմացեղ ըլլալով (Արցախի մէջ՝ հայեր, այլ գաւառներու մէջ՝ աղուանական եւ իրանական ցեղեր) Աղուանէն թագաւորութեան մասը գտնուած է իշխող Միհրանեան տոհմին տիրապետութեան տակ։ ==== Մոնկոլական արշաւանքներու ընթացքին ==== 1221-ին Կոտման (Թոուզ) գետին մօտ տեղի ունեցած ճակատամարտին, հայ-վրացական միացեալ ուժերը պարտութիւն կը կրեն, որմէ ետք մոնկոլները կը սկսին ասպատակել Հայաստանն ու Վրաստանը։ Երկրորդ արշաւանքին ընթացքին կը գրաւեն նաեւ Արցախը։ Եւ հակառակ այն իրողութեան, որ իշխանութիւնները կորսնցուցած էին իրենց ինքնավարութիւնը, ժողովուրդը կը շարունակէր յամառ դիմադրութիւն ցուցաբերել։ Իրավիճակը աւելի կը բարդանայ, երբ մոնկոլները Ղազան խանի օրով պաշտօնապէս կ'ընդունին մահմետականութիւնը։ Ազգային եւ ընկերային ճնշումներուն վրայ կ'աւելնան կրօնական հալածանքները։ 1386-ին Լենկ-Թիմուր, գրաւելով Թաւրիզը՝ կ'անցնի Արաքսը եւ կը մտնէ Սիւնիք, եւ անկէ ետք անոր զօրքերը կը ներխուժեն Արցախ եւ կը գրաւեն Վերին Խաչէնը։ Իրավիճակը կը փոխուի Լենկ-Թեմուրի մահէն ետք, երբ անոր հսկայածաւալ պետութիւնը կը սկսի քայքայուիլ։ ԺԵ. դարուն Կարա-Կոյունլի տիրակալներու իշխանութեան տակ հայերը համեմատաբար լաւ վիճակի մէջ կը գտնուին։ Կարա-Կոյունլուները գիտակցելով իրենց տիրապետութեան տակ ինկած երկիրներու քայքայուած տնտեսութեան վերականգնման եւ պետական գանձարանը լեցնելու կարեւորութիւնը՝ համեմատաբար մեղմ քաղաքականութիւն կը վարէին հայ իշխաններուն նկատմամբ։ Անոնք պետական բարձր պաշտօններու վրայ կը նշանակէին հայ նախարարական անուանի տուներու ներկայացուցիչներ եւ շատերը կը դարձնեն իրենց նախկին տիրոյթներու տնօրէններ ու լիիրաւ իշխաններ։ Նոյն իրավիճակը կը տիրէր նաեւ ակ-Կոյունլիի տիրապետութեան շրջանին։ Այս ժամանակաշրջանին կը վերականգնուին Ներքին Խաչէնի եւ Վերին Խաչէնի իշխանական տուներու ներկայացուցիչներուն իրաւունքները։ ԺԴ.- ԺԵ. դարերուն հայ նախարարական տուներու զգալի մասը կը կորսնցնէ իր ինքնավարութիւնը՝ զայն զիջելով Հայաստանին տէր դարձած քոչուոր ցեղերու աւագանիին։ Հակառակ անոր, որ Արցախի լեռնային գաւառներուն մէջ Առանշահիկներու իշխանական տուներու առանձին ճիւղեր կը յաջողին ընդդիմանալ եկուորներու ճնշումներուն եւ պահպանել երկրամասին պետական հիմնարկներու կենսունակութիւնը։ Այդ մասին կը վկայէ կարա-Կոյունլիի Ջեւանշահի հրովարտակը, որմով կը ճանչցուի լեռնային Արցախի տէր մելիքներու իշխանութիւնը։ === Թուրք-պարսկական պատերազմներ === ԺԶ.-ԺԷ. դարերուն Հայաստան կը դառնայ թուրք-պարսկական պատերազմներու թատերաբեմ։ 1555-ին պատերազմող կողմերը Ամասիոյ մէջ հաշտութիւն կը կնքեն։ Անդրկովկաս կ'անցնի Պարսկաստանի գերիշխանութեան տակ։ ԺԶ. դարուն պարսկահպատակ տարածքներուն մէջ կը ստեղծուին ռազմա-վարչական երեք միաւորներ՝ Շիրւանի, Չուխուր Սադի (Երեւան եւ Նախիջեւան) եւ Ղարաբաղի բեկլարբեկութիւնները։ 1580-ին թուրք զօրավար Մուսթաֆա Լալա-փաշայի զօրքերը կը ներխուժեն Ղարաբաղ, այնուհետեւ կ'աւերեն Երեւանը ու կը հասնին Գեղարքունիք։ Հայոց հողին վրայ թուրք-պարսկական բախումները կը շարունակուին մինչեւ 1639 եւ կ'աւարտին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ կնքուած հաշտութեան պայմանագիրով։ Պարսկաստանի կ'անցնին Հայաստանի արեւելեան նահանգները՝ Գուգարքը, Շիրակը, Արարատեան դաշտը, Սիւնիքն ու Արցախը եւ Վասպուրականի արեւելեան հատուածը։ Այդ ժամանակահատուածին մէջ, գտնուելով պարսկական տիրապետութեան տակ՝ Արցախի մելիքութիւնները ունէին ներքին ինքնավարութիւն եւ անոր հետ իսկ կը ստեղծէին ինքնատիպ մշակոյթ մը։ Երկրամասին մէջ խաղաղութիւն պահպանելու համար, Արցախի մելիքները լեռնային անմատչելի ծերպերուն մէջ տասնեակ ամրոցներ կառուցած էին։ === Սղնախներու ձեւաւորումը === ԺԸ. դարու սկիզբներուն օգտուելով Պարսկաստանի ներքին երկպառակտութիւններէն ու աֆղաններու հետ պատերազմներէն՝ Արցախի մելիքները աւելի մեծ ինքնուրոյնութիւն ձեռք կը բերեն։ Անոնք կը հրաժարին Պարսկաստանի հարկեր վճարելէն, եւ այս մէկը կը նպաստէ Արցախի հայ բնակչութեան տնտեսական վիճակին բարելաւման։ Այդ շրջանին պարբերաբար կրկնուող աւերիչ արշաւանքները դիմակալելու նպատակով՝ Արցախի մելիքները կը միաւորուին եւ կը ստեղծեն զինուորական միասնութիւն, որ պատմութեան մէջ ծանօթ է Սղնախներ անունով։ Ծանօթ են Գիւլիստանի, Ջրաբերդի, Աւետարանոցի, Շուշիի, Բադարա գիւղի մօտակայքը, Հերհեր ու Ծովատեղ գիւղերու թիկունքին, Տող եւ Տումի գիւղերու սղնախները։ Այդ ժամանակահատուածին մէջ ինքնավարութեան տեղական մարմինները իրենց ուժերը կը համախմբէին Լեռնահայաստանի մէջ պարսկական իշխանութիւնը վերացնելու համար։ 1723-ին Արցախի սղնախականները ստիպուած էին դիմակալելու թուրքերուն, որոնք յամառօրէն կը փորձէին հասնիլ Կասպից ծովու ափերը։ Հայերը կը յաջողին պարտութեան մատնել թուրքերը, եւ վերջիններս կը նահանջեն։ Ամէն ինչ կը փոխուի 1726 -ին՝ Կ.Պոլսոյ մէջ կնքուած ռուս-թրքական պայմանագիրէն ետք, երբ Թուրքիոյ կ'անցնին այսրկովկասեան տիրոյթները՝ ներառեալ Թիֆլիս, Գանձակ, Նախիջեւան քաղաքները, Ղարաբաղի ու Ղափանի մարզերը։ === Մելիքութիւններ === Հայկական սղնախները մարտեր կը մղէին թուրքերուն դէմ, եւ վերջ ի վերջոյ անոնց հիմքին վրայ կը ծնի վարչաքաղաքական նոր միաւոր մը՝ Խամսայի մելիքութիւնները, որոնք հետագայ տասնամեակներուն կը դառնան հայ ազգային ազատագրական պայքարի նոր հանգրուաններ։ Նադիր շահը յաղթանակ կը տանի թուրքերուն դէմ։ Օսմանեան կառավարութիւնը ի վիճակի չըլլալով՝ ստիպուած կը շարունակէ պատերազմը եւ 1736-ին Էրզրումի մէջ հաշտութեան պայմանագիր կը կնքէ պարսիկներուն հետ։ Այս պայմանագիրին մէջ թուրքերը պարսիկներուն կը յանձնեն Արեւելեան Հայաստանը (Երեւանը, Ղարաբաղը, Նախիջեւանը), Վրաստանի մէկ մասը, Գանձակը, Շամախին եւ Ատրպատականը։ Նադիր շահի օրով եւ անոր հովանաւորութեամբ 1735 -ին հինգ (Խամսայի) հայկական մելիքութիւնները (Գիւլիստան, Ջրաբերդ, Խաչէն, Վարանդա, Դիզակ) կը միաւորուին մէկ ռազմաքաղաքական եւ վարչական միաւորի մէջ եւ իրենց ծաղկման եւ հզօրութեան գագաթին կը հասնին ԺԸ. դարու աւարտին։ Այսպիսով կը ձեւաւորուի հինգ մելիքութիւններէ կազմուած նահանգը, որուն կեդրոնը Տող աւանն էր։ Այս կազմաւորումը Դիզակի Մելիք-Եգանի գլխաւորութեամբ կը ճանչցուի իբրեւ հայկական ինքնավար երկիր մը, որուն սահմանները կ'երկարէին Գանձակի մատոյցներէն մինչեւ Արաքս գետը։ Մելիք-Եգանը, Նադիրէն խանական տիտղոս ստանալով՝ մինչեւ 1744 կը գլխաւորէ Խամսայի մելիքութիւնները։ Իրավիճակը փոխուեցաւ Նադիր շահի սպանութենէն ետք, երբ Պարսից երկիրին մէջ առաջացած անիշխանութեան հետեւանքով պատմութեան թատերաբեմ կը բարձրանայ Փանահ խանը, որուն նպատակն էր գրաւել լեռնային Արցախը։ Խամսայի մելիքները չհանդուրժեցին Փանահի այս քաղաքականութիւնը եւ զինք ետ մղեցին Արցախի լեռնային հատուածներէն։ Այդ ժամանակաշրջանին մելիքներու միջեւ առաջացած գժտութիւններուն հետեւանքով՝ Փանահ խանը հնարաւորութիւն կը ստանայ տիրանալու Արցախին։ Վարանդայի մելիք՝ Շահնազարը, Փանահին նուիրաբերեց Շուշի բերդը, եւ այդ քայլը աւելի սրեց Արցախի ներքաղաքական կեանքը։ Շուտով Փանահ ինքզինք հռչակեց խան եւ Պարսից շահին միջոցով հայ մելիքներուն ստիպեց ընդունիլ իր գերիշխանութիւնը։ Այդպէս Խամսայի մելիքութիւնը թուլցաւ եւ սկսաւ կործանիլ։ 18-րդ դարուն վերջերուն Իրանի մէջ գահին տիրելու համար նորէն պայքար կը սկսի եւ 1794 -ին Աղա Մուհամմադ խանը ինքզինք շահ կը հռչակէ։ Վերջինիս կ'անհանգստացնէին ռուսական կողմնորոշում ունեցող Արցախի մելիքները։ Ան մելիքներուն խոստացաւ հաստատել իրենց իշխանութիւններուն մէջ, եթէ անոնք օգնեն տապալելու Իպրահիմ խանը։ Սակայն Արցախի մելիքները հաստատօրէն մերժեցին Պարսից շահին պահանջը, որուն պատճառով 1795 -ին շահը պաշարեց Շուշիի ամրոցը, սակայն յաջողութեան չհասաւ։ Յետագային Աղա Մուհամմատ խանը նորէն կը յարձակի Շուշիի վրայ՝ այս անգամ արդէն յաջողութեան հասնելով։ Ան կը հաստատուի Շուշի, սակայն որոշ ժամանակ ետք դաւադրաբար կը սպաննուի։ === Ռուսական նուաճում === ==== Ռուս-պարսկական պատերազմներուն ժամանակ ==== Աղա Մուհամմատ շահի սպանութենէն ետք իշխանութեան գլուխ կ'անցնի Ֆաթալի շահը, որ կը փորձէ ամրապնդել Պարսկաստանի գերիշխանութիւնը Այսրկովկասի մէջ։ Այդ ժամանակաշրջանին ռուս-պարսկական խորացող հակասութիւնները կը վերածուին երկարատեւ պատերազմի (1804-1813)։ 1804-1813 ռուս-պարսկական պատերազմի աւարտին՝ 12 Հոկտեմբեր 1813 -ին Գիւլիստանի հաշտութեան պայմանագրով Արցախը կ'անցնի Ռուսաստանի տիրապետութեան տակ։ Այդ պայմանագիրը կը վկայէ, որ Արցախը առանձին ազգային-պետական միաւորի կարգավիճակով է անցած է Ռուսաստանի տիրապետութեան տակ։ 1828 -ին, Թուրքմենչայի պայմանագրով վերջ կը դրուի ռուս-պարսկական պատերազմին։ Հայաստան, մէկընդմիշտ կ'ազատագրուի պարսկական լուծէն։ Սակայն հայերու վիճակը ռուսական լուծի տակ աւելի վատթարացաւ։ ==== Ռուսական կայսրութեան տարիներուն ==== 1840-1917 թուականներուն շարք մը վարչատարածքային բաժանումներ կատարուեցան Ցարական Ռուսաստանի կողմէն, որոնց իբրեւեւ արդիւնք Ղարաբաղը մէկի կը վերածուի Կասպիական մարզի, մէկ՝ Շամախի նահանգի, մէկ՝ Ելիզաւետպոլի նահանգի կազմին մէջ։ ։ Փետրուարեան բուրժուա-ժողովրդապետութեան յեղափոխութեան յաղթանակէն ետք Ժամանակաւոր կառավարութիւնը 9 մարտ 1917 -ին ստեղծեց Անդրկովկասեան յատուկ կոմիտէ (Օզակոմ), որուն կարգադրութեամբ ստեղծուեցան գաւառային, քաղաքային եւ գիւղական գործադիր կոմիտէ։ իբրեւեւ արդիւնք, Անդրկովկասի մէջ ստեղծուեցան երեք ազգային պետութիւններ՝ Հայաստանի, Ազրպէյճանի եւ Վրաստանի հանրապետութիւնները։ Իսկ արցախահայերը իրենց ներքին կեանքը վարելու համար ստեղծեցին Ղարաբաղի Ազգային գրասենեակ։ Լեռնային Ղարաբաղի բնակչութիւնը, որուն 95%-ը հայեր էին, գումարեցին իրենց առաջին համագումարը, որ Լեռնային Ղարաբաղը հռչակեց անկախ վարչաքաղաքական միաւոր, ընտրեց Ազգային խորհուրդ եւ կառավարութիւն։ 1918-1920 Լեռնային Ղարաբաղը ունէր պետականութեան բոլոր ատրիբուտները՝ ներառեալ բանակն ու օրինական իշխանութիւնները։ ։ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդի խաղաղ նախաձեռնութիւններուն ի պատասխան, Ազրպէյճանի Ժողովրդավարական Հանրապետութիւնը դիմեց ռազմական գործողութիւններու։ Մայիս 1918 -էն մինչեւ ապրիլ 1920 թուականը Ազրպէյճանի եւ անոր սատարող Թուրքիոյ զինուած ստորաբաժանումները հայ բնակչութեան հանդէպ իրագործեցին բռնութիւններ եւ ջարդեր։ Սակայն, անոր հետ հնարաւոր չեղաւ պարտադրել Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդին՝ ընդունելու Ազրպէյճանի իշխանութիւնը։ Օգոստոս 1919 -ին Ղարաբաղը եւ Ազրպէյճանը՝ ռազմական բախումը կանխելու նպատակով կնքեցին նախնական պայմանագիր, որուն հետ համաձայնեցան երկրամասի կարգավիճակի խնդիրը քննարկել՝ Փարիզի խաղաղութեան խորհրդաժողովին մէջ։ ==== Խորհրդային ժամանակաշրջանին ==== Անդրկովկասի մէջ, խորհրդային կարգերու հաստատումը ուղեկցուեցաւքաղաքական նոր կարգերու ստեղծմամբ։ Լեռնային Ղարաբաղը Ազրպէյճանի եւ Հայաստանի միջեւ վիճելի տարածք է, որ ճանչցուած է նաեւ Խորհրդային Ռուսաստանի կողմէն։ Օգոստոս 1920 -ին Խորհրդային Ռուսաստանի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան միջեւ կնքուած համաձայնագրով, ռուսական զօրքերը ժամանակաւորապէս տեղակայուեցան Լեռնային Ղարաբաղի մէջ։ Հայաստանի մէջ խորհրդային կարգերու հաստատումէն անմիջապէս ետք, 30 Նոյեմբեր 1920 -ին Ազրպէյճանի կոմկուսի Կենտկոմի քաղբիւրոյի եւ կազմբիւրոյի համատեղ նիստին մէջ ընդունուեցաւ որոշում մը, ըստ որուն Ազրպէյճանի բանւորագիւղացիական կառավարութեան կողմէն կը յայտարարուի, որ Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ եղած սահմանային վիճերը վերջացած կը համարեն։ Որուն իբրեւեւ արդիւնք, Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը եւ Նախիջեւանը կը համարուին Հայաստանի սոցիալիստական հանրապետութեան մաս։ Այդ որոշումը վաւերացուեցաւ 1 Դեկտեմբեր 1920 -ին Պաքուի խորհուրդի ընդլայնուած նիստին մէջ ընդունուած հռչակագրով։ Լեռնային Ղարաբաղի, Զանգեզուրի եւ Նախիջեւանի նկատմամբ հաւակնութիւններէն հրաժարելու մասին Խորհրդային Ազրպէյճանի հայտարարութեան եւ Հայաստանի ու Ազրպէյճանի կառավարութիւններուն միջեւ համաձայնութեան հիման վրայ՝ Յունիս 1921 -ին, Հայաստանը, նաեւ Լեռնային Ղարաբաղը հայտարարեց իր անբաժանելի մաս։ ==== ԼՂ բռնակցումը ԱդրԽՍՀ-ին ==== 4 Յուլիս 1921 -ին Ռուսաստանի համայնավար կուսակցութեան Կովկասեան գրասենեակը, Վրաստանի մայրաքաղաք Թիֆլիս կը հրաւիրէ լիագումար նիստ, որուն ընթացքին կը հաստատուի Լեռնային Ղարաբաղը Հայկական ԽՍՀ մաս հանդիսանալու փաստը։ Սակայն, Մոսկուայի թելադրանքով եւ Ստալինի անմիջական միջամտութեամբ, 5 Յուլիս-ի լոյս գիշերը կը վերանայուի նախորդ օրուան որոշումը եւ կ'ընդունուի Լեռնային Ղարաբաղը Խորհրդային զրպէյճանի կազմին մէջ ընդգրկելու եւ այդ տարածքին մէջ ինքնավար մարզ կազմաւորելու վերաբերեալ որոշում՝ չպահպանելով նոյնիսկ ընթացակարգը։ Այս որոշումը, աննախադեպ իրավական արարք է միջազգային իրաւունքի պատմութեան մէջ, երբ երրորդ երկրի կուսակցական մարմինը (ՌԿ(բ) կ)՝ առանց որեւէ իրաւական հիմքի կամ իրաւասութեան, կ'որոշէ մէկ այլ տարածքի, երկրի կարգավիճակը։ Ազրպէյճանական եւ Հայաստանի ԽՍՀ-ները դեկտեմբեր 1922-ին ընդգրկեցին ԽՍՀՄ-ի կազմաւորման գործընթացներուն մէջ, իսկ Ղարաբաղի տարածքի ընդամէնը մէկ հատուածի մէջ, 7 Յուլիս 1923 -ին, Ազրպէյճանական ԽՍՀ Կեդրոնական գործադիր յեղափոխական կոմիտէի որոշմամբ կազմաւորուեցաւ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը՝ Ազրպէյճանական ԽՍՀ կազմին մէջ, որուն հետ, ըստ էութեան, ոչ թէ լուծուեցաւ, այլ ժամանակաւորապէս սառեցուց ղարաբաղեան հիմնախնդիրը։ Աւելին, ամէն ինչ աւերեց, որպէսզի Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը ընդհանուր սահման չունենայ Հայաստանի հետ։ Խորհրդային ամբողջ ժամանակահատուածին մէջ Լեռնային Ղարաբաղի հայութիւնը չհաշտուեցաւ այդ որոշման հետ եւ տասնեակ տարիներ պայքարեցաւ Մայր հայրենիքին վերամիաւորուելու համար։ Արցախը Ազրպէյճանին անմիջապէս բռնակցելէ ետք՝ սկիզբ առաւ ազգային-ազատագրական պայքարը։ 1920-ական Արցախի մէջ հակաազրպէյճանական շարժումը ղեկավարելու նպատակով ստեղծուեցաւ «Ղարաբաղը՝ Հայաստանին» միութիւնը։ Նոյեմբեր 1927-ի սկիզբներուն միութիւնը հազարաւոր թռուցիկներ ցրած է՝ Ղարաբաղը Հայաստանին նշանաբանով։ ։ 1962-ին Ստեփանակերտի մէջ 300 աշխատաւորներ բողոք-նամակ գրեցին ԽՍՀՄ Գերագոյն խորհուրդի նախագահութեան, կուսակցութեան Կենտկոմ եւ Մինիստրներու խորհուրդ։ Նամակին մէջ ներկայացուեցաւ մարզի գաղութային վիճակը եւ առաջարկուեցաւ ԼՂԻՄ-ը վերամիաւորել ՀԽՍՀ-ին։ 1962-ին շարք մը մտաւորականներ նմանօրինակ նամակով դիմեցին ԽՄԿԿ Կենտկոմին։ Այսպիսի դիմումները կը կրէին պարբերական բնոյթ եւ կը հղուէին թէ ԼՂԻՄ-էն, թէ ՀԽՍՀ-էն։ Միայն Լեռնային Ղարաբաղէն Կենտկոմին հասած դիմումներու տակ ստորագրած էին 45 հազար աշխատաւորներ։ Փաստօրէն, չնայած ԼՂ-ը ապօրինաբար բռնակցուած էր ԱդրԽՍՀ-ին, զայն երբեք չէր կորսնցնէր անկախանալու եւ Մայր Հայաստանին միաւորուելու ձգտումը։ ==== 1988 - Շարժման սկիզբ ==== 1985 ԽՄԿԿ ապրիլեան պլենիումի կողմէն գորբոչովեան «գլաստնոստի» հռչակումէն ետք արցախահայութիւնը հնարաւորութիւն ունեցաւ ԼՂԻՄ-ը ՀԽՍՀ-ի հետ վերամիաւորուելու համար։ 1987-1988 թթ ԼՂԻՄ-ի հայութիւնը աշխոյժ ստորագրահաւաք սկսաւ՝ ԼՂԻՄ-ը Հայկական ԽՍՀ-ի հետ վերամիաւորուելու հանրագիր, որուն տակ ստորագրուեցաւ աւելի քան 80 հազ. մարդ։ 20 Փետրուար 1988 -ին ԼՂԻՄ-ի Ժողովրդական պատգամաւորներու մարզխորհրդի նստաշրջանը որոշում տուաւ դիմել ԱդրԽՍՀ՝ ԼՂԻՄ-ն ԱդրԽՍՀ-ի կազմէն դուրս բերելու եւ Հայաստանի կազմի մէջ ընդգրկելու խնդրանքով։ Խնդրին խաղաղ լուծում տալու փոխարէն 21 Փետրուարին ԽՄԿԿ Կենտկոմի գրասենեակը որոշում տուաւ, ըստ որուն Ղարաբաղեան շարժումը որակուեցաւ «ծայրահեղական» եւ «նացիոնալիստական», որ կը հակասէ ԱդրԽՍՀ եւ ՀԽՍՀ աշխատաւորներու շահերուն։ Տեսնելով, որ խնդիրը վերէն լուծում չըստանար, ժողովուրդը ինքը սկսաւ իր պայքարը, որուն յաջորդեցին ազրպէյճանական սադրիչ գործողութիւնները, որոնց վերջարդիւնքը դարձաւ 27-29 Փետրուար 1988 -ին տեղի ունեցած Պաքուի եւ Սումկայիթի ջարդերը։ Երթալով, իրավիճակը աւելի կը բարդանար եւ անորոշ կը դառնար թէ' ազրպէյճանահայերուն եւ թէ' արցախահայութեան ճակատագիրը։ 16 Օգոստոս 1989 -ին Ստեփանակերտի մէջ տեղի ունեցաւ Լեռնային Ղարաբաղի լիազօր ներկայացուցիչներու համագումար, որ ընտրեց Ազգային Խորհուրդ։ Համագումարի որոշմամբ մինչեւ ժողովրդական դեպուտատներու մարզխորհուրդի ու կուսակցութեան մարզկոմի գործունէութեան վերականգնումը՝ երկրամասի բարձրագոյն գործադիր իշխանութեան լիազօրութիւնները կը յանձնուին Ազգային Խորհուրդին։ Բացի անոնցմէ համագումարի ժամանակ ընդունուեցաւ հռչակագիր մը, ըստ որուն, Ինքնավար Մարզի գործերուն ԱդրԽՍՀ-ի միջամտութիւնը պիտի գնահատուէր որպէս ագրեսիայի արարք եւ ստանար համարժէք պատասխան։ 28 նոյեմբեր 1989 -ին ԽՍՀՄ Գերագոյն խորհուրդի ընդունած որոշման համաձայն Լեռնային Ղարաբաղը նորէն կը բռնակցուի Ազրպէյճանին։ Դէպքերու զարգացման նման ընթացքը բերին անոր, որ 1 Դեկտեմբեր 1989-ին ՀԽՍՀ ԳԽ եւ ԼՂ Ազգային Խորհուրդը կ'ընդունեն համատեղ որոշում ԼՂ-ի եւ Հայկական ԽՍՀ-ի վերամիաւորման մասին։ === 1 Դեկտեմբեր 1989 թուականի որոշումը === 1 Դեկտեմբեր 1989-ին ՀԽՍՀ Գերագոյն խորհուրդը եւ ԼՂ Ազգային խորհուրդը իրենց համատեղ նիստին մէջ միաձայն ընդունեցին ՀԽՍՀ եւ ԼՂԻՄ վերամիաւորման մասին որոշում։ Միացումը, որուն կարգախօսի տակ բարձրացած էր Ղարաբաղեան շարժումը՝ կայացաւ։ ՀԽՍՀ եւ ԼՂԻՄ վերամիաւորման մասին ընդունուած «Համատեղ որոշումը» օրինական է եւ ընդունելի, միջազգային իրաւունքի բոլոր սկզբունքներու տեսնակիւնէն։ Յայտնի է, որ միջազգային իրաւունքի՝ «ժողովուրդներու ազատ ինքնորոշման» սկզբունքը ՄԱԿ-ը հռչակած է որպէս պետութիւններու ու ազգերու յարաբերութիւններու կարգաւորման համապարտադիր սկզբունք։ Միացման այս արարքը միջազգային իրաւունքի տեսակետէն որեւէ առարկութիւն չի հարցներ, մանաւանդ, որ խօսքը ոչ թէ ինքնորոշման առաջնային արարքի, այլ արդէն ինքնորոշման սուբյեկտ հանդիսացող պետական երկու կազմաւորումներու մասին է։ Որեւէ արգելք չկար նաեւ ԽՍՀՄ օրէնքին մէջ, ուր նախընթաց տարիներուն հանրապետութիւններու ու ազգային պետական կազմաւորումներու սահմաններու փոփոխութեան գրեթէ երկու տասնեակ դէպք արձանագրուած էր ( Կարելոֆիննական միութենական հանրապետութիւնն, օրինակ, վերակազմաւորուած է ինքնավար հանրապետութեան, իսկ Ռուսաստանի Դաշնութեան Ղազախստանի ինքնավար հանրապետութեան Կեդրոնէն տրուած է միութենական հանրապետութեան կարգավիճակ)։ ԽՍՀՄ-ի՝ որպէս միասնական պետութեան մէջ տարբեր ազգային կազմաւորումներու սահմաններու փոփոխութիւնները երբեք չէին կապած սահմաններու անխախտելիութեան ու տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքներու հետ։ Անոնք դիտուած են, որպէս միութենական դաշնային պետութեան ներքին գործը նաեւ իրաւական այն հիմքով, որ նման վերակազմաւորումներն ու վերաենթարկումները չէին կապուէր ԽՍՀՄ-ի՝ որպէս միասնական պետութեան սահմաններու փոփոխութեան կամ անոր տարածքային ամբողջականութեան խախտման հետ։ «Տարածքային ամբողջականութեան» սկզբունքը, որ մինչ այդ լրջօրէն չէր կիրառկուած հանրապետութիւններու ու ինքնավար կազմաւորումներու նկատմամբ, ձեռք բերաւ սկզբունքային նշանակութիւն հենց ԼՂ դեպքին մէջ, երբ յայտնի էր, որ ան բռնութեամբ մտցուած է ԱդրԽՍՀ կազմ եւ երբ ակնյայտ էր, որ ԱդրԽՍՀ-ի մէջ կ'իրագործուի հանրապետութեան հայ ազգաբնակչութեան ցեղասպանութիւն։ Բայց եթէ միութենական հանրապետութիւններու տարածքային ամբողջականութեան նոյնիսկ տրուած էր նման սկզբունքային բնոյթ, ապա սահմանադրական արգելք չէր առաջանար, քանի որ խօսքը ինքնորոշման իրաւունքի սուբյեկտ հանդիսացող եւ ԽՍՀՄ ազգային-պետական կառուցուածքի երկու կազմաւորումներու մասին է։ ԼՂԻՄ-ի վերամիաւորումը ՀԽՍՀ հետ չէր հակասեր ԽՍՀՄ Սահմանադրութեան 78 յօթուածին, որ կ'արգիլէր փոփոխութեան ենթարկել միութենական հանրապետութեան սահմանները, առանց անոր համաձայնութեան։ ԼՂԻՄ-ը ՀԽՍՀ ենթադասութեան տալը չէր նշանակեր, թէ կը խախտի ԱդրԽՍՀ տարածքային ամբողջականութիւնը։ Հենց անոր հաշիւով ալ Փետրուար 1988-ին ժողպատգամաւորներու մարզային խորհուրդը բարձրացած է ՀԽՍՀ հետ միայն մարզի վերամիաւորման հարցը, չնայած, որ բոլորը գիտէին, որ Լեռնային Ղարաբաղի հսկայական տարածքները, որոնք գրասենեակի որոշմամբ պետք է ըլլային ԼՂԻՄ կազմին մէջ, կամայականօրէն դուրս նետուած էին անոր սահմաններէն։ ԼՂԻՄ եւ ՀԽՍՀ բարձրագոյն իշխանութիւններու կողմէն վերամիաւորման մասին «Համատեղ որոշմանը» հետեւեցան ԱդրԽՍՀ պատժիչ գործողութիւնները։ Ապրիլ 1991-էն մինչեւ Յուլիս ինկած ժամակահատուածին ազրպէյճանական յատուկ նշանակութեան (ՕՄՕՆ) զինուած խումբերը՝ խորհրդային բանակի զօրքերու հետ մեկտեղ իրականացուցին «Օղակ» օպերացիան՝ Արցախի հայաթափման եւ անոր տարածքին տեր դառնալու համար ձեռնարկուած ծայրահեղ գործողութիւն: === 2 Սեպտեմբեր 1991 === 2 Սեպտեմբեր 1991-ին, ԼՂԻՄ-ի եւ դեռեւս չհայաթափուած հարակէն Շահումեանի շրջանի բոլոր մակարդակներու խորհուրդներու ժողովրդական պատգամաւորներու մասնակցութեամբ տեղի ունեցած նստաշրջանը ընդունեց «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հռչակման մասին» հռչակագիրը։ Իսկ արդէն 10 Դեկտեմբեր 1991 -ին, ԼՂ-ի բնակչութիւնը հանրաքուէով ամրագրեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան անկախութեան հռչակումը։ Այսպիսով, նախկին Ազրպէյճանական ԽՍՀ տարածքին մէջ ձեւաւորուեցան երկու իրավահաւասար պետական կազմաւորումներ՝ ԼՂՀ եւ Ազրպէյճանի Հանրապետութիւն։ Ստեղծուած իրավիճակը անսպասելի էր Ազրպէյճանի համար եւ 3 շաբաթ ետք սկսաւ Պաքուի պատասխան գործողութիւնը։ === Արցախեան ազատամարտ === 25 Սեպտեմբեր 1991 -էն սկսեալ, Շուշիէն առաջին անգամ «Ալազան» տիպի հրթիռներով ռմբակոծուեցաւ Ստեփանակերտը՝ սկսաւ Արցախեան ազատամարտը։ Պատերազմի հորձանուտուին մէջ հայերը միացեալ ուժերով ստեղծեցին հայոց ազգային բանակ, որ կը կամէր մօտ 20-25 հազար։ Ազրպէյճանի բանակը 75-80 հազար։ Սակայն հայերը կրցան ետ մղել հակառակորդի գրոհը եւ ազատագրել Արցախը։ Ազրպէյճանական բանակի նշանառուած հարուածներուն զոհ կ'երթան հազարէ աւելի հայ խաղաղ բնակիչներ։ Հայկական կողմը կորսնցուց Արծուաշէնի, Մարտակերտի, Մարտունիի, Շահումեանի շրջանների մէկ մասը։ Հայկական ուժերու վճռական գործողութիւններուն հակառակորդը' կարողութիւնը չունենալով դիմադրել եւ վախնալով աւելի ծանր կորուստներ կրելու գաղափարէն զինադադար կը խնդրէ, որ կը կնքուի 12 Մայիս 1994 -ին։ Արդիւնքը այն կ'ըլլայ, որ Հայերը կ'ունենան 5856 զոհ(ինչպէս նաեւ՝ 1264 զոհ՝ խաղաղ բնակչութեան շրջանին, եւ 596 անյայտ կորսուած՝ որոնց մէչ էին խաղաղ բնակիչներ), իսկ ազրպէյճանցիները՝ 11557 /30հզ. զոհ։ 9 Ապրիլ 1994 -էն սկսաւ արցախեան գոյամարտին մէջ ԼՂՀ պաշտպանութեան բանակի յաղթարշաւը։ Այդ պայմաններուն մէջ Ազրպէյճան, այլ ելք չունէր, քան զինադադարի պայմանագիր կնքել։ Այդպիսով 12 Մայիս 1994 -ին Ազրպէյճանը, Լեռնային Ղարաբաղը եւ Հայաստանը կնքեցին հրադադարի համաձայնագիր, որ՝ չնայած խախտումներուն, ուժի մէջ է այսօր։ === Պատերազմ Արցախի վրայ === Կիրակի 27 Սեպտեմբեր 2020, առաւօտեան ժամերէն Արցախ թիրախ կը դառնայ Ատրպէյճանի լայնածաւալ յարձակման: Պատերազմը կը տեւէ 43 օր։ Առաջին հերթին կը հրթիռակոծուին, կը հրետակոծուին եւ կը ռմբակոծուին սահմանամերձ բնակելի վայրեր ու մայրաքաղաքը՝ Ստեփանակերտ․ զոհ կ'երթան անզէն բնակիչներ՝ կիներ, երեխաներ, ծերունիներ։ Ակներեւ է թէ ռմբակոծումները թիրախ ունին անզէն բնակչութիւնը եւ քաղաքին հանրային սպասարկութիւններու ենթակառոյցները (նոյնիսկ ծննդատուները)։ Հ․Հ․ եւ Արցախ ընդհանուր զօրակոչ կը յայտարարեն, ինչպէս նաեւ՝ Ատրպէյճանը։ Շրջանի եւ աշխարհի բոլոր մեծ ուժերը՝ Ռուսիա, Չինաստան, Ա․Մ․Ն․, Ֆրանսա, Պարսկաստան եւ Եւրոպական Միութիւն, կոչ կ'ուղղեն հակամարտող կողմերուն ընդհարումները դադրեցնել, բացի Թուրքիայէն։ Պատերազմի սկիզբէն յայտնի կ'ըլլայ Թուրքիոյ մխրճումը այս պատերազմին․ Ատրպէյճանին կը հայթայթէ մեծաքանակ արդի արտադրութեան ռազմական օգնութիւն, ինչպէս նաեւ հազարաւոր վարձկան զինուորներ։ Վրաստան Հ․Հ․ հետ իր սահմանները կը փակէ՝ «ապահովութեան» պատրուակով։ Այս պատերազմին Ատրպէյճան կը գործածէ միջազգային դաշինքներով արգիլուած զէնքեր, օրինակ՝ լուսածնի ռազմամթերք։ Ինչպէս նաեւ, կը հրթիռակոծէ Հ․Հ․ սահմանամերձ շրջաններ՝ Վարդենիս, Սիւնիք․․։ Սփիւռքի հայութիւնը՝ աշխարհի չորս ծագերուն, զանազան միջոցներով միակամ իր զօրակցութիւնը եւ պատրաստակամութիւնը կը յայտնէ Արցախին եւ Հ․Հ․։ Կը ստեղծուի Հայաստանի Համահայկական Հայաստան Համահայկական Հիմնադրամի «Մենք ենք մեր սահմանները․ բոլորս Արցախի համար» խորագրով համազգային դրամահաւաքի արշաւ։ Հիմնադրամին զուգահեռ, Սփիւռքի տարածքին հայկական կազմակերպութիւնները մարդասիրական (դեղեր, բժշկական արդի սարքեր, հագստեղէն․․․) օգնութիւն կը հասցնեն Հ․Հ․ եւ Արցախին։ Հայեր կը կամաւորագրուին, որպէսզի Արցախի հայկական բանակին օգնութեան հասնին։ Պատերազմի ընթացքին կը ստորագրուին մարդասիրական հրադադարի չորս համաձայնագրեր՝ 10, 18, 26 եւ 30 Հոկտեմբեր, որոնք սակայն յաջորդող վայրկեաններէն իսկ կը խախտուին Ատրպէյճանին կողմէ։ Վերջինս, օրէ օր կը սաստկացնէ օդային յարձակումները թիրախաւորելով Արցախի խաղաղ բնակչութիւնը․ ապահովութեան համար, բնակչութեան գրեթէ կէսը կ'ապաստանի Հ․Հ․։ Նոյեմբերի սկիզբէն, թրքատրպէյճանական ուժերը հարաւէն առաջանալով Շուշին եւ Ստեփանակերտը կը պաշարեն։ Պատերազմը անհաւասար է (մարդուժ, ռազմական սարքեր, վարձկան զինուորներ)․ հայերը կը կռուին բազմաթիւ թշնամիներու դէմ։ 10 Նոյեմբեր ժամը 01։00'ին, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինեան Ռուսաստանի եւ Ատրպէյճանի նախագահներուն հետ կը ստորագրէ պատերազմի ամբողջական կրակի դադարեցման համաձայնագիրը։ Ատրպէյճանին կը յանձուին Արցախի Հանրապետութեան տարածքներուն զգալի մասը՝ Շահումեան, Քաշաթաղ, Հադրութ, Մարտունիի հարաւային մասը եւ Շուշի։ Արցախի եւ Հ․Հ․ միջեւ կապը կը մնայ միայն Բերձորի (Լաչին) նեղ գօտին, որ սակայն պիտի պահուի ռուսերուն կողմէն։ Իսկ՝ Հայաստանի հարաւը, ճամբայ պիտի բացուի, որպէսզի արեւելեան Ատրպէյճանը միանայ Նախիջեւանին եւ հետեւաբար՝ Թուրքիոյ։ Համաձայնագրի ստորագրութեան յաջորդող ժամերուն Հ․Հ․ նախագահ Արմէն Սարգիսեան կը յայտարարէ թէ ինք անտեղեակ եղած է այս համաձայնութենէն։ Այս համաձայնութեան ստորագրութենէն անմիջապէս ետք՝ հետեւող ժամերուն, Հայաստան հերթաբար կը ժամանեն ռուս խաղաղապահ ուժեր, որոնք կը տեղակայուին Հ․Հ․ սահմանային հինգ կէտերու վրայ եւ Արցախի մէջ։ == Աշխարհագրութիւն == Արցախի Հանրապետութիւնը կը գտնուի Հայկական լեռնաշխարհի հիւսիս-արեւելեան մասին մէջ։ Ունի լեռնային մակերեւոյթ։ Նշանաւոր է հարուստ եւ գեղեցիկ բնութեամբ։ Համեմատաբար ցածրադիր ու հարթավայրային են հարաւն ու արեւելքը. Արաքս գետի երկայնքով կը տարածուին Արցախի դաշտավայրերը։ Արցախի հիւսիսային կողմը, արեւմուտքէն արեւելք կ'երկարի Մռաւի լեռնաշղթան, որ Սեւանի լեռնաշղթային արեւելեան շարունակութիւնն է եւ ունի մօտաւորապէս 70 քիլոմեթր երկարութիւն: Լեռնագագաթներն են. Մեծ Հինալ` 3367 մեթր, Սպիտակասար` 3200 մեթր, Քէօռօղլուտաղ` 3462 մեթր, Օմար` 3395 մեթր, Մռաւ` 3340 մեթր, որուն անունով ալ կը կոչուի լեռնաշղթան, եւ Գոմշասար` 3724 մեթր, որ կոչուած է նաեւ Արիութեան լեռ: Արցախի արեւմտեան կողմը, Թարթառէն մինչեւ Արաքսի հովիտը Արցախի լեռնաշղթան է: Մեծ Քիրս լեռը ունի 2724 մեթր բարձրութիւն: Լեռնաշղթային փէշերուն կը գտնուի Ազոխի քարայրը: Արեւելեան Սեւանի լեռները կ'երկարին Գեղարքունիքի մարզի եւ Արցախի սահմանին վրայ: Մեծ Ծարասար լեռնահանգոյցը ունի շուրջ 40 քիլոմեթր երկարութիւն եւ մինչեւ 3441 մեթր բարձրութիւն: Սոթքի լեռնանցքը, 2366 մեթր բարձրութեան վրայ, Սեւանայ լիճին աւազանը կը կապէ Թարթառ գետի հովիտին: Սիւնիքի բարձրաւանդակը, Զանգեզուրի ու Արցախի լեռնաշղթաներուն միջեւ, 2800-էն 3200 մեթր բարձրութեամբ սարահարթ է: Ծղուկի լեռները, 3594 մեթր բարձրութեամբ Թրասար գագաթով, եւ Մեծ Իշխանասար` 3549 մեթր բարձրութեամբ, կը գտնուին Սիւնիքի մարզի եւ Արցախի սահմանին վրայ: Ծռասար եւ Մխմաթիք լեռնաշղթաներուն միջեւ, Գժասար ունի 3616 մեթր բարձրութիւն: Շուշիի սարաւանդը Արցախի լեռնաշղթային արեւելեան լանջերէն կ'իջնէ դէպի Կարկառ գետի եւ անոր Քարինտակ վտակի հովիտները: Դէպի արեւելք եւ հարաւ մակերեւոյթը աստիճանաբար կը ցածնայ: Միլի դաշտավայրը կ'ընդգրկէ Արաքս գետի երկայնքով տարածուող եւ մինչեւ Կուրի աջ ափը հասնող կիսաանապատային գօտին։ === Բնութիւն === Արցախի տարածքի շուրջ 35 առ հարիւրը ծածկուած է անտառներով։ Հատկապէս բարձրադիր՝ 1.500-2.250 մ բարձրութեան վրայ գտնուող շրջանները։ Յաճախ կը հանդիպինք նաեւ հին թթաստաններու, որոնք կը վկայեն հին ժամանակներուն արցախցիներու գլխաւոր արհեստներէն մէկը՝ մետաքսագործութիւնը։ Ցածրադիր վայրերու սարալանջերը ծածկուած են թփուտներով եւ մարգագետիններով։ Դաշտավայրերու Երբեմն կը հանդիպին նաեւ լերկ ժայռուտներ (հատկապէս Դիզակի մէջ)։ === Կենդանական Աշխարհ === Կենդանական աշխարհը հարուստ է եւ բազմազան. Գայլ, արջ, աղուէս, նապաստակ, շնագայլ, այծեամ, վարազ, ճէյրան, սկիւռ, վայրի կատու, լուսան, քնամուկ եւ խլուրդ. թռչուններ` կաքաւ, արծիւ, անգղ, բազէ, կաչաղակ, արտոյտ, լոր, երաշտահաւ, սարեակ, աղաւնի, ագռաւ, ճնճղուկ, չղջիկ, ուրուր, կկու, չարդ, փայտփորիկ, յոպոպ, բու, ինչպէս նաեւ վայրի սագ եւ բադ: Տափաստանային շրջաններուն մէջ տարածուած են օձը, մողէսը, կարիճը եւ մորմը: Գետահովիտներուն մէջ կրիան եւ ոզնին: Կան մորեխներու, բզէզներու եւ թիթեռնիկներու բազմաթիւ տեսակներ, մրջիւն, թեւաւոր մրջիւն, ճպուռ, սեւաճանճ, մեծ ճանճ, կանաչ ճանճ, ձիաճանճ, պիծակ, մոծակ, քառասնոտեայ, զատիկ եւ սարդ: Գետերուն եւ ջուրերուն մէջ կան ձուկեր եւ գորտեր: === Կլիմայ === Արցախի կլիման ընդհանուր առմամբ չոր է եւ առողջարար եւ կլիմայական առանձնայատկութիւններ կան տարբեր շրջաններու միջեւ: Ձմեռը, Դեկտեմբերէն Մարտ, ընդհանուր առմամբ ցուրտ է եւ ձիւնառատ: Երկինքը գորշ ամպերով կը ծածկուի եւ դառնաշունչ հովեր կը փչեն: Երբեմն օրերով, գիշեր-ցերեկ ձիւն կու գայ: Բարձր լեռնային շրջաններուն մէջ ջերմաստիճանը զերոյէն վար 10-էն 15 աստիճան կ'իջնէ, հովիտներուն մէջ` զերոյէն վար 3-էն 4 եւ երբեմն մինչեւ 10 աստիճան, մինչ ցածրադիր շրջաններուն մէջ հազուադէպօրէն զերոյէն վար կ'իջնէ եւ ձիւնը տեւական ծածկ չի պահեր: Լեռները տարուան հինգ-վեց ամիսները ձիւնածածկ կ'ըլլան: Գարունը, Մարտէն Յունիս, աննման է: Ձիւնհալը կը սկսի եւ գետերը կը վարարին: Ծառերը կը ծաղկին, ծաղիկները եւ խոտերը կ'աճին եւ կը տարածեն իրենց բոյրը: Թռչունները տաք երկիրներէն կը վերադառնան եւ ծլուըլալով կը վերանորոգեն իրենց բոյները: Յորդառատ անձրեւներ կը տեղան եւ յաճախակի են կարկուտները: Լեռնային շրջաններուն մէջ ցերեկը ջերմաստիճանը կը տարուբերի 10-էն 15 աստիճանը միջեւ, իսկ գիշերները յաճախ ցուրտ կ'ընէ: Դաշտային շրջաններուն մէջ սակայն, գարունը կարճատեւ է եւ շուտով կը հասնի տաք ամառը: Ամառը, Յունիսէն Սեպտեմբեր, ընդհանուր առմամբ բարեխառն է եւ արեւոտ: Լեռնային շրջաններուն մէջ ջերմաստիճանը կը տարուբերի 10-էն 20 աստիճանի միջեւ եւ երբեմն կը հասնի մինչեւ 30-32 աստիճանի. ցերեկուան տաքին կը յաջորդէ գիշերուան ցուրտը: Դաշտային շրջաններուն մէջ սակայն, տաքը կիզիչ է եւ ջերմաստիճանը կը տարուրբերի 25-էն 30 աստիճանի միջեւ եւ երբեմն մինչեւ 40 աստիճանի կը բարձրանայ. բայց գիշերները լեռներէն փչող հովերը կլիման կը դարձնեն տանելի: Աշունը, Սեպտեմբերէն Դեկտեմբեր, սքանչելի է եւ ամէնուրեք զով կ'ընէ: Տերեւները կը դեղնին «կը թափին, խոտերը կը չորնան, եւ տերեւաթափ անտառներն ու պարտէզները գեղեցիկ տեսարան կը ստանան: Արեւոտ կամ ամպոտ, անձրեւ, ամպրոպ ու կայծակ: Տարեկան տեղումներուն քանակը բարձրադիր վայրերուն մէջ 560-էն 840 միլիմեթր է, ցածրադիր վայրերուն մէջ` 420-էն 480 միլիմեթրը: === Լեռնագագաթներ === Գոմշասար 3724 մ Դալի 3616 մ Մռաւ 3341 մ Կուսանաց 2832 մ Մեծ Քիրս 2724 մ Դիզափայտ 2476 մ === Կարեւորագոյն գետերը === Արցախի գրեթէ բոլոր գետերն ալ կը բխին արեւմտեան եւ հարաւ-արեւմտեան բարձրաբերձ լեռներէն եւ անդնդախոր ձորերէն ու հովիտներէն գահավիժելով կը հոսին դէպի արեւելք եւ հարաւ-արեւելք: Գետերուն մեծամասնութիւնը կը պատկանի Կուրի աւազանին եւ Կուրի վտակներն են: Թարթառ, Արցախի ամէնէն մեծ գետը, 200 քիլոմեթր երկարութեամբ, սկիզբ կ'առնէ Սիւնիքի բարձրաւանդակէն: Խաչէնագետը սկիզբ կ'առնէ Արցախի լեռնաշղթային Կարմրասար լեռնազանգուածէն եւ ունի 119 քիլոմեթր երկարութիւն. գլխաւոր վտակն է Քոլատակ: Կարկառ սկիզբ կ'առնէ Արցախի լեռնաշղթային արեւելեան լանջերէն. երկարութիւնը 109 քիլոմեթր է. վտակներն են` Մեղրագետ եւ Բագարան: Արաքսի աւազանին վտակներն են: Հագարի սկիզբ կ'առնէ Արցախի բարձրաւանդակին Դալիդաղ լեռնազանգուածին հարաւային լանջէն. երկարութիւնը 170 քիլոմեթր է. գլխաւոր վտակը Հոչազն է: Վարանդա սկիզբ կ'առնէ Արցախի լեռնաշղթայէն եւ ունի 81 քիլոմեթր երկարութիւն: Իշխանագետ սկիզբ կ'առնէ Արցախի լեռնաշղթային հարաւային լանջերէն եւ ունի 74 քիլոմեթր երկարութիւն: === Աղբիւրներ, ջուրեր === Արցախ ունի նաեւ հանքային սառն եւ տաք ջուրեր ու աղբիւրներ: Երկաթաջուրը կը գտնուի Շուշիի վերը, Քիրս լեռնաշղթային հիւսիսահայեաց ձորին մէջ. ջուրը սառնորակ է եւ կը բխի ձորին ձախ ափէն. աւելի վեր՝ կը գտնուի Թթուջուրը: Արան աղբիւրը կը գտնուի Գանձասար վանքին մօտ, Եկեղեցիներու Եալ վայրին մէջ: Անահիտի աղբիւրը կը գտնուի Մարտունիի շրջանի Հացի գիւղին մէջ: Օհանանց աղբիւրը` Թաղավարդ գիւղին մօտ: Գագիկ թագաւորին աղբիւրը կը գտնուի Հադրութի շրջանին Տումի գիւղին մէջ: Արջի աղբիւրը` Դիզափայտ լերան լանջին: Ալհարակ լճակը Գետաշէնէն դէպի Մռաւի լեռնաշղթան ճամբուն վրայ, շրջապատուած է անտառախիտ լեռներով եւ հսկայ ժայռերով: Լճակը բաժնուած է երկու մասի, վերնամասը կը կոչուի Ըստծու (Աստուծոյ) ծով: === Բուսականութիւն === Արցախի տարածութեան մօտաւորապէս կէսը ծածկուած է կաղնիի, հաճարենիի, բոխիի, լորենիի, թխկիի, հացենիի, կեչիի եւ ճապկիի թանձրախիտ եւ մթին անտառներով: Անտառները հարուստ են նաեւ պտղատու վայրի ծառատեսակներով` խնձորենի, տանձենի, ընկուզենի, սալորենի, հոնի, զկեռենի, տկողենի, թզենի եւ սզնենի: Կան նաեւ շագանակենիներ: Գետահովիտներու երկարութեամբ տարածուած են ուռենիները: Ամէնուրեք տարածուած են մոշի եւ մասրենիի թուփեր: Անտառներուն մէջ առատօրէն կ'աճի սխտորի համ ունեցող խազազը, որ կ'օգտագործուի թարմ վիճակի մէջ: Տարածուած է նաեւ սունկը: Ամէնուրեք կ'աճին բուրումնաւէտ ծաղիկներ` մանուշակ, անտառավարդ, կակաչ, շուշան, մեխակ, նունուֆար, անթառամ, նարկիզ, ձնծաղիկ, երեքնուկ եւ յասմիկ: Իսկ ուրցը ժողովուրդին կողմէ լայնօրէն տարածուած բոյս է: Արեւելեան եւ հարաւ-արեւելեան ցածրադիր շրջաններուն մէջ տարածուած են ուղտափուշը, ոզնախոտը, երնջնակը, տերեփուկը, սիբեխը, թրթնջուկը, կապարը, եղինջը, խատուտիկը, դանդուռը, ծնեբեկը, խնջլոզը, փիփերտը, իշակաթնուկը, շրիշը, կնձմնձուկը, կուսածաղիկը, հազար տերեւուկը, առիւծագը եւ լոշտակը: Ամէնուրեք, գետերու եզրերուն տարածուած են ջրկոտեմը, ճանճախոտը, մակարդախոտը, մացառաեղէգը, շերեփուկախոտը, ջրոսպը, ջրահարսը եւ դաղձը: === Հանքեր === Արցախ հարուստ է հանքատեսակներով: Կան պղինձի, կապարի, ոսկիի, ծծումբի եւ երկաթի հանքավայրեր ու պաշարներ, գլխաւորաբար` Մեհմանայի, Դրմբոնի, Գիւլաթաղի, Կուսապատի, Վանքի, Մաղաւուզի եւ Մարտունիի շրջակայքը, Թարթառ եւ Խաչէն գետերուն միջեւ եւ Մռաւ լերան լանջին: Մարմարի եւ կրաքարի հանքավայրեր կան գլխաւորաբար Ստեփանակերտի, Շուշիի, Քարագլուխի, Նորաշէնի եւ Ճարտարի շրջաններուն մէջ: Քարածուխի պաշարներ կան Մաղաւուզ, Նարեշտար եւ Քոլատակ գիւղերուն մերձակայքը: Կան նաեւ տուֆի, աւազի եւ կաւի հանքավայրեր: === Վարչական բաժանում === Արցախի Հանրապետութեան ընդհանուր տարածքը կը կազմէ 11.458 քմ² եւ վարչակա-տարածքայնօրէն բաժնուած է 8 շրջաններու։ Մայրաքաղաք Ստեփանակերտը նոյնպէս շրջանի կարգավիճակ ունի։ Շրջանները, իրենց հերթին բաժնուած են 242 համայնքներու։ Շահումեանի շրջանը՝ այժմ Ազրպէյճանի ռազմական տիրապետութեան տակ է եւ հայ բնակչութիւնը դուրս մղուած է եւ կը կազմէ ազատագրուած Վայկունիքի գաւառը։ Այս ութ շրջաններուն մէջ կը մտնեն նաեւ ազատագրուած եօթը հայկական պատմական գաւառները՝ Ճրաքն, Կովսական, Քաշունիք (Աղաւնօ գետի հովիտ, Քաշաթաղի շրջան) Վայկունիք (Տրտու գետի վերին հովիտը), Ակն (Տիգրանակերտի դաշտակ, նախկին Աղդամի շրջան) եւ Մուխանք (Արցախի դաշտավայր)։ === Բնակչութիւն === Արցախի Հանրապետութեան մշտական բնակիչներուն ընդհանուր քանակը 1 Յունուար 2010-ի դրութեամբ կազմած է 141.400 հոգի։ Ազգաբնակչութեան մեծ մասը հայեր են։ Կան նաեւ ռուսեր, ուքրանացիներ, վրացիներ եւ յոյներ։ Քաղաքաբնակներուն թիւը 74.183 է կամ 52.5%, գիւղական բնակչութիւնը՝ 67.217 է կամ 47.5%։ Արցախի մէջ տղամարդոց թիւը կազմած է 68.048 կամ 48.1%, կիները՝ 73.352 կամ 51.9%։ Արցախի կեդրոն Վարարակնի բնակչութիւնը կը կազմէ 52.310 մարդ։։ == Տնտեսութիւն == Բնական հումքի հնարաւորութիւններով պայմանաւորուած՝ Արցախ-Ղարաբաղի մէջ աւանդաբար գործած են շերամորդի բոժոժի նախնական մշակման, մետաքսագործութեան, գորգագործութեան, գինեգործութեան, մետաղաձուլութեան, օղեթորման (թութէն եւ խաղողէն) գործատներ, բրուտագործութեան կետեր, կղմինտրի, սայլերու, կառքերու պատրաստման, կոշիկի, կարի արհեստանոցներ, ձիթհաններ, ջրաղացներ եւ այլն։ ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի տարածքին մէջ ֆրանսացիները դեռեւս 19-րդ դարուն արդիւնահանած են բազմամետաղներու հանքանիւթ։ Շուշիի մէջ գործած է ջրէկ (30 կՎտ)։ Արցախ-Ղարաբաղի մէջ, բոժոժի վերամշակումը սկսած են ԺԹ. դարու 60-ական թուականներուն։ Մինչեւ 1918, երկրամասին մէջ գործած են մետաքսաթելի 36 եւ թելի ոլորման 10 գործատներ։ Արտադրած մետաքսաթելը սպառած է Ռուսաստանի ու Ֆրանսայի մէջ, իսկ գորգերը՝ Պարսկաստանի եւ այլ շրջաններու մէջ։ 1879 -ին Ֆիլատելֆիոյ մէջ (ԱՄՆ) կազմակերպուած միջազգային տօնավաճառի մը, Ղարաբաղի մետաքսը արժանացած է արծաթէ, իսկ 1882-ի Մոսկուայի ցուցահանդէսին՝ ոսկէ մետալի։ ԺԹ. դարու վերջին Ղարաբաղի մետաքսաթելէն գործածուած են Փարիզի Ելիսեան պալատին վարագոյրները։ === Գիւղատնտեսութիւն === Գիւղատնտեսութեան կարեւոր ճիւղերն էին հացահատիկային տնտեսութիւնը, այգեգործութիւնը, պտղաբուծութիւնը եւ անասնապահութիւնը։ Մշակուած են նաեւ բրինձ, ձիթատուվուշ, գետնախնձոր եւ այլն։ 1805 -ին Ղարաբաղ, ինքնակամ ընդունելով Ռուսաստանի տիրապետութիւնը (հաստատուած է 1813-ին Գիւլիստանի դաշնագիրով) եւ գտնուելով Ռուսաստանի կայսրութեան վարչաքաղաքական ու ընկերա-տնտեսական համակարգին մէջ, զարգացած է կայսրութեան ծայրամասային շրջաններուն բնորոշ հաստատութեան օրինաչափութիւններով։ Ռուսաստանի մէջ հոկտեմբերեան յեղաշրջումը (1917), անդրկովկասեան ազգերու անկախացումն ու ազգամիջեան հակամարտութիւններու սրումը նոր անկախացած երկրներու տնտեսութիւնը հասցուցած են քայքայման եզրին։ Մեծ չափով տուժած է նաեւ Արցախ-Ղարաբաղի տնտեսութիւնը։ Խորհրդայնացումէն ետք պահանջուած է քանի մը տասնամեակ, որպէսզի Ազրպէյճանի կազմին մէջ ինքնավար մարզի կարգավիճակ ստացած ԼՂ-ն իր մաքրոտնտեսական ցուցանիշներով մօտենար 1915-1916 թուականներու մակարդակին։ === Փոխադրութիւն === Արցախի եւ Հայաստանի միջեւ սահմանը բաց է եւ երթեւեկութիւնը երկկողմանիօրէն ազատ է։ Հայաստանի Հանրապետութենէն՝Գորիս քաղաքէն A 312 մայրուղին անցնելով Բերձոր, ապա Շուշի քաղաքներով, կը միանայ մայրաքաղաք Ստեփանակերտին։ === Զբօսաշրջիկութիւն === Հայաստանի եւ ԱՊՀ երկրներու քաղաքացիները կարողութիւնը ունին երկիր այցելելու առանց անցագիրի։ Այլ երկրներու քաղաքացիները պարտաւոր են անցագիր ունենալ, որ աւելի դիւրին կարելի է ստանալ սահմանին, այլեւ Երեւանի մէջ, Ուաշինկթոնի, Փարիզի, Մոսկուայի եւ այլ շրջաններու մէջ՝ Արցախի Հանրապետութեան ներկայացուցչութիւններէն ներս։ == Պետական կառուցուածք == ===== Քաղաքականութիւն ===== Նախագահ – Արայիկ Յարութիւնեան Խորհրդարան – Ազգային Ժողով, 33 պատգամաւոր, 5 տարի ժամկէտ Արցախի Հանրապետութեան մէջ կը գործէ համընդհանուր ընտրութեան իրաւունք, 1991 -էն ի վեր Ընտրելու տարիքը՝ 18 տարեկան == Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախի) Հանրապետութեան միջազգային իրաւական կարգավիճակը == Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան անկախութիւնը ճանաչցած են մասամբ ճանաչուած պետութիւններ՝ Աբխազիոյ եւ Հարաւային Ասիոյ հանրապետութիւնները, ինչպէս նաեւ չճանաչցուած Մերձդնեստրի Հանրապետութիւնը հանրապետությունները, ինչպէս նաեւ չճանչցուած Մերձդնեստրի Հանրապետութիւնը: Աւստրալիոյ բնակչութեամբ ամէնէն մեծ նահանգը՝ Նոր Հարաւային Ուելսը, նոյնպէս ընդունած է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան ժողովուրդին ինքնորոշման իրաւունքը եւ կոչ ըրած է Աւստրալիոյ իշխանութիւններուն պաշտօնապէս ճանչնալ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան անկախութիւնը։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան անկախութեան ճանաչման կոչ (ԱՄՆ նախագահին եւ Գոնկրէսին) պարունակող ռեզոլուցիաներ ընդունած են ԱՄՆ քանի մը նահանգներու օրենսդրական մարմինները՝ Ռոդ-Այլենդ, Մասսաչուսեթս, Մեն, Լուիզիանա եւ Գալիֆորնիա:, Հաուայ Նահանգը՝ 2016 Մարտ 29-ին։ === ԼՂՀ անկախութեան ճանաչման նախագիծ ՀՀ Ազգային ժողովին մէջ === 12 Նոյեմբեր 2014 -ին ՀՀ Ազգային ժողովին մէջ քուէարկութեան կը դրուի «Ժառանգութիւն» խմբակցութեան պատգամաւոր Զարուհի Փոստանջեանի ներկայացուցած «Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախի) եւ Հայաստանի Հանրապետութիւններու անվտանգութեան ապահովման ռազմաքաղաքական հիմնադրոյթներու հայեցակետերու մասին» օրէնքի նախագիծը։ Օրինագիծին կողմ կը քուէարկեն 8 պատգամաւորներ՝ ՀՅԴ խմբակցութեան բոլոր 5 պատգամաւորները (Արմէն Ռուստամեան, Աղուան Վարդանեան, Արմէն Բաբաեան, Միքայէլ Մանուկեան, Արծուիկ Մինասեան), «Ժառանգութենէն»՝ Զարուհի Փոստանջեանն ու Ռուբիկ Յակոբեանը, ՀԱԿ խմբակցութենէն՝ Նիկոլ Փաշինեանը։ ՀԱԿ խմբակցութեան պատգամաւոր Հրանդ Բագրատեանը ձեռնպահ քուեարկեց։ Բոլոր միւս պատգամաւորները քուէարկութեանը չեն մասնակցած, որուն իբրեւեւ արդիւնք նախագիծը չընդունուեցաւ։ Ըստ Նախագիծին՝ կը նախատեսուէր պաշտօնապէս ճանաչնալ ԼՂՀ անկախութիւնը եւ բացառել այլ պետութիւններու կամ միջազգային կազմակերպութիւններու կողմէն զինուած ուժերու տեղակայումը ԼՂՀ (Արցախ)-ի, Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի հանրապետութիւններու սահմաններուն, ինչպէս նաեւ երկու այլ դրոյթներ։ Նախկինին մէջ եւս«Ժառանգութիւն» խմբակցութեան կողմէն առաջարկուած են ԼՂՀ անկախութեան ճանաչման նախագիծեր, որոնք նոյնպէս մերժուած են Ազգային ժողովի կողմէն։ == Լեռնային Ղարաբաղի զինուած հակամարտութեան վերջին զարգացումներ == 12 Նոյեմբեր 2014 -ին ղարաբաղա-ազրպէյճանական սահմանի արեւելեան մասի օդային տարածքին մէջ ժամը 13.45-ի սահմաններուն մէջ ուսումնավարժական թռիչքի ժամանակ ազրպէյճանական զինուած ուժերու կողմէն հրադադարի ռեժիմի խախտման արդիւնքին խոցուած է ԼՂՀ ՌՕՈւ ՄԻ-24 ուղղաթիռը։ Ուղղաթիռի խոցման արդիւնքին մէջ անձնակազմի բոլոր երեք անդամները զոհուած են։ 13 Նոյեմբեր 2014 -ին Ազրպէյճանը ԼՂՀ-ի (Արցախ) տարածքը ոչ թռիչքային գոտի յայտարարած է եւ այդ մասին տեղեկացուցած է Քաղաքացիական միջազգային կազմակերպութեան անդամներուն։ Սակայն այդ յայտարարութենէն ժամեր ետք, ըստ «tert.am» կայքի տեսաձայնագրութեան, ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգիսեանի ուղղաթիռը վայրէջք կատարեց Ստեփանակերտի օդակայան մէջ։ 2016, 1 Ապրիլի լոյս 2-ի գիշերը ազրպէյճանական կողմը Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ սկսած է լայնածաւալ յարձակողական գործողութիւններ։ Յարձակումը կը տեւեէ մինչեւ 7 Ապրիլ, ուր եւ համաձայնութիւն ձեռք կը բերուի։ Հայկական եւ ատրպէյճանական կողմերը Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտէի եւ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբի գործող նախագահի անձնական ներկայացուցիչի դաշտային օգնականներու միջնորդութեամբ, իրականացած են զոհուածներու որոնողական աշխատանքներ, որոնց ընթացքին հրադադարի շուրջ համաձայնութիւններու խախտում չէ արձանագրուած։ === Լայնածաւալ պատերազմ Արցախի վրայ === Կիրակի 27 Սեպտեմբեր 2020ին, առաւօտեան ժամերէն Արցախի հանրապետութիւնը թիրախ կը դառնայ Ատրպէյճանի լայնածաւալ նախայարձակման։ Յարձակումը, պատերազմի կը վերածուի։ Անխնայ կը հրետակոծուին, կը հրթիռակոծուին, կը ռմբակոծուին սահմանագիծը, ինչպէս նաեւ բնակելի վայրեր՝ Ստեփանակերտը, Շուշի, Մարտակերտ, Հադրութ եւ քաղաքացիական ենթակառոյցներ, ինչպէս օրինակ՝ հիւանդանոցներ, ծննդանոցներ, եկեղեցիներ․․․։ Կը մահանան ու կը վիրաւորուին անզէն բնակիչներ․ կիներ, երեխաներ, ծերունիներ։ Ատրպէյճանի կողքին Թուրքիան ալ կը կռուի անոր հայթայթելով մեծաքանակ ռազմական օգնութիւն, ինչպէս նաեւ հարիւրաւոր վարձկան զինուորներ։ Մարդասիրական հրադադարի երկու համաձայնութիւններ կը գոյանան՝ Հոկտեմբեր 10 եւ 18, որոնք սակայն անմիջապէս ու շարունակ կը խախտուին Ատրպէյճանին կողմէ։ == Մշակոյթ == === Տօներ === == Դրօշակը == Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան դրօշը ստեղծուած է Հայաստանի դրօշին նմանութեամբ, աւելցուած է սպիտակ եռանկիւնաձեւ նախշանկար (հայկական գորգի նմանութեամբ), որ կը խորհրդանշէ Արցախի՝ մայր Հայաստանէն անարդարացիօրէն բաժանումը եւ անկախութեան հռչակմամբ վերամիաւորումը: Կարմիր գոյնը կը խորհրդանշէ անկախութեան համար հայ ժողովուրդին թափած արիւնը, կապոյտ գոյնը՝ Հայաստանի երկինքը, նարնջագոյնը՝ Ժողովուրդին ստեղծարար աշխատանքը: == Զինանշանը == Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութան զինանշանը հանրապետութեան պետական ինքնիշխանութեան, անոր տարածքին մէջ ապրող ժողովուրդներու պետական միասնութեան, կառուցուող ազատ, իրաւական պետութեան խորհրդանիշն է: Հաստատուած է Լեռնային Ղարաբաղի հանրաապետութիան գլխաւոր խորհուրդին կողմէ 17 Նոյեմբեր 1994-ի որոշմամբ: Զինանշանը կը ներկայացնէ թեւատարած արծիւ մը, որ կը կրէ Արտաշեսեաններու արքայատոհմին թագը, իսկ գլխուն վերը կը տարածուին արեւուն ճառագայթները: Կեդրոնը դրուած է Հանրապետութեան դրօշը (հորիզոնական դիրքով) եւ Ստեփանակերտի մօտ գտնուող «Մէնք ենք, մեր սարերը» («Տատիկ եւ Պապիկ») յուշարձանը՝Մեծ Քրիս լերան Ֆոնին: Վարի մասը արծուի ճանկերու մէջ խաղողի վազեր են, թթենի պտուղներ, ցորենի հասկեր: Վերի կիսաշրջանաձեւ ժապաւէնին վրայ կատարուած է հայերէն մակագրութիւն՝«Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւն-Արցախ»: Զինանշանին հէղինակն է Լավրտենտ Ղալաեանը: == Գրականութիւն == Խաչէնի իշխանութիւնը Ժ.-ԺԶ. դարերուն, Երեւան, 1975, 453 էջ, - http://www.historyofarmenia.am/images/menus/117/1.%20Xacheni%20ishxanutyun@%20X-XVI%20darerum.pdf Արցախի պատմութիւնը /սկիզբէն մինչեւ մեր օրերը/, Երեւան, 1994, 377 էջ, - http://www.historyofarmenia.am/images/menus/61/artsaxi%20patm.pdf Արցախեան գոյապայքարի տարեգրութիւն, Երեւան, 1996, 822 էջ, -http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1040/Arcaxyan_goyapayqar.pdf Մանասեան Ա., Լեռնային Ղարաբաղ. Ինչպէս եղած է, Երեւան, 2011, 120 էջ, - http://www.historyofarmenia.am/images/menus/685/LXH_Inchpese_da_exel.pdf Յարութիւնեան Հ., Լեռնային Ղարաբաղը 1918-1920 , Երեւան, 1996, 296 էջ, - http://www.historyofarmenia.am/images/menus/60/LXH18_21.pdf Ալիկ Ղարիբեան, Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցը եւ Մեծ Անգլիան 1918-1920 , Երեւան, 2012, 282 էջ, - http://www.historyofarmenia.am/images/menus/385/1Lernayin%20Kharabaxi%20himnaharc@%20ev%20Mec%20Britanian.pdf Տ. Յակոբեան, ԼՂՀ հռչակումը եւ պետական շինարարութեան գործընթացը /1991-1994 /, Երեւան, 2011, 212 էջ, - http://www.historyofarmenia.am/images/menus/932/LXH_hrchakumy.pdf Շահէն Մկրտիչեան, Լեռնային Ղարաբաղ. Ազրպէյճանի իրականացուցած ցեղասպանութեան բաժինը, Ստեփանակերտ, 2003, 250 էջ, - http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1358/Lernayin_Gharavagh.pdf Հրանդ Աբրահամեան, Մարտնչող Արցախը, գիրք Ա /1917-1923/, Երեւան, 2003, գիրք Բ. /1923-1985/, Երեւան, 2005, գիրք Գ. /1985-2000/, Ստեփանակերտ, 2007։ Արամայիս Տէր-Դանիելեան, Ղարաբաղի տագնապը, Երեւան, 1993, 120 էջ, - http://www.historyofarmenia.am/images/menus/900/Aramayis.pdf Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւն /1991 օգոստոս - 1992 Յունուար. փաստաթուղթերու ժողովածու/, Երեւան, 2011, 196 էջ, - http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1080/pastatxter.pdf == Արտաքին յղումներ == Պաշտօնական կայքեր ԼՂՀ Նախագահի կայք ԼՂՀ Դատախազութիւն ԼՂՀ Դատական համակարգ ԼՂՀ Ֆինանսներու նախարարութիւն Ներկայացուցչութիւն Վաշինգդոնի մէջ (անգլերէն) Ներկայացուցչիւն Փարիզի մէջ (ֆր.)Լրատուական միջոցներ Արցախ.tv Ազատ ԱրցախԱյլ Արցախի գրողներու միութիւն Շուշիի վերածնունդի հիմնադրամ «Ճանապարհ» վիքի-նախագիծ == Տե'ս նաեւ == Արցախ նահանգ == Նշումներ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Փիէր Շամմասեան

Փիէր Շամմասեան, (9 Մարտ 1949, Պուրճ Համուտ, Պէյրութ, Լիբանան), լիբանանահայ կատակերգակ՝ հանրածանօթ հայ թէ օտար (լիբանանցի) շրջանակներու մէջ: Ամէնէն շատ ճանչցուած է իր «Պաթալ»ի կերպարով: == Ասպարէզ == Շամմասեան ընդհանրապէս կը շրջի եւ համերգներ կու տայ սփիւռքի հայաշատ օճախներու մէջ: Անտրէ Ճատաայի, Միշէլի եւ Ժան-Փիէր Շիխանիներուն հետ յաջողած է վերակենդանացնել Լիբանանեան Le Théâtre de Dix-Heures թատրոնը : Ան Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ եւ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան անդամ է: Շամմասեան բազմաթիւ դերեր ստանձնած է իր ասպարէզին ընթացքին, բայց իր ամէնէն ճանչցուած դերն է «Պաթալ Շուարածեան» կերպարը: Այ կերպարով ունեցած է թատերական ներկայացումներու շարան մը, ինչպէս «Շատ Մի Խառներ», «Պաթալ Տան Փեսայ», «Փորձանք Պաթալ» եւ «Չըլլալիք Պաթալ»: Ուրիշ թատերական իր ներկայացումներէն են՝ «Հարսս Բռնեցի» եւ «Լեզուն Ոսկոր Չունի»: == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == «Pierre Chammassian»։ Barahantes.Com։ Feb 2, 2010։ արտագրուած է՝ 7 March 2010

Գէորգ Տիրացուեան

Գէորգ Տիրացուեան ― Ծն․ Իզմիր 1883-ին և հոն ստացած իր ուսումը ․Երկար ատեն ծառայած է թուրք մամուլին գլխաւորաբար «Թասֆիլը էֆքեարի»ի խմբագրութեան, տարագրուած լրագրող և իթիլաֆական մը ըլլալուն, ― Հայ հռոմէական ,Բերայէն, կը ճանչցուէր նաեւ «Գէորգ Ֆէրիտ» յորջորջումով․ == Աղբիւրներ == Յուշարցան,Կ․Պոլիս,1919,էջ 47

Ֆրետերիք Նիցչէ

Ֆրետերիք Նիցչէ (գերմաներէն՝ Friedrich Wilhelm Nietzsche, ծնած է 15 Հոկտեմբեր, 1844-ին, Լուտցենին մերձ Ռոքէն բնակավայրի մէջ գերմանացի փիլիսոփայ, բանաստեղծ, երգահան եւ դասական բանասէր։ Նիցչէն 24 տարեկանին դասական բանասիրութեան փրոֆէսօր էր Բազելի մէջ։ Ինը տարի ետք ամբողջ կեանքին ընթացքին իրեն ուղեկցած հիւանդութեան պատճառով ան կը լքէ փրոֆէսօրութիւնը եւ իբրեւ անհայրենիք եւ չճանաչուած հեղինակ, կը թափառուի Իտալիայի, Ֆրանսայի, Գերմանիայի եւ Զուիցերիոյ մէջ։ 45 տարեկանին կ՛ունենայ հոգեկան խանգարման նշաններ։ Մնացեալ կեանքը կ՛ապրի իբրեւ անաշխատունակ եւ անմեղսունակ, գրեթէ տասնամեակ մը անցնելով իր մօրը եւ քրոջը խնամակալութեան ներքեւ, մինչեւ 55 տարեկանը երբ կը կնքէ իր մահկանացուն։ 1890 թուականէն ողջ աշխարհով տարածուղ իր փառքին ան անհաղորդ կը մնայ։ Ստեղծագործական առաջին տարիներէն կ՛ըմբոստանայ էփիլիսոփայութեան իր կուռքի՝ Շոփենհաուըրի դէմ, որու փիլիսոփայութիւնը կը մեկնաբանէ իբրեւ յոռետեսութիւն, եւ այդ քննադատութիւնը անոր երկերու կեդրոնական թեմաներէն է։ Անոր փիլիսոփայյութիւնը բարոյականութեան, կրօնի, փիլիսոփայութեան, գիտութեան եւ արուեստի սուր քննադատութիւն է։ Ժամանակակից մշակոյթի հիմնական բնոյթը, ըստ անոր, անկումայնութիւնն է՝ հակառակ հին Յունաստանի մշակոյթին։ Նիցչէն շարունակ կ՛անդրադառնայ քրիստոնէական բարոյականութեան եւ քրիստոնէական ու պղատոնական մետաֆիզիկային։ Ան ճշմարտութեան արժէքը ընդհանրպէս հարցականի տակ կը դնէ։ Գերմարդու, առ իշխանութիւն կամքի եւ նոյնի յաւէրժական վերադարձի յղացքները այսօր ալ բուռն բանավէճերու եւ մեկնաբանութիւններու առիթ կու տան։ Նիցչէի միտքը փիլիսոփայութեան համար շրջադարձային նշանակութիւն ունի։ Անոր գրութիւնները համակարգուած շարազանոնքէ զերծ են։ Ան փիլիսոփայութեան մէջ զայն փոխարինեց ասոյթով։ Անոր ոճը եւ անոր գրութիւնները, բանաստեղծական ժառանգութեան եւ քնարական շունչով գրուած «Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը» երկի հետ միասին, ապահոված են նաեւ անոր գրողական կշիռը։ Ամենեւին չափազանցութիւն չէ, երբ Կոթֆրիդ Պենը կը գրէ. «Ան մեր ժամանակաշրջանի երկրաշարժն էր եւ Մարթին Լուտերէն ետք գերմանացի մեծագոյն հանճարը»։ == Կենսագրութիւն == Ֆրետերիք Նիցչէն ծնած է 15 Հոկտեմբեր, 1844-ին Ռոքենի՝ Լուտցենին մերձ գիւղի, պրուսական Զախսէն գաւառին մէջ (այսօր՝ Զախզեն-Անհալթ)։ Հայրը՝ լուտերական քահանայ Քարլ Լութֆիք Նիցչէ եւ մայրը՝ Ֆրանսիսքա Օյլեր։ Ընտանիքի արմատները կը հասնին մինչեւ 16-րդ դար, եւ Նիցչէի պնդումները, թէ ինքը լեհական ծագում ունի, աւելի կը համապատասխանեն անոր հակագերմանական տրամադրութիւններուն, քան իրականութեան։ Քոյրը՝ Էլիզապէթը, որ հետագային վճռական դեր կը խաղայ իր եղբօրը ժառանգութեան հրատարակման, մեկնաբանման եւ խեղաթիւրման գործին մէջ, ծնած է 1846-ին։ 1849-ին, հօրը մահէն ետք, ընտանիքը տեղափոխուի է Նաումպուրգ։ 1850-1856 Նիցչէն մօր, քրոջ, տատին, երկու չամուսնացած հօրաքոյրերուն եւ աղախինի հետ կ՛ապրի Նաումբուրգի մէջ։ 1856-ին մահացած տատին ժառանգութեամբ ընտանիքը հնարաւորութիւն կ՛ունենայ բնակարան մը վարձելու։ Պատանի Նիցչէն սկզբը կ՛այցելէ արական ընդհանուր դպրոց, ուր ինքզինքը մեկուսացուած կը զգայ։ Շուտով կը տեղափոխուի մասնաւոր դպրոց։Այնուհետեւ 1854էն կ՛այցելէ Նաումպուրգի եկեղեցական գիմնազիան։ Այնտեղ ի յայտ կու գան անոր երաժշտական եւ գրական հակումները։ 1858-ին կ՛ընդունուի է Պֆորտայի տեղական դպրոցը, ուր ուսումը կը շարունակէ մինչեւ 1864։ Հոն կը ծանօթանայ Փաուլ Տոյսընի եւ Քառլ ֆոն Գերսդորֆի հետ, որոնց ընկերութիւնը մշտական կ՛ըլլայ։ Կը յառաջադիմէ եւ ազատ ժամանակը բանաստեղծութիւններ եւ երաժշտութիւն կը գրէ։ Շուլպֆորթայի մէջ ի յայտ կու գայ հին մշակոյթի հանդէպ իր հակումը, որը կ՛ուղեկցի իր ընտանիքի մանր-պուրժուական կենցաղավարութեան եւ քրիստոնէական աշխարհի հետ իր հեռաւորութեան։ 1864/65-ի ձմեռը Նիցչէն կը սկսի դասական բանասիրութիւն ուսանիլ Պոննի համալսարանին մէջ։ Կ՛ուսումնասիրէ աւետարանական աստուածաբանութիւնը։ Պ. Տոյսէնի հետ կ՛ըլլայ Պոնի Ֆրանկաֆոնիա ուսանողական խորհուրդի անդամ սակայն միայն մէկ տարուան համար։ Կը խորանայ երիտասարդ հեգելականներու երկերու ուսումնասիրութեան մէջ, կը կարդայ Դաւիթ Ֆրետերիք Շթրաուսի Յիսուսի կեանքը, Լութֆիք Ֆոյերբախի Քրիստոնէութեան էութիւնը եւ Պրունօ Բաուըրի աշխատանքները։ Այս ամէնը կ՛արագացնեն աստուածաբանութիւնը ընդհատելու անոր որոշումը. Բան մը, որ խորունկ հիասթափութիւն կը պատճառէ մօրը։ Կ՛որոշէ ամբողջութեամբ կեդրոնանալ դասական բանասիրութեան ուսումնասիրութեան վրայյ, սակայն Պոննի մէջ իր դրութիւնը զինք չի գոհացներ։ Իր ուսուցիչ Ֆրետերիք Ռիչլի միջնորդութեամբ կը տեղափոխուի Լայպցիգ։ Հռչակաւոր բանասէրը Նիցչէի համար միաժամանակ հայրական կերպար կը դառնայ՝ մինչեւ անոր հանդիպումը Ռիչըրտ Վակներին։ 1865 Հոկտեմբերին կը ծանօթանայ Արթիւր Շոփենհաուըրին, որ իր վրայյ ցնցող ազդեցութիւն կը ձգէ։ Միւս փիլիսոփան, որուն կը մեծարէ, Ֆրետերիք Ալպըրթ Լանկէն է, որու Նիւթապաշտութեան պատմութիւնը գիրքը նոր լոյս տեսած էր։ Կը ծանօթանայ Էրվին Ռոտէի հետ։ 1867-ին կամաւոր կերպով կը մասնակցի այսպէս կոչուած գերմանական պատերազմին՝ իբրեւ հրետանաւորդ։ Տարի մը ետք, ձիէն իյնալուն պատճառով ծառայութեան համար ոչ պիտանի կը համարուի։ 1868-ին առաջին անգամ կ՛այցելէ Ռիչըրտ Վակներին։ == Փրոֆէսօր Բազելի մէջ (1869–1879) == Ֆրէտէրիք Ռիչլի եանձնարարականով Նիցչէն, առանց պաշտպանութեան եւ գիտական աստիճանի, կը հրաւիրուի Բազելի համալսարան՝ իբրեւ դասական բանասիրութեան արտակարգ փրոֆէսօր։ Այդ շրջանի բանասիրական անոր կարեւորագոյն յայտնագործութիւնը համարուի է այն, որ անտիկ տաղաչափութիւնը կը հիմնէ միայն վանկերու երկարութեան վրայյ (քանակային սկզբունք)՝ ի հակադրութիւն ժամանակակից շեշտային տաղաչափութեան։ Բազելի մէջ կը հրաժարի պրուսական հպատակութիւնէն եւ մինչեւ կեանքին վերջը որեւէ քաղաքացիութիւն չ՛ընդունիր, թէեւ գերմանական կողմէն իբրեւ սանիտար կը մասնակցի գերմանա-ֆրանսական պատերազմին։ Գերմանական կայսրութեան հիմնումը եւ Օտտո ֆոն Բիսմարկի դարաշրջանը կ՛ընդունի հիմնաւորուած թերահաւատութեամբ։ 1870-ին, Բազէլի մէջ կը սկսի բարեկամութիւնը Ֆրանց Օվերբեքի հետ, որ կը տեւէ մինթեւ իր խելագարութիւնը։ Նիցչէին կը գնահատէր նաեւ Յակոբ Բուրքհարդտը, որ սակայն որոշ հեռաւորութիւն կը պահէր։ Բազելեան շրջանին յաճախ կը հիւրընկալուի Ռիչըրտ Վակներին եւ անոր կնոջը՝ Կոզիմային կողմէ, Տրիբշէնի իրենց կալուածքին մէջ։ 1872-ին Նիցչէն կը հրատարակէ Ողբերգութեան ծնունդը երաժշտութեան ոգիէն՝ իր առաջին մեծ գիրքը, որ ողբերգութեան ծագման իր ուսումնասիրութեամբ զուտ բանասիրական ձեւը կը փոխարինէփիլիսոփայական հայեցողութեամբ, ինչ որ բանասիրութեան իր հին ընկերները, նաեւ Ռիչլը, չեն հասկանար, կը մերժեն եւ մահացու ծաղրի կ՛ենթարկեն։ Ուլրիխ ֆոն Վիլամովէն-Մոյլենդորֆը ոչնչացնող գրախօսութիւն կը գրեն։ Նիցչէն կը պաշտպանեն Էրվին Ռոդեն եւ Ռիչըրտ Վակնէրը։ Յուսացուած արձագանգին չեն արժանանար նաեւ չորս Անժամանակաւոր դիտարկումներ -ը, որոնք կը հրապարակուին 1873-1876։ Վակներու տան մէջ ան ինքզինք կը զգայ անոր երաժշտութեան ծանուցողի դերին մէջ, ինչ որ զինք յուսախաբ կ՛ընէ, իսկ 1876-ի Պայրոյթեան փառատօնը, ներկայացումներու եւ հասարակութեան միջակութեամբ, իրեն կը ստիպէ հեռանալ Վակներէն եւ Վակնէրականներէն։ Հետագայ յարաբերութիւնները պատերազմական են եւ աշխարհայացքով գրեթէ թշնամական։ 1878-ին հրատարակուած Մարդկային, չափազանց մարդկային գիրքը ի յայտ կը բերէ ոչ միայն վակներեան գեղագիտութիւն, այլ նաեւ շոպենհաուըրեան փիլիսոփայութեան յոռետեսութիւնէն վերջնական հեռացումը։ Նկատելիօրէն կը սառին իր յարաբերութիւնները նաեւ Դոյսենի եւ Ռոդեի հետ։ Այս շրջանին ամուսնանալու մի քանի անյաջող փորձ է կը կատարէ։ Մանուկ հասակէն ունեցած հիւանդութիւնները (սաստիկ կարճատեսութիւնը, որը գրեթէ կուրութեան է փոխուի, գլխացաւերը եւ որովայնային մշտական խանգարումները) իրեն կը ստիպեն աշխատիլ երկարատեւ ընդմիջումներով եւ որոշակի կենսապայմաններու մէջ։ 1879-ին այդ բոլորը իրեն կը ստիպեն վաղաժամ թոշակաւոր դառնալ։ == Ազատ փիլիսոփան (1879–1889) == Մշտական հիւանդութիւններու պատճառով ստիպուած ըլլալով ապրիլ բարենպաստ կլիմայական պայմաններ ապահովող վայրերու մէջ՝ Նիցչէն շատ կը ճամբորդէ եւ մինչեւ 1889 բազմաթիւ բնակավայրեր կը փոխէ։ Ազատ հեղինակի կեանքը ան ստիպուած կ՛ըլլայ ապահովել իրեն յատկացուած թոշակով եւ ընկերներու օգնութեամբ։ Ամառը կը մնայ Սիլս-Մարիայի մէջ, ձմեռը՝ Իտալիոյ մէջ (Ճենովա, Ռապալլո, Տուրին), ինչպէս նաեւ Նէնցայի մէջ։ Երբեմն Նաումպուրկի մէջ կ՛այցելէ իր հարազատներուն, եւ մշտապէս կը նեղուի եւ դարձեալ կը հաշտուի է քրոջ հետ։ Անոր աշակերտ Պետեր Գաստը (բուն անունով՝ Հայնրիխ Կյոզելից) երբեմն քարտուղարութիւն կ՛ընէ գրեթէ կիսակոյր փիլիսոփային։ Պ. Գաստը եւ Ֆր. Օվերբեքը մինչեւ վերջ հաւատարիմ կը մնան իրեն։ Վակներեան շրջապատէն մայրական հովանաւորութիւնը կը կատարէ պարոնուհի Մելվիդա ֆոն Մազընպըրկը։ Որոշ յարաբերութիւն կը պահպանուի նաեւ երիտասարդ քննադատ Քարլ Ֆուխսի հետ, եւ որոշ ժամանակ մը՝ նաեւ Բաուլ Ռէի հետ։ 1880-ի սկզբը լոյս կը տեսնեն Արշալոյս-ը եւ Զուարթ գիտութիւնը-ը՝ ի յայտ բերելով ասոյթային ոճը, որով կը գրուի նաեւ Մարդկային, չափազանց մարդկային-ի երկրորդ գիրքը՝ Թափառականը եւ անոր ստուերը։ 1882-ին Մազընպըրկի եւ Պ. Ռէի միջնորդութեամբ կը ծանօթանայ Լու ֆոն Անտրէա Սալոմէի հետ։ Անմիջապէս կը լծուի Ռէի եւ Լուի հետ ՙեռամիասնութիւն՚ կազմելու ստեղծագործական ապագայի ծրագրերուն։ Անոր հետ անցուցած մի քանի շաբաթուան կանգառը մտերմութեան մթնոլորտ կը ստեղծէ։ Ան անոր մէջ կը տեսնէ ոչ միայն օժտուած գաղափարակցը եւ աշակերտուհին, այլեւ կը սիրահարուի անոր եւ ընկերոջ՝ Պ. Ռէի միջոցով կը խնդրէ անոր ձեռքը, սակայն կը մերժուի։ Քրոջը՝ իր անձնական կեանքին միջամտող բանսարկութիւններուն պատաճառով կապերը կը խզէ թէ Ռէի եւ թէ Լուի հետ։ Մնալով կատարեալ մեկուսացման մէջ՝ կը մեկնի Ռապպալօ, ուր ութ օրուան ընթացքին թուղթին կը յանձնէ Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը-ի առաջին մասը։ Ժամանակի կուռքերի՝ Շոփընհաուըրի եւ Վակնէրի վրայ կատարած իր յարձակումներուն, լքած ընկերներուն եւ անոր յաջորդած կատարեալ մենութեան պատճառով, գիրքը եւ մերձաւորներու կողմէ կ՛ընդունուի յարգալիր խուսափողականութեամբ։ Անոր վրայ կու տան աւելնալու ապրուստի հոգերը։ Անոր գիրքերը գրեթէ չեն վաճառուիր։ Զրադաշտի վերջին՝ չորրորդ մասը 1885-ին, ան ստիպուած կը հրատարակէ չնչին միջոցներով, 40 տպաքանակով, որմէ. Հատը նուէր կուտայ։ 1886-ին, ան սեփական ծախսերով կը հրատարակէ Չարէն եւ բարիէն անդին երկը։ Այս գիրքով եւ 1886/87 թուականներուն վերահարատարակուած Ողբերգութեան ծնունդը երաժշտութեան ոգիէն, մարդկային, չափազանց մարդկային եւ Զուարթ գիտութիւնը գիրքերէն ետք ան յոյս կ՛ունենայ, որ ընթերցողներու ինչ-որ շրջանակ պիտի ունենայ։ 1886-ին քոյրը կ՛ամուսնանայ հակասեմականի մը հետ եւ կը մեկնի Բարակուէյ՝ Նոր Գերմանիա անունով գաղութ ստեղծելու նպատակով, - ձեռնարկ մը, որը Նիցչէին ծիծաղելի եւ նողկալի կը թուի։ Գերմարդկայնին պայքարը, շարունակ սաստկացող հիւանդութիւններու նոպաներու դէմ, ստեղծագործական աշխատանքը կը դարձնեն գրեթէ անհնարին։ 1887-ին, կը գրէ Բարոյականութեան ծննդաբանութեան շուրջ բանավիճային երկը։ Նոյն թուականին Նիցչէն հինգ գիրք կը գրէ, որոնք մասամբ՝ ծրագրաւորուած Կամք առ իշխանութիւն գիրքի նշագրումներն են։ Իր 44-ամեակին, Չաստուածներու մթնշաղ-էն եւ ՀակաՔրիստոսը-էն (Der Antichrist) ետք ձեռնամուխ կ՛ըլայ Ecce homo ինքնակենսագրական երկին։ Դեկտեմբերին նամակագրութիւն կը հաստատուի Նիցչէի եւ մեծ գրող Ավգուստ Ստրինդբերգի միջեւ։ Նիցչէն կը փորձէ նախկին հրատարակիչներէն ետ գնել իր ստեղծագործութիւնները հրատարակելու իրաւունքը։ Ան կե ծրագրէ իր երկերուն թարգմանութիւնները Եւրոպական կարեւորագոյն լեզուներով։ Կը գրէ Դիոնիսոսեան դիթիրամբներ-ը։ == Հոգեւոր մթագնման մէջ (1889-1900) == 1889-ին վրայ կը հասնի խելագարութիւնը։ Խելագարութեան պատճառ կը նկատուի յառաջադիմող կաթուածը։ Հետագային, մեծ փիլիսոփայի հիւանդութեանը բազմաթիւ կեղծ մեկնաբանութիւններ կը տրուին, որոնք ոչ մի փաստական հիմք չունին։ Իրեն ուղարկուած նամակէն գործի էութիւնը կռահած Բուրքհարդտը կ՛ահազանգէ Օվերբեքին, որ ընկերոջը կը տանի բազելեան գժանոց։ Այնտեղէն ան իր մօր ուղեկցութեամբ եւ արդէն անմեղսունակ վիճակով կը տարուի Յենայի համալսարանական դարմանատուն եւ կը յանձնուի ժամանակի հռչակաւոր հոգեբոյժ Օտտո Բինզվանգերսի հոգածութեան։ 1890-ին, մայրը զինք կը տեղափոխէ Նաումբուրգ՝ իր խնամակալութեան ներքեւ։ Այդ ժամանակամիջոցին, տակաւին ի վիճակի էր կարճ զրոյցներ վարել, յիշողութեան պատառիկներ արթնացնել եւ մօր գրած նամակներու տակ ողջոյնի կարճ արտայայտութիւններ դնել, սակայն, շուտով կը սկսի չճանչնալ նոյնիսկ իր հին ընկերներուն։ Պ. Գաստը եւ Ֆր. Օվերբեքը կը ծրագրեն իրենց ընկերոջ անտիպ երկերը հրատարակելու նախապատրաստական աշխատանքները։ Պ. Գաստը կը սկսի Երկերի առաջին ժողովածուի հրատարակութիւնը։ կը սկսի իր համաշխարհային փառքը, որուն ան անյաղորդ կը մնայ։ Քոյրը՝ Էլիզապէթ-Ֆյորստեր Նիցչէն, իր ամուսնոյն մահէն ետք կը վերադառնայ Բարակուէյէն, Պ. Գաստի կողմէն արդէն հրատարակուած հատորները ոչնչացնել կու տայ, կը հիմնէ Նիցչէ-Արխիւը եւ ծերացող մօրմէն քայլ առ քայլ խլելով՝ ձեռքն կ՛անցնէ թէ՛ իր եղբօրը խնամակալութիւնը, եւ թէ՛ անոր ժառանգութեան տնօրինումը։ Օվերբեքին կը մեկուսացնէ եւ կը հեռացնէ հրատարակչական գործէն, իսկ Պ. Գաստը կը շարունակէ աշխատել։ Ինքը՝ Նիցչէն, ամբողջովին անմասնակից է այդ բոլորին։ 1897էն, մօր մահունէ ետք, կ՛ապրի Վայմար, քրոջ խնամակալութեան տակ։ Հազուագիւտ այցելուներէն է Ռուդոլֆ Շտայները, որ կը կռահէ արխիւի տարուող աշխատանքներուն զեղծարարութիւնները եւ կը գրէ այդ մասին։ Մի քանի կաթուածներէն ետք Նիցչէն մասամբ կ՛անդամալուծուի է անկէ ետք ոչ կրնայ խոսիլ եւ ոչ ալ ոտքի կանգնիլ։ 25 Օգոստոս, 1900-ին, 55 տարեկանին, կը մահանայ թոքերու բորբոքումէն։ Կը Թաղուի Ռյոքենի ընտանեկան գերեզմանոցին մէջ։ == Մտածողութիւնը եւ գործը == Նիցչէն կը սկսի իբրեւ բանասէր, սակայն սկզբէն իսկ, ինքզինք կ՛ընկալէ իբրեւ փիլիսոփայ կամ ազատ մտածող։ Ան ասոյթային կարճ ձեւի եւ ընթերցողին իր մէջ ներքաշող արձակ ոճի վարպետն է։ Համակարգուած մտածողութեան բացակայութիւնը կրնայ ցիրուցան մտքերու տպաւորութիւն ձգել։ Սակայն այդպէս չէ։ Այդ ոճը անոր ստեղծագործութեան ձեւին եւ դիտարկման ազատութիւնը կը հաղորդէ։ Փիլիսոփայութեան խնդիրներու մէջ խորանալու Նիցչէական ոճը երբեմն արուեստագիտական է, երբեմն գիտական, երբեմն գեղագիտական եւ այլն։ Անոր երկերուն բազմաթիւ հատուածները կրնան հոգեբանական գիտութեան վերաբերիլ։ բազմաթիւ ուսումնասիրողներ, անմիջական կապ մը կը տեսնեն անոր կեանքին եւ գործին միջեւ։ == Փիլիսոփայութեան ընդհանուր ակնարկ == Նիցչէի միտքն ու գործը յաճախ որոշակի շրջաններու կը բաժնեն։ Ընդունուած է հետեւեալ դասակարգումը. * Վակնէրեան-Շոփէնհաուըրեան շրջան (1872-1876)։ Կը յատկանշուի այս երկու անձերուն ազդեցութեամբ եւ ռոմանթիքական գունազարդմամբ։ Այս ժամանակահատուածը կ՛ընդգրկէ հետեւեալ երկերը. Ողբերգութեան ծնունդը երաժշտութեան ոգիէն։ Անժամանցելի դիտարկումներ, որու մէջ մտնում են. Կեանքի համար պատմութեան օգուտի եւ վնասի մասին . Շոփէնհաուըրը իբրեւ դաստիարակ. Ռիչըրտ Վակնէրը Բայրոյտի մէջ։ "Ազատ մտքի" շրջան (1876-1882)։ - Նիցչէն երթալով կ՛ազատի Վակնէրու ազդեցութիւնէն եւ Շոփէնհաուըրեան փիլիսոփայութեան կաշկանդումներէն։ Նախկին համակարգուած շարազանոնքը հետզհետէ կը փոխարինուի ասոյթային ոճով, որը ֆրանսիացի բարոյագետներու նախընտրած ձեւն էր եւ Նիցչէի գրչի տակ նոր կերպարանք կը ստանար։ Երկերն են. Մարդկային, չափազանց մարդկային (երկու բաժիններով)։ Արշալոյս. Խոհեր բարոյական նախապաշարմունքներու մասին։ Զուարթ գիտութիւնը - La gaya scienza։ Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը (1883-1885), որ շատերը կը համարեն Նիցչէի կեդրոնական ստեղծագործութիւնը։ * Ուշ երկերը (1886-1888) (ներառեալ տուրինեան յետմահու ժառանգութիւնը)։-Այստեղ գաղափարները կ՛ընդլայնուին եւ աւելի սուր բանավէճի կը վերածուին։ Ասոյթներու կողքին կրկին կը սկսի ի յայտ գալ առաջին շրջանի համակարգուած շարազանոնքի ոճը։ Այս շրջանի գործերն են.- Չարէն եւ բարիէն անդին. Նախերգ գալիքի փիլիսոփայութեան։ Բարոյականութեան ծննդաբանութեան շուրջ. Բանավիճային երկ։ Վակնէր դէպքը եւ Նիցչէն contra Վակնէր բանաքաղութիւնը։ Չաստուածներու մթնշաղ կամ ինչպէս փիլիսոփայել մուրճով։ ՀակաՔրիստոսը - Նզովք Քրիստոնէութեանը։ Ecce homo - Ինչպէս դառնալ՝ ինչ որ կաս։Իր փիլիսոփայական երկերուն կողքին Նիցչէն հրատարակած է նաեւ բանաստեղծութիւններ, որոնց մէջ եւս անոր փիլիսոփայական միտքը կը թեւածէ։ Անոնց մէկ մասը զետեղուած է տարբեր գիրքերու մէջ եւ ամփոփուած Հովուերգութիւններ Մեսսինայէն (1882) ժողոուածուին մէջ։ Երաժշտութեան մէջ անոր աւանդը զգալի է յատկապէս Lied-ի (երգ) տեսակով։ Երկար ժամանակ բանավէճերի առարկա էր Նիցչէի յետմահու ժառանգութեան հարցը։ Նիցչէ-Արխիւի հրատարակած Երկերի ժողովածուէն ետք ծայր առած բանավէճերու հարցին մէջ զգալի պարզաբանում բերաւ Քարլ Շլեխտայի՝ մեր դարի կէսերէն ետք հրատարակած երկհատորեակը։ Խօսքը կը վերաբերի իրականութեան մէջ գոյութիւն չունեցող կամ սոսկ իբրեւ ստեղծագործական մտայղացում գոյութիւն ունեցող Կամք առ իշխանութիւն երկին եւ բազմաթիւ միջամտութիւններուն եւ աղաւաղումներուն, որոնք կատարուած էին քրոջը կողմէ։- Նիցչէի միտքը կը վերլուծուի եւ կը մեկնաբանուի տարբեր դիրքերէ։ Կեղծարար է ան, որ Նիցչէն կը մեկնաբանէ՝ օգտագործելով ինքնիրմէ կատարուող մէջբերումները։ Այս մտածողի լեռնահանքերուն մէջ իւրաքանչիւր մետաղ կարելի է գտնել։ Նիցչէն ըսած է ամէն ինչ եւ անոր հակառակը (Ճորճիօ Քոլլի)։ Այդ փիլիսոփայութեան որեւէ կանոնական վերարտադրութիւն գրեթէ անհնար է։ == Բարոյականութեան քննադատութիւնը == Մարդկային, չափազանց մարդկային երկով սկիզբ կ՛առնէ ընդհաանորպէս բարոյականութեան եւ մասնաւորապէս քրիստոնէական բարոյականութեան Նիցչէական քննադատութիւնը։ Ան ուղղուած է ողջ փիլիսոփայութեան եւ գիտութեան դէմ, որոնք, ըստ Նիցչէի, բարոյականութեան ընդունուած եւ տիրող պատկերացումներուն անքննադատաբար կը մօտենան։ Իրօք, ազատ եւ հետախոյզ միտքը պէտք է զանոնք քննարկէ, ինչպէս եւ յայտնի գիրքի վերնագիրը կ՛ըսէ, չարէն եւ բարիէն անդին։ Հակառակը ըրած է եւրոպական միտքը՝ Պղատոնէն մինչեւ Կանտ։ Նիցչէն այստեղ խստօրէն կը բաժնէ մտքի եւ գաղափարի հետազօտութիւնը (սկսած անոր ծննդաբանութիւնէն մինչեւ կիրառումները) նախապաշարումներէն ու կարծրատիպերէն։ Նիցչէի համար արժէքի եւ անոր մասին դատողութեան վաւերականութիւնը մտացածին կամ ենթադրական չէ. Ծննդաբանօրէն ան պէտք է կապուած ըլլայ մտածողի կամ մարդկային որեւէ խումբի կենսաբանական-հոգեբանական կարգին հետ։ Այսպիսով, որեւէ արժէքի խնդիրը ընդհանրապէս որեւէ բարոյական համակարգի խնդիր է։ Պատմագիտական, մշակութաբանական եւ լեզուաբանական ձեւերով այս քննադատութիւնը ի յայտ կը բերէ բազմաթիւ գաղափարներ, որոնք նոր ձեւով կը լուսաբանեն ողջ բարոյագիտութիւնը։ === Ահա բարոյագիտութեան քննադատութեան մի քանի կարեւորագոյն գաղափարներ === Տէրերու եւ ստրուկներու բարոյականութիւն։- Առաջինը տիրողներու մտածողական եւ, հետեւաբար, հոգեբանական կեցուածքն է։ Տիրողները իրենք են, ովքեր իրենք իրենց եւ իրենց կեանքին եւ արարքներուն կրնան այո ըսել, մինչդեռ այն ամէնը, որ չի համապատասխաներ անոնց, կը տեղադրեն «վատ» դասաւորման մէջ։ Ստրուկներու բարոյականութիւնը, ընդհակառակը, «թշուառներու», խեղճերու, անզօրներու, ստորներու, տառապողներու, զրկուածներու, հիւանդներու, այլանդակներու կեցուածքն է, որոնք նախ եւ առաջ իրենց հակոտնեաներուն՝ երջանիկներուն, տիրողներուն, այո ըսողներուն իբրեւ «չար» կը նկատեն, իսկ իրենց «բարի» հակադրութիւններն կը սարքեն։ Անոնք քանակով շատ են, գործունեայ են եւ հաւաքուելու՝ թոյլերուն յատուկ հակում ունին։ Իրենք կ՛ատեն ուժեղները։ Երբ Նիցչէն կ՛ըսէ՝ «Խփէ՛ թոյլին», այդ մէկը պէտք է հասկանալ իբրեւ «Քաղհանիր մոլախոտը»։ «Պաշտպանենք ուժեղները թոյլերէն»՝ կ՛աղաղակէ Նիցչէն։ Ռեսսենտիմենտ։ - Այս ստրուկներու բարոյականութեան հիմնական հակազդեցութիւնն է։ Անյաջողութիւնէն, նախանձէն, տգիտութիւնէն եւ թուլութիւնէն «անյաջողակները» իրենց համար երեւակայական աշխարհ մը կը ստեղծեն, ուր որ իրենք կարող են տիրողներ դառնալ, իրենց ատելութիւնը թափել եւ վրէժ լուծել «ազնիւէն եւ ազնուականէն»։ Կարեկցութիւն եւ, եթէ կարելի է Այսպէս ասել, ուրախակցութիւն։- Շոփէնհաուըրեան փիլիսոփայութեան մէջ կարեկցութիւնը, որ անոր կեդրոնական հասկացութիւններէն է, կոչուած է վնասելու կեանքին եւ, ի վերջոյ, ժխտելու զայն։ Նիցչէն կը ծառանայ անոր դէմ։ Որովհետեւ կեանքը պէտք է հաստատուի, հետեւաբար կարեկցութիւնը՝ իբրեւ ժխտման միջոց, մեծ վտանգ է։ Կարեկցելով՝ կը տկարացնես դիմացինիդ (մերձաւորուդ) կեանքը։ Ան աշխարհի մէջ կը բազմապատկէ տառապանքը եւ ուղղուած է արարչագործ կամքի դէմ, որը ո'չ թէ կը ժխտէ կեանքը, այլ կը յաղթահարէ զայն։ Մարդը մարդուն սիրով կը կարեկցի, բայց ահա անոր ուրախութիւններուն չի կրնար սրտանց եւ լիաթոք միանալ։ Գործնական ուրախակցութիւնն է, որ կեանքի հիմնաւոր հաստատմանն կը հասցնէ (amor fati - Այսպէս ասած՝ սէր ճակատագրի հանդէպ) եւ կարեւորագոյն արժէք է։Այս ելակետերով քննադատութեան կ՛ենթարկուի նաեւ պատմական քրիստոնէութիւնը եւ քրիստոնէական բարոյականութիւնը, իսկ աւելի ուշ ՝ գրեթէ ողջ քաղքենիական բարոյականութիւնը, ինչպէս նաեւ սոցիալիզմը եւ անարխիզմը. այս ամէնը կը դիտարկուին իբրեւ ժամանակակից անկումայնութիւն (de'cadence)։ Ահա թէ ինչու Նիցչէն կ՛արծարծէ բոլոր արժեքներու վերարժեքաւորման հարցը։ Եւ այս ամէնը՝ համեմուած միֆական բազմաթիւ ազդակներով, որոնց մէջ առաջնային են Դիոնիսոսեանը, Առ իշխանութիւն կամքը, Գերմարդը եւ Յաւէրժական վերադարձը։ == Աստուած մեռած է - Եւրոպական նիհիլիզմը == Աստուած մեռած է հանրայայտ արտայայտութիւնը այն տպաւորութիւնը կը ստեղծէ, որ Նիցչէն կը կամենայ Աստծոյ մահը։ Այս մէկը ընդամէնը փաստի արձանագրութիւն է։ Սխալ չըլլար, եթէ ըսենք, որ այս մի ամբողջ դարաշրջանի եւ մտածելակերպի (առաւելապէս՝ մետաֆիզիկական) ախտորոշումն է։ Ան կ՛աղաղակէ անլուր վիճակ մը, որ իր մէջ պիտի առնէ գալիք հարիւրամեակներու պատմութիւնը։ Այս թեմայի հռչակաւոր արծարծումն է Զուարթ գիտութիւնը երկի 125-րդ՝ Խենթը վերնագրեալ ասոյթը։ Այս հատուածը Աստծոյ մահը կ՛ազդարարէ իբրեւ սպառնալից իրադարձութիւն, որու հետ կ՛իջնէ գիշեր եւ աւելի գիշեր։ Քաղաքակրթութիւնը զրկուած է իր հոգեւոր հիմքէն, - թերեւս Այսպէս կարելի ըլլայ ամփոփել ասոյթի գաղափարը։ Ո՞ւր է Աստուած, - գոչեց ան, - ես ձեզ կ՛ըսե'մ։ Մենք իրեն սպանե՜ր ենք՝ դուք եւ ես։ Մենք ամէնքս իրեն սպանողնե՜րն ենք։ Բայց ինչպէ՞ս ըրինք մենք այդ։ Ինչպէ՞ս կարողացանք խմելով դատարկել ծովը։ Ո՞վ մեզ սպունգը տուաւ՝ ջնջելու ողջ հորիզոնը։ Ի՞նչ ըրինք մենք, երբ այս երկիրը արձակեցինք իր արեւին կապող շղթայէն։ Ո՞ւր կ՛երթայ երկիրը հիմա։ Հեռու բոլոր արեւներէ՞ն։ Արդեօք մենք շարունակ ցած չե՞նք գահավիժիր։ Եւ ե'տ, մէկ կո’ղմ, առա'ջ, դէպի բոլոր կողմե'րը։ Կա՞յ դեռեւս վեր ու ներքեւ։ Արդեօ՞ք մենք մոլորուած չենք խարխափիր, անվերջնական ոչինչի մէջ։ …Աստուած մեռա՜ծ է։ Աստուած մեռած ալ կը մնա'յ։ Եւ մենք ենք իրեն սպաներ։ Ինչպէ՞ս սփոփուինք մենք՝ բոլոր մարդասպաններէն ամենամարդասպաններս (թարգմ. Յակոբ Մովսէսի)։ Թերեւս այս գաղափարէն է որ աւելի ուշ սկիզբ կ՛առնէ Գերմարդու գաղափարը, որ մի ասոյթի մը մէջ հետեւեալ մեկնութիւնը կը ստանայ. Գերմարդու յայտնութիւնը գերՔրիստոնէութեան յայտնութիւն է։ Հետեւաբար՝ գերմարդու երեւոյթը Քրիստոնէութեան վերակենդանացման երեւոյթը չէ՞։ Միւս կողմէն՝ ողջ բարոյականութեան քննադատութիւնը կը դառնայ աւելի առողջ բարոյականութեան մը կանխատեսում եւ կանչ։ «Չաստուածներու մթնշաղ» գրքին մէջ ան կը գրէ. «Մենք՝ ապաբարոյապաշտներս, առաքինութեանը արդեօ՞ք վնաս կը հասցնենք։ - Նոյնքան քիչ, որքան անարքիստները՝ թագաւորներուն։ Միայն այն ժամանակունէ, երբ անոնց սկսան կրակել, իրենք դարձեալ ամուր նստած են իրենց գահերուն վրայ։ Առակս զինչ ցուցանէ՝ հարկաւոր է կրակել բարոյականութեան վրայ»։ Ահա թէ ինչու Նիցչէն իրեն կը կնքէ անբարոյականութեան սահմաններէն այնքան հեռու ինկած եզրով մը - ապաբարոյապաշտ։ Այս տեսակետիէն յատուկ ուշադրութեան է արժանի է նաեւ Նիցչէի ոչնչապաշտութեան՝ նիհիլիզմի հարցը. Ան անոր մէջ կը տեսնէ ո'չ թէ անոր միջնորդին եւ հաստատողին, այլ ոչնչապաշտութիւնը կը համարուի հետքրիստոնէական բարոյականութեան հնարաւորութիւնը, թերեւս նաեւ պատմական անհրաժեշտութիւնը։ Նիցչէական Այսպէս ասած աթեիզմը ո'չ թէ անհաւատութիւն է, այլ համաշխարհային նորագոյն պատմութեան մէջ Աստծոյ բացակայութեան հաւաստում, որու հետեւանքը նաեւ այդ ոչնչապաշտութիւնն է։ == Արուեստ եւ գիտութիւն == ՙԱպոլլոնեան-դիոնիսոսեան զոյգ հասկացութիւնները, որոնք Նիցչէն կը մտցնէ արուեստի փիլիսոփայութեան մէջ, թոյլ կու տան նոր գեղագիտական-մետաֆիզիկական դասակարգումներ ներառել այնտեղ։ Յունական երկու աստուածութիւններու՝ Դիոնիսոսի եւ Ապոլլոնի անուններով Նիցչէն իր երախայրիքէն՝ Ողբերգութեան ծնունդը երաժշտութեան ոգիէն գրքէն կը բնութագրէ գեղագիտութեան երկու հակադիր սկզբունքները։ Ըստ այդմ՝ ապոլլոնեանը երազն է, գեղեցիկ պատրանքը, պայծառը, լուսաւորը, ցնծունը, տեսիլքը, վսեմութիւնը։ Դիոնիսոսեանը արբեցումն է, սարսափ առաջացնող մոլ(եգն) ութիւնը, խաւարտչին նախազօրութեան ժայթքը։ Աթթիկական ողբերգութեան մէջ, ըստ Նիցչէի, այս երկու ուժերը կրելի եղած է միաւորել։ Ըստ այդմ Նախա- Մին (Ur-Eine) բանաստեղծին կը բացուի դիոնիսոսեան երաժշտութեան ձեւով եւ ապոլլոնեան երազի միջոցով պատկերի կը վերածուի։ Յունական ողբերգութիւնը Եվրիպիդեսով եւ Սոկրատեսի ազդեցութեամբ կը կործանուի։ Արուեստը ի սպաս կը դրուի գիտելիքին։ Միայն Վակնէրեան երաժշտական տրամայի մէջ է, որ վերոյիշեալ հակառակ սկզբունքները կրկին երեւան կու գան։ Յետագայ գրութիւններուն մէջ Նիցչէն ետ կը քաշուի Վակնէրեան սկզբունքներէն եւ երկերուն մէջ արուեստը պարզորոշ տեղը կը զիջի գիտութեան։ == Կրօնի, մետաֆիզիկայի եւ ճանաչողութեան տեսութեան քննադատութիւնը == Բարոյականութեան քննադատութեան հետ կապուած է մինչայժմեան ողջ փիլիսոփայութեան քննադատութիւնը։ Մետաֆիզիկական եւ կրօնական յղացքներու հանդէպ Նիցչէն հիմնաւորապէս թերահաւատ է։ == Քրիստոնէութեան քննադատութիւնը == Քրիստոնէութեան քննադատութեան նուիրուած իր գլխաւոր աշխատութիւնը Նիցչէն անուանած է «ՀակաՔրիստոս. Նզովք Քրիստոնէութեանը»։ ՀակաՔրիստոսն աշխարհընկալման քրիստոնէական ըմբռնումով Յիսուս Քրիստոսի հակառակորդն է կամ կեղծ Յիսուսը։ Կ՛ենթադրուի, որ ան անխուսափելիօրէն կը պարտուի այն բանէն ետք, երբ երկրային ժամանակի աւարտին կ՛ըմբոստանայ Յիսուսի դէմ։ Քրիստոնէութեան վաղ շրջանին այդ կրօնի տարբեր ազդեցիկ թշնամիները կ՛ըմբռնուէին որպէս ՀակաՔրիստոս։ Սակայն ըստ առաւել լայն եւ ընդգրկուն մեկնաբանութիւններու ՀակաՔրիստոսը մեղքի մարդն է, որ կը հակադրուի եւ ինքն իրեն աւելի բարձր կը դասէ այն ամէնէն, ինչ կը կոչուի Աստուած։ Նոր Կտակարանին մէջ, իււրաքանչիւր անձ, որ չ՛ ընդունիր այս աշխարհի մէջ Աստծոյ մարմնացումը, հանդէս կու գայ որպէս ՀակաՔրիստոս։ Քրիստոնէութեան քննադատութեան մէջ Նիցչէն կ՛առաջնորդուի հետեւեալ մեթոտաբանութեամբ. Ան կ՛առանձնացնէ Յիսուսին Աւետարաններէն եւ Եկեղեցիէն. ան կը բաժանէ հիմնադրը իր «հիմնադածէն» ապացուցելու համար, որ անոր ուսմունքը աղաւաղած են։ Ան կը քննադատէ Պօղոս առաքեալը՝ զայն համարելով Յիսուսի իրական ուսմունքի կեղծարարն ու կործանիչը։ Ան Քրիստոնէութիւնը կը համեմատէ այլ կրօններու, մասնաւորապէս՝ պուտտիզմի հետ։ Նախ Նիցչէն կը քննադատէ թէ՛ քիրստոնեութիւնը, եւ թէ պուտտիզմը որովհետեւ ըստ իրեն, անոնք կը պատկանին, Այսպէս կոչուած, նիհիլիստական կրօններու շարքին՝ միաժամանակ անոնց մէջ լուրջ տարբերութիւններ տեսնելով։ Ըստ իրեն ամենակարեւորը այն է, որ պուտտիզմը փոխարինեց «մեղքերու դէմ պայքարը» «տառապանքներու դէմ պայքարով»։ Ան կ՛ըսէ, որ իրական քրիստոնէութիւնը, Քրիստոսի քրիստոնէութիւնը կրնայ դառնալ, Այսպէս ասած, Եւրոպական պուտտիզմ։ Նա կ՛ապացուցէ, որ Քրիստոնէութիւնը կը ծագի վրէժի զգացումէն, իր բառով՝ ressentiment-էն։ Ressentiment-ը ֆր. «վրէժխնդրութիւն» բառը, ինչպէս «Բարոյականութեան ծագումնաբանութիւնը» գիրքին մէջ, ուր ան ունի մեթոտաբանական նշանակութիւն, այնպէս ալ Նիցչէի հետագայ ստեղծագործութեան մէջ, կըքննարկուի է որպէս լուրջ պատմա-հոգեբանական հիմնախնդիր։ Ան կը քննադատէ Քրիստոնէութեան բարոյական համակարգը։ Ըստ Նիցչէի, այդ բարոյական արժեհամակարգը իրեն կը ներկայացնէ «մարդու աղքատ, կիսայաջողակ կամ ամբողջութեամբ անյաջողակ տիպի պահպանութեան պայմաններու գումար»։Ամփոփելով հարկ է նշել, որ Քրիստոնէութեան Նիցչէական քննադատութիւնը աննախադէպ է համաշխարհային մտքի պատմութեան մէջ։ == Յաւէրժական վերադարձ == Առաջին անգամ Զուարթ գիտութիւնը երկին մէջ եւ այնուհետեւ Զրադաշտին՝ Նիցչէն մէջտեղ կը հանէ գաղափար մը, որ կը համարէ իր ամենախոր միտքը եւ իր փիլիսոփայութեան ծանրութեան կեդրոնը։ Ըստ այդ մտքին՝ ամէն եղած բան արդէն անհաշիւ անգամներ եղած է եւ անսահմանօրէն վերադառնալու է։ Եւ պէտք է այնպէս ապրիլ, որ յուրաքանչիւր ակնթարթի մշտատեւ կրկնութիւնը ո'չ միայն ապրուի, այլեւ ողջունուի։ Յաւէրժական վերադարձի հետ սերտ կապի մէջ է amor fati-ն՝ սէրը ճակատագրի հանդէպ։ == Գերմարդը == Մարդու կամ ընդհանրապէս աշխարհի պատմութեան առաջընթացին Նիցչէն չի հաւատար։ Հետեւաբար անոր համար մարդկութեան նպատակը ոչ թէ անոր լաւագուն սոցիալական կամ կենսաբանական մակարդակներն են, այլ այդտեղ մշտապէս հանդէս եկող բարձրագոյն անհատները, գերմարդիկ։ Մարդկային ցեղը՝ իբրեւ ամբողջութիւն, Նիցչէն կը համարէ սոսկ փորձ, որու նպատակը արարողներ արարելն է, որոնք խիստ եւ անկարեկից են այլոց եւ առաջին հերթին իրենք իրենց հանդէպ՝ մարդկութիւնէն եւ իրենք իրենցմէ արժեքաւոր բան մը ստանալու համար։ Գերմարդը քաղաքական ո'չ մէկ նշանակութիւն չունի։ Իշխանութիւն կամքը ո'չ թէ ուրիշներու վրայ իշխելու կամքն է, այլ ինքնահաղթահարման կամքը։ == Կամք առ իշխանութիւն == Կամք առ իշխանութիւնը (Wille zur Macht) Նիցչէի փիլիսոփայութեան կեդրոնական հասկացութիւններէն է, որը մինչեւ օրս նշանակալի ազդեցութիւն ունեցած է - եւ կը շարունակէ ունենալ - 20-րդ դարու փիլիսոփայական մտքի վրայ։ Ան շարունակ ենթարկուած է աննախադէպ գռեհկացման, զեղծուած է եւ գաղափարախօսականացուած։ Ամէն ձեռնարկ կը սկսուի քննադատութեամբ։ Նիցչէն իր քննադատութիւնը կ՛ազդարարէ իբրեւ «բոլոր արժեքներու վերարժեքաւորում»։ Նիցչէն հարցականի տակ կը դնէ ոչ միայն «հիւանդ», «անկանող» աշխարհի «կեղծ» արժեքները, այլ նաեւ «վերջին մարդկանց» այդ աշխարհի կենցաղային հիմունքները։ Կեանքը ինքը Նիցչէի համար հասանելի է գոյաւորման հասկացութեան շնորհիւ։ Կեանքի գոյաւորումը անընդհատական եւ մշտական առաջմղում է։ Գոյութիւն ունենալու համար հարակւոր է շարունակ գոյաւորուել։ Գոյաւորումը մշտապէս ջանք կը պահանջէ։ Որովհետեւ այն ամէնը, ինչ որ կ՛ուզէ ապրիլ, պէտք է նաեւ ինչ-որ ձգտում, մղում, ունենայ, որպէսզի ելլէ, կանգնի եւ դիմանա։ «Չարէն եւ բարիէն անդին» երկին մէջ (19-րդ ասոյթ) Նիցչէն ցոյց կուտայ, որ կամքը, բաղկացած է եօթը կարեւորագոյն պահերէ. «վիճակի զգացումը, որմէ մենք կը ձգտինք ազատիլ եւ… որուն մենք կը ձգտինք հասնիլ…», - «Իւրաքանչիւր կամային ակտի մէջ գոյութիւն ունի կարգադրիչ-հրամայիչ միտք. կամքը «հրամանի աֆֆեկտ»ն է. Կամքի մէջ կարեւոր է, «այն ուղիղ հայացքը, որ կ՛որշէ, «այժմ հարկաւոր է այսինչ բանը եւ ուրիշ ոչինչ»։ «քանի որ մենք միաժամանակ հրամայողը եւ ենթարկուողն ենք, ապա Ես համադրական հասկացութեան օգնութեամբ … կամեցողը ենթադրում է, թե կամքը եւ գործողութիւնը ինչ-որ կերպ նոյն բանը կը կազմեն». «կամեցողը» իր՝ կամքին կը վերագրէ նաեւ յաջողութիւնը Նիցչէն կը գրէ. «Ընդհանրապէս կամենալ – նոյնն է, ինչ որ կամենալ ուժեղ դառնալ, կամենալ աճիլ - եւ այս ամէնուն համար դեռ նաեւ միջոցներ կամենալ»։ Նիցչէն իբրեւ կամքի էութիւն ենթադրելով իշխանութեան անոր ուղղուածութիւնը, իսկ կամք առ իշխանութիւնը հասկանալով իբրեւ ամենայն գոյաւորու հիմնաւոր մղումը՝ իր մտքով մտածում է այն նոյնը, ինչ դեռեւս Արիստոտելը կոչում էր էնտելեխիա, որը իբրեւ ինչ-որ ուժ (energia)Եւ այժմ մենք պարտաւոր ենք, կ՛ուզենք եւ կրնանք հարցնել. ի՞նչ բան է գոյաւորը՝ ըստ առ իշխանութիւն կամքի միջոցի. ի՞նչ բան է անոր առկայութիւնը. ինչպիսի՞ն են անոր առկայութեամբ գոյաւորուող գոյութեան սահմանները։ Նիցչէն մեզի սովորեցուցած է. «Դուն կ՛ուզես ուղեկցի՞լ։ Թէ՞ հետեւիլ։ Թէ՞ երթալ, դուն քեզի համար։ Պէտք է իմանաս, թէ ինչ կ՛ուզես եւ որ՝ կ՛ուզես»։ Ողբերգութեան ծնունդը երաժշտութեան ոգիէն[խմբագրել] Լոյս տեսած է 1872-ին։ Ան 27-ամեայ փիլիսոփային առաջին նշանակալից երկն է։ Գիրքը ձօնուած է Ռիչըրտ Վակնըրին։ == Գրականութիւն == Paul Mitzschke։ Friedrich Nietzsches Herkunft und Vorväter, in։ Mitteilungen des Roland, 5. Jg., 1920, Nr. 6/7 u. Nr. 8/9 Charles Andler։ Nietzsche, sa vie et sa pensée. Brossard, Paris 1920–1931 (6 Bände), spätere Auflagen (3 Bände, jeweils zwei zusammengefasst) bei Gallimard, ISBN 2-07-020127-9, ISBN 2-07-020128-7, ISBN 2-07-020129-5. (Detaillierte Gesamtdarstellung, Rezeptionsgrundlage vieler französischer Autoren.) Ivo Frenzel։ Friedrich Nietzsche in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg, Neuausgabe 2000, ISBN 3-499-50634-3. Curt Paul Janz։ Friedrich Nietzsche. Biographie. 3 Bände, Hanser Verlag, München 1978-1979, ISBN 3-423-04383-0 (Standardwerk zu Nietzsches Leben; Band 1 ist die überarbeitete Fassung der Nietzschebiograpie von Richard Blunck aus dem Jahr 1953; zahlreiche Neuauflagen und Übersetzungen.) Christian Niemeyer (Hrsg.)։ Nietzsche-Lexikon. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2009, ISBN 3-534-20844-7. Henning Ottmann (Hrsg.)։ Nietzsche-Handbuch։ Leben – Werk – Wirkung. Metzler, Stuttgart/Weimar 2000. ISBN 3-476-01330-8 Werner Ross։ Der ängstliche Adler. 1980, ISBN 3-423-30736-6 und Werner Ross։ Der wilde Nietzsche oder Die Rückkehr des Dionysos. dva, Stuttgart 1994, ISBN 3-421-06668-X (Zwei antithetische Akzentuierungen von Nietzsches Charakter aus der Sicht eines Literaturwissenschaftlers) Hermann Josef Schmidt, Nietzsche absconditus oder Spurenlesen bei Nietzsche (4 Bände), Berlin/Aschaffenburg 1991–1994, ISBN 3-922601-23-5 (akribische psychologische Studie über Nietzsches Kindheit und Jugend) Stiftung Weimarer Klassik, Raymond J. Benders u.a. (Hrsg.)։ Friedrich Nietzsche։ Chronik in Bildern und Texten. dtv, München 2000, ISBN 3-423-30771-4 Pia Daniela Volz։ Nietzsche im Labyrinth seiner Krankheit. Königshausen und Neumann, Würzburg 1990, ISBN 3-88479-402-7 (Standardwerk zu Nietzsches Krankengeschichte)Փիլիսոփայության շուրջ Günter Abel։ Nietzsche. Die Dynamik der Willen zur Macht und die ewige Wiederkehr. de Gruyter, Berlin und New York 1998 (2., erw. Auflage), ISBN 3-11-015191-X. (Versuch der Klärung des häufig missverstandenen Begriffes.) Keith Ansell Pearson (Hrsg.)։ A Companion to Nietzsche. Oxford / Malden։ Blackwell 2006, ISBN 1-4051-1622-6. Maudemarie Clark։ Nietzsche on Truth and Philosophy, Cambridge 1990, ISBN 0-521-34850-1. Gilles Deleuze։ Nietzsche und die Philosophie. Europäische Verlagsanstalt/eva, Hamburg 1976, ISBN 3-434-46183-3. (Klassiker der französischen Nietzsche-Rezeption.) == Ծանօթագրութիւններ == == Յղումներ == Ֆր. Նիցշե. Ecce homo - Ինչպես դառնալ՝ ինչ կաս թրգմ. Հակոբ Մովսեսի Ժիլ Դելյոզ. «Նիցշե» թրգմ. Հակոբ Մովսեսի Քաղվածքներ Ֆրիդրիխ նիցշեի գործերից Հակոբ Մովսեսի թարգմանությամբ Կարեն Սվասյան. «ԻՆՉՊԵ՞Ս ԵՆ ԱՍՏՎԱԾ ԴԱՌՆՈՒՄ» == Արտաքին յղումներ == Հատուածներ Նիցշէյի «Այսպէս խոսեցաւ Զրադաշտը» գիրքէն Մարտին ՀԱՅԴԵԳԵՐ. Ո՞վ է Նիցշեի Զրադաշտը /թրգմ. գերմ.՝ Յակոբ ՄՈՎՍԵՍԻ/ Յակոբ ՄՈՎՍԵՍ. Զուարթնութիւնը՝ ճանաչողութեան մեթոտ Ֆրետերիք Նիցշէ Նիցչէյի սէրը - Լու Սալոմե. Փիլիսոփաներու սրտակերը (յօդուած) Նիցշե - Հրի՛ր ընկնողին (յօդուած)

Ֆամատիհանա

Ֆամատիհանա (Famadihana)․ յուղարկային սովորութիւն, Մատակասքար։ Կը կոչուի նաեւ «ոսկորներու դարձուածքը» (retournement des morts, the turning of the bones)։ Արարողութիւնը կը միտի յաջողցնել կապը մահացածներուն եւ ողջ մարդոց միջեւ։ == Ընդհանուր տեղեկութիւններ == Մատակասքարի կարգ մը շրջաններու բնակիչները, գլխաւորաբար կեդրոնական բարձրաւանդակի (Hautes Terres de Madagascar կամ Hauts-Plateaux), հողէն կը հանեն իրենց սիրելիներուն թաղուած դիակները, վերստին կը հագցնեն թարմ զգեստներով, կը փաթթեն նոր լաթերով որոնց վրայ անոնց անունը կը գրեն եւ նուագախումբի ընկերակցութեամբ կը պարեն իրենց ուսերուն շալկելով անոնց մարմինները։ Այդ սովորութիւնը կը պատահի մօտաւորապէս 5-7 տարին անգամ մը եւ հաւանաբար սկսած է ԺԷ․ դարուն, սակայն կ՛ենթադրուի նաեւ թէ արդի պատշաճեցումն է հարաւ-արեւելեան Ասիոյ եւ Ովկիանիոյ թաղման սովորութիւններու։ Բնակիչները կը հաւատան թէ դիակներու պատշաճ յուղարկաւորութեամբ եւ անոնց լրիւ տարբաղադրութեամբ (որ կը տեւէ քանի մը տարի) եւ այդ յուղարկային սովորութեամբ, մահացածներուն հոգիները վերջնականապէս կը միանան իրենց նախահայրերուն։ Ինչպէս նաեւ կը վերամիացնէ զանազան պատճառներով իրարմէ բաժնուած ընտանիքներ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Եսայի Նչեցի

Եսայի Նչեցի (1260-65, Սասունի Նիչ գաւառ - մօտ 1338, Գլաձորի համալսարան), մանկավարժ, քերական, մատենագիր, հասարակական-հոգեւոր գործիչ։ Սորված է Մուշի Առաքելոց դպրեվանքի, ապա՝ Քաջբերունեաց գաւառին մէջ եւ Վայոց ձորի Աղբերց վանքին մէջ՝ Ներսէս Մշեցիի մօտ։ Բարձրագոյն կրթութիւն ստացած է եւ վարդապետի (դոկտորի) աստիճան։ 1284 թ. Աղբերց վանքի դպրութեան աշխատանքները գլխաւորած է։ Եսայի Նչեցին եղած է Գլաձորի համալսարանի հիմնադիրն ու ղեկավարը։ Որպէս ուսուցչապետ, մեծ համբաւ վայլած է բնաշխարհին մէջ եւ Կիլիկիոյ հայկական պետութեան սահմաններուն մէջ։ Դասաւանդած է «եօթը ազատ արուեստներ»-ը։ Դաստիարակած եւ կրթած է մօտ 360 աշակերտ։ Նշեցիի գրական ժառանգութիւնը (մեկնութիւններ, ճառեր, նամակներ) հիմնականին կրօնաբարոյական բովանդակութիւն ունին։ Անոր «Վերլուծութիւն քերականութեան» համալսարանական դասագիրքը, իր բնոյթով բանաքաղական երկ է, կ'ընդգրկէ Գաւիթ Քերականի, Տամամ Արեւելցիի, Արիստակէս Գրչի, Գէորգ Սկեւռացիի եւ այլոց քերականական մեկնութիւններու հիմնական դրոյթներն ու հարցադրումները։ Նշեցիի քերականութիւնը համարած է «դուռն ամենայն իմսատութեան եւ կրթութևան», համեմատութեան միջոցով առաջարկած է վերացնել հայոց հին ու նոր լեզուներու միջեւ առաջացած խզումը՝ վերականգնելով լեզուի հին ձեւերը։ Նշեցին անդրադարձած է «յունաբան դպրոց»-ի թարգմանութիւններուն, խօսքի մասերուն եւ անոնց բաժանմանը, հոլովմանը, խոնարհմանը, լեզուներու ծագմանը եւ այլ հարցերու։ == Երկեր == «Մեկնութիւն Եզեկիէլի» «Վերլուծութիւն քերականութեան» «Դաւանութիւն եւ խոստովանութիւն ի Սուրբ Երրորդութիւն» «Սուղ ինչ պատճառ ձեռնադրութեան քահանայի» «Յաղագս կարգաց եկեղեցւոյ» «Յաղագս եկեղեցւոյ խորհրդեան» «Թուղթ վասն կարգաց եկեղեցւոյ եւ ժամուց» «Թուղթ Եսայեայ վարդապետին պատասխանի ընդդէմ պարոն Հեթմոյ» «Թուղթ Եսայեայ ի Տէր Մատթէոսն» «Թուղթ շրջաբերական յաղագս ողորմութիւն տալոյ ի նպաստ Ս. Կարապետին Տարօնոյ»Կաղապար:Հայկական գիր և գրականություն

Գրիգորի Միասոյէտով

Գրիգորի Գրիգորեւիչ Միասոյէտով (ռուս.՝ Григорий Григорьевич Мясоедов, ռուս գեղանկարիչ, 19-րդ դարու երկրորդ կէսի ռուսական ռեալիզմի ամէնէն վառ ներկայացուցիչներէն մէկը, Գեղարուեստական շրջիկ ցուցահանդէսներու ընկերութեան հիմնադիր։ Աշխատանքներու գլխաւոր թեման եղեր է գիւղացիներու կենցաղը։ == Ստեղծագործութիւն == Գրիգորի Միասոյէտովի նկարներէն յայտնի են «Օթրեփեւի փախուստը», «1861 թուականի Փետրուարի 19-ի կանոնակարգի ընթերցումը» (ռուս.՝ «Чтение положения 19 февраля 1861 г.», 1874 թուական, կրկնուեր է 1881 թուականին), «Զեմսթվոն կը ճաշէ» (ռուս.՝ «Земство обедает», 1872), «Մաղթանք դաշտի մէջ երաշտի ժամանակ» (ռուս.՝ «Молебствие в поле во время засухи», 1878), «Եռուն աշխատանքի ժամանակ» (ռուս.՝ «Страдная пора», 1887 թուական, գներ է Ալեքսանտր III կայսրը)։ Վերջին նկարը կը ներկայացնէ աշխատող գիւղացիի կերպարի եւ տաք գոյներով պատկերուած բնապատկերի համադրութիւն։ Միասոյէտովը ստեղծեր է բազմաթիւ բնանկարներ, գլխաւորապէս՝ Ղրիմի։ Իր ընտրած թեմաները (ինչպես կենցաղային, այնպէս ալ բնանկարային) բազմազան են։ Իր գեղանկարչութիւնը ներդաշնակ է ու հաստատուն։ Հազուադէպ ստեղծեր է դիմանկարներ (Նիկոլայ Պեքեթովի, Եկոր Կորտէյէնքոյի, Իվան Շիշքինի), բայց ատոնք փոքր տեղ կը զբաղեցնեն իր ստեծագործութեան մէջ։ Գրիգորի Միասոյէտովը զբաղուեր է նաեւ փորագրութեամբ «թունդ օղով» (օֆորթ)։ Գրիգորի Միասոյէտովը նկարեր է նաեւ կրօնական թեմայով (Փրկիչի տաճարը Սեննայայի մէջ)։ Մահէն առաջ ան ցանկացեր է նկարել «Սուրբ Ռուսիա» (ռուս.՝ «Святая Русь») թրիփթիխը։ Իր ուշ շրջանի աշխատանքներու շարքի մէջ կ'առանձնանայ «Ինքն իր հետ, կամ Ճատրակի խաղ» (ռուս.՝ «Сам с собою, или Игра в шахматы», 1907) նկարը։ == Կենսագրութiւն == Գրիգորի Միասոյէտովը ծնած է 7 (19) Ապրիլ 1834 թուականին Փանքովոյի մէջ (Նովոսիլսքի գաւառ, Թուլայի նահանգ, Ռուսական կայսրութիւն)։ Միասոյէտովներու ազնուական տոհմի սերունդէն։ Կրթութիւնը ստացած է Օրիոլի մարմնակրթական վարժարանը (գիմնազիոն), բայց չաւարտելով դասընթացքը՝ ընդունուեր է Գեղարուեստի ակադեմիա, ուր իր փրոֆեսորները եղեր են Թիմոֆեյ Նէֆն ու Ալեքսէյ Մարքովը։ 1861 թուականին ստացեր է փոքր ոսկէ մետալ «Երիտասարդներուն շնորհաւորելը» (ռուս.՝ «Поздравление молодых», Ալեքսանտրովեան պալատ, Եարսքոյէ Սէլօ), իսկ յաջորդ տարի՝ մեծ ոսկէ մետալի «Գրիգորի Օթրեփեւի փախուստը պանդոկէն» (ռուս.՝ «Бегство Григория Отрепьева из корчмы», տեսարան Պուշկինի «Պորիս Կոտունովէն», Գեղարուեստի ակադեմիայի թանգարան) ծրագրի համար։ Պետութեան հաշւոյն ուղարկուելով արտասահման՝ Գրիգորի Միասոյէտովը աշխատեր է Փարիզ, Ֆլորենցիա, Հռոմ եւ Սպանիա։ Այդ ընթացքին ստեղծուած աշխատանքներէն յայտնի են «Գնչուներու թաղման տօնակատարութիւն Սպանիոյ մէջ» (ռուս.՝ «Похоронный праздник у цыган в Испании»), «Ֆրանչեսքա տա Ռիմինի եւ Փաոլո տա Փոլենթա» (ռուս.՝ «Франческа да-Римини и Паоло да-Полента») (Տանթէ) նկարները։ Վերադառնալով Ռուսաստան՝ 1870 թուականին արժանացեր է ակադեմիկոսի կոչման «Հմայանքներ» (ռուս.՝ «Заклинания») նկարի համար։ Եղեր է Գեղարուեստական շրջիկ ցուցահանդեսներու ընկերութեան (Փերետվիժնիքներ) հիմնադիրներէն եւ իր աշխոյժ մասնակիցներէն մէկը։ Գործուն մասնակցութիւն ունեցեր է ընկերութեան բոլոր ցուցահանդէսներուն եւ մշտապէս հոգ տարած է իր անկախութեան ու կենսականութեան համար։ 1861 թուականէն մինչեւ 1881 թուականը Գրիգորի Միասոյէտովը ամուսնացած է դաշնակահարուհի Եկատերինա Քրիվցովայի հետ, բայց բաժնուեր է կնոջ յղիանալէն յետոյ, որովհետեւ կը կասկածէր, որ այդ իր երեխան չէ։ Շուտով Գրիգորի Միասոյէտովը ամուսնացեր է նկարչուհի Քսենեայ Իվանովայի հետ, բայց իր կասկածները չեն փարատուել, եւ ան Քսենեային արգիլած է Իվանին վերաբերուիլ որպէս իր որդի։ Քանի մը տարի Իվանը յանձուեր է Միասոյէտովի ընկեր եւ գործընկեր Ալեքսանտր Քիսելիովի խնամքին։ 1880-ական թուականներու վերջը Գրիգորի Միասոյէտովը բնակած է Փոլթավայի մէջ՝ մեծ աւատակալուածին մէջ, որ ունեցեր է այգի ու լճակ։ Աշնանը մեկներ է Ղրիմ։ Ստեղծեր է թատրոնի վարագոյրի էսքիզ եւ նկարած զարդանկարներ Փոլթավայի թատրոնի համար։ Կազմակերպեր է նկարչական դպրոց 1894 թուականին, գրեր գրքոյկ այգեգործութեան վերաբերեալ, որմով տարուած էր դեռ Խարքովի մօտակայքը ապրելու տարիներէն սկսած։ 1902 թուականին հեռացեր է ակադեմիայէն՝ ի նշան բողոքի՝ ուղղուած ուսուցման մեթոտներու դէմ։ Գրիգորի Միասոյէտովը մահացեր է 1911 թուականի 18 Դեկտեմբերին Փոլթավայի մօտ գտնուող իր Փավլենքի աւատակալուածի մէջ (ներկայիս կը գտնուի քաղաքի սահմաններու ներսը՝ Միասոյէտովի փողոցին մէջ)։ 1926 թուականէն հոն տեղադրուած է Փոլթավայի ծանրաչափական դիտարանը։ === Հետաքրքրական փաստեր === Իլիա Ռեփինի «Իվան Ահեղն ու իր որդի Իվանը 1581 թուականի Նոյեմբերի 16-ին» («Иван Грозный и сын его Иван 16 ноября 1581 года») նկարին մէջ Իվան Ահեղը պատկերուծ է Գրիգորի Միասոյէտովի դիմագիծերով, որը հանդէս եկեր է որպէս բնորդ նկարիչի համար այդ նկարի վրայ աշխատելու ժամանակ։ Գրիգորի Միասոյէտովի «Դաշտի մէջ» (1894) նկարը կը գտնուի Հայաստանի ազգային պատկերասրահ։ == Պատկերասրահ == == Գրականութիւն == Կաղապար:ВТ-ЭСБЕ Масалина Н. В. Мясоедов. — М.: Искусство, 1964. — 96 с. — 10 000 экз. Рогинская Ф. С. Григорий Григорьевич Мясоедов. 1835—1911. — М.; Л., 1948. Рогинская Ф. С. Товарищество передвижных художественных выставок. — М., 2013 Хворостов А. С. Григорий Мясоедов. — М., 2012. Шувалова И. Н. Мясоедов. — Л., 1971. Кондаков С. Н. Юбилейный справочник Императорской Академии художеств. 1764-1914. — Спб.: Товарищество Р.Голике и А.Вильборг, 1915. — Т. 2. — С. 135—136. — 454 с. == Արտաքին յղումներ == Միասոյէտով Գրիգորի Գրիգորեւիչ, կենսագրութիւնն ու ստեղծագործութիւնը Artonline.ru կայքը Գրիգորի Միասոյէտովի կենսագրութիւնն ու նկարները Գրիգորի Միասոյէտովը staratel.com կայքը Գրիգորի Միասոյէտովի տունն ու շիրիմը Փոլթավայի մէջ Գրիգորի Միասոյէտովի արուեստը «Воскресный день» մուտքին Միասոյէտով Գրիգորի Գրիգորեւիչ, կենսագրութիւն եւ նկարներ Чежина Ю. И. Забытый портрет кисти Г. Г. Мясоедова // Актуальные проблемы теории и истории искусства: сб. науч. статей. Вып. 3. / Под ред. С. В. Мальцевой, Е. Ю. Станюкович-Денисовой. — СПб.: НП-Принт, 2013. — С. 287—291. — ISSN 2312—2129

Վէզիւվ Լերան Պայթում (79)

Պոմպէյ Հռոմէական հազուագիւտ քաղաք մըն է, որ կը գտնուի Նաբօլիի մօտ։ Վէզիւվ հրաբուխի սոսկալի պայթումով մօտաւորապէս 1700 տարի կորսուած քաղաքը դարձեալ յայտնաբերուեցաւ։ Վէզիւվ Ն.Ք. 79 թուականին շարժման անցնելով 6-8 մեթր խորասուզուեցաւ, ամէն ինչ դարձաւ քար, բնաջնջուեցաւ քաղաքը։ Մօտաւորապէս 250․000 հոգի մահացաւ լավաներու պատճառով։ Անոնք, որոնք կ՛ուզեն տեսնել քար դարձած մարդիկը, նոյնիսկ երեխաները կրնան այցելել, երեւակայել ու ապրիլ զարհուրելի պահերը։ Ներկայիս UNESCO Համաշխարհային ցանկին մէջ ըլլալով՝ եղած է, ժողովրդական, զբօսաշրջական կեդրոն։ Ամենամեծ եկամուտի աղբիւրներն են գինիի եւ իւղի առեւտուրը։ Տեղումներու շնորհիւ երեւան ելած տաճարները, ամփիթատրոնները, աշխատանոցները, բաղնիքները, գինետուները, փուրերը, բազմագործատեղիներն ու խաղարանները ցոյց կու տան, թէ ժողովուրդը որքան հաճոյասէր է։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին Յղումներ == Քարացած մարդոց քաղաքը․ Պոմպէյ Պոմպէյ Մոխիրներու տակեն ելած քաղաք․ Պոմպէյ (առօրեայ պտոյտ)

Հայկազեան-Թամարեան Ազգային Դպրոց

Հայկազեան-Թամարեան Ազգային Դպրոց,(տարրական, ապա միջնակարգ երկսեռ դպրոց)։ Հիմնուած է 1875 թուականին, Թաւրիզի Լիլիաւա թաղամասին մէջ՝ «Հայկազեան» եւ «Սեւան» առեւտրական ընկերութիւններուն կողմէն։ 1879 թուականին այստեղ հիմնուած են նաեւ օրիորդաց դպրոց։ 1895 թուականին այդ դպրոցները տեղափոխուած են Թումանեանց եղբայրներու կառուցած նոր եռայարկ շէնքը (13 դասարանով եւ սրահով), որ կոչուած է անոնց վաղամեռիկ քրոջ՝ Թամարի անունով։ Այդ թուականէն սկսեալ կոչուած է Հայկազեան-Թամարեան։ 20-րդ դարու սկզբը Իրանի միակ միջնակարգ ուսումնական հաստատութիւնն էր։ 1936 թուականին փակուած է, վերաբացուած է միայն 1956-1957 ուսումնական տարեշրջանին։ Այդ թուականէն սկսեալ՝ Թաւրիզի ազգային դպրոցները կոչուած են Հայկազեան-Թամարեան-Սահակեան տարրական եւ միջնակարգ երկսեռ դպրոցներ (կրթութեան նախարարութեան քով յայտնի էին «Ասադի» անունով)։ Դասաւանդուած են հայոց լեզու եւ գրականութիւն, պատմութիւն, պարսկերէն, ֆրանսերէն եւ բնական, հասարակական եւ արհեստագիտական գիտութիւններ, մեծ ուշադրութիւն դարձուձած են մանկավարժութեան եւ հոգեբանութեան։ Ոաուցումը մինչեւ(1936) եղած է հայերէնով, իսկ վերաբացումէն ետք՝ պարսկերէնով, հայերէնը եւ կրօնը դասաւանդուած են պետական ծրագրէն դուրս՝ արտաժամեայ։ 1950-ական թուականներուն՝ դպրոցի վերաբացումէն ետք, պետական տեսուչներ նշանակուած են միայն պարսիկներ

Լեւոն Առատեան

Լեւոն Առատեան (Sir L, 3 Յուլիս 1932(1932-07-03), Պուրճ Համուտ, Լիբանան - 17 Հոկտեմբեր 2019(2019-10-17), Փարիզի 14-րդ շրջան, Փարիզ, Ֆրանսա), հայ արուեստագէտ եւ բարերար։ Արուեստի աշխարհի մէջ յայտնի «Sir L» անունով: Առատեանի դիակեզման արարողութիւնը տեղի ունեցած է 24 հոկտեմբերին՝ Փարիզի Պեր-Լաշեզ գերեզմանատան մէջ: == Կեանք եւ գործունէութիւն == Ծնած է Պէյրութ։ Յաճախած է Պէյրութի Մխիթարեան Միաբանութիւնը, ապա Ճիզվիտներու գոլեճը։ 1951-ին Փարիզ մեկնած է եւ սորված է Սորպոնի համալսարանին մէջ: Ունեցած է անհատական ցուցահանդէսներ, մասնակցած է խմբակայիններու եւ ճանաչում ձեռք բերած է Եւրոպայի մէջ: 1988-ի, Սպիտակի երկրաշարժէն ետք, ան ցուցահանդէս կազմակերպած է՝ միջազգային ճանաչում ունեցող նկարիչներու, այս առթիւ հաւաքուած 2 միլիոն ֆրանքը տրամադրած է Ֆրանսահայ բժիշկներու միութեան՝ աղէտի գօտիի մէջ ծրագիր իրականացնելու համար: Աջակցած է հայաստանցի նկարիչներուն, Չարենցաւան քաղաքի մէջ հիմնած է գորգագործութեան արհեստանոց: Լեւոն Առատեան աշխոյժ գործունէութիւն ունեցած է նաեւ մարդու իրաւունքներու պաշտպանութեան ասպարէզի մէջ՝ ցուցահանդէսներով բարձրաձայնելով ցեղասպանութիւններու հարցը: Այդ թեմայով անոր կազմակերպած «Կեանքի երանգներ» ցուցահանդէսը 1990-ականներու սկիզբը շրջած է եւրոպական շարք մը քաղաքներ: == Ծանօթագրութիւններ ==

Վարդան Աճէմեան

Վարդան Աճեմեան (15 (28) Սեպտեմբեր 1905, Վան, Վանի Նահանգ, Օսմանեան Կայսրութիւն - 24 Յունուար 1977(1977-01-24), Երեւան, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն), հայ անուանի դատերական Խմբավար, թատերական գործիչ, ԽՍՀՄ ժողովրդական արուեստագէտ (1965), Ընկերաբանական Աշխատանքի Հերոս (1975), Ստալինեան 3-րդ աստիճանի մրցանակակիր (1951)։ Ան սորված է Երեւանի եւ Մոսկուայի մէջ։ 1928-ին հայկական երկրորդ պետութեան դատրոնը հիմնած է (Կիւմրի պետական դատրոն), 1939-ին տեղափոխուած է Երեւանի Սունտուքեան անուան դատրոնին եւ դարձած է անոր գեղարուեստական ղեկավարը։ Ան ղեկավարած է Ալեքսանդր Շիրուանզատէ «պատուոյ համար» (1939), Ուիլիըմ Սարոյեանի «Իմ սիրտը լեռներուն վրայ է» (1961), Փափազեանի «ժայռ» (1944), Նայիրի Զարեանի «Արա Գեղեցիկ» (1946), քանի մը երաժշտական ներկայացումներ։ ԽՍՀՄ Պետական (1951) եւ Հայկական ԽՍՀ (1971) մրցանակից։ == Մրցանակներ == 24 Նոյեմբեր 1945՝ Պատուոյ Նշանի Կարգը, 1951՝ ԽՍՀՄ Պետական 3-րդ մրցանակակիր 27 Յունիս 1956՝ Լենինին հրահանգը, 1970՝ Հայկական Պետական Մրցանակ ԽՍՀ, 8 Դեկտեմբեր 1975՝ ընկերաբանական աշխատանք հերոսի եւ Լենինի հրահանգի մրցանակով «Մուրճ եւ Մանգաղ» եւ այլն։ == Աղբիւրներ == "Ajemian" stamp == Ծանօթագրութիւններ ==

Արմէն Տիգրանեանի Անուան Երաժշտական Դպրոց

Արմէն Տիգրանեանի անուան երաժշտական դպրոց, կրթադաստիարակչական ուսումնական հաստատութիւն Երեւանի Շէնգաւիթ վարչական համայնքին մէջ։ == Պատմութիւն == 1949-ին Երեւանի Շէնգաւիթ համայնքին մէջ բացուած է Սայեաթ-Նովայի անուան երաժշտական դպրոցի մասնաճիւղ, որ 1950-ին վերափոխուած է ինքնուրոյն դպրոցի եւ վերանուանուած է հայ մեծ երաժիշտ Արմէն Տիգրանեանի անունով։ Տնօրէնը եղած է Բաբգէն Սարգսեանը։ 1971-ին սկսած է դպրոցի նոր շէնքի շինարարութիւնը, որ աւարտած է 1975-ին, տնօրէն Ֆելիքս Յակոբեանի օրով։ Նոր բաժիններ բացուած է, աւելցած է աշակերտներու թիւը։ 1990-ական թուականներուն, ուսուցչական անձնակազմի ուժերով եւ Սարգիս Ալաջաջեանի ղեկավարութեամբ դպրոցին մէջ ստեղծած է կամերային նուագախումբ։ 1997-2001 թ. դպրոցը գլխաւորած է Ֆլորա Մարտիրոսեանը, որուն օրով վերանորոգուած է դպրոցի մեծ դահլիճը, նպաստաւոր փոփոխութիւններ կատարուած են ատակութեան համակարգին մէջ զեռուցում ունենալու համար։ 2001-ին, տնօրէն նշանակուած է Սվետլանա Մուրատեանը։ Դպրոցին մէջ ուսուցիչներու երգչախումբ ստեղծուած է՝ Հէնրի Մանկասարեանի ղեկավարութեամբ։ Դպրոցի շէնքի ճակատը կը զարդարէ «Երաժշտութիւն» բարձրաքանդակը (կոփածով պղինձ, 1980, 10 x 5 մ, քանդակագործ՝ Արարատ Յովսէփեան, համահեղինակ՝ Գրիգոր Գէորգեան)։ == Բաժիններ == Երաժշտական դպրոցին մէջ հետեւեալ բաժինները կը գործեն՝ Դաշնամուր Ջութակ Թաւջութակ Սանթուր Ուտ Տաւիղ Ժողովրդական եւ փողային գործիքներ Լարային գործիքներ Ճազ-վոքալ «Արտիստ» թատերական ստուտիա Պարերու բաժին == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Բնական Աղէտներու Ազդեցութեան Նուազեցման Միջազգային Օր

Բնական Աղէտներու Ազդեցութեան Նուազեցման Միջազգային Օր (անգլերէն՝ International Day for Natural Disaster Reduction), 1989 թուականէն ի վեր Հոկտեմբեր 13-ը կը նշուի որպէս բնական աղէտներու ազդեցութեան նուազեցման միջազգային օր: ՄԱԿ-ի Ընդհանուր Ժողովի կողմէ աղէտներու ազդեցութեան նուազեցման միջազգային օրը կը համարուի որպէս միջոց՝ փորձառութեան տարածման, անվտանգութեան մշակոյթի ձեւաւորման, վտանգներու կանխարգելման, նուազեցման եւ պատրաստուածութեան բարձրացման համար։ == Նպատակը == Այս Օրուան նպատակն է բարձրացնել աղէտներու ազդեցութեան նուազեցման միջոցառումներու մասին իրազեկման մակարդակը։ Աղէտներու վտանգի նուազեցման միջազգային ռազմավարութիւնը նախ եւ առաջ նպատակ ունի լայն հասարակայնութեան իրազեկել տարերային, բնապահպանական ու մարդածին աղէտներոը կանխարգելման, անոնց հետեւանքներուն նուազեցման ու անոր ուղղուած բացատրական աշխատանքներուն կարեւորութիւնը, յատկապէս այն երկրներուն մէջ, ուր նման աղէտներու վտանգը առաւել բարձր է։ == Ֆրանչիսկոս Սրբազան Քահանայապետի կոչը == Չորեքշաբթի, 12 Հոկտեմբեր 2016-ին, հրապարակային ունկնդրութեան աւարտին, Ֆրանչիսկոս Սրբազան Քահանայապետ կոչ ուղղեց համաշխարհային բնական աղէտներու նուազեցման ի խնդիր։ == Օրուան Հետ Առնչուող Կարգախօսներ == Միջազգային օրուան ամենամեայ կարգախօսները․ 2000, Աղէտներու կանխարգելումը, կրթութիւնը եւ երիտասարդութիւնը 2001, Հակազդել աղէտներուն` որպէս թիրախ ընտրելով խոցելիութիւնը 2002, Լեռնային շրջաններու կայուն զարգացում 2003, Փոխելով ուղղութիւնը. բնական աղէտները` յանուն կայուն զարգացման 2004, Այսօրուան աղէտներուն փորձը` յանուն վաղուան վտանգներու նուազման 2005, Միքրոֆինանսները եւ աղէտներու ազդեցութեան նուազումը 2006, Աղէտներու ազդեցութեան նուազումը դպրոցներէն կը սկսի 2007, Մարտահրաւէր աշխարհի կրթական պատասխանատուներուն 2008, Աղէտներու ազդեցութեան նուազումը իւրաքանչիւր անհատի գործն է 2009, Աղէտներէն պաշտպանուած հիւանդանոցներ 2010, Ապահով քաղաքներ 2011, Երեխաներն ու պատանիները` Բնական Աղէտներու Ազդեցութեան Նուազման գործընկեր 2012, Կանայք եւ աղջիկներ` կենսունակութեան Անտեսանելի ոյժ 2013, Հաշմանդամներու դերը Բնական Աղէտներու Ազդեցութեան Նուազման գործուն մէջ 2014, Կայունութիւն յանուն կեանքի 2015, Գիտելիք յանուն կեանքի 2016, Յանուն մարդկային կեանքերու փրկութեան. հանրային իրազեկում եւ մահացութեան նուազում == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ 13. ԱՂԷՏՆԵՐԻ ՌԻՍՔԻ ՆՈՒԱԶԵՑՄԱՆ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՕՐ։ Այսօր Տարերային աղէտների վտանգների նուազեցման միջազգային օրն է։

Տիրան Հայկազն

Տիրան Հայկազն, Տիրանիոն (Tupavvicov, Tyrannio), առաջին յայտնի հայ գիտնական ապրած ու ստողծագործած է 400 տարի առաջ։ Ծնած եւ մահացած թուականները անյայտ են։ Ծնած է Ամիսոս (այժմ Սամսուն), ուր յայտնի էր որպէս «այր բազմահմուտ»։ Ըստ Պլուտարքոսի, Լուկուլլոսը Տիրան Հայկազունին Ամիսոսէն գերեվարած է Հռոմ, ուր ան հռչակուած է հուն, քերականութեան եւ հռետորական արուեստի բնագաւառներուն մէջ դրսեւորած խորիմացութեամբ։ Սթրապոնի վկայութեամբ, Սուլլան Աթէնքէն Հռոմ փոխադրուած է մեծ գրադարան մը, զոր «Ինկած է Արիստոտելի երկրպագու Տիրանիոնի» ձեռքը։ Կարեւոր դեր խաղցած է Արիստոտելի եւ Թէոֆրաստի երկերը կորուստէն փրկելու, կարգաւորելու գործին մէջ․ Անտրոնիքոս Հռոտոսացին, անկէ ստանալով Արիստոտելի եւ Թէոֆրաստի երկերու պատճէնները, հրատարակած է։ Տիրան Հայկազունը Հռոմի մէջ ստեղծած է մեծ գրադարան (մօտ 30 հազարանոց հատոր գիրք)։ Կիկերոնի խնդրանքով կարգաւորած է անոր հարուստ գրադարանը, տան մէջ բացած է դպրոց, ուր դասաւանդած է քերականութիւն եւ ճարտասանութիւն։ Տիրան Հայկազունի դասախօսութիւնները ունկնդրած է նաեւ Սթրապոնը։ == Գրականութիւն == Պլուտարքոս, Զուգակշիռք, հ․ 3, Վնտ․, 1833, էջ 422–23, 551–52։ Խրլ Ոպեան Գ․ Տ․, Հայ սոցիալական իմաստասիրութեան պատմութիւն․ Ե․, 1978, էջ 34–35։ Цицерон, Письма, т․ 1, М․–JI․, 1949, с․ 221, 237, 302, т․ 3, М․-Л․, 1951, с․ 45-46; Страбон, География, М․, 1964, с․ 514, 571; Аревшатян С․ С․, Формирование философской науки в Древней Армении (V-VI вв․), Е․, 1973․

Գրիգոր Տաթեւացի

Գրիգոր Տաթեւացի (1346, Վայոց ձոր, Սիւնիք - 27 Դեկտեմբեր 1409, Տաթեւի վանք, Տաթեւ, Հայաստան) Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ հռչակաւոր վարդապետ։ Հայ առաքելական եկեղեցին Գրիգոր Տաթեւացին դասած է սուրբերու շարքին, յիշատակը կը տօնուի Մեծ պահքի 4-րդ Կիրակիին նախընթաց շաբաթ օրը։Ան աստուածաբան է, փիլիսոփայ, եկեղեցական գործիչ, դասախօս, րաբունապետ։ Գրիգոր Տաթեւացի Տաթեւի փիլիսոփայական դպրոցին նշանաւոր ներկայացուցիչներէն է, միջնադարու հայ աստուածաբանական միտքի մեծագոյն դէմքերէն։ Անոր անուան հետ կը կապուի Տաթեւի համալսարանի համաժողովրդական մեծ անունը։ Տաթեւացիին գրաւոր ժառանգութեամբ, առ այսօր, կ'ուսանին եւ կը քարոզեն Հայ Եկեղեցւոյ վարդապետները։ Անոր բազմաթիւ գիրքերէն պահպանուած են «Գիրք Հարցմանց»ը, «Ոսկեփորիկ»ը, «Ամառան» եւ «Ձմեռան» կոչուող քարոզագիրքերը, մեկնութիւններ եւ այլ աշխատութիւններ, ինչպէս նաեւ Անոր նկարագրած երկու Աւետարանները։ == Կենսագրութիւն == Գրիգոր Տաթեւացի ծնած է 1346-ին Սիւնիք աշխարհի Վայոց ձորի մէջ։ 7 տարեկանին ծնողները Գրիգորը ուսման կ'ուղղեն։ Հետագային կրթութիւնը կը շարունակէ Տաթեւի համալսարանին մէջ՝ աշակերտելով սուրբ վարդապետ Յովհան Որոտնեցիի։ 1371-ին Գրիգոր իր ուսուցիչին հետ ուխտագնացութիւն մը կը կատարէ Երուսաղէմ եւ այնտեղ կը ստանայ կուսակրօն քահանայի աստիճան, իսկ իրենց վանքը վերադառնալու ճամբուն վրայ՝ Դարանաղեաց գաւառին մէջ վարդապետ կը ձեռնադրուի եւ Որոտնեցին իրեն վարդապետական գաւազան կը յանձնէ։ 1380-ին անոնք կը տեղափոխուին Ապրակունեաց վանք։ == Գործունէութիւն == 138-ին, իր ուսուցիչին մահէն ետք Գրիգոր կը դառնայ այդ վանքին առաջնորդը։ Վարած է փիլիսոփայութեան, աստուածաբանութեան, քերականութեան, երաժշտութեան տեսութեան եւ այլ դասընթացքներ։ 1390-ին Տաթեւացին հաստատուելով Տաթեւի մէջ, իր շուրջը կը համախմբէ Սիւնիքէն ու Հայաստանի տարբեր վայրերէն այստեղ ուսանելու եկած բազմաթիւ աշակերտներ եւ կը շարունակէ իր գիտամանկավարժական գործունէութիւնը։ Անոր րաբունապետութեան օրերուն՝ Տաթեւի դպրոցը, որ վերածուած էր համալսարանի, հասած է իր ծաղկման գագաթնակէտին՝ դառնալով գիտութեան, մշակոյթի, արուեստի եւ հոգեւոր կեանքի կեդրոն։Դասախօսած է Մեծոփավանքի եւ Սաղմոսավանքի դպրոցներուն մէջ։ Մեծոփավանք կը տեղափոխուի Սիւնիքի երկրաշարժէն ետք՝ չդիմանալով արտաքին թշնամիներու եւ երկրաշարժի արհաւիրքներուն՝ Գրիգոր Տաթեւացիին աշակերտած են ԺԹ. դարու հայ մշակոյթի շարք մը նշանաւոր գործիչներ՝ Թովմա Մեծոփեցին, Առաքել Սիւնեցին եւ ուրիշներ։ Տաթեւացիին 300-էն աւելի աշակերտները նշանակալի դեր ունեցած են հայ հոգեւոր-եկեղեցական, գիտական, մշակութային եւ հասարակական կեանքէն ներս։ Ան միաժամանակ զբաղած է ազգային-եկեղեցական հարցերով, պայքարած՝ կաթոլիկ քարոզիչներու՝ միարարներու դէմ, պաշտպանելով Հայ եկեղեցւոյ ինքնուրոյնութիւնը։Մաղաքիա Արք. Օրմանեան զինք անուանած է «վարդապետութեան նահապետ», իսկ Մեծոփեցին՝ «Երկրորդ Լուսաւորիչ»։ Տաթեւացին անփոխարինելի աւանդ ունի Հայաստանի մշակոյթի, լուսաւորութեան տարածման եւ եւրոպական մտածողութիւնը հայոց մտաւորական շրջանները ներմուծելու մէջ։ Տաթեւացի նաեւ մանրանկարիչ էր ու երաժիշտ։ Պահպանուած է 1297-ին գրուած Աւետարան մը (Մատենադարան, ձեռագիրդ 7482), զոր 1378-ին նկարազարդած է Տաթեւացին։ Գրիգոր Տաթեւացին ապրած է խիստ պահեցող կեանքով, շարունակ կրած է մազեղէն հագուստ եւ պարեգօտ։ == Ստեղծագործութիւն == Տաթեւացի գրած է մեկնութիւններ, լուծմունքներ, քարոզներ, աստուածաբանական, դաւանաբանական, իմաստասիրական մեծարժէք աշխատութիւններ։ Այդ երկերուն մէջ արծարծուած են հեղինակի մանկավարժական հայեացքները, ճանաչողութեան եւ իմացութեան խնդիրներ։ === Աստուածաբանական === Առաւել կարեւոր են «Գիրք Հարցմանց» ու «Ոսկեփորիկ» հանրագիտական երկերը, ուր ի մի բերուած են ո՛չ միայն ժամանակի գիտութեան եւ կեանքի ամենաբազմազան խնդիրներուն վերաբերող տեղեկութիւններ, այլեւ հայ դաւանաբանական միտքի դարաւոր ձեռքբերումները։ Երաժշտական, ծիսական, տեսական ու գեղագիտական շարք մը խնդիրներ կ'արծարծուին «Հարցմանց գիրք»ին մէջ։ Անոր ժառանգութեան մաս կը կազմեն Արիստոտելի եւ Դաւիթ Անյաղթի գործերու մեկնութիւնները։ === Քարոզագիրքեր === Իր տեսակին մէջ բացառիկ է նաեւ «Քարոզագիրքը»՝ «Ձմեռան» եւ «Ամառան» հատորներով։ Ան ստեղծած է քարոզախօսութեան եւ հռետորական արուեստի դասագիրք։ Տաթեւացին փիլիսոփայութեան մէջ պաշտպանած է երկակի աստուածային էութիւններու եւ բնութեան ճանաչման ճշմարտութեան սկզբունքը, սահմանազատած է հաւատքի ու գիտութեան, աստուածաբանութեան եւ փիլիսոփայութեան բնագաւառները։Անոր կարծիքով՝ Աստուծոյ ստեղծած 4 տարրերը՝ կրակը, օդը, ջուրը եւ հողը, յաւերժ են։ Հասարակական ներդաշնակութեան խախտման հիմնական պատճառը նկատած է աղանդաւորական շարժումները եւ իշխող դասերու ագահութիւնը։ Ըստ անոր՝ միապետը կամ իշխանը իրաւունք չունի եւ չի կրնար լուծել համաժողովրդական հարցեր՝ առանց ժողովուրդի մեծամասնութեան ընդհանուր համաձայնութեան։ Հետաքրքրական են անոր իմացաբանական ըմբռնումները։ Գիտելիքներն ու առաքինութիւնը բնածին չեն, այլ ձեռքբերովի, իսկ զգայական առողջ ընկալումը ճանաչողութեան հիմքն է, որուն վրայ ալ կը յենի բանականութիւնը։ Այդ պատճառով ալ ան երեխայի կրթութեան ու դաստիարակութեան հարցով կարեւոր դեր կը յատկացնէր ուսուցիչին, որ պէտք է ըլլար նուիրուած եւ անարատ վարքի տէր։ Հայոց պետականութեան կործանման համար կը մեղադրէր նախարարները, որոնք իրենց եսամոլութեամբ, ընդունակ չէին լուծելու ազգային հարցերը։ Համոզուած էր, որ համազգային հարցերը պէտք է կարգաւորէ ո՛չ միայն իշխանական դասը, այլ ամբողջ ժողովուրդը։ Ամառան (տպ. Կ. Պոլիս, 1740) Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ձմեռան հատոր, Կ. Պոլիս, 1740 === Մեկնութիւններ === Մեկնութիւնք Աւետարանաց (տպ. Ս. Էջմիածին, 2005) Մեկնութիւն Առակաց Գիրքի (տպ. Ս. Էջմիածին, 2005) == Գրականութիւն == Մաթեւոսեան Ա. Ս., Գրիգոր Տաթեւացին եւ Մեծոփավանքի դպրոցի հիմնադրումը.- «Պատմա-բանասիրական հանդէս», 1969, № 2, էջ 146-154։ Գրիգոր Տաթեւացի, Գիրք հարցմանց Կ. Պոլիս, 1729։ Լուսատիպ վերահրատարակութիւնը՝ Երուսաղէմ, 1993 Ոսկեփորիկ (տպ. Կ. Պոլիս, 1746) == Արտաքին յղումներ == Ս.ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ Ս. ԳՐ. ՏԱԹԵՒԱՑԻ «ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻՆ» Ս. ԳՐ. ՏԱԹԵՒԱՑԻ «ՀԱՅՐ ՄԵՐ» ԱՂՕԹՔԻ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆԸ Ս. ԳՐ. ՏԱԹԵՒԱՑԻ «ԵՍԱՅԻ ՄԱՐԳԱՐԷՈՒԹԵԱՆ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ» == Ծանօթագրութիւններ ==

Արեւշատ Աւագեան

Արեւշատ Աւագեան (24 Յուլիս 1940(1940-07-24), Աշտարակ, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն), բանաստեղծ, թարգմանիչ եւ նկարիչ։ Ծնած է Աշտարակ։ Աւարտած է համալսարանի բանասիրական ճիւղը։ Խմբագրական պաշտօններ վարած է զանազան թերթերու եւ «Գարուն» ամսագրին մէջ։ Կ'ապրի եւ կը ստեղծագործէ Երեւանի մէջ։ Գրած է քնարական բանաստեղծութիւններ եւ վիպերգներ՝ «Ակունքներ», «Երկնային Պատուհաններ», «Սիրոյ Տաղարան», եւայլն, ինչպէս նաեւ «Անթառամներ» պատմուածքներու ժողովածուն։ == Աղբիւրներ == Ալեքսան Աթթարեան «Տիր», 1995, Հալեպ

Ճոնա Հիլ

Ճոնա Հիլ Ֆելտսթայն (անգլերէն՝ Jonah Hill Feldstein, ծնած 20 Դեկտեմբեր, 1983, Լոս Անճելըս, Քալիֆորնիա, ԱՄՆ), ճանչցուած իբրեւ Ճոնա Հիլ (անգլերէն՝ Jonah Hill), ամերիիկացի դերասան, արտադրիչ, թատերագիր եւ կատակերգու մըն է: Հիլ ճանչցուած է բազմաթիւ ֆիլմերով, ինչպէս Accepted (2006), Grandma’s Boy (2006), Superbad (2007), Knocked Up (2007), Get Him to the Greek (2010), 21 Jump Street (2012), This Is the End (2013), 22 Jump Street (2014) եւ War Dogs (2016), ինչպէս նաեւ իր դերերով Moneyball (2011) եւ The Wolf of Wall Street (2013) ֆիլմերուն մէջ, որոնց համար ան ստացաւ Օսքարի պաշտօնակարոգմուներ: Հիլը կարգուած էր 28-րդ «Ֆորպզ» պարբերաթերթի «Ամէնէն Շատ Շահող Դերասաններ»-ու ցանկին վրայ (Յունիս 2014-էն Յունիս 2015), ստանալով 16 միլիոն տոլլար: Իբրեւ թատերագիր, ան գրած է 21 Jump Street, 22 Jump Street եւ Sausage Party (2016) ֆիլմերը, որոնց մէջի գլխաւոր դերերն ալ ինքն է: == Վաղ Կեանք == Ճոնա Հիլ Ֆելտսթայն ծնած է 20 Դեկտեմբեր, 1983-ին, Լոս Անճելըս, Քալիֆորնիա, ԱՄՆ, հագուստ ձեւաւորող Շերըն Լինի եւ Guns N’ Roses խումբի պաշտօնեաներէ Ռիչըրտ Ֆելտսթայնի զաւակը: Ունի քոյր մը, Պինի Ֆելտսթայն, ով դերասանուհի մըն է, եւ եղբայր մը, Ճորտըն Ֆելտսթայն, ով երգի կարավարական խումբի ղեկավարն է Ռոպին Թիքի եւ Maroon 5-ի: Անոր ծնողքը սկզբնականօրէն Նիւ Եորքի նահանգէն էին, սակայն փոխադրուած են Լոն Անճելըս, ուր Ճոնան մեծցած ու ապրած է (եւ տակաւին կը շարունակէ ապրիլ), եւ յաճախած է հռչակաւոր Brentwood School դպրոցը, որմէ ետք ուսումը շարունակած է Crossroads School դպրոցի մէջ, Սանթա Մոնիքա, Քալիֆորնիա: Երկրորդական դպրոց աւարտելէ ետք յաճախած է Bard College The New School եւ University of Colorado Boulder համալսարանները: Հիլը հրեայ է: == Դերեր == Հետեւեալը Ճոնա Հիլի դերերու ցանկն է իբրեւ դերասան եւ կամ արտադրիչ: === Ֆիլմեր === ==== Իբրեւ Դերասան ==== === Իբրեւ արտադրիչ === === Իբրեւ Թատերագիր === === Իբրեւ Բեմադրիչ === == Հեռուստաշարներ == === Իբրեւ Դերասան === == Ծանօթագրութիւններ ==

Երուանդ Մանարեան

Երուանդ Մանարեան (10 Օգոստոս 1924(1924-08-10), Արաք, Կենտրոնական նահանգ, Իրան - 19 Փետրուար 2020(2020-02-19), Երեւան, Հայաստան), հայ դերասան, բեմադրիչ, շարժանկարներու ուրուագիծ գրող։ ՀՀ արուեստի վաստակաւոր գործիչ (2003)։ Բեմադրիչ՝ Արման Մանարեանի եղբայրը, Քրիստ Մանարեանի հայրը։ == Կենսագրութիւն == Երուանդ Մանարեան, ծնած է Արաք՝1924-ին։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է տեղի Հայկազեան դպրոցին մէջ, ապա՝ Թեհրանի Ամերիկեան եւ պարսկական քոլէճներուն մէջ։ 1946-ին, ներգաղթած է Հայաստան։ Սորված է Երեւանի գեղարուեստա-թատերական հիմնարկէն ներս, որու բեմադրական կամ բեմավարութեան բաժանմունքը աւարտած է 1952-ին: Իբրեւ դերասան եւ բեմադրիչ՝ աշխատած է Երեւանի Յ. Պարոնեանի երաժշտական կոմիտէի եւ Գ. Սունդուկեանի թատրոններուն մէջ։ 1957-1959 թուականներուն, եղած է Յովհաննէս Թումանեանի անուան տիկնիկային թատրոնի գլխաւոր բեմադրիչը։ 1988-էն՝ «Ագուլիս» տիկնիկային թատրոն-արուեստանոցի գեղարուեստական ղեկավարը։ 1959-1961 թուականներուն, նոյն պաշտօնը վարած է «Գորիս»ի թատրոնին մէջ: 2007-էն՝ Քիեւի տիկնիկային հայկական թատրոնի հիմնադիր-գեղարուեստական ղեկավար եղած է։ Այնուհետեւ, աշխատած է Երեւանի փաստագրական շարժանկարներուն արուեստանոցին մէջ եւ «Երեւան» համախմբման մէջ։ Երեւանի պետական տիկնիկային թատրոնի գլխաւոր բեմադրիչն է։ Շուշիի մէջ, բացուած է Երուանդ Մանարեանի անուան տիկնիկային թատրոն։ == Ստեղծագործական ուղի եւ ճանաչում == Նկարահանած է վաւերագրական եւ գեղարուեստական շարք մը շարժանկարներ, ինչպէս՝ «Հայկական Մանրանկարչութիւն», «Միքայէլ Նալպանտեան», «Կառամատոյցի կրպակը», «Լոյս», «Դեղերու Ծնունդը», «Նորէն եկաւ Ամառը» եւ այլն։ Գրած է պատմութեան թատերական ուրուագիծներ՝ «Տժվժիկ», «Տէրն ու Ծառան», «Սպիտակ Ափեր» եւ այլ շարժանկարներու համար։ Մամուլին մէջ հրատարակուած է պատմուածքներ եւ յօդուածներ։ == Մրցանակներ եւ պարգեւներ == 2003 - ՀՀ արուեստի վաստակաւոր արուեստագէտ 2005 - ՀԹԳՄ «Արտաւազդ» մրցանակ == Բեմադրութիւններ == Յովհաննէս Թումանեանի «Հազարան բլբուլ» Յովհաննէս Թումանեանի «Անյաղթ Աքլորը» Երուանդ Մանարեան, «Ժամանակ էն ժամանակն էր» («Բարեկամութեան Ջահ» միջազգային տօնահանդէսի մրցանակ, Զեստաֆոն, Վրաստան, 1987) Շիրուանզադէի «Պատուի համար» == Ֆիլմագրութիւն == === Դերերը Կինոյի մէջ === === Բեմադրիչ === === Շարժանկարներու Ուրուագիծ Գրող === == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին Յղումներ == Երուանդ Մանարեանի մասին kino-teatr.ru կայքին մէջՄեր Կորուստները. Սահացած Է Անուանի Դերասան, Բեմադրիչ Երուանդ Մանարեանը

Զաւէն Վարդանեան

Զաւէն Նազարեթ Վարդանեան (ծն.՝ 15 Յունուար 1945, Հալէպ, Սուրիա), հայ խմբավար: ՀՀ արուեստի վաստակաւոր գործիչ (2009): === Կենսագրութիւն === Զաւէն Վարդանեանը ծնած է 1945 թուականին Հալէպ, Սուրիա։ 1947 թուականին հայրենադարձեր է։ 1974 թուականին աւարտեր է Երեւանի Կոմիտասի անուան պետական երաժշտանոցի խմբավարութեան կաճառը։ 1974-1979 թուականներուն եղեր է Հայաստանի պետական սիմֆոնիք նուագախումբի խմբավարի օգնական, 1979 թուականին հիմներ է Երեւանի պետական Սենեկային նուագախումբը, որը ղեկավարեր է մինչեւ 1990 թուականը։ 1994-2000 թուականներուն եղեր է Երեւանի Ալեքսանտր Սպենդիարեանի անուան օփերայի եւ պալէթի ազգային ակադեմիական թատրոնի խմբավար։ 2003 թուականին տեղափոխուեր է Քուենքա, դասաւանդեր Քուենքայի, Էքուատոր (Սպաներէն՝ Cuenca) Էքուատորի մեծութեամբ երրորդ քաղաքն է) պետական համալսարանի մէջ, ղեկավարեր տեղական սիմֆոնիք նուագախումբերը։ === Գործունէութիւն === Խմբավար Զաւէն Վարդանեանը Հայաստանի մէջ կազմակերպեր է բազմաթիւ փառատօներ ու մրցոյթներ, հայ ունկնդիրին ներկայացուցեր է Սթրավինսքիի (Igor Fyodorovich Stravinsky ComSE), Շնիթքէի (Alfred Garrievich Schnittke), Վարեզի (Edgard Victor Achille Charles Varèse), Հենցի, Այվզի, Քոքքոնենի (Joonas Kokkonen), Նորտկրենի (Pehr Henrik Nordgren) եւ այլ հեղինակներու ստեղծագործութիւններ:Ան Նաեւ ղեկավարեր է երաժշտական փառատօն նուիրոած Պախի եւ հայկական հոգեւոր երաժշտութեան, ինչպես նաեւ «Շէյքսփիրի օրերը Հայաստանի մէջ» փառատօնը (2000): === Վկայութիւններ Զաւէն Վարդանեանի մասին === === Պարգեւներ === 1969 թուականին, ան արժանացեր է Հայաստանի Հանրապետութեան մրցոյթ ոսկի մետալին: == Ծանօթագրութիւններ ==

Լիբանանի հայ կաթողիկէ լրատուամիջոցներ

Լիբանանի հայ կաթողիկէ լրատուամիջոցներ, Լիբանանի մէջ կը գործեն հայ կաթողիկէ մամուլի աւելի քան 12 միջոցներ՝ ամսագիրներ, պատկերասփիւռի յայտագիրներ, տարեգիրքեր, տարբեր պարբերաթերթեր եւ կայքէջեր։ == Աւետիք == “Աւետիք” պարբերաթերթը, հիմնադրուած՝1932-ին, կը հանդիսանայ հայ կաթողիկէ մամուլի ընտանիքին աւագը։ Անիկա Պէյրութի մէջ լոյս ընծայուող պատրիարքական հրատարակութիւն է եւ ուղղուած է հայ ընթերցողներուն՝ աշխարհի ամբողջ տարածքին։ “Աւետիք”-ի համարներուն մէջ կը գտնուին վկայութիւնները՝ տասնամեակներու վրայ երկարող հայ կաթողիկէ համայնքային կեանքի իրադարձութիւններուն եւ իրագործումներուն։ Այնտեղ արտացոլուած են մանաւանդ հայ կաթողիկէ իրարայաջորդ կաթողիկոս պատրիարքներուն գործունէութիւնը։ Պարբերաթերթը աղբիւր մըն է բանասիրական եւ մանաւանդ հայ եկեղեցագիտական ուսումնասիրութիւններու, ինչպէս նաեւ հանդէս մը՝գրական ստեղծագործութիւններու։ “Աւետիք”-ի մէջ հրապարակուած են կաթողիկոս պատրիարքներու թուղթերն ու պատգամները՝ նուիրուած համայնքային եւ համազգային նշանակութեան առիթներու։ == Մասիս ամսագիր == Հայ կաթողիկէ պատրիարքարանի հրատարակութիւն է “Մասիս” ազգային քաղաքական եւ մշակութային շաբաթաթերթը, հիմնադրուած 1947-ին։ Սկսած 2014 թուականէն անոր պատասխանատու խմբագիրն է հայր Սեպուհ վրդ. Կարապետեան։ Երկար տարիներու պատասխանատու խմբագիր եղած է հայր Անդրանիկ Կռանեան, որուն օրերուն շաբաթաթերթը աչքի ինկած է յատկապէս հրապարակախօսական իր համարձակ նիւթերով՝ նուիրուած համայնքային, համասփիւռքեան եւ համազգային հարցերու։ == Աւետաբեր == Հայ կաթողիկէ պատրիարքարանէն լոյս տեսած է նաեւ “Աւետաբեր” շաբաթաթերթը։ Հսկողութեամբ արհիապատիւ Յովհաննէս եպիսկոպոս Թեյրուզեանի, շաբաթաթերթը ընթերցողներուն կը ներակայացնէր քրիստոնէական դաստիարակութեան եւ հոգեւոր զարգացման վերաբերեալ նիւթեր։ Անիկա անվճար կը տարածուէր եկեղեցիներու, դպրոցներու եւ միութիւներու մէջ։ == Պաշտօնական կայքէջ == Հայ կաթողիկէ պատրիարքութեան պաշտօնական կայքէջն է www.armeniancatholic.org։ Կայքէջը ունի գլխաւորաբար տեղեկատուական բնոյթ, ինչպէս նաեւ կը հանդիսանայ շտեմարան մը՝ հայ կաթողիկէ աշխարհասփիւռ թեմերու եւ կառոյցներու մասին նիւթերով։ Կայքէջի այցելուն անոր միջոցով կրնայ ծանօթանալ հայ կաթողիկէ պատրիարքութեան պատմութեան եւ պատրիարքական մարմիններու գործունէութեան։ Այնտեղ ներկայացուած են հայ կաթողիկէ թեմերը, միաբանութիւնները, կրթական, մշակութային, բարեսիրական, առողջապահական, երիտասարդական եւ այյ կառոյցները։ Կը գործէ նաեւ բաժին մը՝ հայ կաթողիկէ պարբերական թէ այլ հրատարակութիւններու ներկայացման համար։ == Հայ Մանկավարժ == “Հայ Մանկավարժ” ուսումնագիտական եւ մանկավարժական եռամսեայ հանդէսը Հայ Կաթողիկէ պատրիարքութեան հրատարակութիւն է։ Անիկա հիմնադրուեցաւ 2010-ին, նախաձեռնութեամբ պատրիարքարանի “Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի” կեդրոնի Դպրոցական հայագիտութեան զարգացման գրասենեակին։ “Հայ Մանկավարժ”-ը զուտ ուսումնագիտական եւ մանկավարժական ուղղութեան պարբերաթերթ մըն է, որ կը նպատակադրէ նպաստել հայկական վարժարաններու մէջ մանկավարժական եւ հայեցի դաստիարակութեան գործին։ Անոր կ’աշխատակցին մանկավարժութեան, մանուկներու հոգեբանութեան եւ հայագիտութեան մասնագէտներ՝ սփիւռքեան տարբեր երկիրներէ եւ Հայաստանէն։ “Հայ Մանկավարժ”-ի պատասխանատու խմբագիրն է հայր Վարդան վրդ. Գազանճեան, վարիչ տնօրէնը՝ Վարդան Թաշճեան։ == Զուարթնոց պարբերաթերթ եւ Կանչ Հրեշտակապետի == Հայ Կաթողիկէ պատրիարքութեան աթոռանիստ Զմմառու վանքին վարչութիւնը լոյս կ’ընծայէ “Զուարթնոց” տարեգիրքը եւ “Կանչ Հրեշտակապետի” պարբերաթերթը։ Առաջինը բանասիրական-եկեղեցագիտական ուղղութեան հրատարակութիւն մըն է, ուր լոյս կը տեսնեն գիտական ուսումնասիրութիւններ՝ նուիրուած հայ եկեղեցական պատմութեան եւ հայ քրիստոնէական մշակոյթին, իսկ երկրորդը հանդէսն է Զմմառու ժառանգաւորներուն, որոնք պարբերաթերթին էջերէն կը ներկայացնեն տեղեկատուութիւն՝ ժառանգաւորաց վարժարանի կեանքին մասին, ինչպէս նաեւ իրենց կատարած ուսումնասիրական աշխատանքները։ == Մուսա Լեռ եւ Ուխտաւոր == Այնճարի Հայ կաթողիկէ ժողովրդապետութիւնը կը հրատարակէ “Մուսա Լեռ” ամսագիրը, խմբագրութեամբ հայր Մեսրոպ Թոփալեանի։ Ամսագրին մէջ կը ներկայացուի ժողովրդապետութեան եւ անոր ծիրին մէջ գործող մարմիններու առօրեան, ինչպէս նաեւ հոգեւոր դաստիարակութեան նուիրուած նիւթեր եւ գրական ստեղծագործութիւններ։ Նմանատիպ ուղղութիւն ունի Սրբոյ Կուսին Աւետման եկեղեցուոյ “Ուխտաւոր” պարբերաթերթը։ == Մարիամ == Հայր Մեսրոպ Թոփալեան կը հրատարակէ բացառապէս մարեմագիտութեան նուիրուած “Մարիամ” պարբերաթերթը, ուր լոյս կ’ընծայուին հայ թէ օտար հեղինակներու գործեր եւ թարգմանութիւններ։ == Դպրոցական պարբերաթերթեր == Լիբանանի մէջ լոյս կը տեսած են հայ կաթողիկէ դպրոցական շարք մը պարբերաթերթեր. 2001-ին հիմնադրուած “Մեսրոպեան Լրաբեր”-ը հրատարակութիւնն էր Հայ Կաթողիկէ Մեսրոպեան Վարժարանին, իսկ 1998-ին հիմնադրուած “Թռիչք”-ը հրատարակութիւնն է Գէորգ Հարպոյեան վարժարանին։ Առաջինը լոյս կը տեսնէր ամսական դրութեամբ, երկրորդը՝ եռամսեայ։ Երկուքին մէջ ալ գլխաւորաբար կը ներկայացուին դպրոցական առօրեան, ինչպէս նաեւ աշակերտական ստեղծագործութիւններ։ “Լրաբեր”-ի գլխաւոր խմբագիրն եղած են Վարդան Թաշճեան, Կարինէ Թաշճեան եւ Ռաֆֆի Տեմիրճեան, “Թռիչք”-ի գլխաւոր խմբագիր՝ Վարդան Թաշճեան եւ Լիւսի Տէօքմեճեան։ Դպրոցական հրատարակութիւններու շարքին էր Անարատ Յղութեան Հայ Քոյրերու Հռիփսիմեանց վարժարանի “Սլացք” տարեգիրքը եւ պարբերաթերթը (գլխ. խմբագիր՝ Կարինէ Թաշճեան)։ == Լոյս Զուարթ == 14 Յուլիս 2014-ին կանոնաւորապէս սկսաւ գործել Հայ կաթողիկէ պատրիարքութեան Լոյս Զուարթ պատկերասփիւռի յայտագիրը։ Յայտագրի պատասխանատւն է հայր Վարդան վրդ. Գազանճեան, վարիչ խմբագիրը՝ Վարդան Թաշճեան։ Լոյս Զուարթ յայտագիրը հիմնադրուեցաւ Թելէ Լիւմիեռ պատկերասփիւռի ընկերութեան հետ գործակցաբար։ Անիկա կը սփռուի այդ ընկերութեան կողմէ 2014 տարուայ կիսուն հիմնադրուած Նուր ալ Շարք կայանէն, որ միտուած է դառնալու հաղորդամիջոց մը Լիբանանի քրիստոնէական յարանուանութիւններուն համար եւ անոնց միջեւ՝ ի լուր յատկապէս Արեւելքի քրիստոնէութեան։ Լուրերու մասով Լոյս Զուարթ յայտագիրը կը ներկայացնէ հայ կաթողիկէ համայնքի նորութիւնները, կրօնական, մշակութային եւ կրթական միջոցառումները, իսկ վաւերագրական տեսանիւթերով՝ գլխաւորաբար հայ եկեղեցական պատմութիւնն ու մշակոյթը։ Լոյս Զուարթ յայտագիրը Պէյրութի ժամով կը սփռուի իւրաքանչիւր երկուշաբթի, երեկոյեան ժամը 7-ին, եւ կը կրկնուի իւրաքանչիւր շաբթուայ ուրբաթ օրը՝ կէսօրէ ետք ժամը 1։00-3։00 եւ շաբաթ՝ առաւօտեան ժամը 5։00-7։00 ։ Յայտագիրը կը սփռուի Նուր ալ Շարք կայանէն, Նայլ Սաթ արբանեակային դրութեան վրայ, յաճախականութիւնը՝ 11177 Horizontal։ == Արտաքին յղումներ == www.armeniancatholic.org www.armeniancatholic.net www.mesrobian.com

Լեւոն Սիւնի

Լեւոն Գարեգին Սիւնի (1880, Սեբաստիա), հայ բժիշկ։ == Կենսագրութիւն == Ծնած է մօտաւորապէս 1880 թուականին, Սեբաստիոյ նահանգի Սեբաստիա քաղաքին մէջ՝ անուանի բժիշկ Գարեգին Սիւնիի (Հեքիմեան, 1851-1939 թթ.) ընտանիքէն ներս, ըստ այլ աղբիւրներու՝ առեւտրականի ընտանիքի մէջ։ 1900/1905 թուականին աւարտած է Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանի բժշկական բաժինը։ 1914 թուականէն Սեբաստիա քաղաքին հայկական ազգային հիւանդանոցին (հիմնադրուած է 1889 թուականին) եւ կառավարական հիւանդանոցին մէջ աշխատած է՝ որպէս բժիշկ (վիրաբոյժ)։ 1914 թուականին՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, զօրակոչուած է Օսմանեան բանակ եւ որպէս զինուորական բժիշկ ծառայած՝ 10-րդ զօրաբաժինի Կարնոյ շրջուն հիւանդանոցին մէջ։ 1915 թուականի Դեկտեմբեր 22-ին մահացած է ժանտախտէ կամ թոքախտէ, ըստ այլ աղբիւրներու՝ 1916 թուականին սպանուած է Կարնոյ ռազմաճակատին վրայ։ == Գրականութիւն == Հայ բժշկութեան տուած զոհերը, ցուցակագրուած վաւերական փաստերով, Կ. Պոլիս, 1919։ Գուժկան Սեբաստիոյ (Կ. Գաբիկեան), Եղեռնապատում Փոքուն Հայոց եւ նորին մեծի մայրաքաղաքին Սեբաստիոյ, Պոսթըն, 1924։ Յարման Արսէն, Հայերը Օսմանեան առողջապահութեան ծառայութեան մէջ եւ պատմութիւն սուրբ Փրկիչ հայոց հիւանդանոցի (թուրքերէն), Սթամպուլ, 2001։ Խաչատրեան Լ. եւ ուրիշներ, Ցուցակ Հայոց ցեղասպանութեան զոհերի (1915-1923), գիրք 1, Սեբաստիայի նահանգ, Երեւան, 2004։ Քէստենեան Հրաչ, Պէյրութի Ամերիկեան Համալսարանէն Շրջանաւարտ Եւ Մեծ Եղեռնին Նահատակուած Հայ Բժիշկներ, «Ազ­դակ», 01-11-2012։ == Աղբիւր == Յարութիւն Մինասեան, Օսմանեան կայսրութիւնում Թուրքիայի Հանրապետութիւնում բռնաճնշումների եւ ցեղասպանութեան ենթարկուած հայ բժիշկներ, Երեւան, «Լուսաբաց», 2014 — 520 էջ։

28 Նոյեմբեր

28 Նոյեմբեր, տարուան 331-րդ (նահանջ տարիներուն՝ 333-րդ) օրն է Տարուան աւարտին կը մնայ 33 օր == Դէպքեր == == Ծնունդներ == 1894․ Առաքել Ն․ Պատրիկ (մ.1984), Երեւան, նկարիչ == Մահեր == 1951․ Լէյլի (Փառանձեմ Սահակեան - Տէր Մկրտչեան), հայ բանաստեղծուհի, թարգմանչուհի == Տօներ ==

Տեառնընդառաջ

Տեառնընդառաջ, Տեառնընդառաջը քառասնօրեայ Յիսուս Քրիստոսի տաճար ընծայման օրն է։ Այս տօնը Հայ եկեղեցւոյ տնօրինական եւ անշարժ տօներէն մէկն է, որ տեղի կ'ունենայ միշտ Սուրբ Ծնունդէն քառասուն օր ետք՝ 14 Փետրուարին։ Հրեաներու մէկ օրէնքին համաձայն, երբ կինը զաւակ կ'ունենայ 40 օր ետք պէտք էր տաճար երթար, Աստուծոյ նուէր տանէր եւ աղօթէր։ Հարուստները կը տանէին ոչխար եւ դրամական նուէր, իսկ աղքատները աղաւնի եւ փոքր գումար։ == Տեառնընդառաջը Հայ Առաքելական եկեղեցիէն ներս == Տեառնընդառաջի օրը, եկեղեցիներէն ներս պատարագ կը մատուցուի, Եկեղեցւոյ չորս անկիւնները կը կարդացուին աւետարանի համապատասխանող հատուածներ: Կը յիշատակուին նաեւ ծերունի Սիմէոնն ու Աննա մարգարէուհին, որոնք Յիսուսի տաճար ընծայման ներկայ գտնուեցան: Նախորդող գիշերը՝ 13-ին, եկեղեցւոյ մէջ արարողութիւն տեղի կ’ունենայ, կրակ կը վառեն եկեղեցւոյ բակին մէջ ու հաւատացեալներ իրենց մոմերը վառելով տուն կը տանին: == «Տեառնընդառաջ» բառին իմաստը == «Տեառնընդառաջ» բառը գրաբարեան հայերէն բարդ բառն մըն է, որ կազմուած է «Տէր» եւ «ընդառաջ» բառերէն: Բառի ստուգաբանութիւնն է՝ «Տիրոջն ընդառաջ ելնել» կամ «Տէրը դիմաւորել»:Բառացիօրէն կը նշանակէ Տիրոջ ընդ առաջ երթալ, Աստուծոյ առջեւ կենալ, Աստուծոյ մօտենալ, եւայլն.: Արդարեւ, Տեառնընդառաջի տօնը Յիսուսի մանկութեան կեանքէն վերցուած դրուագ մըն է, այլ խօսքով Յիսուսի քառասնօրեայ տաճար ընծայման եղելութիւնն է: == Պատմութիւնը == Յիսուսի ծնողքը՝ Յովսէփ եւ Մարիամ երբ իրենց զաւակը քառասուն օրուան կ’ըլլայ,զինք կը տանին տաճար: Այդ օրերուն Երուսաղէմի մէջ կ’ապրէր Սիմէոն անունով ծերունի մը «արդար եւ երկիւղած մարդ մը», որ իր աղօթքներուն մէջ խնդրած էր Աստուծմէ, որ իր աչքերը չփակած տեսնէ Օծեալ Տէրը եւ մարդոց Փրկիչը: Սիմէոն ծերունին, երբ կը տեսնէ Յիսուսը, հրաշալիօրէն կը գզայ Աստուծոյ ներկայութիւնը, եւ ձեռքերը բարձրացնելով շնորհակալութիւն կը յայտնէ Աստուծոյ, որ իր փափաքը կատարեց։ Գիրկը կ’առնէ զԱյն, կ’օրհնէ զԱստուած ու բարձրաձայն կ’աղաղակէ.- «Տէ՜ր, քու խօսքիդ համաձայն հիմա խաղաղութեամբ արձակէ ծառադ, որովհետեւ իմ աչքերս Քու փրկութիւնդ տեսան, զոր պատրաստեցիր բոլոր ժողովուրդներուն առջեւ՝ յայտնութեան լոյս ըլլալու համար հեթանոսներուն, փա՜ռք Քու ժողովուրդիդ՝ Իսրայէլին»: == Տօնին կապուած աւանդոյթներ == Դէպքը արդարեւ, մեզի ցոյց կուտայ Տիրոջ ընդ առաջ երթալը եւ Աստուծոյ յայտնութեան գաղափարը, որով եղելութիւնը մեզի համար կը դառնայ աւելի գրաւիչ եւ հաղորդական: Ինչպէս այլ քրիստոնէական տօներու, այնպէս ալ Տեառնընդառաջի տօնին միախառնուած է հայոց հեթանոսական օրերէն մեզի հասած կրակի պաշտամունքի տօնը, նուիրուած աստուածուհի Միհրի, որուն համար կային պաշտամունքի յատուկ բագիններ: Այս իմաստով Տեառնընդառաջի տօնին տրուած է Տէրընտէս, Մէլէմէթ եւ այլ անուններ: Տեառնընդառաջի տօնին կցուած են հնագոյն ժամանակներէ եկած շատ մը սովորութիւններ եւ հաւատալիքներ: Այսպէս օրինակ, նախատօնակի արարողութենէն ետք, ժողովուրդը մոմերով եկեղեցւոյ բակը կ’ելլէ ու կը վառէ խարոյկը, որ նախօրօք պատրաստուած կ’ըլլայ: Ժողովուրդի կողքին յատկապէս նորապսակներ կը հաւաքուին կրակին շուրջ: Բոցերու ճարճատումէն ետք, մեծ թէ փոքր, աղջիկ թէ տղայ կը սկսին ցատկել կրակին վրայէն, ուրախութեան բացագանչութիւններով: Աւանդական այս տօնախմբութիւնը իր մէջ կը պարփակէ նաեւ զանազան հաւատալիքներ, սպասումներ, ակնկալութիւններ: Կ’ըսուի, թէ երբ կրակը կը մարի, գիւղացիներ ափերով կրակի մոխիրէն իրենց հետ տուն կը տանին ու իրենց արտերուն մէջ կը ցանեն, որպէսզի տարին բարեբեր ըլլայ եւ կամ այդ մոխիրով ցեխ կը պատրաստեն ու իրենց տան տանիքը կը ծեփեն որպէսզի չարը հեռանայ այդ տունէն: Աւանդութիւնը կ’ըսէ նաեւ, որ նորապսակ հարսներն ալ կը ցատկեն կրակին վրայէն, որպէսզի ապագայ իրենց ծննդաբերութիւնը հեշտ ըլլայ իսկ ամուլ կիներ, այսինքն անոնք որոնք զաւակ չեն կրնար ունենալ, խարոյկի կրակով կ’այրեն իրենց փէշերը որպէսզի յղանան ու զաւակ ծնին: Ժողովուրդի ուրախութիւնն ու խանդավառութիւնը իր աւարտին կը հասնի, երբ կրակէն մէկական վառած մոմերով մարդիկ տուն կը վերադառնան իրենց տան ճրագը կամ լապտերը վառելու, որպէսզի աստւածային լոյսը տիրող ներկայութիւն դառնայ ամբողջ տարուան ընթացքին: Անցյալին, ընդունուած օրէնքին համաձայն, նշանուած եւ նորապսակ երիտասարդները կը խուսափէին հարսին ծնողներուն, յատկապէս աներոջ հետ հանդիպելէ, մինչեւ որ յատուկ հրաւէր չկազմակերպուէր: Տեառնընդառաջի տօնը կը վերցնէր նոր փեսային` աներոջ տունը այցելելու արգելքը: Խարոյկին վրայէն ցատկելէ ետք, ան արդէն ազատ էր կնոջ ծնողներուն տունը այցելելու: Այնուամենայնիւ, ինչ որ ալ ըլլան եղելութիւնները, Տեառնընդառաջի տօնը իր քրիստոնէական բնոյթով եւ հեթանոսական խորքով կը շարունակէ իր յատուկ տեղը ունենալ մեր ժողովուրդի ազգային, կրօնական եւ եկեղեցական կեանքին մէջ: == Խարոյկին կապուած խորհուրդներ == Տեառընդառաջի տոնի խարոյկն այլ իմաստ ու խորհուրդ ունի: «Տօնացոյցը» կը հրահանգէ գուշակություններ չընել՝ կրակին շուրջ պտըտելով: Ս. Գրիգոր Տաթեւացի այսպէս կը բացատրէ կրակ վառելու իմաստը. «Ինչպէս Տիրոջ տաճարին ընծայելու ժամանակ ժողովուրդը ջահերով եւ կանթեղներով ելաւ Անոր ընդառաջ, մենք ալ նոյն օրինակով կրակ ու ջահ կը վառենք եւ Տիրոջ գալստեան նախատօնակը կը կատարենք: Հեթանոսները Աստուծոյ պատիւը կրակին կը մատուցէին, իսկ մենք կրակը, որպէս Քրիստոսի ծառայ, կը բերենք Անոր ծառայեցնելու»: Եւ ինչպէս եբրայեցի մանուկները ծառի ոստերը Քրիստոսի ընծայեցին, նոյնպէս եւ քրիստոնեաները կրակը կ'ընծայեն Աստուծոյ: Հուրը, կրակը, Աստուածաշունչի համաձայն, ունի նախ՝ փորձիչ նշանակութիւն, ինչպէս կը յայտնուի Դանիէլի մարգարէութեան մէջ Սեդրակի, Միսաքի ու Յաբեդնագովի՝ կրակէն անվնաս դուրս գալու պատմութենէն, քանի որ վերջիններս անսահմանօրէն կը հաւատային Աստուծոյ ու կ'ապաւինէին Անոր եւ Աստուած իրենց հետ էր (Դանիէլ 3:8-94): Երկրորդ՝ կրակը ունի կործանող ու պատժող նշանակութիւն, ինչպէս, օրինակ, Եղիա մարգարէն երկինքէն երկու անգամ կրակ վար բերաւ եւ ոչնչացուց զինք ձերբակալելու եկած զինուորները (Դ .Թագաւորութիւններ 1:1-11): Նաեւ մարգարէություններու եւ Նոր Կտակարանի համաձայն՝ աշխարհի վերջը դատաստանը պիտի կատարուէր կրակի միջոցով: Երրորդ՝ կրակն ունի նաեւ մաքրագործող ու զօրացնող նշանակութիւն: Իսկ խարոյկ վառելու,անոր վրայէն թռչելու կամ շուրջը դառնալու սովորութիւնը կը խորհրդանշէ, որ եթե հեթանոսները կրակը որպէս աստուած կը պաշտէին, ապա քրիստոնեաները կրակը՝ որպէս Աստուծոյ ստեղծագործութիւն, Աստուծոյ կը մատուցեն, Որ եկաւ «երկրի վրայ կրակ ձգելու» (Ղուկաս 12:49): Եթէ հեթանոսները Աստուծոյ պատիւը կրակին կու տան, ապա քրիստոնեաները կրակը՝ որպէս Քրիստոսի ծառայ, կը բերեն Անոր ծառայեցնելու: Կրակին վրայէն թռչելով՝ կ'ոտնակոխեն զայն, ցոյց տալով, որ ան Աստուած չէ, այլ Ան է Աստուած, Որ քառասուն օրուան մանուկ եկաւ տաճար եւ երկրորդ անգամ ալ պիտի գայ աշխարհ: Այն ատեն կրակը Անոր առջեւէն պիտի երթայ: == Աղբիւր == Կարօ Պետրոսեան, Հայաստանեաց եկեղեցւոյ տօներ եւ ազգային աւանդութիւններ։ == Արտաքին յղումներ == qahana.am կայքի մէջ: ՀՀԻ, Կրօն համացանցային նախագիծ, Տեառնընդառաջ:

Հայ Եկեղեցւոյ Համալսարանական Ուսանողներու Միութիւն

Հայ Եկեղեցւոյ Համալսարանական Ուսանողներու Միութիւնը (ՀԵՀՈՄ) հիմնուած է 1963-ին։ ՀԵՀՈՄ-ին կ'անդամակցին Լիբանանի համալսարաններու եւ այլ կրթական բարձրագոյն հաստատութիւններու ուսանողներն ու շրջանաւարտները։ ՀԵՀՈՄ-ի անդամական ընդհանուր ժողովը կ'ընտրէ 5 կամ 7 հոգիներէ բաղկացած յանձնախումբ մը, որ կը կազմակերպէ միութեան գործունէութիւնը եւ կը մշակէ տարեկան ծրագիրները։ Համալսարանական ուսանողներ փորձառական շրջանի մը համար իբր օժանդակ անդամներ կը մասնակցին ՀԵՀՈՄ-ի գործունէութիւններուն եւ ապա կը դառնան լիիրաւ անդամ։ Անդամները իրենց գործունէութիւնը խորհրդանշող տարեկան անդամավճար կու տան։ Յանձնախումբին կողքին, հոգեւոր խորհրդատու մը կը նշանակուի Վեհափառ Հայրապետին կողմէ, որ կը հսկէ եւ կը համադրէ միութեան գործունէութիւնը։ Հանդիպումներն ու ձեռնարկները տեղի կ'ունենան շաբաթական դրութեամբ եւ կ'ընդգրկեն դասախօսութիւններ, կլոր սեղաններ, համագումարներ, այցելութիւններ ու ընկերային հաւաքներ։ ՀԵՀՈՄ-ի անդամները իրենց մասնակցութիւնը կը բերեն միջ-եկեղեցական երիտասարդական գործունէութեանց, ինչպէս նաեւ եկեղեցւոյ ու համայնքի կեանքին առընչուած ձեռնարկներուն։ Եռամսեայ դրութեամբ ՀԵՀՈՄ լոյս կ'ընծայէ «Տեղեկատու»ն, որ կը պարունակէ համառօտ յօդուածներ, զեկոյցներ եւ տեղեկագիրներ։ Տեղական, շրջանային եւ համաշխարհային մակարդակներու վրայ ՀԵՀՈՄ-ը սերտօրէն կը գործակցի կրօնական-երիտասարդական շարժումներու հետ։Միութիւնը կ'աշխատակցի Համաշխարհային Քրիստոնեայ Ուսանողներու Միութեան (WSCF), Syndesmos-ի, Եկեղեցիներու Համաշխարհային Խորհուրդի (WCC) եւ Միջին Արեւելքի Եկեղեցիներու Խորհուրդի (ՄԱԵԽ) երիտասարդական բաժանմունքներուն հետ։ == Տե՛ս նաեւ == Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւն Արամ Ա. Կաթողիկոս Մուշեղ Ս. Արք. Մարտիրոսեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Թանգարան == Աղբիւրներ == Հայ Եկեղեցի Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւն, Անթիլիաս - Լիբանան:

Աստղակենսաբանութիւն

Աստղակենսաբանութիւն (էքզոկենսաբանութիւն), գիտութիւն, որուն ուսումնասիրման առարկան կեանքի ծագումը, բնաշրջումն ու տարածումը տիեզերքի մէջ: Աստղակենսաբանութիւնը կը հիմնուի բնագիտութեան, քիմիագիտութեան, աստղագիտութեան, կենսաբանութեան, կազմուած մարմիններու եւ անոնց շրջապատի փոխյարաբերութեանց ուսումնասիրութեան, հնէաբանութեան, աշխարհագրութեան եւ երկրաբանութեան նուաճումներու վրայ՝ նպատակ ունենալով ուսումնասիրել այլ մոլորակներուն վրայ կեանքի ծագումի հաւանականութիւնը: Շատ խնդիրներու լուծման ժամանակ մարդու տիեզերական տարածութիւն աշխուժ մուտք ունենալու հետեւանքով աստղակենսաբանութիւնը սերտօրէն կ'առնչուի Տիեզերական կենսաբանութեան եւ Տիեզերական բժշկութեան հետ: Աստղակենսաբանութիւնը կ'որոնէ կեանքի համար բարենպաստ պայմաններ ինչպէս Արեգակնային համակարգին մէջ, այնպէս ալ անոր սահմաններէն դուրս եւ կեանքի զարգացման հաւանականութիւնը երկրի եւ տիեզերքի բարդ պայմաններուն մէչ (ինչպէս նաեւ նախակենսաբանական քիմիագիտութեան ապացոյցներու որոնումին եւ լապորատոր ու գործնական հետազօտութիւններ երկրի վրայ կեանքի զարգացման վաղ շրջաններու ուսումնասիրման համար): == Ծագումնաբանութիւն == Աստղակենսաբանութիւն հասկացողութիւնը յառաջացած է հին յունարէն` ἄστρον, աստրոն` աստղ, βίος պիոս` կեանք եւ λογία, լոկիա` գիտութիւն բառերէն: «Աստղակենսաբանութիւն» հասկացողութեան տարբեր հոմանիշներ կան, բայց անոնք բոլորն ալ իրենց մէջ կը ներառեն կենսաբանութիւնը եւ աստղագիտութիւնը բառերը: «Էքզոկենսաբանութիւնը» հոմանիշ հասկացողութիւնը յառաջացած է հին յունարէն` Έξω, էքզօ` արտաքին, βίος, պիոս` կեանք եւ λογία, լոկիա` գիտութիւն բառերէն: Անցեալին օգտագործուած է նաեւ մէկ այլ հասկացողութիւն՝ քսենոկենսաբանութիւնը (այսինքն այլմոլորակայիններու կենսաբանութիւն): Այդ բառը յօրինած է ֆանտաստ գրող Ռոպերթ Հայնլայնը իր «Աստղային գազան» վէպին մէջ: == Նկարագրութիւն == Կա՞յ արդեօք կեանք տիեզերքի մէկ այլ մասին մէջ: Այդ ենթադրութիւնը կը հանդիսանայ ապացուցուող եւ հետեւաբար գիտական հետազօտութիւններու ազդեցիկ ուղղութիւն է: Ներկայիս աստղակենսաբանութիւնը կը հանդիսանայ ձեւականացած հետազօտութիւններու ուղղութիւն: NASA-ի հետաքրքրութիւնը այս գիտական ճիւղի նկատմամբ սկսաւ տիեզերական ծրագիրի զարգացման հետ մէկտեղ: 1959 թուականին NASA-ն ֆինանսաւորեց էքզոկենսաբանութեան իր առաջին ծրագիրը, իսկ 1960 թուականին ստեղծեց էկզոկենսաբանութեան ուսումնասիրման համար ծրագիր: 1971 թուականին NASA-ն ֆինանսաւորեց SETI առաջարկը, որուն նպատակն էր ուսումնասիրել այլմոլորակային ռատիօազդանշանները: 1976 թուականին սկսած Վիքինկ ծրագիրը իր մէջ կը ներառէր 3 կենսաբանական փորձեր եւ որոնք ուղղուած էին Մարսի վրա կեանքի գոյութեան ապացոյցներու փնտռելուն: 1997 թուականին Mars Pathfinder գիտական սարքը վայրէջք կատարելով Մարսի վրայ հաւաքեց ապարաշերտի նմուշներ, որուն նպատակն էր յայտնաբերել մանրէներու քարացած մնացորդներ ապարներու մէջ: 21-րդ դարու աստղակենսաբանութիւնը դարձաւ NASA-ի եւ Եւրոպական տիեզերական գործակալութեան մէջ աճող հետազօտական առաքելութիւններու կեդրոն(Արեգակնային համակարգի ուսումնասիրութիւն): 2001 թուականին Իտալիոյ մէջ տեղի ունեցաւ առաջին եւրոպական սեմինարը աստղակենսաբանութեան թեմայով, որուն արդիւնքը եղաւ Աւրորա ծրագիրը: Ներկայիս NASA-ն կը վերահսկէ NASA-ի աստղակենսաբանութեան ինստիտուտը: Ամբողջ աշխարհին վրայ երթալով աւելի շատ համալսարաններ կը սկսին իրենց կրթական ծրագիրներուն մէջ մտցնել աստղակենսաբանութիւնը։ ԱՄՆ-ու Արիզոնայի համալսարանն է, Փենսիլուանիայի համալսարանը, Ուոշինկթընի եւ Մոնթանա նահանգի համալսարանները, Մեծ Բրիտանիոյ Քարտիֆֆի համալսարանը (ստեղծուած է աստղակենսաբանութեան կեդրոն), Աւստրալիոյ մէջ Նոր Հարաւային Ուելսի համալսարանը: Ռուսաստանի մէջ 2010 թուականէն ՌԳԱ-յի նախաձեռնութեամբ կազմաւորուեցաւ աստղակենսաբանութեան գիտական խորհուրդ: Աստղակենսաբանութեան եւ հետեւող աստղագիտութեան նուաճումներու ինչպէս նաեւ մեծ քանակութեամբ էքստրեմոֆիլներու յայտնաբերումը, որոնք օժտուած էին մեծ դիմացկունութեամբ բերին այն եզրակացութեան, որ կեանքը կրնայ ծաղկիլ եւ զարգանալ շատ մոլորակներու վրայ եւ իրենց արբանեակներուն մէջ: Ներկայիս մեծ ուշադրութեան արժանացած է Մարս մոլորակը, իր երկրին մօտ ըլլալու եւ երկրաբանական պատմութեան պատճառով: Կան բազմաթիւ ապացոյցներ, որ նախկինին Մարսի վրայ գոյութիւն ունեցած է զգալի քանակութեամբ ջուր, որ կը դիտարկուի որպէս կեանքի գոյութեան որոշիչ նախապայման ածխածինի հիման վրայ: Կեանքի յայտնաբերման ուղղուած առաքելութիւններէն էին՝ Վիքինկ եւ Պիկլ 2 մոտուլները, որոնք ուղարկուած էին դէպի Մարս: Վիքինկներու աշխատանքներէն կարելի է ենթադրել, որ անոնց վայրէջքի տեղամասին վրայ միքրօօրկանիզմներու քանակը շատ փոքր է կամ ընդհանրապէս չկայ: Պիկլ 2 մոտուլը ըստ երեւոյթի յաջողութեամբ վայրէջք կատարա է, բայց կապ չէ հաստատած Երկրի հետ: Աստղակենսաբանութեան մէջ մեծ դեր պէտք է խաղար Jupiter Icy Moons Orbiter առաքելութիւնը, որ նախատեսուած էր Երեւակ սառոյցէ արբանեակներու ուսումնասիրման համար, բայց այս օրագիրը չիրականացուեցաւ: 2008 թուականին Ֆենիքս վայրէջքային մոտուլը կ'ուսումնասիրէր Մարսի ապարաշերտը մանրէային հետքերու յայտնաբերումին, ինչպէս նաեւ ջուրի յայտնաբերման նպատակով: Այս առաքելութեան գլխաւոր ձեռքբերում կարելի է համարել սառոյցի յայտնաբերումը ապարներու հաստ շերտի տակ եւ անոր քիմիական վերլուծումը: 2011 թուականի Նոյեմբերին NASA-ն արձակեց Curiosity մարսագնացը, որ կը շարունակէ կեանք փնտռել Մարսի վրայ: Եւրոպական տիեզերական գործակալութիւնը կը կառուցէ ExoMars մարսագնացը, որ կը ծրագրուի մեկնարկել 2018 թուականին: Միջազգային տիեզերական միութիւնը (MAC) պարբերաբար կ'իրականացնէ մեծ միջազգային խորհրդաժողովներ: 51-րդ յանձնաժողովի միջոցով «Կենսատիեզերագնացութիւն, ոչ երկրային կեանքի փնտռտուք» թեմայով, որ ստեղծուած է 1982 թուականին MAC-ի կողմէ այլմոլորակային կեանքի եւ բանականութեան յայտնաբերման աշխատանքներու դասաւորութեան համար եւ ներկայիս կ'աշխատի Հաուայեան աստղագիտութեան ինստիտուտի պազայի հիման վրայ: == Մեթոտաբանութիւն == === Խնդիրի Նեղացում === Այլ մոլորակներու վրայ կեանք յայտնաբերելու համար անհրաժեշտ է փոքրացնել խնդիրի ծաւալը, որուն համար տարատեսակ ենթադրութիւններ կ'ըլլան: Առաջինը կը կայանայ, թէ մեր կալաքթիկայի մէջ կենդանի օրկանիզմներու ճնշող մեծամասնութիւնը հիմնուած է ածխածինի վրայ, բայց նաեւ չի բացառուիր ոչ ածխածնային կեանքի ձեւերու գոյութիւնը: Այս եզրակացութիւնը կը հիմնուի այն փաստին վրայ, որ ածխածինը տարածուածութեամբ չորրորդ տարրն է տիեզերքի մէջ եւ ան թոյլ կու տայ իր շուրջը յառաջացնել ամենաբազմազան մոլեքուլներ: Ածխածինի աթոմներու իրար հեշտութեամբ միանալու ունակութիւնը թոյլ կու տայ ստեղծել ցանկացած երկարութեան եւ բարդութեան մոլեքուլներ: Յաջորդ ենթադրութիւնը ջուրի առկայութիւնն է հեղուկ վիճակի մէջ: Ջուրը տարածուած նիւթ է, որ պարտադիր պայման է բարդ ածխածնային միացութիւններու յառաջացման համար, որոնք վերջնական ելքով կը բերեն կեանքի յառաջացումը: Խումբ մը հետազօտողներ կ'առաջարկեն նաեւ դիտարկել ամոնիակային միջավայրը կամ ջրա-ամոնիակային խառնուրդները, քանի որ ատիկա կ'ապահովէ կեանքի համար ջերմաստիճանային մեծ միջակայք եւ այդ ձեւով կը մեծցնէ թաքուն աշխարհներու քանակը: Այդ միջավայրը կը համարեն նպաստակոր ինչպէս ածխածնային, այնպէս ալ ոչ ածխածնային կեանքի համար: Երրորդ ենթադրութիւնը արեւին նման աստղերու փնտռտուքն է: Շատ մեծ աստղերը ունին յարաբերակաօրէն կարճ կեանքի տեւողութիւն, եւ ատիկա կեանքին չի տար բաւարար ժամանակահատուած զարգանալու համար: Շատ փոքր աստղերը կ'անջատեն այնքան քիչ ջերմություն, որ մոլորակները շատ մօտ պէտք է գտնուին բաւարար քանակութեամբ ջերմութիւն ստանալու համար, որ իր հերթին կը նշանակէ, որ մոլորակը կրնայ բռնուիլ աստղի մակընթացային ուժերու կողմէ: Առանց մթնոլորտի հաստ շերտի մոլորակի մէկ մասը միշտ կ'ըլլայ տաք, իսկ հակառակ կողմը` պաղ: Բայց 2005 թուականին կեանքի առկայութեան հարցը կարմիր թզուկներու շուրջը դարձեալ բարձրացաւ, քանի որ անոնք ունին կեանքի շատ երկար տեւողութիւն (մօտ 10 թրիլիոն տարի), եւ խիտ մթնոլորտի առկայութիւնը կը թոյլատրէ կեանքի գոյութիւնը: Ատիկա ունի մեծ նշանակութիւն, քանի որ կարմիր թզուկները շատ տարածուած են տիեզերքի մէջ: Գիտնականներու գնահատականներով մեր կալաքթիկայի աստղերու 10%-ը իրենց յատկանիշներով նման են Արեւին, իսկ մեզմէ 100 լոյսի տարի շառաւիղով կան այդպիսի մօտ հազար աստղեր: Այդ աստղերը կ'ըլլան կեանքի որոնման ճանապարհին հիմնական թիրախները: Քանի որ երկիրը կը հանդիսանայ միակ յայտնի մոլորակը, որուն վրայ կայ կեանք, ապա անյայտ է, թէ արդեօք ճիշդ են եղած եզրահանգումները: === Աստղակենսաբանութեան Կառուցուածային Մասերը === ==== Աստղագիտութիւն ==== Աստղագիտութեան հետ կապուած բոլոր աստղակենսաբանութեան հետազօտութիւնները կապուած են Արեգակնային համակարգի սահմաններէն դուրս մոլորակներու յայտնաբերմանը (էքզօմոլորակ): Փնտռտուքներու հիմնական պատճառը այն է, որ եթէ կյանքը յառաջացած է Երկրի վրայ, ապա անիկա կարող էր յառաջանալ նաեւ այլ, բայց նման պայմաններ ապահովուող մոլորակներու վրայ: Ատոր հետ կապուած կազմակերպման շրջանին մէջ կը գտնուին բազմաթիւ նախագիծեր, որոնք ուղղուած են Երկրին նման էքզօմոլորակներու յայտնաբերման համար: Առաջին հերթին ատոնք NASA-ի օրագիրներն են Terrestrial Planet Finder-ը (TPF) եւ ATLAST-ը, ինչպէս նաեւ Եւրոպական տիեզերական գործակալութեան Darwin ծրագիրը: Գոյութիւն ունին աւելի դրամի կարօտօղ օրագիրներ, որոնք կը սահմանափակուին Երկրի վրայ տեղակայուած աստղադիտակներու օգտագործմամբ: Բացի ատկէ NASA-ն արդէն մեկնարկած է Քեփլեր առաքելութիւնը թուականի Մարտին, իսկ Ֆրանսական տիեզերական գործակալութիւնը COROT արբանեակը 2006 թուականին: Ծրագրուած առաքելութիւններու նպատակը ոչ միայն Երկրի չափերով մոլորակներու յայտնաբերումն է, այլ նաեւ անկէ եկող լոյսի դիտարկումը լուսապատկերացոյց հետազօտման համար: Մոլորակի լուսապատկերը հետազօտելով կարելի է որոշել անոր մթնոլորտի հիմնական բաղադրութիւնը եւ հետեւաբար գնահատած է անոր վրայ կեանքի գոյութեան հաւանականութիւնը: Իսկական մոլորակներու NASA-ի հետազօտական խումբը կ'օգտագործէ համակարգչային մոտելաւորումը տարատեսակ մոլորակներու մոտելաւորման համար, որպէսզի պարզաբանուի թէ ատոնք ինչ տեսք կ'ունենան եթէ դիտուին Տարուինի կամ TPF-ի միջոցով: Երբ այդ առաքելութիւնները սկսին տեղեկութիւններու հաւաքումը, մոլորակներէն ստացուած լուսապատկերները կը համեմատուին ստացուած իսկական մոլորակներու լուսապատկերներու հետ եւ կ'առանձնացուին այն յատկութիւնները, որոնք նպաստաւոր կ'ըլլան կեանքի զարգացման համար: Էքզօմոլորակի ֆոթօմեթրիայի փոփոխութիւնը նոյնպէս կարող է տալ լրացուցիչ տեղեկութիւններ մոլորակի մակերեսի եւ մթնոլորտի բաղադրութեան մասին: Տրեյքի հաւասարման միջոցով կարելի է գնահատել բանական կեանքով մոլորակներու քանակի մասին: Հաւասարումը որոշում է բանական կեանքի առկայութեան հաւանականութիւնը որպէս այնպիսի յարաչափերու արտադրեալ, ինչպիսիք են մոլորակներու թիւը, որոնք կրնան ըլլալ բնակեցուած եւ այն մոլորակներու քանակը, որոնց վրայ կարող է յառաջանալ կեանք: N = R ∗ × f p × n e × f l × f i × f c × L {\displaystyle N=R^{*}~\times ~f_{p}~\times ~n_{e}~\times ~f_{l}~\times ~f_{i}~\times ~f_{c}~\times ~L} Ուր N-ը -- բանական հասարակութիւններու քանակն է, որոնք պատրաստ են կապ հաստատել, R*-ը -- ամէն տարի յառաջացող աստղերու քանակն է(Արեւին նման աստղերու), fp-ն - աստղերու քանակը, որոնք ունին իրենց շուրջը պտտող մոլորակներ, ne-ն - մոլորակներու միջին քանակը (նաեւ արբանեակներու), որոնք ունին նպաստաւոր պայմաններ կեանքի յառաջացման համար, fl-ը - նպաստաւոր պայմաններով մոլորակի վրա կեանքի յառաջացման հաւանականութիւնը,fi-ն - մոլորակի վրայ բանական կեանքի ձեւերու յառաջացման հաւանականութիւնը, ուր կայ կեանք, fc-ն - մոլորակներու քանակի յարաբերութիւնը (որուն բանական էակները ունակ են կապ հաստատել եւ կը փնտռեն զայն) այն մոլորակներու քանակին որոնց վրայ կայ բանական կեանք: L-ը - այդպիսի հասարակութեան կեանքի տեւողութիւնը` այսինքն այն ժամանակահատուածը, որուն ժամանակ հասարակութիւնը գոյութիւն ունի, ի վիճակի է կապ հաստատել եւ կը ցանկանայ կապ հաստատել: Ներկայիս այս հավասարումը հիմնաւորուած է միայն տեսականօրէն եւ քիչ հաւանական է, որ անիկա մօտակայ ժամանակներս ունենայ գիտական յստակ հիմնաւորումներ: Առաջին R արտադրեալը կ'որոշուի աստղագիտական չափումներէ եւ կը հանդիսանայ պակաս քննարկուող մեծութիւն: Երկրորդ եւ երրորդ արտադրեալներու մասին ներկայիս կը կատարուի տեղեկութիւններու աշխուժ հաւաք (աստղեր մոլորակներով եւ մոլորակներ բարենպաստ պայմաններով): Մնացած արտադրեալները հիմնուած են բացառապէս ենթադրութիւններու վրայ: Այս բանաձեւի հիմնական թերութիւնն է, որ անիկա չի կրնար օգտագործուիլ տեսութիւն ստեղծելու համար. քանի որ կը պարունակէ ապացուցման չտրուող բաղադրիչներ: Միւս կապուած թեման է Ֆերմի փարատոքսը, որ կ'ենթադէ, որ եթէ բանական կեանքը տարածուած է տիեզերքի մէջ, ապա պէտք է ատոր վառ ապացոյցները երեւէին: Այս փարատոքսի հիման վրայ ստեղծուած է SETI օրագիրը, որ կը փորձէ գտնել ռատիօազդանշաններ բանական այլմոլորակային հասարակութիւններէն: Աստղակենսաբանութեան հետազօտութիւններու այլ աշխուժ ճիւղ մըն է մոլորակային համակարգի ձեւաւորման ուսումնասիրումը: Կ'ենթադրուի, որ մեր Արեգակնային համակարգի առանձնաատկութիւնները կարող էին զգալիօրէն մեծցնել բանական կեանքի զարգացման հաւանականութիւնը մեր մոլորակին վրայ: Բայց վերջնական եզրակացութիւններ մինչեւ օրս գոյութիւն չունին: === Կենսաբանութիւն === Կենսաբանութիւնը եւ քիմիագիտութիւնը, ի տարբերութիւն բնագիտութեան չեն թոյլատրեր հաւանականութիւններ եւ եզրակացութիւններ: Այսինքն կամ կենսաբանական երեւոյթները հնարաւոր են կամ ոչ: Կենսաբանները չեն կրնար ըսել, որ գործողութիւնը կամ երեւոյթը թուաբանականօրէն ապացուցուած ըլլալով պէտք է անպայման գոյութիւն ունենան իրական կեանքին մէջ: Կենսաբաններու համար եզրակացութիւններու հիմքը ակնյայտ է եւ անոնք ճշգրտօրէն կ'որոշեն, թէ ինչն է տեսական եւ ինչն է իրական: Մինչեւ 1970-ական թուականները գիտնականները կը կարծէին, որ կեանքը ամբողջութեամբ կախուած է Արեւի ուժէն: Բոյսերը Երկրի վրայ կ'օգտագործեն Արեւի ուժը ֆոթռսինթեզ իրականացնելու համար, որուն արդիւնքով ածխաթթու կազէն եւ ջուրէն կ'առաջանան օրկանական նիւթեր ու թթուածին: Հետագային կենդանիները կ'ուտեն բոյսերը՝ իրականացնելով ուժիի շրջապտոյտ սնունդի շղթայով: Նախկինին կ'ենթադրուէր, որ կեանքը ովկիանոսի խորքերուն, ուր չի հասնիր արեւի լոյսը կը գոյատեւէ միայն այն սննդանիւթերուն շնորհիւ, որոնք կը յառաջանան օրկանական մնացորդներու օգտագործման հաշիւին(ովկիանոսի վերի շերտերէն իջած սննդանիւթերէն կամ մեռած կենդանիներէ): Այսինքն ամէն պարագայի անիկա կախեալ է Արեւային ուժէն: 1977 թուականին Կալապակոսեան կղզիների մօտ խորջրեայ հետազօտութեան ժամանակ Ալուին ապարատի միջոցով գիտնականները յայտնաբերեցին հսկայական օզակաձեւ որդերու, փափկամարմիններու, խեցգետնակերպերու, միտիաներու եւ այլ օրկանիզմներու գաղութներ, որոնք խմբաւորուած էին ստորջրեայ հրաբխային գոյացոնմներու մօտ, որոնք անուանուեցան սեւ ծխողներ: Այդ օրկանիզմները կը ծաղկէին ու կ'ապրէին, հակառակ արեգակնային ուժի բացակայութիւնը: Աւելի ուշ հաստատուեցաւ, որ անոնք կը կազմեն լրիւ անկախ սննդային շղթայ: Բոյսերու փոխարէն այստեղ կայ պակտերիայի ձեւ մը, որ կը ստանայ ուժ ջրածինի կամ ծծմբաջրածինի օքսիտացումէն (ատոնք դուրս կու գան Երկրի ընդերքէն): Այս քիմոսինթեզը յեղաշրջում կատարեց կենսաբանութեան հետազօտման բնագաւառին մէջ՝ ապացուցելով, որ կեանքի գոյութիւնը Արեւային ուժի բացակայութեամբ չի սահմանափակուիր: Էքստրեմոֆիլներ Էքստրոմեֆիլները (օրկանիզմներ, որոնք ունակ են ապրիլ սաստիկ պայմաններու մէջ) կը հանդիսանան աստղակենսաբաններու ուսումնասիրութիւններու որոշիչ տարր: Այդպիսի օրկանիզմներու օրինակ կը հանդիսանան պիոտան, որոնք ունակ են գոյատեւել մի քանի քիլոմեթր հաստութեամբ ջրային շերտի տակ՝ կէոթերմալ աղբիւրներու մօտ եւ ի հարկին պակտերիաներու, որոնք կ'ապրին ուժեղ թթուային միջավայրերու մէջ: Ներկայիս յայտնի է, որ էքստրեմոֆիլները կ'ապրին սառոյցի, եռացող ջուրի, թթուի, միջուկային ռէակտորներու ջուրի, աղերի բիւրեղներու, թունաւոր արտանետումներու եւ այլ դժնդակ միջավայրերու մէջ, որոնք նախքան կը համարուէին կեանքը բացառող միջավայրեր: Անոնք բացին հետազօտութիւններու համար նոր ուղղութիւն ասղտակենսաբանութեան մէջ՝ մեծցնելով կեանքի գոյութեան համար նպաստաւոր միջավայրերու քանակը Երկիր մոլորակի սահմաններէն դուրս: Այս օրկանիզմներու յատկանիշներու, բնակութեան միջավայրերու, ինչպէս նաեւ պարզումի զարգացման ուղղութեան ուսումնասիրութիւնները թոյլ կու տան հասկնալ, թէ կեանքը ինչպիսին կրնայ ըլլալ եւ զարգանալ տիեզերքի մէջ: Ահա նմանատիպ օրկանիզմներու օրինակներ, որոնք ունակ են դիմանալ տիեզերական ճառագայթման եւ վաքուումի ներգործութենէն: Քարաքոսեր՝ Ռիզոկարպոն աշխարհագրական - լատիներէն, Rhizocarpon geographicum եւ Քսանտորիա էլեկանտը - լատիներէն, Xanthoria elegans, բակտերիաներ՝ Bacillus safensis, Deinococcus radiodurans, Bacillus subtilis, դրոժ՝ Saccharomyces cerevisiae, սերմ՝ Arabidopsis thaliana, ինչպես նաեւ անողնաշար Tardigrada: 2 Դեկտեմբեր 2010-ին գիտնականներու կողմէ յայտարարուեցաւ, որ էքստրեմոֆիլ պակտերիաները (GFAJ-1) ֆոսֆորի պակասի պարագային կրնան ԴՆԹ-ի մոլեկուլին մէջ մտցնել մկնդեղ: Այս յայտնագործութիւնը հին գաղափարին տուաւ կարեւորութիւն, ըստ որուն կեանքը այլ մոլորակներուն վրայ կրնայ ունենալ այլ քիմիական կազմութիւն եւ ատիկա կրնայ օգնել այլմոլորակային կեանքի փնտռտուքներու ճանապարհին: Ավելի ուշ հայտնի դարձավ, որ դա այդպես չէ: Հետազօտութիւններու միւս բաժինը, որ կ'իրականացուի ներկայիս կեանքի ծագման ուսումնասիրումն է, որ կը տարբերի պարզումի ուղղութենէն: Ալեքսանդր Օփարինը եւ Ճոն Հոլտեյնը կ'եզրակացնէին, որ նոր Երկրին մէջ պայմանները նպաստաւոր էին անօրկանական միացութումներէ օրկանական միացումներու սինթեզի համար եւ այս ձեւով այնպիսի նիւթերու սինթեզի համար, որոնք բնորոշ են կեանքի տարբեր ձեւերուն (որոնք ներկայիս կան Երկրի վրայ): Այս գործողութեան ուսումնասիրման ժամանակ, որ ներկայիս կը կոչուի փրեպիոտիկ քիմիագիտութիւն, գիտնականները հասած են որոշակի յառաջընթացի: Բայց ներկայիս յայտնի չէ, թէ կրնայ արդեօք կեանքը յառաջանալ Երկրի վրայ այդ ճանապարհով: Կայ նաեւ փոխընտրական փանսփերմիայի տեսութիւնը: Այս տեսութեան հիմքին վրայ ինկած է այն ենթադրութիւնը, որ կեանքի առաջին տարրերը յառաջացած են մէկ այլ՝ աւելի բարենպաստ պայմաններ ունեցող մոլորակի վրայ կամ նոյնիսկ միջաստղային տարածութեան մէջ երկնաքարերու եւ այլ մարմիններու վրայ, իսկ ետքը ինչ որ ձեւով տեղափոխուած են Երկրի վրայ: Եւրոպան՝ Երեւակի արբանեակը ներկայիս Արեգակնային համակարգին մէջ ամենահաւանական երկնային մարմինը կը համարուի, ուր կեանք կրնայ ըլլալ: === Աստղաերկրաբանութիւն === Աստղաերկրաբանութիւն - գիտական ձաղկանգ, որուն ուսումնասիրման առարկան մոլորակներու եւ անոնց արբանեակներու, երկնաքարերու, գիսաստղերու եւ այլ տիեզերական մարմիններու երկրաբանութիւնն է: Գիտական այս ոլորտի կողմէ հաւաքուող տեղեկութիւնը թոյլ կու տայ մօտաւոր որոշել տուեալ տիեզերական առարկայի վրայ կեանքի գոյութեան հաւանականութիւնը: Երկրաքիմիագիտութիւն - աստղաերկրաբանութեան յաւելեալ գիտակարգ, որ իր մէջ կը ներառէ Երկրի եւեւ այլ մոլորակներու քիմիական բաղադրութեան ուսումնասիրումը, որոնց մէջ ընթացող քիմիական գործողութիւնները, որոնք կը կարգաւորեն ապարներու եւ հողի բաղադրութիւնը, ուժի եւ նիւթի շրջանակները եւ անոնց փոխազդեցութիւնը ջրոլորտի եւ մթնոլորտի հետ: Մասնագիտացումները իրենց մէջ կը ներառեն աստղաքիմիագիտութիւնը, կենսաքիմիագիտութիւնը եւ օրկանական երկրաքիմիագիտութիւնը: Բրածոյ մնացորդները կը հանդիսանան Երկրի վրայ կեանքի առկայութեան ամենահին ապացոյցները: Զանոնք ուսումնասիրելով` հնէաբանները կրնան աւելի լաւ հասկնալ այն օրկանիզմներու կառուցուածքը, որոնք ապրած են շատ հին ժամանակներուն: Երկրի որոշ հատուածներ, օրինակ` Փալիպարանը, որ կը գտնուի արեւմտեան Աւստրալիոյ եւ Անթարքթիքայի չոր արահետները, կը հանդիսանան Մարսի որոշ տեղամասերու երկրաբանական նմանութիւններ (ատոնք կ'օգնեն աւելի արդիւնաւէտ ձեւով կեանք փնտռել Մարսի վրայ): == Կեանքը Արեգակնային Համակարգին Մէջ == Երկրի սահմաններէն դուրս շատ յաճախ քիչ ուշադրութիւն կը դարձուի կենսաքիմիագիտկան սահմանափակումներուն: Այն բանի հաւանականութիւնը, որ կեանքը տիեզերքի մէջ հիմնուած է ածխածինի վրայ, կը մեծնայ ածխածինի մեծ տարածուածութեան հաշիւին: Միայն երկու տարրեր` ածխածինը եւ սիլիցիումը, կրնան կազմել բաւականաչափ մեծ մոլեկուլներ, որոնք կը կրեն կենսաբանական տեղեկութիւնը: Որպէս կեանքի կառուցուածքային հիմք` ածխածինի կարեւոր յատկութիւն կը հանդիսանայ հեշտութեամբ քիմիական կապերու յառաջացումը (ի տարբերութիւն սիլիցիումի), որ կը նպաստէ քիմիական բազմակողմանիութեան եւ մեթապոլիզմի հեշտ ընթացքի: Տարբեր օրկանական աշխատող խումբեր, որոնք կազմուած են ջրածինէն, թթուածինէն, ազոտէ, ֆոսֆորէ, ծծումբէ եւ բազմաթիւ մետաղներէ (երկաթ, մակնեզիում եւ զինք), որոնք կ'ապահովեն քիմիական շարժումներու հսկայական բազմազանութիւն: Սիլիցիումը չունի նման յատկութիւններ եւ անոնցմէ կազմուած մաքրօմոլեքուլները ունին միանման յատկանիշներ եւ բազմազանութըւն չեն ապահովեր: Ամէն պարագայի հնարաւոր է, որ կեանքի հիմնական կառուցուածքային աղիւսները անկախ գտնուելու վայրէն նման կ'ըլլան մեր աղիւսներուն: Հակառակ անոր, որ երկրային եւ ոչ երկրային կեանքերը, իրարմէ անկախ զարգանալով, կ'ունենան նմանութիւններ (եթէ ոչ լրիւ), այնուամենայնիւ կ'ըլլան նաեւ իւրայատուկ կենսաքիմիական յատկանիշներ: Եթէ կեանքը ունի համադրուող ազդեցութիւն միջավայրի վրայ Արեգակնային համակարգի այլ մասերուն մէջ, ապա քիմիական տարրերու յարաբերական պարունակութիւնը կարող է ցոյց տալ անոր առկայութիւնը: Միտքը այն մասին, թէ Արեգակնային համակարգին մէջ, ուր կեանք կրնայ ըլլալ, պատմականօրէն միշտ սահմանափակուած է այն համոզումով, թէ կեանքը, կախեալ ըլլալով Արեւի ջերմութենէն եւ լոյսէն, պէտք է անպայման յառաջանայ մոլորակի մակերեսին: Երեք ամենահաւանական կեանք պարունակող թեկնածուներն են Մարսը, Երեւակի արբանեակ Եւրոպան եւ Լուսընթակի արբանեակ Թիթանը: Այդ եզրակացութիւնը առաջին հերթին կը հիմնուի այն բանին վրայ, որ տիեզերական մարմինները կրնան պարունակել հեղուկ ջուր եւ որ իր հերթին որոշիչ եւ կարեւոր պայման է կեանքի գոյութեան համար: Ջուրը Մարսի վրայ կը գտնուի բեւեռային հատուածներուն մէջ եպ վերջերս գոյացող ձորերուն մէջ, որոնց առկայութիւնը թոյլ կու տայ եզրակացնել, որ ջուրը Մարսի վրայ կրնայ ըլլալ ժամանակաւոր եւ կուտակուիլ կէոթերմալ ազբիւրներու մէջ: Մարսի ցած ջերմաստիճանային եւ ճնշման պայմաններուն մէջ հնարաւոր է, որ ջուրը շատ աղի ըլլայ: Ինչ կը վերաբերի Եւրոպային, ապա այստեղ հեղուկ ջուր ենթարաբար կայ սառցաշերտի տակ: Այդ ջուրը կարող է տաքնալ ովկիանոսի յատակին հրաբխային աշխուժութեան շնորհիւ, բայց աւելի հաւանական է, որ տաքնալու աղբիւր հանդիսանան մակնթացային ուժերը: Միւս տիեզերական առարկան, որ կարող է կեանք կրել, Լուսընթակի ամենամեծ արբանեակ Թիթանն է: Կ'ենթադրուի, որ Թիթանի պայմանները նման են վաղ Երկրային պայմաններուն: Անոր մակերեսին գիտնականները առաջին անգամ յայտնաբերեցին լիճեր, բայց հաւանական է, որ ատոնք կազմուած են էթանէ կամ մեթանէ: Կասինի զոնդի տեղեկութիւններու ուսումնասիրումէն ետք 2008 թուականին յայտարարուեցաւ, որ Թիթանը նոյնպէս կարող է ունենալ ստորգետնեայ ովկիանոս՝ կազմուած հեղուկ ջուրէ եւ ամոնիակէ: Հնարաւոր է նաեւ, որ Լուսընթակի միւս արբանեակ՝ Էնցելատը կարող է իր սառցաշերտի տակ ունենալ ովկիանոս: == Իւրայատուկ Երկրի Տեսութիւնը == Այս տեսութիւնը հիմնուած է այն եզրակացութիւններուն վրայ, որ կեանքի բազմաբջիջ ձեւերը կրնան հանդիպիլ շատ հազուադէպ: Ան կու տայ հաւանական պատասխան Ֆերմիի փարատոքսին. «Եթէ ոչ երկրային հասարակութիւնները լաւ տարածուած են, ապա ինչո՞ւ մենք չենք գտներ բանական կեանքի հետքեր»: Այս տեսութիւնը կը հադիսանայ միջակութիւն սկզբունքին հակառակ տեսութիւն, որ առաջարկուած է աստղագետներ Ֆրենք Տրեյքի, Քարլ Սականի եւ ուրիշներու կողմէ: Միջակայութեան սկզբունքը կ'ենթադրէ, որ կեանքը Երկրի վրայ բացառիկ երեւոյթ չէ եւ մեծ հաւանականութեամբ կարող է անվերջ քանակով յայտնաբերուիլ այլ աշխարհներուն մէջ: Անթրոպային սկզբունքը կը պնդէ, որ Տիեզերքի հիմնարար օրէնքները յատուկ կերպով կազմակերպուած են կեանքի գոյատեւման համար: Անթրոպային սկզբունքը կ'աջակցի ունիկալ Երկրի տեսութիւնը` պնդելով, թէ տարրերը, որոնք անհրաժեշտ են Երկրի վրայ կյանքի պահպանման համար, շատ նուրբ կարգաւորուած են, եւ նմանատիպ պայմաններու առկայութիւնը շատ քիչ հաւանական է: == Հետազօտութիւններ == հակառակ ոչ երկրային կեանքի նկարագրումը չորոշուած խնդիր է եւ անոր վերաբերեալ տեսութիւններն ու կանխսատեսումները լայն տարածում ունին, այնուամենայնիւ ներկայիս տեսութեան զարգացումը աստղակենսաբանութեան ամենամիաձոյլ գործնական կիրառումն է: Կենսաբան Ճեք Քոենը եւ թուաբանագէտ Եան Ստիւարտը կը դիտարկեն քսենոկենսաբանութիւնը աստղակենսաբանութենէն անկախ: Քոենը եւ Ստիւարտը կը կարծեն, որ աստղակենսաբանութիւնը Երկրային կեանքին նմանատիպ կեանքի փնտռտուքն է, իսկ քսենոկենսաբանութիւնը կը դիտարկէ նաեւ կեանքի այնպիսի հաւանական ձեւեր, որոնք հիմնուած չեն ածխածինի կամ թթուածինային շնչառութեան վրայ, բայց ունին կեանքի որոշիչ յատկութիւններ: === Հեազօտութիւններու Արդիւնքները === 2011 թուականի դրութեամբ ոչ երկրային կեանքի ապացոյցներ յայտնաբերուած չեն: Բայց 1996 թուականի Օգոստոս ամսուն NASA-ի գիտնականները ALH84001 երկնաքարի ուսումնասիրումէն ետք յայտարարեցին, որ այդ երկնաքարը կարող է իր մէջ պարուկանել Մարսի վրայ կեանքի գոյութեան ապացոյցներ: Երկնաքարի կառուցուածքի ուսումնասիրումը ելեկտրոնային մանրադիտակի օգնութեամբ յայտնաբերեց քարացած մնացորդներ, որոնք կը յիշեցնէին Երկրի վրայ յայտնաբերուած բրածոյ մնացորդները (մագնիսատակտիկ պակտերիաները): Գիտնականները կը պնդէին, որ այդպիսի յատուկ հետքեր պակտերիաները կը ձգեն Երկրի վրայ, եւ նմանատիպ հետքերու յայտնաբերումը երկնաքարի վրայ թոյլ կու տայ եզրակացնել, որ պակտերիաներ կան նաեւ այլ մոլորակներու վրայ: Ատոր հետ միասին կառուցուածքները, որոնք յայտնաբերուած են ALH84001-ի վրայ, ունեն մօտ 20-էն 100 նմ չափեր, որը մօտ է նանօպակտերիաներու չափերուն, եւ փոքր են գիտութեան յայտնի բոլոր բջիջային ձեւերէն: Կը մնայ անյայտ, թէ կ'ապացուցէ ատիկա այն տեսակետը, որ Մարսի վրայ կայ կեանք կամ եղած է ընդհանրապէս: Հնարաւոր է նաեւ, որ այդ պակտերիաները յայտնուէին երկնաքարի վրայ անոր իյնալէն ետք: Վեներայի վրայ կենդանի օրկանիզմներու հաւանական գոյութեան մասին 2012 թուականի Յունուար ամսուն յայտարարեց Ռուսաստանի գիտութիւններու ակադեմիայի Տիեզերական ուսումնասիրութիւններու ինստիտուսի գլխաւոր գիտաշխատող Լեօնիտ Քսանֆոմալիտին: 1970-1980-ական թուականներուն խորհրդային կայաններու կողմէ ուղարկուած լուսանկարներու ուսումնասիրումէն ետք ան յայտնաբերեց առարկաներ, որոնք կը յայտնուէին եւ կ'անհետանային նկարներու յաջորդական սերիաներ դիտելէն: Օրինակ` «կարիճ» կոչուող առարկան կը յայտնուի տեսախցիկը միացնելէն 90 վայրկեան ետք եւ կ'անհետանան 26 վայրկեան ետք` իրմէ ետք ձգելով հետք գետնի վրայ: Քսանֆոմալիտին կը կարծէ, որ վայրէջքի ժամանակ մոտուլը ուժեղ աղմուկ յառաջացուցած եւ վախցուցած է «բնակիչները», որոնք տուեալ պահին գտնուած են մօտակայքը եւ որոշ ժամանակ ետք, երբ ամէն ինչ հանդարտած է վերադարձել են: === Մեթան === 2004 թուականին երկրային աստղադիտակներու եւ Mars Express զոնդի միջոցով յայտնաբերուեցաւ մեթանի լուսապատկերային մարկեր Մարսի մթնոլոլորտին մէջ: Արեգակնային ռատիացիայի եւ տիեզերական ճառագայթման պատճառով գիտնականներու կանխատեսմամբ մեթանը պէտք է անհետանար մոլորակի մթնոլորտէն մի քանի տարուան ընթացքին: Այս պարագային կազը պէտք է անընդհատ լրացուի, որպէսզի պահպանուի ընթացիկ կեդրոնացումը: 25 Նոյեմբեր 2011-ին Mars Science Laboratory մարսագնացի փորձերէն մէկն էր Մարսի մթնոլորտի ածխաթթու կազի եւ մեթանի մէջ գտնուող թթուածինի եւ ածխածինի իզոթոփներու յարաբերակցութեան ուսումնասիրումը, որ թոյլ կու տայ որոշել մեթանի ծագման աղբիւրը (կենսաբանական կամ երկրաքիմիական): === Մոլորակային Համակարգեր === Հնարաւոր է, որ Արեգակնային համակարգին մէջ որոշակի մոլորակներու, օրինակ՝ Երեւակի արբանեակները ունենան պինդ մակերես կամ հեղուկ ովկիանոսներ, որոնք կեանքի համար բարենպաստ են: Մոլորակներէն շատերը, որոնք յայտնաբերուած են 2011 թուականին Արեգակնային համակարգի սահմաններէն դուրս իրենցմէ կը ներկայացնեն տաք կազային հսկաներ եւ կյանքի համար բարենպաստ չեն: Այդ պատճառով յստակ յայտնի չէ, թէ Արեգակնային համակարգը Երկրի հետ եզակի են թէ ոչ: Աւելի կատարելագործուած մեթոտներու շնորհիւ հնարաւոր կ'ըլլայ յայտնաբերել նոր մոլորակներու համակարգեր, որոնց մէջ կարող են Երկրին նման մոլորակներ ըլլալ: Քեփլեր առաքելութիւնը նախատեսուած է Երկրի չափերուն մօտ մոլարակներու աստղերու շուրջ յայտնաբերման համար (աստղի փայլատակման չնչին փոփոխութիւններու վրայ հիմնուելով, երբ մոլորակը կ'անցնի աստղի եւ աստղադիտակի միջեւ): Սուպմիլիմեթրային եւ ինֆրակարմիր աստղագիտութեան զարգացման շնորհիւ բացուեցան աստղային համակարգերու նոր բաղադրամասեր: Ինֆրակարմիր հետազօտութիւնները թոյլ տուին յայտնաբերել երկնաքարերու եւ փոշիի օղակներ աստղերու շուրջ, որոնք մոլորակներու յառաջացման համար հիմք կը հանդիսանան: === Մոլորակի Բարենպաստութիւնը Կեանքի Համար === Ջանքերը, որոնք ուղղուած են «Ինչպիսի՞ն է կեանքի համար երկբայական բարենպաստ մոլորակներու տարածուածութիւնը» հարցի պազաբանմանը, ունեցան որոշակի յաջողութիւն: 2 Փետրուար 2011-ին Քեփլեր աստղադիտակէն ստացուած տեղեկութիւնները ուսումնասիրող գիտնականները յայտարարեցին, որ կան 54 թեկնածու մոլորակներ, որոնք կը գտնուին իրենց աստղէն կեանքի համար բարենպաստ հեռաւորութեան տարածքին մէջ եւ իրենցմէ 5-ը ունին Երկրին համապատասխան չափեր: Նաեւ կը տարուի հետազօտութիւն շրջակայ միջավայրի յարաբերական սահմանափակումներու վերաբերեալ, որոնք բնորոշ են էքստրեմալ էքօհամակարգերուն` գիտնականներուն թոյլ տալով կանխատեսել, թէ որ մոլորակային համակարգը աւելի բարենպաստ կրնայ ըլլալ կեանքի համար: Այնպիսի առաքելութիւններ, ինչպիսիք են իջնող ապարատ Ֆենիքսը, Mars Science Laboratory-ն եւ ExoMars-ը դէպի Մարս, «Կասսինի» զոնդը դէպի Լուսընթակի արբանյակ Թիթան, «Ice Clipper»-ը դէպի Երեւակի արբանեակ Եւրոպա, նոր յոյսեր կու տան մեր համակարգի կեանքի գոյութեան ապացուցման համար նոր հետազօտութիւններ իրականացնելու համար: == Գիտահանրամատչելի Ֆիլմեր == «Տիեզերք.Աստղակենսաբանութիւն» (անգլերէն - The Universe. Astrobiology) - գիտահանրամատչելի ֆիլմ, որ նկարահանուած է History Channel-ի կողմէ 2008 թուականին: == Տես Նաեւ == METI SETI Կեանք Ոչ Երկրային Կեանք Փոխընտրական Կենսաքիմիագիտութիւն Ունիկալ Երկրի Տեսութիւն Կարմիր Թզուկի Բարենպաստութիւնը Կեանքի Համար == Ծանօթագրութիւններ == == Գրականութիւն == The Search For Life In The Universe, Դ. Գոլդսմիթ, Թ Օվեն: Երկրորդ հրատարակություն. ISBN 0-201-56949-3 Addison, Վեսլին Հրատարակչական Ընկերութիւն: Астробиология. Большой энциклопедический словарь. - М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. == Արտաքին յղումներ == Астрохимия и астробиология в России и мире Astrobio.eu Astrobiology.nasa.gov Astrobiology Lecture Course Network (a.y. 2005-2006) The Astrobiology Web Astrobiology Magazine Astrobiology Instant Expert on New Scientist Australian Centre for Astrobiology Conditions for Life Everywhere Standard3D Stereoscopic Space Simulator including 30 exoplanets European Astrobiology Network Association (EANA) International Astronomical Union Commission 51: Bioastronomy, official website NASA Astrobiology Institute NASA-Macquarie University Pilbara Education Project NASA’s PlanetQuest Official Exoplanetology Website Podcast Interview with NAI’s Director Dr. Carl Pilcher Possible Connections Between Interstellar Chemistry and the Origin of Life on the Earth Snaiad, a world-building project with creatures designed with evolutionary biology in mind. Stars and Habitable Planets

Մաթ Լեպլանք

Մաթ Սթիվըն Լեպլանք, (անգլ.՝ Matthew Steven LeBlanc, ծնած է 25 Յուլիս, 1967 թուականին:) Մաթ Ամերիկացի դերասան եւ արտադրող մըն է։ Ճանցուած է իր կարեւոր ու գլխաաւոր Ճոյի Թրիպիանիի կերպարով «Friends» հեռուստաշարին մէջ (1994 - 2004): Ինչպէս նաեւ Episodes ստեղծագործութեան մէջ, Մաթը կատարած է ինքն իր անձին գեղարուեստական տարբերակը եւ կերպարը ու այս պատճառով արժանացած է Golden Globe մրցանակին։ == Դերեր == === Ֆիլմեր === === Հեռուստաշարեր === == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Էջը IMDb կայքէջ(անգլերէն)

Նահատակաց եկեղեցի (Հալէպ)

Նահատակաց եկեղեցի, հայ աւետարանական եկեղեցի է, որ կը գտնուի Սուրիոյ Հալէպ քաղաքի Սուլէյմանիէ թաղամասին մէջ։ == Պատմութիւն == Եկեղեցւոյ ծագման պատմութիւնը սկսած է 1865 թուականին, երբ Թուրքիոյ Այնթապ քաղաքին մէջ հայ աւետարանական Քայաջիկ եկեղեցւոյ միաբանութիւնը որոշած է բաժանուիլ երկու խումբի։ Անոնք, որոնք համաձայնած են տեղափոխուիլ, քաղաքի Հայիկ թաղամասին մէջ հիմնած են երկրորդ եկեղեցին։ Եկեղեցւոյ առաջին հովիւը եղած է Կարա Գրիգոր Յարութիւնեանը, որ եկեղեցւոյն ծառայած է մինչեւ իր մահը՝ 1907 թուականը։ Եկեղեցւոյ մէջ այդ տարիներուն գործած է տարրական եւ միջնակարգ վարժարան, որ հիմնադիր բարերար Ատուր Նիզիբլեանի պատուին կոչուած է Նիզիբլեան վարժարան։ Քանի մը հոգեւորականներ ստանձնած են եկեղեցւոյ ղեկավարութիւնը մինչեւ 1921 թուականը, երբ քեմալական կառավարութեան ռասիստական քաղաքականութեան շրջանակներուն Այնթապի ողջ հայութիւնը հարկադրուած հեռացուած է քաղաքէն։ 1931 թուականին նախկին Հայիկ թաղամասի եկեղեցւոյ տասնեօթ անդամներ համախմբուած են եւ հիմնած Հալէպի մէջ Նահատակաց եկեղեցին։ Անունը ընտրուած է ի յիշատակ Օսմանեան վարչակարգի օրօք՝ 1914-1918 թուականներուն, իրենց կեանքը կորսնցուցած հայ նայատակներուն։ Եկեղեցւոյ առաջին հովիւը եղած է է Յակոբ քահանայ Չաքմաքճեանը։ Միաբանութիւնը սկիզբը հաւաքուած է Սալիպէի քրիստոնէական թաղամասին մօտ գտնուող հին բակի մէջ, այնուհետեւ տեղափոխուած է վարձով շէնք, որ այն ժամանակ յայտնի էր որպէս Սուլէյմանիէ փողոցին վրայ գտնուող Հայկական Կարմիր Խաչի շէնք։ 1965 թուականին եկեղեցւոյ վարչութիւնը որոշած է կալուածք գնել Սուլմանիէ թաղամասին մէջ, որպէսզի կառուցէ իր մշտական սրբավայրը։ Եկեղեցին իր հիմնադրման պահէն մեծ դեր խաղացած է հայերու քրիստոնէական, բարոյական եւ ազգային կերպարի ձեւաւորման գործին մէջ։ Եկեղեցւոյ կից կայ երիցատուն, կը գործեն «Լեւոնեան» սրահը եւ կիրակնօրեայ դպրոց։ Հալէպի հրթիռակոծութիւններուա պատճառով որոշ չափով վնասուած է նաեւ Նահատակաց եկեղեցին։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Աղբիւր (ամսագիր, Թիֆլիս)

«Աղբիւր», առաջին մանկական պատկերազարդ ամսագիրը Արեւելեան Հայաստանի մէջ։ Լոյս տեսած է Թիֆլիսի մէջ 1883–1918 թուականներուն, հրապարակախօս–մանկագիր Տիգրան Նազարեանի խմբագրութեամբ։ == Ուղղուածութիւն == Ամսագիրը ձգտած է մանուկներուն մէջ արթնցնել պատուասիրութիւն, սէր դէպի մարդը, վսեմն ու ազնիւը։ Տպագրած է գրական–գեղարուեստական, բնագիտական, աշխարհագրական նիւթեր, կենսագրական ակնարկներ նշանաւոր մարդոց մասին, նաեւ թարգմանութիւններ Անդերսենի, Հոֆմանի, Հիւկոյի, Կէօթէի, Պուշկինի, Իւան Թուրկենեւ, Նեկրասովի եւ այլ գրողներու մանկական երկերէն։ Մեծ տեղ տուած է ժողովրդական բանահիւսութեան։ Ունեցած է ոչ պարբերաբար լոյս տեսնող երկրորդ բաժին, ուր տպագրուած են մանկավարժական տեսական յօդուածներ, ուսումնասիրութիւններ, խորհուրդներ ծնողներուն եւ դաստիարակներուն։ Իբրեւ «Աղբիւր»ի յաւելուած հրատարակուած են ժողովածուներ, գրքոյկներ, նկարներ, «Մանկական աշխարհ» պարբերաթերթը՝ երեխաներու գրուածքներով եւ թարգմանական նիւթերով։ Ամսագրի էջերուն մէջ հանդէս եկած են հայ անուանի գրողներ Րաֆֆին, Պ. Պռօշեանը, Ղ. Աղայեանը, Յ. Յովհաննիսեանը, Յ. Թումանեանը, Ա. Ծատուրեանը, Ա. Իսահակեանը, Լէօն եւ ուրիշները։ == Գրականութիւն == Քսան եւ հինգ ամեակ «Աղբիւր» մանկական ամսագրի (1883-1908), կազմեց Նար-Դոս, Թ., 1908։ Յակոբեան Մ. Ն., «Աղբիւր» ամսագիրը, «Տեղեկագիր ՀՍՍՀ ԳԱ, հաս. գիտ.», 1959, №2։ Գիւլնազարեան Ի. Ս., Ակնարկներ հայ մանկական գրականութեան պատմութեան, Ե., 1961, էջեր 63–73։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Ֆելիքս Աբրահամեան

Ֆելիքս Աբրահամեան (5 Յունիս 1914(1914-06-05), Լոնտոն, Մեծն Բրիտանիոյ եւ Իրլանտայի Միացեալ Թագաւորութիւն - 15 Յունուար 2005(2005-01-15), Լոնտոն, Մեծ Լոնտոն) յայտնի է որպէս գրող, համերգային կազմակերպիչ, հրատարակչի խորհրդական, երիտասարդ երաժիշտներու աջակից:Լոնտոնի ֆիլհարմոնիք նուագախումբի համերգավար: «Սանտէյ թայմս» շաբաթաթերթի երաժշտական քննադատըՙ այդ պաշտօնին մէջ մնալով 41 տարի: ֆրանսական դասական եւ ժամանակակից երաժշտութեան ամէնէն աշխոյժ տարածողը Մեծ Բրիտանիոյ մէջ: == Կենսագրութիւն == Ֆելիքս Աբրահամեան ծնած էր Լոնտոն, ծննդեան անունն էր Աբրահամ Ֆելիքս Պարթեւ Աբրահամեան: Հօր ազգանուն-մականունը Յովհաննէսեան էր, որ հետագային դարձուցած էր Աբրահամեան: Հայրը եղած է գորգի վաճառական, մայրըՙ (Պուրսա ծնած էր, եւ իր հայրը Ամերիկեան Աւետարանչական (բողոքական) եկեղեցւոյ հովիւ էր Կ. Պոլսոյ մէջ, ուր պսակած է դուստրը Աւետիս Աբրահամեանին) տանտիկին, որ խնամեր է երեք զաւակներունՙ Ֆելիքսին, Ֆլորանսին եւ Ֆրէնսիսին: Ֆրենսիս Աբրահամեանը (1917-1991), որ հետագային դարձեր է ֆիզիկոս, բրիտանական Բաց համալսարանի երկարամեայ դասախօս, որու կիսանդրին յետմահու դրուեր է այդ համալսարանի ոստանին մէջ: Ֆելիքս Աբրահամեանը խոստովաներ է, որ երաժշտութեան հանդէպ ունեցած իր կրքի պատճառով ինքը ձախողեր է դպրոցական կրթութիւնը. ան ինքնուս էր երաժշտութեան գրեթէ բոլոր բնագավառներու մէջ, ինչպէս նաեւ գրականութեան եւ միւս արուեստներու մէջ։ Սակայն բացառիկ ընդունակութիւններու շնորհիւ արդէն 17 տարեկանին Ֆելիքս Աբրահամեանը դարձեր է Երգեհոնային երաժշտութեան ընկերակցութեան քարտուղարի օգնականՙ տարուէ տարի դառնալով ստեղնաշարային գործիքներու բարձրակարգ կատարող: 1933-ին ան երկու ընկերներու հետ մեկներ է Ֆրանսաՙ այցելելու ծերունազարդ երաժշտահաններ Ֆրետերիք Տիլիուսին - Շառլ-Մարի Վիթորին: Հետագային Աբրահամեանը դարձեր է Տիլիուսի ժառանգութեամբ զբաղուող ընկերութեան խորհրդատուն, ապա նախագահը: 1935-ին Ֆելիքս Աբրահամեանը դարձեր է Երգեհոնային երաժշտութեան ընկերութեան քարտուղար, իսկ նոյն տարի «Երաժշտութեան ժամանակներ» պարբերականին մէջ լոյս տեսեր է իր առաջին յօդուածներէն մէկը: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքին Աբրահամեանը աշխատեր է որպէս Լոնտոնի ֆիլհարմոնիք նուագախմբի համերգավար: 1946-ին ան դարձեr է «Միացեալ երաժշտական հրատարակիչներու» խորհրդատու, 1948-ինՙ «Սանտէյ թայմս» շաբաթաթերթի երաժշտական քննադատըՙ այդ պաշտօնին մէջ մնալով 41 տարի: Ան 85 տարի ապրեր է իր երկյարկանի հայրական տան մէջ, որ բերնեբերան լեցուն եղեր է գիրքերով ու ձայնապնակներով (այն աստիճան, որ օր մը ձեղնայարկը սկսեր է ճաքեր տալ), իսկ որու առջեւ եղեր է ճափոնական ոճի պարտէզՙ լեցուն հազուագիւտ բուսատեսակներով եւ ավազան մըՙ լի արեւադարձային ձուկերով... Կեանքի վերջին տարիներուն լսողութիւնը կորցրած Ֆելիքս Աբրահամեանը մահացեր է 90 տարեկանին: Իր վաղեմի ընկեր եւ գործընկեր Ճոն Ամիսը զայն բնութագրեր է որպէս շքեղ, փայլուն եւ ջերմ սիրտ ունեցող անձ մը, Փրուսթի եւ Փելան Կրենուիլ Վուտհաուսի կերպարներու խառնուրդ մը: Իր ժառանգութիւնը այսօր ալ կը հետազօտուի եւ բարձր կը գնահատուի: Երաժշտագէտ Նայճել Սայմոնը գրեր է քանի մը գիրքՙ հիմնուած Աբրահամեանի արխիւներու վրայ։ Իսկ 2015 թուականին Լուիս եւ Սիւզան Ֆորմանները հրատարակեր են «Ֆելիքս Աբրահամեան. օրագրեր եւ ընտիր գրութիւններ» փաստագրական պատկերազարդ հատորը... Ֆելիքս Աբրահամեանը ապրեր է չափազանց աշխոյժ կեանքովՙ ամբողջ օրը հանդիպելով երաժիշտներու, գրքավաճառներէն անընդհատ ձեռք բերելով հին ու նոր նոթաներ ու գիրքեր, խորհուրդներով օգնելով երիտասարդ երաժիշտներուն, անոնց համար նուագելով ու մինչեւ անգամՙ անոնց կերակրելով... Համերգներ կազմակերպելով ան երկար տքներ է մինչեւ յետին մանրամասնութիւններու վրայՙ ձգտելով ամէն ինչը մատուցել կարելի եղածին չափ կատարեալ, որմազդները ու նոյնիսկ տոմսերը դարձնելով առաւելագոյնս նրբագեղ... == «Տիրոջ ծնունդը երգեհոնային ստեղծագործութեան Անգլիայի առաջնախաղը == Ըլլալով ֆրանսական երաժշտութեան երկրպագուՙ 1936-ին Ֆելիքս Աբրահամեան առաջին անգամ թղթակցեր է ֆրանսացի ականաւոր երաժշտահան Օլիվիէ Մեսսիանի հետ եւ 1938-ին կազմակերպեր Մեսսիանի «Տիրոջ ծնունդը» երգեհոնային ստեղծագործութեան Անգլիայի առաջնախաղը, որ կատարեր է հեղինակը ինքը Հոլպորնի Սուրբ Ալպան եկեղեցւոյ մէջ, 1938 թուականին: Անոնք կապուած են ջերմ բարեկամութեամբ, որ տեւած է մինչեւ երաժշտահանի մահը 1992 թուական: == Անգլիոյ մէջ «Ֆրանսական երաժշտութեան համերգաշար»ի կազմակերպիչը == Մէկ այլ ֆրանսացի մեծանուն երաժշտահանիՙ Ֆրանսիս Փուլենսքի հետ Ֆելիքս Աբրահամեանը ծանօթացեր է Երկրորդ աշխարհամարտէն առաջ, առաջին հանդիպումը կայացեր է երաժշտական խանութի մէջ, ուր Ֆելիքսը խնդրեր է Ֆրանսիս Փուլենսքիին ընծայագրէ իր լուսանկարը: Երաժշտագէտը եւ երաժշտահանը դարձեր են մտերիմ ընկերներ, Աբրահամեանը յաճախ այցելեր է Ֆրանսիս Փուլենսքին Փարիզի մէջ։ 1942 թուականէն օգներ է Լոնտոնի մէջ Ֆրանսայի դեսպանատան մշակութային կցորդ Թոնի Մայերինՙ Լոնտոնի մէջ պարբերաբար կազմակերպելու «Ֆրանսական երաժշտութեան համերգաշարը»: Այսպէսով, հայորդի Աբրահամեանը դարձեր է ֆրանսական դասական եւ ժամանակակից երաժշտութեան ամէնէն աշխոյժ տարածողը Մեծ Բրիտանիոյ մէջ... == երաժշտական քննադատ եւ պատուաւոր անդամ == Ֆելիքս Աբրահամեանը միակ երաժշտական քննադատն էր, որ դարձեր է Անգլիոյ Թագաւորական ֆիլհարմոնիք ընկերակցութեան պատուաւոր անդամ (1994-ին): Արժանացեր է այլ մեծարանքներու եւ պատուաւոր անդամակցութիւններու եւս: Նա առանցքային տեղ զբաղեցուցած է 20-րդ դարու երգեհոնային երաժշտութեան մեջ, իր շնորհիւ երգեհոններ տեղադրուած են Մեծ Բրիտանիոյ քանի մը համերգասրահներուն մէջ, կազմակերպուեր են երգեհոնային երաժշտութեան համերգներ: 1982-ին երգեհոն տեղադրուեր է նոյնիսկ իր տան մէջ, որ իւրօրինակ ներշնչանքի աղբիւր դարձեր է Ֆելիքսի հովանավորեալիՙ կոյր երգեհոնահար եւ երաժշտահան Տեյվիտ Լիտլի համար: Վերջինս իր հովանաւորի եւ ընկերոջ մահէն յետոյ, ի մեծ յարգանս անոր, սկսած են գրել Տեյվիտ Աբրահամեան Լիտլ... == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒ ՍԵՐՏ ԲԱՐԵԿԱՄԸ. ՖԵԼԻՔՍ ԱԲՐԱՀԱՄԵԱՆ Felix Aprahamian Music lover who celebrated French composers the Guardian paper Amis, John: "Felix Aprahamian", obituary, The Guardian, 21 January 2005. Felix Aprahamian - in his own words Felix Aprahamian Self-taught critic who championed French music Recollections of Felix Aprahamian (1914 - 2005)

Դպրոցասէր Տիկնանց Վարժարան (Փարիզ)

Դպրոցասէր տիկնանց վարժարան, ամէնօրեայ դպրոց։ == Հիմնումը == Հիմնուած է 1879-ին, Կոստանդնուպոլսոյ մէջ հայ մտաւորական կանանց նախաձեռնութեամբ՝ Դպրոցասէր Տիկանց Ընկերութիւն անուան տակ եւ հանրութեան նիւթական օժանդակութեամբ՝ Արեւմտեան Հայաստանի հայաբնակ վայրերու վարժարաններուն համար ուսուցչուհիներ պատրաստելու նպատակով։ == Մեծ եղեռնի տարիներուն == 1896-ին փակուած է եւ վերաբացուած 1908-ին։ Մեծ եղեռնէն ետք դարձած է որբանոց։ == Տեղափոխութիւններ == 1922-ին տեղափոխուած է նախ Սելանիկ (Յունաստան), ապա՝ Մարսէյլ 1928-էն հաստատուած է Փարիզի Ռենսի արուարձանին մէջ՝ արդիական յարմարութիւններ ունեցող շէնքի մէջ (գնուած է ՀԲԸՄ բարերար Տիգրան Քելեկեանի միջոցներով)․ 1937-էն անոր խնամակալութիւնը ՀԲԸՄ-ը կը ստանձնէ ։ Մինչեւ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբը (1939) վարժարանին կից գործած են կարուձեւի արհեստանոցներ, մեքենագրութեան, սղագրութեան, հիւանդապահութեան բաժիններ։ 1948-էն ֆրանսական կառավարութիւնը զայն ճանչցած է որպէս երկրորդական (միջնակարգ) վարժարան։ == Ծրագիրը == Առաջնորդուած է ֆրանսական դպրոցներու պետական ծրագրով։ Հայոց պատմութիւնն ու Հայաստանի աշխարհագրութիւնը կը դասաւանդուին հայերէնով։ Ունի երգչախումբ։ Կը պահուի ՀԲԸՄ-ի, Տիկնանց խնամակալութեան միութեան եւ այլ հայ բարեգործական կազմակերպութիւններու միջոցներով, ինչպէս նաեւ անհատներու նուիրատուութիւններով։ Մինչեւ 1960-ական թուականներուն իգական միակ գիշերօթիկ վարժարան էր սփիւռքի մէջ (ներկայիս՝ երկսեռ)։ 1995-ին աշակերտներու թիւը՝ 220, ուսուցիչներունը՝ 23։

Ուղեւորութիւն Դէպի Աշխարհի Կեդրոնը

«Ուղեւորութիւն Դէպի Աշխարհի Կեդրոնը» (ֆրանսերէն՝ Voyage au centre de la Terre, անգլերէն՝ A Journey to the Centre of the Earth), ֆրանսացի գրող Ժիւլ Վեռնի գիտա-երեւակայական վէպը, որ առաջին անգամ հրատարակուած է 1864-ին։ == Նիւթ == Պատմութիւնը բիւրեղագէտ Լիտենպրոքի մասին է, որ իր ազգական Աքսելին եւ վարձու ուղեկցորդ Հանսին հետ կ'իջնէ իսլանտական հրաբուխին խառնարանը։ Իրադարձութիւնները տեղի կ'ունենան 1863-ին, երբ համպուրկցի գիտնական Օթթօ Լիտենպրոքը պատահաբար ձեռք բերած հին ձեռագիրի մը մէջ կը գտնէ ԺԳ. դարու իսլանտական սքալտ (skald) Սնորրի Սթուրլուսոնի (Snorri Sturlusson) ծածկագրած գրութիւն մը: Անոր պատանի զարմիկ Աքսելը կը պարզէ, որ անիկա անցեալէն եկած հաղորդագրութիւն մըն է, որուն հեղինակն է ԺԶ. դարու տարրալոյծ Առնէ Սաքնուսսեմը: Հոն կը յայտնուի, որ հնարաւորութիւն կայ իսլանտական Սնայֆէլս հրաբուխին խառնարանին միջոցով թափանցելու Երկիրին խորքը: Հետագային կը պատմուին գիտնականին, Աքսելին եւ իսլանտացի վարձկան ուղեկից Հանսին կատարած ուղեւորութիւնն ու արկածները: Երկիրին ընդերքը անոնք կը յայտնաբերեն հսկայ սունկեր, պարզունակ բոյսեր, կենդանի նախապատմական արարածներ, նախնադարեան մարդու եւ բնութեան տարբեր երեւոյթներ, իսկ ամէնէն կարեւորը՝ հսկայական ստորգետնեայ ծով մը, որուն մէջ կ'ապրէին մողէսներ եւ որուն անունը կը դնեն Լիտենպրոքի Ծով: Վէպին մէջ գործողութիւնները կը շարադրուին Աքսելին կողմէ: Թէեւ գիրքը գրուած է ֆրանսերէն լեզուով, սակայն պատմողը գերմանացի մըն է: Սովորաբար, Ժիւլ Վեռն կը պատմէ Գ. դէմքով, առանձին դէպքերը պատմողները ֆրանսացիներ են (Արոնաքս, Քլոտիուս, Պոմպարնաք, Քազզալոն): == Գործող Անձինք == Փրոֆեսոր Օթթօ Լիտենպրոք Professor Otto Lidenbrock՝ Համպուրկէն բիւրեղագէտ մը, Աքսելի մօրեղբայրը, տաքարիւն մարդ մը եւ կրքոտ բնախոյզ մը: Աքսել Axel՝ փրոֆեսոր Լիտենպրոքի զարմիկն ու օգնականը: Լատիներէն գիտէ, երկրաբանութեան եւ բիւրեղագիտութեան հմուտ անձ մըն է եւ մօրեղբօրմէն աւելի զգուշ անձնաւորութիւն մը: Կրէօպէն Grauben՝ փրոֆեսոր Լիտենպրոքի սանուհին, որուն Աքսել սիրահարած է: Ան համոզած է Աքսելը փրոֆեսորին հետ ճամբորդութիւնը կատարելու: Հանս Պիելքէ Hans Bjelke՝ փրոֆեսոր Լիտենպրոքի վարձած ուղեկիցը: Առնէ Սաքնուսսեմ՝ Arne Saknussem ԺԶ. դարու հմուտ տարրախոյզ մը, որ կատարած է ուղեւորութիւն մը դէպի Երկիրին խորքը: Հեղինակ է ծածկագրուած հաղորդագրութեան մը, զոր վերծանած է Աքսելը: Ռունզ runes , որոնցմով գրուած է նամակը: Սնայֆէլս Snæfellsjökull` իսլանտական հրաբխային լեռ մը, որուն խառնարանին միջոցով վէպին հերոսները կը սկսին իրենց ճամբորդութիւնը: Լիտենպրոքի Ծով Երկիրին ընդերքը ճամբորդներու կողմէ յայտնաբերուած եւ նշանաւոր դարձած ծով մը: == Հեղինակային իրաւունք == Վէպին հրապարակումէն 10 տարի անց՝ 1874-ին, Լէօն Տելման Ժիւլ Վեռնը կը մեղադրէ գրագողութեամբ։ Ռընէ Տը Պոնժեսթ կեղծանուան տակ ան կը հրատարակէ «Միներվայի գլուխը» պատմուածքը։ Ժիւլ Էտցելին ուղղուած նամակով մը Վեռն կը գրէ․ Դատավարութեան ընթացքին, որ կայացած է 1875-ին, Տելման դատը կը կորսնցնէ եւ կը պարտաւորուի ծախսերը վճարել։ == Ազդեցութիւնը Մշակոյթի Վրայ == Վէպին նիւթին վրայ հիմնուելով քանի մը շարժանկարներ ստեղծուած են՝ 1910-ին, 1959-ին, 1993-ին եւ 2008-ին, որոնց իրադարձութիւնները կը նկարագրեն մեր օրերը: ==== Դիպաշարեր ==== «Երեխայ-հանճար Ճիմմի Նիւդրոնին Արկածները» դիպաշարին առաջին եթերաշրջանի մասերէն մին կը կոչուի «Ճամբորդութիւն Դէպի Գառլի Կեդրոնը»։ «Աշխարհի Շուրջը Ուիլի Ֆոքին Հետ» դիպաշարին երկրորդ եթերաշրջանը կառուցուած է «Քսան Հազար Լէօ Ծովուն Տակ» եւ «Ճամբորդութիւն Դէպի Երկիրին Կեդրոնի»ն հիման վրայ։ ==== Երաժշտութիւն ==== Yes խումբի ստեղնահար, հարտ-ռոքըր Ռիք Ուէյկման իր առաջին ալպոմներէն մէկը՝ «Journey To The Centre of The Earth» (1974), «Ճամբորդութիւն դէպի Երկիրին կեդրոն»ը վէպին նուիրած է։ Ալպոմը ձայնագրուած է սիմֆօ-ռոք ոճով եւ ճոխ է սիմֆոնիք եւ խմբերգային նուագակցութեան ստեղնաշարային գործիքներով։ Իրադարձութեան ընթացքը կը ներկայացնէ ընթերցողին երաժշտական համարներու ընդմիջումները։ == Արտաքին Յղումներ ==

101955 Պէնու

101955 Պէնու (անգլերէն՝ Bennu նախնական նշանակումը՝ 1999 RQ36) Ապոլոնի խումբի ածխածնային (C տեսակի) աստեղնեակ մըն է: Գտած է Լինքըլնի Երկրամերձ Աստեղնեակներու Որոնման (LINEAR) նախագիծով 11 Սեպտեմբեր 1999-ին: Ասիկա վտանգաւորութիւն ունեցող աստեղնեակ մըն է: 101955 Պէնուն ունի մօտաւորապէս 492 մ տրամագիծ եւ Արեքիպոյի աստղադիտարանին կողմէ հանգամանօրէն դիտարկուած է: Պէնուի ուսումնասիրութեան համար OSIRIS-REx տիեզերասարքն արձակուած է, Երկիր պիտի վերադառնայ 2023-ին՝ յետագայ վերլուծութիւններու համար: Անիկա պիտի բերէ Պէնուի մակերեւոյթի եւ ուղեծիրի մանրամասները եւ պիտի հաշուէ անոր զանգուածը: == Բնութագրական Տուեալներ == Սա աստեղնեակն ունի մօտաոր գնդաձեւութիւն: Մակերեւոյթը բաւականին հարթ է, հարաւային կիսագունդին ունի նշանակալի մեծութեան քարաբեկոր մը: Վերջին ուսումնասիրութիւնները ցուցնած են, որ աստեղնեակի տրամագիծը 484 մ է: Խտութիւնը ρ =1260±70 քկ/մ3, ինչը ջուրի խտութիւնէն փոքր-ինչ աւել է: Զանգուածը կը գնահատուի 7.8±0.9×1010 քկ: 2018 թուականի Դեկտեմբեր 11-ին ՆԱՍԱ-ն յայտարարութիւն տարածած է Պէնուի վրայ ջուր գտնելու մասին: == Երկիրին Բախուելու Հաւանականութիւնը == Միջինը 500 մ եւ աւելի տրամագիծով աստեղնեակը մը բախումը Երկիր մոլորակին հնարաւոր է շուրջ 130 000 տարին մեկ: Ներկայիս ճշգրիտ հաշուարկներով Պէնուի բախումը 0.037% հաւանականութիւնով պիտի տեղի ունենայ 2175 եւ 2196 թուականներու միջեւ: == Տես նաեւ == 162173 Ռիւկու 99942 Ապոփիս == Ծանօթագրութիւններ ==

Չորս եղանակ (բաղնիք)

Չորս եղանակ բաղնիք (պարսկերէն՝ حمام چهارفصل), կը գտնուի Իրանի Արաք քաղաքին մէջ։ Ան կը թուագրուի Ղաճարական Պարսկաստանի ժամանակաշրջանին եւ ունի երկու առանձին բաժիններ` կանանց ու տղամարդոց համար։ Ժամասենեակի յախճապակէ աշխատանքը եւ հիւսաձեւ սիւները, ինչպէս նաեւ` բաղնիքի ամբողջ յատակագիծը հետաքրքրութիւն կը շարժեն։ Կառոյցը վերակառուցուած է որպէս թանգարան` անհրաժեշտ վերանորոգումներէ ետք։ Չորս եղանակ բաղնիքը Արաքի մէջ Իրանի ամենաընդարձակ բաղնիքը եղած է։ Ան կառուցուած է Ղաճարական շրջանին` Հաճի Մուհամմատ Իպրահիմ խանսարիի կողմէ։ Շէնքին ներսը առկայ յախճապակիէ ձեւաւորումը կը ցուցադրէ մարդիկ, կենդանիներ եւ բոյսեր։ Բաղնիքի չորս անկիւններուն պատկերուած տարուան չորս եղանակները կապուած են շինութեան անուանման հետ։ Բաղնիքը միակն է, ուր առանձացուած մաս կայ կրօնական փոքրամասնութիւններուն համար։ Չորս եղանակ բաղնիքը ներառուած է Ազգային ժառանգութեան ցանկին մէջ։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == en.rasekhoon.net

Սփութնիք 1

Սփութնիք-1, աշխարհի առաջին արհեստական արբանեակն է: Անիկա Խորհրդային միութեան կողմէ «Պաղ պատերազմ»ի ընթացքին, 4 Հոկտեմբեր 1957-ին, ուղեծիր կը տեղափոխուի եւ երկու մրցող ուժերու միջեւ անջրպետային պատերազմի մը սկիզբը կը դառնայ: == Արտաքին Յատկանիշներ == Արբանեակին կշիռքը 80 քկ. է: Տրամագիծը 58 սմ., ուղեծիրին բարձրութիւնը 250 քմ.: Գնդաձեւ մարմին մըն է բաժնուող 4 երկար ցօղուններով, որոնք 2,4 մ. ու 2,9 մ. երկայնք ունին: Ունի 20 եւ 40 Մհզ ուժով երկու ձայնասփռիչ, որուն ազդանշանները ionosphere-ի ելեկտրոնային խտութիւնը հաշուելու համար կը գործածուէին: Արբանեակին ներսի ճնշումը եւ տաքութիւնն ալ այս ազդանշաններով կը փոխադրուէին: Այսպիսով արբանեակին արտաքին Meteroit-ով մը հարուածուած չըլլալը կրնային քննել: Արբանեակին ճնշում ունեցող ներքին մասը բորակածին կազով մը լեցուած էր: Արբանեակին հարուածի մը բնաւ չենթարկուիլը կը փաստէր աշխարհի ուղեծիրին ապահովութիւնը: == Արձակումը == Սփութնիք 1-ը դէպի անջրպետ (այժմ Խազախիստանի վրայ գտնուող) Պայքոնուր Անջրպետի Կեդրոնէն կ'արձակուի: Ռուսերէնով Սփութնիք բառը արբանեակ կը նշանակէ, իսկ իր պաշտօնական անունը «Կեղծ Աշխարհի Արբանեակ» է: Արձակուելուն իսկական պատճառը ծանուցողական է, իսկ յայտարարուած պատճառը՝ Համաշխարհային կենսաբանագիտութեան եւ բնագիտութեան աշխատանքներուն օգնելն է: == Նախապատրաստական Աշխատանքներ == 1950-ական թուականներէն սկսեալ անջրպետին նուաճումը ուժ փաստելու միջոց մը դարձած էր աշխարհի ամէնէն հզօր երկու պետութիւններուն միջեւ: Մրցակցութիւնը զօրաւոր էր Միացեալ Նահանգներուն եւ Խ. Միութեան (որ կը գլխաւորէ Ռուսիան) միջեւ: Անոնք կը մրցէին, թէ ո՛վ պիտի ըլլար աստղանաւորդ մը անջրպետ ղրկող առաջին պետութիւնը: Երբ Խորհրդային միութիւնը դէպի աշխարհ ուղեծիր արբանեակ ղրկելու արհեստագիտութեան կարողութիւնը կ'ունենայ, Խորհրդային միութեան Գիտութեան Ակաթեմիայէն Մսթիսլավ Քէլտիշ (Mstislav keldysh), տիեզերքի մէջ փորձեր ընելու կարողութիւն ունեցող 1500 քկ. կշիռքով արբանեակ մը կը ծրագրէ, բայց այդ օրերուն Խորհրդային միութեան գաղտնի ոստիկանութիւնը, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներէն դէպի տիեզերք պարզ արբանեակ մը ղրկելու ծրագիրը կը սորվի, քննելու համար ուղեծիրին հասնելու կարողութիւնը: Ամերիկայէն պարզ արբանեակի մը գաղափարը առնող Խորհրդային միութիւնը, անմիջապէս Սփութնիք 1-ը կը յառաջացնէ: Արբանեակը պէտք էր Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան տարեդարձին հասնէր: Արբանեակին եւ հրթիռին նախագիծը Սերկէյ Քորոլովի (Sergei Korolev) կողմէ կը կատարուի: Ամերիկայի պարզ արհեստական արբանեակը` Վանկարտ (Vanguard 1) շատ աւելի ծանր էր: Ամիսներ ետք, երբ Վանկարտ ուղեծիր կը մտնէ, Նիքիթա Քրուչեւ (Nikita Khrushchev) զինք ծաղրելով «գրեյփրութ» կը կոչէ: 1957-ին, առաջին փուլը եղած էր «Սփութնիք 1» անջրպետանաւին տիեզերք ուղարկումը: Անիկա աշխարհին շուրջ դարձած է 96 վայրկեանէն: == Գործընթացը == Սփութնիք 1՝ երեք շաբաթ ազդանշաններ կը փոխադրէ, մինչեւ որ բարդերը (Battery) կը սպառին: Սակայն կարելի էր տակաւին աշխարհէն իր ուղեծիրը դիտել: Օր ըստ օրէ արբանեակին ուղեծիրը կը ցածնայ, եւ անոր արձակուելէն 92 օր ետք՝ 4 Յունուար 1958-ին օդային մթնոլորտ մտնելով կ'այրի: Արբանեակը ուղեծիրին վրայ 1,440 շրջան կ'ընէ եւ 70 միլիոն քմ. ճամբայ կը կտրէ: Սփութնիքի փոխարէն ԱՄՆ դէպի տիեզերք արբանեակ մը ղրկել կը փորձէ, բայց իր առաջին փորձերը չեն յաջողիր: Ամերիկա հազիւ 1958-ին արբանեակ մը կ'ուղարկէ դէպի անջրպետ: Այս ձախողութիւնը, Ամերիկայի կրթութեան ծրագիրին ձեւը քննարկելու, հրթիռի գիտութեան եւ ընդհանրապէս գիտութեան, հետաքրքրութիւն ստեղծելու եւ անջրպետի ծրագիրներու հատուցումը աւելցնելու պատճառ կը դառնայ: Այս յառաջացումները տիեզերքի մրցումներուն սկիզբը կը համարուին: == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Walter A. McDougall "Shooting the Moon", American Heritage, Winter 2010.

Կրին Տէյ

Կրին Տէյ, անգլերէն՝ Green Day ամերիկեան ռոք-խումբ է, հիմնուած 1987 թուականին Գալիֆորնիայի իսթ-Պէյ քաղաքին մէջ։ Խումբը ունի երեք հիմնական մասնակից՝ Պիլլի Ճօ Արմսթրոնկ (երգիչ, կիթառ), Մայք Տիորնտ ([bass, օգնական երգիչ) եւ Տրէ Քուլ (հարուածային). == Ալպոմներ == Խումբը թողարկած է 11 սդուտիական ալպոմ՝ Առաջին երկու ալպոմները թողարկուած են Lookout! լէյպլին մէջ, մնացածը` Reprise Records լէյպլին մէջ։ 39/Smooth (1990) Kerplunk! (1992) Dookie (1994) Insomniac (1995) Nimrod (1997) Warning: (2000) American Idiot (2004) 21st Century Breakdown (2009) ¡Uno! (2012) ¡Dos! (2012), ¡Tré! (2012): == Ծանօթագրութիւններ ==

Միքայէլ Ժան

Միքայէլ Ժան (, Պորտ-օ-Պրենս, Հայիթի), քանատացի պետական գործիչ եւ նախկին լրագրող, Ֆրանքոֆոնիայի Միջազգային Կազմակերպութեան (ֆրանսերէն՝ Organisation Internationale de la Francophonie) երրորդ եւ ներկայի գլխաւոր քարտուղարը: Այս պաշտօնին անցած է Յունուար 2015-ին՝ յաջորդելով Ապտու Տիուֆին: Առաջին կինն է, որ կը զբաղեցնէ այս պաշտօնը: 2005-2010 թուականներուն Ժէյնը եղած է Քանատայի նախանգապետ, 27-րդը այս պաշտօնին մէջ Քանատայի Համադաշնութեան հռչակումէն ետք: Ժէյնը Հայիթիէն փախստական է: Քանատա տեղափոխուած է 1968-ին եւ մեծցած է Թեթֆորտ Մայնեսի մէջ (Քէպէք): Քանի մը համալսարաններէ վկայականներ ստանալէ ետք, Ժէյն իբրեւ լրագրող եւ հեռարձակող աշխատած է Ռատիօ Քանատայի եւ Քանատայի Հեռարձակող Ընկերութեան համար, ինչպէս նաեւ ներգրաւուած է բարեգործական աշխատանքներու մէջ` օժանադակելով ընտանեկան բռնութեան զոհերուն: 2005-ին Քանատայի վարչապետ Փոլ Մարտինի խորհուրդով թագուհի Էլիզապէթ Բ.-ի կողմէն նշանակուած է ընդհանուր նահանգապետ: Այս պաշտօնը ստանձնած է մինչեւ 2010-ը, երբ փոխարինուած է Տէյվիտ Ճոնսթոնի կողմէ: Պաշտօնավարման սկզբնական շրջանին իր ամուսինին` Ժան-Դանիէլ Լաֆոնտի նկարահանած ֆիլմերուն մէջ հնչած անոր քանի մը ակնարկները մեկնաբանուած են իբրեւ պաշտպանութիւն Քէպէքի ինքնիշխանութեան, եւ անոր երկքաղաքացիութիւնը կասկածի տակ դրած է Քանատայի անոր հաւատարմութիւնը: Սակայն, Ժէյն ժխտած է անջատողական հակումներու մասին զրոյցները, հրաժարած է Ֆրանսայի քաղաքացիութենէն եւ դարձած է յարգուած փոխարքայ, որ յայտնի էր Քանատայի Զինուած ուժերու, բնիկ քանատացիներու, ինչպէս նաեւ արուեստի, յատկապէս, երիտասարդական խնդիրներու հանդէպ իր ուշադիր վերաբերումով: Ժէյն այժմ նաեւ Հայիթիի մէջ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-յի յատուկ ներկայացուցիչն է: 26 Սեպտեմբեր 2012-էն սկսեալ ան նաեւ Էլիզապէթ Բ. թագուհիին անձնական ներկայացուցիչն է Քանատայի մէջ: == Վաղ Կեանք Եւ Կրթութիւն == Ժէյնի ընտանիքը Հայիթիէն է։ Ան ծնած է Պորտ-օ-Պրենսի մէջ, մկրտուած էքաղաքին Սուրբ Երրորդութիւն եկեղեցւոյ մէջ եւ ձմեռները անցուցած է այս քաղաքին մէջ, իսկ ամառներն ու շաբաթ-կիրակիները` իր մօր ծննդավայր Ժակմելի մէջ: Թէեւ հայրը ուսուցիչ էր աւետարնական ոչ պետական դպրոցի մէջ, Ժէյն իր կրթութիւնը ստացած է իրենց տան մէջ, քանի որ անոր ծնողները չէին ցանկանար, որ աղջիկը երդում տար Հայիթիի այդ ժամանակուան նախագահ Ֆրանսուա Տուվալիէրին, ինչպէս որ կը պահանջուէր հայիթիցի դպրոցականներէն: Ժէյն իր ընտանիքի հետ կը լքէ Հայիթին` խուսափելու Տուվալիէրի ռեժիմէն, որուն ղեկավարման ժամանակ Ժէյնի հայրը բանտարկուած ու խոշտանգուած էր: Ժէյնի հայրը Քանատա տեղափոխուած է 1967-ին, իսկ ինքը, մայրն ու քոյրերը՝ յաջորդ տարի։ Ընտանիքը միասին կը հաստատուիէ Թեթֆորտ Մայնս, Քէպէք Հայրը կը հեռանայ ընտանիքէն, անոր ծնողները կը բաժնուին, որմէ ետք ինքը, մայրն ու քոյրը կը տեղափոխուին Մոնրէալի մօտակայքը գտնուող Փոքր Պուրգունտիա: Ժէյն Պսակաւոր Արուեստից վկայական ստացած է Մոնրէալի համալսարանէն, սպաներէն ու իտալերէն լեզուներու ու գրականութեան ոլորտին մէջ եւ 1984-1986 տարիներուն այստեղ իտալերէն դասաւանդած է` միաժամանակ մագիստրոսի աստիճան ստանալով համեմատական գրականութեան մէջ։ Ապա ան շարունակած է լեզուներու եւ գրականութեան ուսուցումը Ֆլորենսի, Փերուճայի եւ Միլանի կաթողիկէ համալսարաններուն մէջ։ ֆրանսերէնէ ու անգլերէնէ զատ, Ժէյն կը տիրապետէ նաեւ սպաներէն, իտալերէն եւ Հայիթիի կրէոլ լեզուներուն, ինչպէս նաեւ` կը կարդայ փորթուկալերէն: == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Նորայր Տատրեան

Նորայր Տատրեան, (1969, Պոլիս, Թուրքիա)։ Նախակրթութիւնը ստացած է Գարակէօզեան Ազգային Որբանոցին մէջ։ Ապա յաճախած է Վիեննական Մխիթարեան վարժարանը։ Ուսանած է Իսթանպուլի Պողազիչի համալսարանին մէջ, եւ ստացած է իմաստասիրութեան Պսակաւոր Արուեստից վկայականը։ Հիմնադիր անդամներէն է Նոր Սան հանդէսին, որուն աշխատակցած է արձակ գրութիւններով։ Կարճ պատմուածքներով եւ յօդուածներով աշխատակցած է Մարմարաին։ Ներկայիս, իր տիկնոջ՝ բանաստեղծ-արձակագիր Նուէր Սիլահլը Տատրեանի հետ հաստատուած է ԱՄՆ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Ռուսական Կայսրութիւն

Ռուսական կայսրութիւն (ռուս. նախ.՝ Россійская Имперія, ռուս.՝ Российская империя), կայսրութիւն, որ հիմնադրուած է 1721–ին եւ գործած է մինչեւ Ռուսաստանի հանրապետութեան հռչակումը Ժամանակաւոր կառավարութեան կողմէ, որուն իշխանութիւնը սկսած է Փետրուարեան յեղափոխութենէն ետք։ Համաշխարհային պատմութեան մէջ Ռուսական կայսրութիւնը եղած է ամենամեծ կայսրութիւններէն մէկը, որ իր չափով միայն Անգլիական եւ Մոնկոլական կայսրութիւններուն կը զիջէր։ Ռուսական կայսրութեան ընդարձակումը տեղի կ'ունենայ դրացի կայսրութիւններու հաշւոյն` որոնցմէ են Շուետական կայսրութիւնը, Ռեճ Փոսփոլիթան, Պարսկաստանը եւ Օսմանեան կայսրութիւնը։ Այս մէկը մեծ դեր կը խաղայ 1812–1814 թուականներուն Նափոլէոն Պոնափարթը պարտութեան մատնելու մէջ։ Ռոմանովները Ռուսական կայսրութեան վրայ կ'իշխեն 1721–1762 թուականներուն, իսկ անոր գերմանական ծագում ունեցող ճիւղը` Հոլշթայն-Հոտտորպ-Ռոմանով հարստութիւնը՝ 1762–էն սկսեալ։ Դարու սկիզբը Ռուսական կայսրութեան տիրոյթները կը տարածուէին Հիւսիսային սառուցեալ ովկիանոսէն մինչեւ Սեւ ծով, Պալթիք ծովէն Խաղաղական ովկիանոս եւ (մինչեւ 1867) Ալասքա։ 1897-ի մարդահամարով, Ռուսական կայսրութեան մէջ կ'ապրէր 125.6 միլիոն հոգի, այսպիսով Ռուսիա իր բնակչութեան թիւով կը դառնար աշխարհի երրորդը Ցին Չինաստանէն եւ Հնդկաստանէն ետք։ Ինչպէս բոլոր կայսրութիւններուն մէջ, հոս եւս բազմաթիւ ցեղային խումբեր կային, որոնք տարբեր կրօններ կը դաւանէին։ Ռուսաստանի մէջ կային բազմաթիւ անհնազանդ տարրեր, որոնք բազմաթիւ ապստամբութիւններ եւ մահափորձեր կը կազմակերպէին։ ԱՆոնք հիմնականին մէջ կը յայտնաբերուէին գաղտնի ոստիկանութեան կողմէ եւ հազարաւոր մարդիկ Սիպերիա կ'աքսորուէին։ Տնտեսական գետնի վրայ, կայսրութիւնը գիւղատնեսութեան վրայ հիմնուած էր, լայնածաւալ տարածքներու մէջ կ'աշխատէին գլխաւորաբար ճորտ գիւղացիները։ Տնտեսութիւնը դանդաղօրէն արդիւնաբեր կը դառնայ գործարաններուն եւ երկաթուղիին մէջ՝ օտար երկիրներու ներդրումներու օգնութեամբ։ Ժ. դարէն մինչեւ Ժէ. դար Ռուսիոյ մէջ հողի սեփականատէրեր էին ազնուականները (մօրուքաւորները), որոնք կայսրին կ'ենթարկուէին։ Իւան Գ. (1462–1505) հիմը կը դնէ պետութեան մը, որ հետագային կայսրութիւն կը դառնայ։ Ան կ'եռապատկէ երկրին տարածքը եւ կը վերանորոգէ Մոսկոֆեան Գրեմլը։ Պետրոս Մեծ (1682–1725) բազմաթիւ պատերազմներու ընթացքին կը մարտնչի եւ կը ձեւաւորէ վիթխարի կայսրութիւնը զայն վերածելով եւրոպական գերտերութեան։ Ան մայրաքաղաքը կը տեղափոխէ Մոսկուայէն Ս. Փեթերսպուրկ, բացի այս բոլորէն, մշակութային յեղափոխութիւն մը կ'իրականացնէ` հրաժարելով որոշ հին աւանդոյթներէն եւ միջնադարեան հասարակական եւ քաղաքական կանոնները կը փոխէ նորերով, որոնք հիմնուած էին եւրոպական տիպարին վրայ։ Քաթրինա Բ. (կառավարած է 1762–1796) Ռուսիոյ կը բերէ Ոսկեայ դարաշրջան մը, նուաճումներով կ'ընդարձակէ երկրի տարածքը եւ կը շարունակէ Պետրոս Մեծի քաղաքականութիւնը երկրի արդիականացման ուղղութեամբ։ Ալեքսանտր Բ. կայսրը (կառավարած է 1855–1881) բազմաթիւ բարեփոխումներ կ'իրականացնէ, ամենանշանաւորը 21 միլիոն ճորտերու ազատումն էր 1861-ին։ Անոր քաղաքականութեան շնորհիւ՝ Օսմանեան կայսրութեան հպատակ Արեւելեան Եւրոպայի ուղղափառ քրիստոնեաները կը պաշտպանուին։ 1914-ին Ռուսիա Ա. համաշխարհային պատերազմի ընթացքին կը ներքաշուի Ֆրանսայի, Անգլիոյ եւ Սերպիոյ կողմէ՝ ընդդէմ Կեդրոնական ուժերու։Ռուսական կայսրութիւնը կը գործէր որպէս բացարձակ միապետութիւն մինչեւ 1905-ի յեղափոխութիւնը, որմէ ետք կը պարտուի սահմանադրական միապետութիւնը։ Կայսրութիւնը կը քայքայուի 1917-ի փետրուարեան յեղափոխութեան ժամանակ, որուն գլխաւոր պատճառը Համաշխարհային Առաջին Պատերազմի ընթացքին բազմաթիւ անյաջողութիւններն էին։ == Պատմութիւն == Հակառակ անոր, որ կայսրութիւնը պաշտօնապէս հռչակուած է Մեծն Պետրոսի կողմէ 1721-ին Նիշտադտի հաշտութենէն ետք, որոշ պատմաբաններ համոզուած են, որ կայսրութիւնը իրականութեան մէջ ստեղծուած է Իւան Գ.-ի կողմէ, երբ ան Մեծ Նովգորոդը կը նուաճէ, կամ երբ Իւան Դ. Ահեղը կը նուաճէ Կազանի խանութիւնը։ Այլ տեսակէտի մը համաձայն, Ցարական կոչումը, որ կը սկսի օգտագործուիլ Իւան Դ.-ի թագադրութենէն ետք, ինքնին ռուսերէն «կայսրութիւն» բառին հոմանիշն է եւ Մեծն Պետրոսը միայն լատինատառի կը վերածէ՝ զայն «Իմբերիա» կոչելով։ === Բնակչութիւն === Ռուսիոյ նուաճումներու մեծ մասը տեղի կ'ունենայ Ժէ. դարուն, երբ Սիպերիան եւ Ալասքան կը նուաճուին: Ժէ. դարու կէսերուն Ռուս-Լեհական պատերազմէն ետք անոր կը կցուի Ուքրանիոյ արեւմտեան հատուածը։ Լեհաստանը կը բաժնուի 1790-էն 1815-ի միջեւ, եւ երկրի բնակչութեան մեծ մասը կ'անցնի Ռուսաստանի հպատակութեան տակ։ Ժթ. դարուն տարածքը կ'ընդարձակուի Ասիոյ, Կովկասի եւ հարաւային Սիպերիոյ մէջ։ === Ժը. դար === ==== Մեծն Պետրոս (1672–1725) ==== Մեծն Պետրոս (1672–1725) գլխաւոր դեր կ'ունենայ Ռուսաստանը եւրոպական կառավարման համակարգով պետութեան վերափոխելու գործընթացին մէջ։ Այնուամենայնիւ, այս հսկայական տարածքին մէջ ընդամէնը 14 միլիոն հոգի կ'ապրէր։ Ցորենի արտերը գլխաւորաբար արեւմտեան հատուածին մէջ կը մշակուէին, եւ կը համարուէր բնակչութեան հիմնական եկամուտի աղբիւրը։ Բնակչութեան միայն փոքր մասը կ'ապրէր քաղաքներու մէջ։ Խոլոպները, որոնք կարգավիճակով կը նմանէին ստրուկներուն, կը մնային Ռուսաստանի գլխաւոր աշխատուժը մինչեւ 1723, երբ Մեծն Պետրոս խոլոպները ճորտեր կը դարձնէ` զանոնք հարկային դաշտ բերելով։ Պետրոսի Ա.-ի ռազմական գործողութիւնը ուղղուած էր Օսմանեան կայսրութեան դէմ։ Անոնցմէ ետք ան իր ուշադրութիւնը կ'ուղղէ դէպի հիւսիս։ Պետրոս կը ցանկար կառուցել նոր, անվտանգ նաւահանգիստ մը, քանի որ Սպիտակ ծովու Արխանգելսկ նաւահանգիստը ոչ արդիւնաւէտ էր. ծովը տարին ինը ամիս պատուած էր սառոյցով։ Պալթիք ծովու մուտքը փակուած էր շուէտացիներու կողմէ, որոնք ծովը շրջապատած էին երեք կողմերէ։ Պետրոս դէպի Եւրոպա պատուհան բանալու իր ցանկութիւնը իրականացնելու նպատակով 1699-ին գաղտնի դաշնութեան պայմանագիր մը կը կնքէ Սաքսոնիոյ, Ռեչ Պոսպոլիտայի եւ Դանիոյ հետ ընդդէմ Շուէտի, որու իբրեւ արդիւնք կը սկսի Հիւսիսային պատերազմը։ Պատերազմը վերջ կը գտնէ 1721-ին եւ պարտուած Շուէտը հաշտութիւն կը խնդրէ Ռուսաստանէն։ Ռուսիոյ կ'անցնին Ֆիննական ծոցի արեւելքի եւ հարաւի չորս տարածաշրջանները։ Պալթիք ծով մուտքը կը դառնայ անվտանգ։ Հոն ան նոր մայրաքաղաք մը կը կառուցէ, զոր կը կոչէ Ս.Փեթերսպուրկ, որ երկար ատեն կը մնայ Ռուսաստանի մշակութային կեդրոնը։ 1722-ին ան իր ուշադրութիւնը կը սեւեռէ Կովկասի եւ Կասպից ծովու վրայ, որ այդ ժամանակ կը մտնէր թոյլցած Սէֆեան Պարսկաստանի տիրապետութեան տակ։ Տարածքները ընդարձակելու համար Պետրոս Աստրախանի պարսիկներուն դէմ կը դարձնէ պատերազմի գլխաւոր յենակէտը եւ լայնամաս արագ պատերազմ մը կը սկսի անոնց դէմ 1722–1723 թուականներուն։ Պետրոս կը վերակազմաւորէ իր կառավարութիւնը, որու հիմքին մէջ ինկած էին այդ ժամանակուան վերջին կառավարական տիպարները՝ դարձնելով Ռուսիոյ ինքնիշխան պետութիւն։ Ան հին Տուման (ազնուականներու խորհուրդ) ինը անդամ ունեցող ծերակոյտի կը վերածէ, որ իրեն կ'ենթարկուէր։ Երկրի վարչատարածքային բաժանումը նոյնպէս կը փոխուի։ Պետրոս կը յայտարարէ, որ ծերակոյտին գլխաւոր խնդիրը հարկերու հաւաքագրումն էր։ Որպէս կառավարութեան բարեփոխման մաս՝ Ուղղափառ եկեղեցին մասնակիօրէն կը մասնակցէր պետական կառավարման` պետութեան գործիք դառնալով։ Պետրոս կը կազմալուծէ պատրիարքարանը եւ կը ստեղծէ միասնական մարմին մը Ս. Սինոտ, որ կը ղեկավարուէր կառավարութեան պաշտօնեային կողմէ։ Հակառակ այս բոլոր բարեփոխումներուն՝ պետական պաշտօնները կը գրաւէին միայն ազնուականները, եւ պետութիւնը կը ծառայէր ազնուականներու շահերուն համար։ Պետրոս կը մահանայ 1725-ին՝ ժառանգի հարցը անլոյծ ձգելով։ Անոր մահէն ետք կարճ ժամանակամիջոց մը երկիրը կը ղեկավարէ անոր այրին՝ Քաթրինա Ա.-ը, որ գահը կը յանձնէ կայսրուհի Աննա Յոհանովնային, որ կը դանդաղեցնէ բարեփոխումները եւ յաջող պատերազմ մը կը մղէ Օսմանեան կայսրութեան դէմ, որմէ զգալիօրէն կը թոյլնայ օսմանեան վասալ Ղրիմի խանութիւնը, որ երկար ատեն Ռուսաստանի թշնամին էր։ Աննայէն ետք գահ կը բարձրանայ Պետրոսի դուստր Էլիզապէթ Պետրովնան։ Էլիզապէթ կը գնահատէր արուեստները, ճարտարապետութիւնը եւ գիտութիւնը (օրինակ՝ կը հիմնէ Մոսկուայի պետական համալսարանը)։ Սակայն ան նշանակալի կառուցողական բարեփոխումներ չ'իրականացներ։ Ան 20 տարի կը կառավարէ, որուն ընթացքին կը ներքաշուի Եօթնամեայ պատերազմի մէջ։ Այս մէկը ռազմական տեսանկիւնէն յաջող էր Ռուսաստանի համար, սակայն ոչ քաղաքական տեսանկիւնէն։ ==== Մեծն Քաթրինա (1762–1796) ==== Քաթրինա Բ. եղած է գերմանացի արքայադուստր, որ ամուսնացած է Պետրոս Գ.-ի հետ։ Երբ Էլիզապէթ կայսրուհին կը մահանայ, ան իշխանութեան գլուխ կ'անցնի իր ամուսինին դէմ յաջող յեղաշրջումէ ետք։ Ան կը վերականգնէ ռուս ազնուականութեան իրաւունքները, որոնք կորսուած էին Մեծն Պետրոսի մահէն ետք։ Քաթրինա կը վերադարձնէ մարզերու ղեկավարներու պաշտօնները` անոնց լայն իրաւունքներ տալով ։ Քաթրինա Բ. կը զօրացնէ քաղաքական վերահսկողութիւնը Ռեչ Փոսփոլիթայի տարածքին վրայ։ Անոր գործողութիւնները, որոնցմէ են ռազմական արշաւանքներու եւ պետական ծախսերու բարձր մակարդակը, 1773-ին ապստամբութեան մը կը յանգեցնեն Եմելեան Պուքաչովի գլխաւորութեամբ, որու կարգախօսն էր, «Կախաղան բոլոր հողատէրերուն»: Ապստամբները կը փորձեն առնել Մոսկուան, սակայն չեն յաջողիր։ Բացի աւանդական պատիժներէն, Քաթրինա ապստամբութենէն ետք գաղտնի ցուցմունքներ կու տայ դահիճներուն մահապատիժները արագօրէն իրականացնելու նուազագոյն ցաւ պատճառելով մեղաւորներուն։ Ան նաեւ կը հրամայէ Դարեայ Նիքոլաեւնա Սալտիքովան ցմահ դատապարտել մահապատժի փոխարէն։ Այս բարեգթութիւնը կ'ողջունուի Եւրոպական հասարակութեան կողմէ, սակայն երկրի յեղափոխական մթնոլորտը կը շարունակէր վնասել երկրին։ Ան կը շարունակէ հովանաւորել ազնուականները, որոնք անոր կառավարութեան անբաժանելի մասերն էին։ Այդ պատճառով Քաթրինա ստիպուած էր գործել հարուստներու շահերէն ճորտերու եւ գիւղացիներու հաշուոյն։ Հակառակ անոր որ Քաթրինա կը հասկնար, որ ճորտատիրութիւնը պէտք է արգիլել, սակայն անոր համար աւելի կարեւոր էր ազնուականութեան վստահութիւնը։ Քաթրինա կը յաջողի Ռուս-թրքական պատերազմներու ընթացքին Ռուսաստանի հարաւային սահմանը մինչեւ Սեւ ծով հասցնել։ Անոնցմէ ետք, ան Աւստրիոյ եւ Պրուսիոյ հետ կը բաժնէ Լեհաստանը` իր սահմանը հասցնելով մինչեւ Կեդրոնական Եւրոպա։ Քաթրինա կ'ընդարձակէ իր տարածքները նաեւ Կովկասի մէջ` արշաւանք կազմակերպելով Պարսկաստանի դէմ եւ իր կազմին կը միացնէ Վրաստանը։ 1796-ին երբ Քաթրինա կը մահանայ, կայսրութիւնը արդէն դարձած էր Եւրոպական գերտէրութիւն։ Ալեքսանտր Ա. նուաճումները կը շարունակէ, եւ 1809-ին կը նուաճէ Ֆինլանտան՝ թոյլցած Շուէտէն, Պեսարաբիան՝ Մոլկովական իշխանութենէն։ ==== Պետական Պիւտճէ ==== Ռուսիա յարատեւ կը մնար նիւթական ճգնաժամի մէջ։ Ծախսերը կ'աճէին մեծ չափերով։ Պիւտճէի 46 տոկոսը կը ծախսուէր ռազմական նպատակներու, 20 տոկոսը` կառավարութեան տնտեսական աշխուժացման վրայ, 12-տոկոսը վարչական ծախսերն էին. ինը տոկոսը` Ս. Փեթերսպուրկի կայսերական պալատին վրայ։ Պիւտճէին բացը գոցելու համար սկզբնական շրջանին փոխառութիւններ կը վերցնէին, Ամսթըրտամէն։ Պիւտճէին հինգ տոկոսը կը ծախսուէր պարտքը սպասարկելու վրայ։ Թղթադրամները պատերազմներու ծախսերը հոգալու համար կը հրատարակուէին, ինչ որ բարձր մակարդակով աճ կ'ապահովէր։ Մեծ գումարներու շնորհիւ Ռուսիա մեծաթիւ լաւ զինուած բանակ կը պատրաստէր։ Հակառակ անոր, որ Ռուսաստանի կառավարութիւնը զարգացած երկիր մը կը համարուէր, իրականութեան մէջ Ժը. դարուն Ռուսաստան յետամնաց, աղքատ գիւղատնտեսական երկիր մը կը մնար։ === Ժը. դարու առաջին կէս === Նափոլէոն 1812–ին կը ներխուժէ Ռուսաստան։ Արշաւանքը աղէտալի հետեւանք կ'ունենայ։ Նափոլէոնի Մեծ բանակը կ'ուղղուի դէպի Մոսկուա, իսկ ռուսերը կը նահանջեն, ամայի ձգելով իրենց ետեւը։ Խստաշունչ ռուսական ձմրան եւ պարտիազնական ջոկատներու յարձակումներու պատճառով Նափոլէոնի բանակը ծանր կորուսնտեր կը կրէ։ Նափոլէոն ստիպուած կը նահանջէ, իսկ ռուսական զօրքերը կը հետեւին անոնց՝ Կեդրոնական եւ Արեւմտեան Եւրոպային մէջ մինչեւ Փարիզի դարպասները։ Երբ Ռուսաստան եւ անոր դաշնակիցները կը յաղթեն Նափոլէոնին, Ալեքսանտր կայսրը յայտնի կը դառնայ որպէս «Եւրոպայի փրկիչ» եւ կը մասնակցի Եւրոպայի վերաբաժանման Վիեննայի համաժողովին ընթացքին (1815), որու համաձայն ան նաեւ կը դառնայ Լեհական թագաւորութեան միապետը։ Հակառակ անոր, որ Ռուսական կայսրութիւնը առաջատար քաղաքական դեր կ'ունենայ Եւրոպայի յաջորդ դարու ընթացքին, շնորհիւ Նափոլէոնի դէմ յաղթանակին, սակայն նոյնատիպ տնտեսական յաջողութիւններ չ'ունենար։ Քանի որ Արեւմտեան Եւրոպայի տնտեսութիւնը արագօրէն կ'աճէր արդիւնաբերական յեղափոխութենէն ետք, Ռուսաստանի տնտեսութիւնը շատ աւելի ետ կը մնար։ Այս իրավիճակին մեղաւորը կառավարութիւնն էր, որ համապատասխան միջոցներ ձեռք չէր առներ ժամանակին համընթաց շարժելու համար։ Նափոլէոնի յաղթանակէն ետք Ալեքսանտր Ա.-ը պատրաստ էր քննարկելու սահմանադրական բարեփոխումներ, սակայն բացի մանր բարեփոխումներէն էական ոչինչ կը փոխուի։ Ժողովրդական ցարը կը փոխարինէ իր կրտսեր եղբայր Նիքոլա Ա.-ը (1825–1855), որու կառավարման սկիզբը ապստամբութեամբ կ'ուղեկցի։ Այս յեղափոխութեան նախապատմութիւնը ինկած էր Նափոլէոնական պատերազմներուն մէջ, որբ մեծ թիւով լաւ կրթուած սպաներ Եւրոպա կ'ուղեւորուին ռազմական գործողութիւններու ընթացքին եւ իրենց տեսած ազատականութիւնը կ'որոշեն տարածել անձնիշխանական Ռուսաստանի մէջ։ Արդիւնքը այն էր, որ տեղի կ'ունենայ Տեկաանգլիական Յեղափոխութիւնը (Դեկտեմբեր 1825), որ որոշ ազատական ազնուականներ կը կազմակերպեն եւ բանակի սպաներ կը փափաքին Նիքոլայի եղբայրը սահմանադրական միապետ նշանակել։ Սակայն յեղափոխութեան փորձը արագօրէն կը ճնշուի եւ Նիքոլայ կը հրաժարի Մեծն Պետրոսի արդիականացման գաղափարներէն։ Այս յեղափոխութեան փորձին շնորհիւ 14 Դեկտեմբերը երկար ժամանակ կը յիշուի հետագայ յեղափոխական շարժումներու կողմէ։ Որպէսզի բացառուէին հետագայ յեղափոխութիւնները, գրաքննութիւնը կ'ուժեղանայ ներառեալ դպրոցներու եւ համալսարաններու ուսուցողական դասագիրքերուն մէջ։ Տպագրութիւնը խստօրէն կը վերահսկուի կառավարութեան կողմէ։ Ոստիկանութեան լրտեսները ամէնուր կ'ըլլան։ Յեղափոխականութեան մէջ իւրաքանչիւր կասկածեալ Սիպերիա կ'աքսորուի։ Նիքոլա Ա.-ի ժամանակ հարիւր հազարաւոր մարդիկ կ'ուղարկուին հանքավայրերուն մէջ աշխատելու։ Քանի որ Ռուսաստան 1783-ին Գէորգիեւեան դաշնագրով պարտաւոր էր Վրաստանը պաշտպանել Պարսկաստանի յարձակումներէն, 1804-ին կը սկսի Ռուս-պարսկական պատերազմը, որովհետեւ պարսիկները կը յարձակին Վրաստանի վրայ։ Ռուսաստան նաեւ կը ներքաշուի Կովկասեան պատերազմի մէջ։ 1804–1813-թուականներու պատերազմներու ընթացքին ռուսերը յաղթանակ կը տանին եւ իրենց կը միացնեն ներկայի Տաքեստանը, Վրաստանը եւ ներկայի Ազրպէյճանի մեծ մասը համաձայն Կիւլիստանի դաշնագիրին։ Հարաւ արեւելքի մէջ Ռուսաստան կը փափաքի ընդարձակուիլ Օսմանեան կայսրութեան հաշուոյն` օգտագործելով Վրաստանը որպէս ռազմական յենակէտ դէպի Կովկաս եւ Անատոլիա։ Ռուս-պարսկական պատերազմի առաջին տարին Ռուսաստան կը կորսնցնէ գրեթէ բոլոր նուաճուած հողերը, ռուսերը հակայարձակում կը գործեն եւ կը հասնին Պարսկաստանի խորերը, եւ կը կնքուի Թիւրքմենչայի դաշնագիրը, որու համաձայն Ռուսաստանի կ'անցնին Արեւելեան Հայաստանը, ներկայի Ազրպէյճանը եւ Ցոլակերտի Նահանգը։ 1828–29-թուականներու Ռուս-թրքական պատերազմի արդիւնքով, Ռուսաստան կը նուաճէ հիւսիս արեւելեան Անատոլու, Էրզրում եւ Կիւմիւշխանէ քաղաքները։ Ռուսաստանի զարգացման ուղիները կը սկսին Մեծն Պետրոսի սահմանած նոր կարգ ու կանոններէն։ Շատեր ուրախ էին Արեւմտեան Եւրոպայի տիպարներու կիրառման վիճակէն, սակայն որոշ կառոյցներ դէմ էին անոր եւ կ'ուզէին վերադառնալ նախկին աւանդոյթներուն։ Վերջինիս կողմնակիցները կ'անուանուէին «Սլավոֆիլներ», որոնք ատելութեամբ լեցուած էին Արեւմուտքի նկատմամբ։ Սլավոֆիլները հարստութեան ընդդիմադիրներն էին, որոնք միջնադարեան Ռուսաստանի համայնավարութիւնը կը գերադասէին արեւմտեան անհատականութենէն վեր։ Ռուսական ցարերը կը ճնշեն երկու ապստամբութիւններ նոր կցուած լեհական տարածքներուն մէջ` 1830-ի Նոյեմբերեան ապստամբութիւնը եւ 1863-ի Յունուարեան ապստամբութիւնը։ Ռուսական անձնիշանութեան պատճառով լեհական արհեստաւորները 1863-ին կ'ապստամբին, որպէսզի պահպանեն իրենց ազգային ինքնութիւնը, լեզուն, կրօնը եւ մշակոյթը։ Արդիւնքը այն էր, որ ռուսերը մեծ ուժերու շնորհիւ կը ճնշեն Յունուարեան ապստամբութիւնը։ Ֆրանսա, Անգլիա եւ Աւստրիա կը փորձեն միջամտել, սակայն չեն յաջողիր։ Ռուսական հայրենասիրական մամուլը լեհական ապստամբութիւնը կ'օգտագործէ ռուսական ազգային համախմբման համար եւ ըստ անոնց Ռուսաստանին աստուծոյ կողմէ յանձնարարուած է փրկել Լեհաստանը եւ աշխարհը։ Լեհաստան կը պատժուի, կորսնցնելով քաղաքական եւ դատական իրաւունքները, կը ռուսականանան դպրոցները եւ ուսումնական կեդրոնները։ === Ժթ. դարու երկրորդ կէս === Կաղապար:Շրջահայաց 1854-55-թուականներուն Ռուսաստան կը պարտուի Անգլիոյ, Ֆրանսայի եւ Թուրքիոյ դէմ՝ Ղրիմի պատերազմի ընթացքին։ Պատերազմի գլխաւոր նպատակն էր Ղրիմի թերակղզիին տիրանալ, սակայն պատերազմը կ'ընթանայ նաեւ Պալքանեան եւ Կովկասեան ճակատներուն մէջ։ Գլխաւոր դերը խաղալով, Նափոլէոնը պարտութեան մատնելու մէջ` Ռուսաստան ռազմական տեսանկիւնէն անպարտելիի համբաւ ունէր, սակայն մէկ անգամ ընդդիմանալով Եւրոպական գերտէրութիւններուն, կը բացայայտուի ցարական ուժի թոյլ կողմերը ցամաքին եւ ծովուն մէջ։ Երբ Ալեքսանտր Բ. գահ կը բարձրանայ 1855-ին, ձեռնամուխ կ'ըլլայ լայնամաս շտապ բարեփոխումներու։ 1859-ին Ռուսաստանի մէջ կ'ապրէին շուրջ 23 միլիոն ճորտ գիւղացիներ, որոնք աղքատութեան եզրագիծին կը գտնուէին։ Ալեքսանտր Բ. կ'որոշէ վերացնել ճորտատիրութիւնը, քանի որ համոզուած էր, որ այս մէկը վաղ թէ ուշ պիտի վերանայ յեղափոխական ուղիով։ 1861-ի գիւղական կանոնադրութիւններով ճորտերը ազատ կ'արձակուին, ինչ որ կը համարուի Ժթ. դարու Ռուսաստանի պատմութեան ամենանշանակալի իրադարձութիւնը։ Անոր հետ սկիզբը կը դրուի հողատէր ազնուականներու մենաշնորհ իշխանութեան վերջին։ 1860-ններուն կ'իրականացուին այլ ընկերա-տնտեսական բարեփոխումներ, որոնք կը բարձրացնեն Ռուսաստանի կառավարութեան վստահութիւնը ժողովուրդին եւ միջազգային կառոյցներուն աչքին։ Ազատագրութիւն կը բերէ քաղաքներուն մէջ աշխատուժի առաջարկի ուռճացման, արդիւնաբերութիւնը կը սկսի զարգանալ, միջին խաւը կը մեծնայ: Այնուամենայնիւ, հակառակ անոր որ գիւղացիները իրենց հողերը կը ստանան որպէս նուէր, անոնք ստիպուած էին բազմաթիւ տեսակի հարկեր վճարել, որոնք չվճարելու պարագային պետութիւնը ետ կ'առնէր հողերը։ Բազմաթիւ գիւղացիներ կը կորսնցնեն իրենց հողերը եւ կը ստիպուին վարձքով աշխատիլ այլ կալուածատէրներու մօտ, եւ որուն իբրեւ արդիւնք ճորտատիրութիւնը կը վերացուի, բայց յեղափոխական տրամադրութիւնները ժողովուրդին մօտ չի վերանար, ինչպէս կը մտածէր Ալեքսանտր Բ.-ը։ Ալեքսանտր Բ.-կը վերցնէ Վերին Մանջուրիան Ցին կայսրութենէն 1858–60-ններուն եւ Ալասքան կը ծախէ ԱՄՆ-ին՝ 1867-ին։ 1870-ններու վերջը Ռուսաստան դարձեալ կը պատերազմի Օսմանեան կայսրութեան դէմ։ 1875-1877 թուականներուն Պալքանեան ճգնաժամը առիթ կ'ըլլայ բազմաթիւ ապստամբութիւններու ընդդէմ Օսմանեան լուծին։ Այս մէկը Ռուսաստանի համար քաղաքական վտանգ էր, որ կրնար զայրացնել Կովկասի եւ Կեդրոնական Ասիոյ իսլամները։ Ռուսական ազգայնական կարծիքը որոշիչ դեռ կը խաղայ օգնելու Պալքաններու քրիստոնեաներուն եւ Պուլկարիան եւ Սերպիան անկախ դարձնելու։ 1877-ին կը սկսի Ռուս-Թրքական պատերազմը։ Մէկ տարուան ընթացքին ռուսերը կը մօտենան Իսթամպուլին եւ օսմանցիները հաշտութիւն կը խնդրեն։ Ռուսերու եւ Օսմանեան կայսրութեան միջեւ Մարտ 1878-ին կը կնքուի Սան Սթեֆանոյի պայմանագիրը, որու հետ Պուլկարիա կ'անկախանար: Սակայն եւրոպական գերտէրութիւններու շահերէն չէր բխեր Ռուսաստանի հզօրացումը եւ կը ստիպեն Ռուսաստանին հրաժարիլ պայմանագիրէն։ Փոխարէնը, Յուլիս 1878-ին կը գումարուի Պերլինի համաժողովը, ըստ որուն Պուլկարիա կը դառնայ ինքնավար պետութիւն Օսմանեան կայսրութեան տարածքին: Ռուս-թրքական պատերազմին միւս նշանակալի ձեռքբերումն էր Պաթումի, Արտահանի եւ Կարսի միացումը Ռուսաստանի մէջ, որու արդիւնքով կը ստեղծուին Պաթումի նահանգը եւ Կարսի նահանգը։ ==== Ալեքսանտր Գ. ==== 1881-ին Ալեքսանտր Բ. կը սպաննուի Նարոդնաեայ Վոլյա Նիգիլիստական ահաբեկչական կազմակերպութեան կողմէն։ Գահը կ'անցնի Ալեքսանտր Գ.-ին (1881–1894), որ Նիքոլա Ա.-ի գաղափարներու կրողն էր։ Որպէս ընգծուած Սլավոֆիլ, Ալեքսանտր Գ. կը հաւատար, որ Ռուսաստան քաոսէն կը փրկուի միայն եթէ Արեւմտեան Եւրոպայի ազդեցութենէն դուրս գայ։ Անոր օրով կը կնքուի Ֆրանս-ռուսական դաշինքը ի հակադրութիւն Գերմանիոյ աճող հզօրութեան, կ'աւարտին նուաճումները Կեդրոնական Ասիոյ մէջ եւ կը լուծէ տարածքային վէճերը Ցին կայսրութեան հետ։ Ցարին ամենաազդեցիկ խորհրդականը Կոնստանդին Պոբեդոնոսցեւն էր, որ Ալեքսանտր Գ.-ի եւ անոր որդի Նիքոլայի տնային ուսուցիչն էր։ Ան սորվեցուցած էր իր անուանի աշակերտին զգուշանալ խօսքի եւ մամուլի ազատութենէն, չսիրելով ժողովրդավարութիւնը, սահմանադրութիւնը եւ խորհրդարանական համակարգը։ Պոբեդոնոսցեւի ժամանակներուն ընթացքին յեղափոխականները կը հետապնդուէին։ Աֆղանիստանով դէպի Հնդկաստան յառաջխաղացքը կը կասեցուի Անգլիական կողմէն, որու պատճառով ռուսերու ջանքերը չեն իրականանար տաք ջուրերուն մօտ նաւահանգիստի կառուցման համար։ Երկու երկիրներն ալ չէին փափաքեր պատերազմիլ իրարու դէմ, աւելին 1907-ին կը դառնան դաշնակիցներ։ === Ի. դարու սկիզբ === 1894-ին Ալեքսանտր Գ.-ի կը փոխարինէ անոր որդի Նիքոլա Բ.-ն, որ կը շարունակէ ինքնիշխանութիւնը։ Նիքոլա Բ. անարժան գահակալ մը կ'ըլլայ որ վերջ կը դնէ իր տոհմին եւ գահընկեց կ'ըլլայ իրեն դէմ կազմակերպուած յեղափոխութեան միջոցով։ Արդիւնաբերական յեղափոխութիւնը կը սկսի նշանակալի ազդեցութիւն ունենալ Ռուսաստանի վրայ, սակայն երկիրը կը մնար թոյլ տնտեսութեամբ երկիր։ Արդիւնաբերական դրամատէրերու եւ ազնուականութեան ազատական տարրերը կը հաւատային խաղաղ հասարակական բարեփոխումներուն եւ սահմանադրական միապետութեան անցման եւ կը ստեղծեն Սահմանադրական ժողովրդական կուսակցութիւնը։ Ձախակողմեան Սոցիալիստ յեղափոխական կուսակցութիւնը (ՍՅԿ) կը միաւորուի Նարոդնիկներու գաղափարներու շուրջ, որոնք կը համարէին, որ հողը պէտք է պատկանի անոնց, որոնք անոր վրայ կ'աշխատին, այսինքն գիւղացիներուն։ Ուրիշ գլխաւոր խումբ մըն էր Ռուսական սոցիալ ժողովրդական աշխատաւոր կուսակցութիւնը որ հիմնուած էր մարքսիզմի գաղափարներու վրայ։ Սոցիալ դեմոկրատները կը տարբերէին ՍՅԿ-էն այն ձեւով, որ կը մտածէին որ յեղափոխութիւնը պէտք է հիմնուած ըլլայ արդիւնաբեր բանուորներու վրայ, ոչ գիւղացիներու։ 1903-ին տեղի կ'ունենայ Սոցիալ ժողովրդական կուսակցութեան Բ. հանրագումարը, որ կուսակցութիւնը կը բաժնէ երկու մասի` գրող Մենշեւիկներու եւ աւելի արմատական Պոլշեւիկներու։ Մենշեւիկները կը հաւատային, որ Ռուսաստանի բանուոր դասակարգը բաւարար զարգացած չէ եւ ընկերվարութեան կարելի է հասնիլ միայն քաղքենի ժամանակաշրջանէն ետք։ Այսպիսով անոնք դաշինք կը կնքեն քաղքենի-դեմոկրատական ուժերու հետ։ Պոլշեւիկները Վլատիմիր Լենինի գլխաւորութեամբ, կ'աջակցէին փոքր էլիտար արհեստավարժ յեղափոխականներու խումբի ստեղծման գաղափարին, որ ուժեղ կարգ ու կանոն կը մուծէ կուսակցութեան մէջ եւ կ'առաջնորդէ բանուորութիւնը՝ հասնելու իշխանութեան։ Ռուս-ճափոնական պատերազմի ընթացքին (1904–1905) պարտութիւնը կը դառնայ ցարական վարչակարգին գլխաւոր սխալը։ Յունուար 1905-ին միջադէպ մը տեղի կ'ունենայ, որ յայտնի է «Արիւնոտ կիրակի» անուամբ, որու ընթացքին Գէորգի Գապոնի քահանային գլխաւորած երթը դէպի Ս. Փեթերսպուրկի Ձմեռնային պալատը կ'աւարտի արիւնահեղութեամբ, ցարական բանակի զինուորները կրակ կ'արձակեն ցուցարարներուն ուղղութեամբ` սպաննելով հարիւրաւոր մարդիկ։ Ասկէ ետք սկիզբ կ'առնէ 1905-ի յեղափոխութիւնը։ Խորհուրդներ (բանուորներու խորհուրդներ) կը կազմուին քաղաքներու մեծ մասին մէջ եւ կը սկսին յեղափոխական աշխուժութիւն ցուցաբերել։ Ռուսաստանը հաշմանդամ կը դառնայ եւ կառավարութիւնը անյոյս վիճակի մէջ կը մնայ ։ Հոկտեմբեր 1905-ին Նիքոլա հակառակ իր կամքին Հոկտեմբերեան հռչակագիրը կը հրատարակէ, ըստ որուն ազգային Դուման կը ստեղծուի (օրէնսդիր մարմին)։ Քուէարկութեան իրաւունք կը տրուի ըստ որուն ոչ մէկ օրէնք կրնայ գործել առանց Դումայի վաւերացման։ Որոշ ուժեր բաւարարուած էին, սակայն ժողովրդավարները համաձայն չեն գտնուիր եւ նոր բախումներ կը կազմակերպեն։ 1905-ի վերջը բարեփոխողներուն մէջ միասնութիւնը կը բացակայէր, ինչ որ կ'ուժեղացնէր Ցարին դիրքը։ === Պատերազմ, Յեղափոխություն, կործանում === Նիքոլա Բ. կայսրը մեծ խանդավառութեամբ եւ հայրենասիրութեամբ մուտք կը գործէ Համաշխարհային Ա. Պատերազմ, որպէսզի Ռուսաստանը պաշտպանէ Ուղղափառ սլաւական սերպերէն։ Օգոստոս 1914-ին, Ռուսական բանակը կը ներխուժէ Արեւելեան Պրուսիա եւ կը նուաճէ Աւստրո-Հունգարիոյ մաս կազմող Քալիսիան։ Սակայն Գերմանիոյ վերահսկողութեան ներքեւ գտնուող Պալթիք ծովը եւ Օսմանա-գերմանական հսկողութեան տակ գտնուող Սեւ ծովը կտրած էին Ռուսաստանի հիմնական սնուցման ուղիները։ 1915-ի կէսերուն պատերազմէն ետք հիասթափութիւնը ամէնուր էր։ Սնունդի եւ վառելիքի պաշարները սպառած էին, կորուստները մեծցած, իսկ գնաճը արագօրէն բարձրացած։ Բախումները քիչ վճարուող բանուորներու շրջանին մէջ կ'աւելնան եւ լուրեր կը տարածուին, որ բարեփոխումներու սպասող գիւղացիները նոյնպէս դժգոհ են։ Նիքոլա կ'որոշէ անձամբ գլխաւորել զօրքերը եւ կը տեղափոխուի ռազմաճակատ` իր կինը` կայսրուհի Ալեքսանտրան մայրաքաղաքը ձգելով։ Իր որդիին` Ալեքսէյի հիւանդութեան պատճառով Ալեքսանտրան կառավարչական գործերը կը յանձնէ սիպերիացի գիւղացի Գրիգորի Ռասբութինին (1869–1916), որ կը համոզր արքայական ընտանիքը, թէ ինք ունի դեղամիջոցներ, որոնք կը բուժեն Ալեքսէյը։ Ան մեծ ազդեցութիւն ունէր, սակայն չէր կրնար ազդել որեւէ որոշման վրայ։ 1916-ին անոր սպաննութիւնը ազնուականներու խումբին կողմէն չի վերադարձներ ցարին կորսնցուցած հեղինակութիւնը։ 3 Մարտ 1917-ին մայրաքաղաքի գործարաններէն մէկուն մէջ բախում մը կը կազմակերպուի, որմէ մէկ շաբաթ ետք քաղաքի փողոցներուն մէջ կը սկսին կռիւները։ Ցարական ռեժիմը կը տապալի 1917-ի ազատական Փետրուարեան յեղափոխութենէն ետք։ Կը ստեղծուի Ռուսաստանի ժամանակաւոր Կառավարութիւնը եւ Ռուսաստան հանրապետութիւն կը հռչակուի։ Սակայն այս մէկը երկար չի գոյատեւեր, մէկ այլ յեղափոխութիւն տեղի կ'ունենայ նոյն 1917-ի Հոկտեմբերին, որու իբրեւ արդիւնք իշխանութիւնը կ'անցնի Պոլշեւիկներուն, իսկ ցարական ընտանիքը կ'ենթարկուի մահապատիժի 1918-ին։ == Տարածք == === Սահմաններ === Եւրոպական Ռուսաստանի սահմանները կ'անցնէին Ֆինլատայէն եւ Լեհաստանէն եւ կ'ընդգրկէին գրեթէ ամբողջ Արեւելեան Եւրոպան։ Հիւսիսի մէջ կը սահմանակցէր Հիւսիսային սառուցեալ ովկիանոսին։ Նովայա Զեմլեան, Կոլգուեւը եւ Վայգաչը նոյնպէս Ռուսաստանի կը պատկանէին։ Արեւելքի մէջ կայսրութեան կազմին մէջ կը մտնէին Սիպերիան եւ Խրխզական տափաստանը, որոնք Եւրոպական մասէն կը բաժնուէին Ուրալեան լեռներէն, Ուրալ գետէն եւ Կասպից ծովէն։ Հարաւը սահմանը կ'երկարէր մինչեւ Սեւ ծով եւ Կովկաս։ Արեւմուտքը սահմանը կ'անցնէր Գոլայի թերակղզիէն Վարանկեր ֆյորթէն Պոթնիկի ծոց։ Այնուհետեւ այս մէկը կ'անցնէր Կուրոնեան ծոցէն, հարաւային Պալթիք ծովէն մինչեւ Տանուպի գետաբերան` իր մէջ ներառելով այժմեան Լեահստանի մեծ մասը եւ սահմանակցելով Պրուսիոյ, Աւստրիական Կալիցիոյ եւ Ռումանիոյ հետ։ Հակառակ ընդարձակ տարածքին, Ռուսաստան շատ քիչ ելքեր ունէր դէպի բաց ծով, առանց նկատի առնելու Հիւսիսային սառուցեալ ովկիանոսը, ուր նաւարկելը ձմրան ամիսներուն անհնար էր։ Պոդնիա Ծոցը եւ Ֆիննական ծոցը շրջապատուած էին էթնիկ ֆիննական տարածքներով եւ միակ ապահով վայրը մայրաքաղաքն էր, որ տեղակայուած էր Նեւա գետի գետաբերանին։ === Աշխարհագրութիւն === Ժթ. դարու վերջը Ռուսական կայսրութեան մակերեսը կը կազմէր շուրջ 22.400.000 քառ.քմ, կամ Երկիր մոլորակի ցամաքի 1/6-րդ մասը, որ փոքր էր միայն իր ժամանակներու Անգլիական կայսրութենէն։ Սակայն այդ ատեն բնակչութեան մեծ մասը կ'ապրէր Եւրոպական Ռուսաստանի մէջ։ Ռուսական կայսրութեան տարածքին կ'ապրէին շուրջ 100 տարբեր ցեղային խումբեր, որոնց մէջ Ռուսերը կը կազմէին բնակչութեան 45%-ը։ === Տարածքի ընդարձակին մէջ === Բացի Ռուսաստանի ներկայ տարածքէն, 1917-ին Ռուսական կայսրութեան մէջ կը մտնէին Ուքրանիան, Պելառուսը, Պեսարաբիան, Ֆինլանտան, Հայաստանը, Արցախը, ներկայի Ազրպէյճանը, Վրաստանը, Կեդրոնական Ասիոյ մէջ Ռուսական Թուրքմենիստանը, Պալթեան երկիրներու մեծ մասը, Լեհական թագաւորութեան մեծ մասը եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէկ մասը։ 1742-էն 1867-թուականներուն Ռուս-ամերիկեան ընկերութիւնը Ալասքան որպէս գաղութ կը կառավարէր։ 1808–1809-թուականներուն Ֆիննական պատերազմի ընթացքին Շուէտի պարտութենէն ետք, 17 Սեպտեմբեր 1809-ին կը ստորագրուի ՖրտրիխհԱՄՆ-ի պայմանագիրը, ըստ որուն Շուէտի արեւելեան մասը, որ յետոյ Ֆինլանտա կը դառնայ, Ռուսական կայսրութեան կը կապուի, որպէս ինքնավար մեծ դքսութիւն։ 1806-1812 թուականներուն Ռուս-թրքական պատերազմէն ետք կը ստորագրուի Պուխարեստի Պայմանագիրը, ըստ որուն Մոլտովիա նահանգի արեւելեան մասը կ'անցնի Ռուսական կայսրութեան իշխանութեան տակ։ Այս տարածքը (Պեսարաբիա) Ռուսական կայսրութեան վերջին ձեռքբերումն էր Եւրոպայի մէջ։ 1815-ին Վիեննայի համաժողովով Ռուսաստան իրաւունքներ ձեռք կը բերէ Լեհական թագաւորութեան նկատմամբ, որ թուղթի վրայ կը համարուէր ինքնիշխան թագաւորութիւն եւ դաշինքի մէջ էր Ռուսաստանի հետ։ Սակայն Լեհական թագաւորութիւնը ինքիշխանութիւնը կը կորսնցնէ 1831-ի ապստամբութենէն ետք եւ վերջնականապէս կ'արգիլուի 1867-ին։ Ռուսաստան իրեն կը միացնէ Կովկասը Ժթ. դարուն, երբ կ'արշաւէ Պարսկաստանի դէմ եւ կը յաղթէ Ռուս-Պարսկական Պատերազմին 1804–1813 եւ 1826–1828-թուականներու պատերազմներու ընթացքին եւ համաձայն Կիւլիստանի եւ Թիւրքմենչայի Պայմանագիրներուն։ Ռուսական կայսրութիւնը կ'ընդլայնէ իր ազդեցութիւնը Կեդրոնական Ասիոյ մէջ յատկապէս Ժթ. դարու վերջը` նուաճելով Ռուսական Թուրքիստանի մեծ մասը 1865-ին եւ կը շարունակէ ընդլայնել տարածքը մինչեւ 1885: Նոր յայտնաբերուած կղզիները Ռուսական կայսրութեան մաս կը դառնան, քանի որ ռուս ճանապարհորդներն յայտնաբերած էին զանոնք, որոնցմէ են Նոր Սիպերեան կղզիները Ժը. դարու սկիզբը, եւ Հիւսիսային երկիրը («Նիքոլա Բ. կայսրի երկիր»), որոնք առաջին անգամ քարտէսի մէջ գրուած են իբրեւ Ռուսական կայսրութեան կազմին մաս կազմող՝ 1913-ին: Ա. համաշխարհային պատերազմի ատեն Ռուսաստան կարճ ժամանակով կը նուաճէ Արեւելեան Պրուսիոյ փոքր հատուածը, Աւստրիական Գալիցիոյ մեծ մասը եւ Արեւմտեան Հայաստանի զգալի մասը: Հակառակ անոր, որ ժամանակակից Ռուսաստանի դաշնութեան կազմին մէջ կը մտնէ Կալինինկրատի մարզը, որ պատմական Արեւելեան Պրուսիոյ հիւսիսային մասն է, այս մէկը կը տարբերի կայսրութեան 1914-ին նուաճած հատուածէն: === Կայսերական տարածքներ === Օրկանական օրէնքի առաջին յօդուածին համաձայն, Ռուսական կայսրութիւնը աննուաճելի պետութիւն է: Դարձեալ նոյն օրէնքի 26-րդ յօդուածին համաձայն, «Ռուսական կայսերական թագը անբաժանելի է Լեհաստանի թագաւորութենէն եւ Ֆինլանտայի մեծ իշխանութենէն»: Ֆինլանտայի մեծ իշխանութեան հետ յարաբերութիւնները կը կարգաւորուին նաեւ 2-րդ յօդուածով, որու համաձայն «Ֆինլանտայի մեծ իշխանութիւնը կը համարուի Ռուսական կայսրութեան անբաժանելի մասը: 1744-էն 1867-թուականներուն կայսրութիւնը նաեւ կը վերահսկէ Ռուսական Ամերիկան, որ ներկայիս Ալասքան է: Բացի այս բոլորէն, կայսրութիւնը որոշ ժամանակ կը վերահսկէ վիճելի տարածքներ, որոնցմէ նշանաւորներն են Քուանտունեան մարզը եւ Չինական արեւելեան երկաթուղին, որոնք հետագային զիջած է Ցին Չինաստանին: 1889-ին ռուս ճանապարհորդ Նիքոլա Իվանովիչ Աչինով կը փորձէ ռուսական գաղութ մը հիմնել Սագալլոյի մէջ, որ կը գտնուէր Տանջուրա ծոցին մէջ, ներկայիս Ճիպութի: Սակայն փորձը կը կանխուի ֆրանսացիներու կողմէ, որոնք ռազմանաւ կ'ուղարկեն գաղութին դէմ: Փոքր բախումէ ետք գաղութը կը շրջապատուի եւ ռուս բնակիչները կ'ուղարկուին Օտեսսա: == Կառավարութիւն եւ վարչական համակարգ == Կայսրութեան ձեւաւորումէն մինչեւ 1905-ի յեղափոխութիւնը երկիրը միանձնեայ կը ղեկավարէր ցարը/կայսրը, ցարական մենիշխանական համակարգին տակ: 1905-ի յեղափոխութենէն ետք կը ձեւաւորուի նոր կառավարման համակարգ մը, զոր դժուար է դասակարգել: 1910-ին Գոթայի Ալմանախը Ռուսաստանը որպէս սահմանադրական միապետութիւն կը բնորոշէ անձնիշխանական ցարին վերահսկողութեան տակ: Այսպիսով, Հոկտեմբեր 1905-էն ետք Ռուսաստանի մէջ կառավարման համակարգ մը կը ստեղծուի, որ իւրայատուկ է իր տեսակին մէջ։ Մինչեւ 1905 Ռուսաստանի օրէնքներով կայսրին տրուած էր անսահմանափակ իրաւունքներ: Հոկտեմբեր 1905-էն ետք կայսրը կը մնար Ռուսաստանի միանձնեայ ղեկավարը եւ սահմանադրութենէն հեռացուած էր «անսահմանափակ» բառը: Մինչդեռ կայսրին կը մնայ իր հին իրաւունքներու մեծ մասը, ներառեալ վեթոյի իրաւունքը օրէնսդրական գործընթացքներուն մէջ, առանց կայսրին համաձայնութեան ոչ մէկ օրէնք կրնար ընդունուիլ կամ փոխուիլ: Իրականութեան մէջ համակարգը շատ հեռու էր խորհրդարանական կոչուելէն, միայն «անսահմանափակ անձնիշխանութիւն» արտայայտութիւնը փոխարինուած էր «սահմանափակ անձնիշխանութիւն» արտայայտութեամբ, այս պայմաններուն մէջ Ռուսաստանի կառավարման համակարգը աւելի ճիշդ է «սահմանափակ միապտութիւն կայսրի միանձնեայ իշխանութեան տակ» արտայայտութեամբ բնորոշել: === Կայսր === 1721-ին,Մեծն Պետրոս կը փոխէ իր տիտղոսը Ցարէն Ամբողջ Ռուսաստանի կայսր տիտղոսին: Սակայն իր հետեւորդները կը պահպանեն այս տիտղոսը: Ռուսաստանի ղեկավարը նաեւ յայտնի էր Ցար կամ Ցարիցա տիտղոսով մինչեւ կայսրութեան անկումը: Մինչեւ 1905-ի Հիկտեմբերեան հռչակագիրը, կայսրը կը կառավարէր որպէս միանձնեայ միապետ, երկու սահմանափակումով, առաջինը, որ կայսրը պէտք է պատկանի Ռուս Ուղղափառ եկեղեցւոյ եւ պէտք է բաւարարէ ժառանգութեան օրէնքները (Պետրոսեան օրէնքներ) հիմնադրուած Մեծն Պետրոսի կողմէ: 17 Հոկտեմբեր 1905-ին կացութիւնը կը փոխուի: Կայսրը ինքնակամ կը սահմանափակէ իր օրէնսդրական իշխանութիւնը, օրինագիծեր ընդունելու գործառոյթը դնելով: == Կրօն == Ռուսական կայսրութեան պետական կրօնը Ուղղափառ քրիստոնէութիւնն էր: Կայսրը իրաւունք չունէր դաւանելու կամ հետեւելու ուղղափառէն զատ այլ կրօնի (Ռուսաստանի 1906-ի հիմնական օրէնքի 62-րդ յօդուած): Հակառակ անոր որ ինք կը նշանակէր եկեղեցւոյ բարձր պաշտօնեաները, սակայն ան իրաւունք չունէր հակադրուելու եկեղեցական օրէնքներուն եւ ուսմունքներուն: Ուղղափառ եկեղեցւոյ պաշտօնեաները մեծ լիազօրութիւններ ունէին կայսրութեան ամբողջ տարածքին մէջ եւ Սրբագոյն Սինոտին կողմէ կը ղեկավարուէին: Կը թոյլատրուէր ազատօրէն դաւանիլ բոլոր կրօնները, բացառութեամբ որոշ սահմանափակումներու, ինչպէս՝ հրեականը: 1905–ին, Ռուսական կայսրութեան 1897–ի մարդահամարի տուեալները կը հրատարակուին, որոնց համաձայն ըստ կրօնական պատկանելութեան երկրին բնակչութիւնը հետեւեալ տեսքը ունէր. Ռուս Ուղղափառ եկեղեցւոյ ղեկավարութիւնը կազմուած էր երեք Մեթրոփոլիտներէ (Ս. Փեթերսպուրկ, Մոսկուա, Քիեւ), տասնչորս արքեպիսկոպոսներէ եւ յիսուն եպիսկոպոսներէ: Շարքային հոգեւորականներուն կը թոյլատրուէին ամուսնութիւնները, սակայն կնոջ մահանալէն ետք երկրորդ անգամ ամուսնանալը արգիլուած էր, այս կանոնը ի զօրու է մինչեւ օրս: == Զինուած Ուժեր == Ռուսական կայսրութեան զինուած ուժերուն մէջ կը մտնէին Ռուսական կայսերական բանակը եւ Ռուսական կայսերական նաւատորմը: 1853–1856 թուականներուն Ղրիմի պատերազմի ընթացքին ցուցաբերած վատ արդիւնքը առիթ կը հանդիսանայ լայնամաս արագ բարեփոխումներու՝ Ռուսական զինուած ուժերու կազմին մէջ։ Սակայն ժամանակի ընթացքին, ռուսական զօրքերը աւելի ու աւելի կը զիջին գիտարուեստական, զօրավարժական եւ կազմակերպչական տեսանկիւնէն գերմանական, ֆրանսական եւ յատկապէս անգլիական զինուած ուժերուն: == Հասարակութիւն == Ռուսական կայսրութիւնը բազմամշակոյթ հասարակութիւն ունէր՝ անծայրածիր տարածքին մէջ սփռուած: 1913-ին բնակչութեան 80%-ը գիւղացիներ էին: Խորհրդային պատմագրութիւնը կը վկայէ, որ Ժթ. դարուն Ռուսական կայսրութիւնը ճգնաժամերու մէջ էր, ինչ որ ծայրագոյն աղքատ բանուորներով եւ գիւղացիներով կը բնորոշուէր, եւ որու իբրեւ արդիւնք յեղափոխութիւններ տեղի կ'ունենան՝ Ի. դարու սկիզբը: Ռուս գիտնականներու վերջին հետազօտութիւնները կը ժխտեն այս տեսակէտերը: Միրոնովի կարծիքով 1861-բարեփոխումներու արդիւնքը այն էր, որ էական գիւղացիներու կենսամակարդակը կը բարելաւեն: Աւելի համաշխարհային դիրքի վրայ, ան կը կարծէ, որ ռուս հասարակութեան կենսամակարդակը անկում կ'ապրի մինչեւ Ժը. դարը եւ դանդաղօրէն կը վերականգնի Ժը. դարէն մինչեւ 1914: === Հասարակական Դասեր === Ռուսական կայսրութեան մէջ հասարակութիւնը բաժնուած էր դասակարգերու, որոնցմէ են ազնուականութիւնը, հոգեւորականութիւնը, առեւտրականները, կազակները եւ գիւղացիները: Կովկասի բնիկները, ոչ էթնիկ ռուսական տարածքի բնակիչները, որոնցմէ են Թաթարստանը, Բաշկիրստանը, Սիպերիան եւ Կեդրոնական Ասիան պաշտօնապէս արձանագրուած էին որպէս այլ դասակարգի, որ ինոռոդցի (ոչ սլաւոններ կ'անուանէին, թարգմանուած «այլ ծագում ունեցող ժողովուրդներ»): Բնակչութեան 81.6%-ը գիւղացիներ էին, ազնուականութիւնը` 0.6%, հոգեւորականութիւնը` 0.1%, առեւտրականները` 9,3% եւ զինուորականները` 6.1%: Գիւղացիները աւելի քան 88 միլիոն մարդ կը հաշուէին: Անոնց մէկ մասը ճորտ էր (10,447,149 տղամարդ 1858-ին): === Ճորտատիրութիւն === Ճորտատիրութիւնը, որ Ռուսիոյ մէջ զարգացած է Ժզ. դարուն, պաշտօնապէս կ'ընդունուի 1649-ին եւ չեղեալ կը նկատուի 1861-ին: Տնային սպասաւորները եւ ծառաները միայն ազատութիւն կը ստանան, իսկ գիւղացիները կը ստանան տուն, այգի եւ վարելահողի վրայ աշխատելու իրաւունք: Այս իրաւունքները գիւղական համայնքներու կողմէ կը տրուէին, որոնք այս իրաւունքներու հարկերու միջոցներով կը ձեւաւորուէին: Գիւղացիները ստիպուած էին հաստատուն վարձք վճարել վարելահողի համար: Անոնց փոխարէն այս վարձքերը կրնար պետութիւնը վճարել, սակայն գիւղացին տակաւին պարտք կ'ունենար պետութեան, քառասունինը տարի` տարեկան 6% տոկոսով: === Գիւղացիներ === Բարեփոխումէն ետք գիւղացիներու քառորդ մասը վարելահող 2,9 ակր կը ստանայ, իսկ կէսը` 8,5-էն 11,4 ակր, գիւղացիի գոյութիւնը պահպանելու համար հողատարածքին բնական չափը պէտք է 28-էն 42 ակր կազմէր: Այսպիսով գիւղացին ստիպուած էր վարձակալութեամբ հող առնելու հողատէրերէն: Կարգ մը դէպքերու պարագային հողի վճարումները կը հասնին 185-էն 275%-ի, որ իր մէջ կը ներառէր հարկերը, վարձքերը, ոչ պաշտօնական հարկերը օրինակ եկեղեցւոյ, ճամբաներուն, տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն, որոնք հիմնականին մէջ գիւղացիին հաշուոյն կ'ապրէին: Տարածքները տարուէ տարի կը դատարկուին, ժողովուրդին մէկ հինգերորդ մասը կը լքէ իր տունը, մեծ եղջերաւոր անասունները կը սկսին նուազիլ: Ամէն տարի աշխատունակ բնակչութեան կէսը իրենց տուները կը ձգէ եւ կը թափառի Ռուսաստանի մէջ աշխատանք գտնելու յոյսով: Սեւծովեան տարածքներուն մէջ իրավիճակը քիչ մը աւելի լաւ էր։ Գիւղացիներուն մեծամասնութիւնը ցած վարձքեր կը վճարէր, որոնք այդ ատեն միջին վարձքերու իններորդ մասը կը կազմէին: Խերսոն 2.9-էն 5.8 ակրի համար գիւղացին միջին հաշուով 5-էն 10 ռուպլի կը վճարէր: Գիւղացիներու վիճակը քիչ մը աւելի լաւ էր, սակայն բարեկեցիկ ըլլալէ հեռու էր: === Հողատէրեր === Նախկին հողատէրերու վիճակը նոյնպէս լաւ չէր: Թէեւ անոնք համակերպած էին ստիպողական աշխատուժ ունենալու, սակայն չեն յարմարիր նոր իրականութեան: Կառավարութեան կողմէ տրամադրուած միլիոնաւոր ռուպլիները որպէս փոխ հատուցում կը ծախսուին առանց որեւէ իրական արդիւնք տալու: Անտառները կը ծախուին եւ միակ եկամուտի աղբիւրը գիւղացիներու կողմէ իրենց հողերու վարձակալութիւնը կը դառնայ: 1861-էն 1892-թուականներուն ազնուականներու սեփական հողերը 30%-ով կը կրճատուին: Միւս կողմէ 1861-էն եւ յատկապէս 1882-էն, երբ Գիւղացիներու հողային դրամատունը կը հիմնադրուի, գիւղացիները վարկերու միջոցով հողեր ձեռք կը բերեն, միայն նախկին չարախօսները 1883-էն 1904-թուականներուն շուրջ 19.500.000 ակր հողատարածք կը գնեն իրենց նախկին տէրերէն: Այսպիսով բարեկեցութիւնը փոքրամասութեան մօտ տեղի կ'ունենայ, սակայն գիւղացին կը մնայ աղքատ: === «Մետիա» === Գրաքննութիւնը խստօրէն կը վերահսկուէր մինչեւ Ալեքսանտր Բ.-ի կառավարումը: Օրաթերթերը շատ սահմանափակ էին եւ անոնք միայն ազնուականութեան հաճելի տեղեկատուութիւն կրնային հրատարակել: Ֆէօտոր Թոլթոյեւսկին օրինակ ծաղրանքի ենթարկած է Փեթերսպուրկի մամուլը, որոնցմէ օրինակներ են Գոլոսը եւ Փեթերսպուրկի Լիստոքը, որոնք ոչ կարեւոր եւ հասարակութեան շեղող տեղեկատուութիւն կը հրատարակէին: == Ծանօթագրութիւններ ==

Մկրտիչ էֆենտի

Մկրտիչ էֆենտի (1860, Կ.Պոլիս - 22 Մարտ 1916, Երուսաղէմ), հայ բժիշկ, դեղագործ։ == Կենսագրութիւն == Մկրտիչ էֆենտի ծնած է 1860 թուականին։ 1914 թուականին, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, զօրակոչուած է Օսմանեան բանակ եւ որպէս զինուորական դեղագործ ծառայած է՝ Կար­միր մա­հի­կի, Երուսաղէմի Էմրազը Սարիէ (համաճարակներու) հիւանդանոցէն ներս՝ տեղակալի աստիճանով։ Աշխատանքի ընթացքին վարակուած է ժանտախտով։ Մահացած է 1916 թուականի Մարտ 22-ին, Երուսաղէմ, ժանտախտէ՝ 46 տարեկան հասակին։ == Գրականութիւն == Յարման Արսէն, Հայերը Օսմանեան առողջապահութեան ծառայութեան մէջ եւ պատմութիւն սուրբ Փրկիչ հայոց հիւանդանոցի (թուրքերէն), Սթամպուլ, 2001։ == Աղբիւրներ == Յարութիւն Մինասեան, Օսմանեան կայսրութիւնում Թուրքիայի Հանրապետութիւնում բռնաճնշումների եւ ցեղասպանութեան ենթարկուած հայ բժիշկներ, Երեւան, «Լուսաբաց», 2014 — 520 էջ։

Սուզան Քոլինզ

Սուզան Քոլինզ (անգլերէն՝ Suzanne Collins, ծնած է 10 Օգոստոս 1962 թուականին:), ան Ամերիկացի գրող եւ հեղինակ է, որ ճանչցուած է իր The Hunger Games վիպաշարով (այս վիպաշարը կը բաղկանայ երեք գիրքերէ, որոնք են՝ The Hunger Games, Catching Fire եւ Mockingjay): == Կենսագրութիւն == Սուզան Քոլինզ ծնած է Հարթֆորտ, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ, 10 Օգոստոս 1962 թուականին: Անոր մայրն է՝ Ճէյն Պրատի Քոլինզ (1932) իսկ հայրը՝ Մայքըլ Ճոն Քոլինզ (1931-2001), որ ծառայած էր Վիեթնամի եւ Քորէական պատերազմներու ընթացքին: Քոլինզ ունի 3 քոյր եւ եղբայր՝ Քաթրին (1957), Անտրու (1958) եւ Ճոան (1960): Սուզան իր մանկութիւնը անցուցած է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգերուն մէջ, եւ ետքը իր ընտանիքին հետ տեղափոխուած է բազմաթիւ տարբեր քաղաքներ: Ան 1980 թուականին աւարտած է Ալապամայի արուեստի դպրոցը: 1985 թուականին Քոլինզ շարունակած է իր ուսումը Ինտիանայի համալսարանին մէջ, ստանալով բարձրագոյն վկայականը թատրոնի բաժնին ու ճիւղին մէջ: == Գործընթացք == Քոլինզի՝ հեղինակի գործընթացքը եւ մասնագիտութիւնը սկսաւ 1991 թուականին, որպէս փոքրիկներու հեռուստաշարերու գրող, օրինակ՝ Clarissa Explains It All, The Mystery Files of Shelby Woo, Little Bear, եւ Oswald: Քանի մը տարի ետք, Սուզակը կ'որոշէ գրել մանուկներու գիրք մը ու այսպիսով 2003-2007 թուականներուն ընթացքին տպագրութեան կը յանձնէ 5 գիրքեր՝ Underland Chronicles-ի վիպաշարը: Gregor the Overlander, Gregor and the Prophecy of Bane, Gregor and the Curse of the Warmbloods, Gregor and the Marks of Secret, եւ Gregor and the Code of Claw: Սեպտեմբեր 2008 թուականին, Scholastic Press հրատարակչութեան կողմէ, հրատարակուեցաւ Սուզանին The Hunger Games գիրքը՝ որ առաջին գիրքն է այս վիպաշարին մէջ: Վիպաշարին երկրորդ գիրքը (Catching Fire) հրատարակուեցաւ Սեպտեմբեր 2009 թուականին, իսկ երրորդը (Mockingjay) հրատարակուեցաւ 14 Օգոստոս 2010 թուականին: Գիրքը 14 ամսուան ընթացքին վաճառուեցաւ աւելի քան 1.5 միլիոն օրինակներով: 2011 թուականին, գիրքը վերածուեցաւ ֆիլմի ու գլխաւոր կերպարին դերը (Քաթնիս Էվըրտին) կատարեց Ճենիֆըր Լորընսը, Ճոշ Հաչըրսը կատարեց Փիթա Մալլարք կերպարին դերը, եւ Լիամ Հեմսուըրթը կատարեց Կէյլ Հաուսթրոն կերպարին դերը: == Հրատարակութիւններ == The Underland Chronicles վիպաշարըGregor the Overlander (2003) Gregor and the Prophecy of Bane (2004) Gregor and the Curse of the Warmbloods (2005) Gregor and the Marks of Secret (2006) Gregor and the Code of Claw (2007)The Hunger Games վիպաշարըThe Hunger Games (2008) Catching Fire (2009) Mockingjay (2010)Ուրիշ գիրքերFire Proof: Shelby Woo #11 (1999) When Charlie McButton Lost Power (2005) Year of the Jungle (2013) == Մրցանակներ == 2011 – California Young Reader մրցանակն ու մետալը: 2010 – Georgia Peach գիրքի մրցանակը: Publishers Weekly-ի մրցանակը, տարուանյ լաւագոյն գիրքին: American Library կազմակերպութեան՝ պատանիներու լաւագոյն 10 գիրքերու մրցանակը: ALA Notable փոքրիկներու գիրքի մրցանակը: 2008 թուականի CYBIL մրցանակը: KIRKUS մրցանակը լաւագոյն պատանիներու գիրքը 2008 թուականի: Horn Book Fanfare մրցանակը: School Library Journal մրցանակը՝ լաւագոյն գիրքերը 2008 թուականի: A Book List Editor's Choice մրցանակը, 2008: 2004 NAIBA փոքրիկնկերու վէպի մրցանակը: == Ծանօթագրութիւններ ==

Բռնակոթ (գետակ)

Բռնակոթ (գետակ), գետակ Արաքս գետի աւազանին մէջ, Որոտանի աջակողմեան վտակը։ Սկիզբ կ'առնէ Զանգեզուրի լեռնաշղթայի Հիւսիսային լանջերէն եւ մայր գետին կը միախառնուի Սիսիան քաղաքին մօտ։ Երկայնքը 15 քմ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Տիլոս

Տիլոս (յուն․՝ Δήλος), Էգէական Ծովուն Քիքլատես կղզեխումբին արեւելեան կողմի կղզիակ։ 1990-ին կը յայտարարուի Եունեսքոյի Համաշխարհային Ժառանգութեան Յուշարձան։ Կը գտնուի Սիրոսին արեւելքը, Ռինիա կղզիին արեւմուտքը։ Հնադարին համբաւ ունեցած է իբրեւ Արտեմիս եւ Ափոլոնաս աստուածներուն ծննդավայր։ == Աշխարհագրութիւն == Տիլոս կը գտնուի Նաքսոս կղզիին հիւսիս-արեւմուտքը, Փարոս կղզիին հիւսիսը, Սերիֆոսի եւ Սիֆնոսի հիւսիս-արեւելքը, Սիրոսէն 17 ծովային մղոն արեւելք եւ Միքոնոսէն 2 մղոն հարաւ-արեւմուտք։ Տիլես (յոգնակի) անունը կը բնորոշէ Տիլոս եւ անոր հիւսի-արեւմուտքի դրացի Ռինիա ամայի կղզին՝ Փոքրիկ Տիլոս (Տիլոս), իսկ Մեծ Տիլոս (Ռինիա)։ Հին քարտէսներուն մէջ կը հանդիպինք «Sdiles» անունին, որ աղաւաղումն է «εις Δήλες» (իս Տիլես) եւ կամ «στις Δήλες» (սթիս Տիլես) ասուածքին։ Տիլոսի իւրայատուկ դիրքին շնորհիւ՝ բարձրունքներէն կը տեսնուին վերոնշեալ կղզիները, հին աշխարհագէտները տուած են Քիքլատես անունը Էգէական ծովուն կեդրոնը գտնուող կղզիներու համալիրին։ Անոր երկայնքին կը ճեղքէ բլուրներու շարք մը։ Կղզիին կեդրոնը, կը գտնուի ամենաբարձր լեռը՝ Քինթոս 115 մ․, որուն արեւմտեան լանջին կը տարածուի Տիլոսի միակ հովիտը, ուր հնադարին կը զարգանան սրբավայրը, հին քաղաքը եւ հին արուեստական «սուրբ լիճ»ը։ Կղզիին արեւալոյսը Յունաստանի ամենամեծերէն կը համարուի։ Շրջանը փչող զօրաւոր հիւսիսային քամիները կը հայթայթեն մինչեւ 30 մղոն հասնող բացառիկ տեսանելիութիւն մը։ == Պատմական == Հնագիտական պեղումներէն ի յայտ եկած է թէ Տիլոս բնակուած է նախապատմական եւ նախայունական շրջաններէն, մասնաւորաբար Նոր Քարէ Ժամանակաշրջանին` Ք․Ա․ 3200 (նախաքիքլատեան մշակոյթ)։ === Նոր Քարէ Ժամանակաշրջան === Այդ ժամանակաշրջանէն յայտնաբերուած են նաւաշինութեան, ձկնորսութեան եւ առեւտուրի հետքեր․ նիւթեր եւ իրեր՝ շեղբեր, ճանկեր, քարէ փշրիչներ, կարասներու կտորներ, եւայլն։ Հնագիտական պեղումները մէջտեղ բերած են շէնքերու եւ Քինթոս լեռան գագաթին վրայ հնագոյն բնակավայրի հետքեր։ Ինչպէս նաեւ Միոասեան եւ Միկինեան ժամանակաշրջաններէն զանազան նիւթեր։ Ըստ Թուքիտիտիսին, առաջին բնակիչները Քարես/ներ (Քարես՝ յոգնակի) եղած պէտք է ըլլան։ Իսկ նորագոյն շրջանին կատարուած պեղումներէն, հանգէտներ (ինչպէս օրինակ՝ դանեացի Chr. Būnkenberg «Antiquitéw prémycéniehnew» (1897), յոյն Խրիստոս Ցունդաս Χρήστος Τσούντας «Κυκλαδικά» Քիքլադիքա (1898), Տ․ Փիփաս Δ. Πίππας (1924), Գոստանտինոս Ռոմէոս Κωνσταντίνος Ρωμαίος «Οι Κάρες της Δήλου και η αρχαιολογική έρευνα του Θουκυδίδου» Տիլոսի Քարես/ները եւ Թուքիտիտիսին հնագիտական պեղումները (1928)) իրենց գործորուն ընդմէջէն փաստերով կը հակադարձեն թէ առաջին բնակիչները վաղահաս հին յոյներ եղած են։ Իրոտոթոս (Հերոտոսոս) իր արձանագորութիւններուն մէջ Տիլոսի առաջին բնակիչներ կը նկատէ Փելասղիները, որոնք հետագային կը կոչուին Իոնես (Յոնիացիներ)։ === Վաղահաս յունական ժամանակաշրջան === Ք․Ա․ 17-րդ դարուն Տիլոս կը հաստատուին Միկինացիները։ Տիլոս կը սկսի սրբավայր դառնալ։ Երբ շրջանը Յոնիացիները կը հաստատուին, Տիլոս կրօնական կեդրոն կը դառնայ։ === Դասական շրջան === Պարսկական պատերազմներու աւարտին, Ք․Ա․478-ին, Աթէնքի նախաձեռնութեամբ կը հիմնուի Տիլոսեան Դաշնադրութիւնը՝ յունական քաղաք-պետութիւններու միջեւ պայմանագիր։ Տիլոս դաշնադրութեան կեդրոնը կը հանդիսանայ։ Անոր գանձը հոն կը պահուէր մինչեւ Ք․Ա․454, երբ Փերիքլիս զայն Աթէնք կը փոխադրէ։ Պելոպոնեսեան Պատերազմին սկզբնական շրջանին երբ աթենացիներուն համար պատերազմը լաւ չէր ընթանար, Աթենացիները կը պարտադրեն Տիլոսի մաքրագործումը, կը վճռեն թէ ոչինչ պիտի ծնի կամ մեռնի կղզիին վրայ։ Իսկ Ք․Ա․ 422-ին կը վտարեն բնակիչները, որոնք կը հաստատուին Փոքր Ասիոյ Ատրամիդիօ շրջանը։ Պարսկական պատերազմներու վերջաւորութեան՝ Ք․Ա․ 478, կը ստեղծուի Տիլոսեան Դաշինքը, Աթէնքի գլխաւորութեամբ։ Մինչեւ Ք․Ա․ 454, Տիլոս կը պահպանուէր դաշինքին դրամագլուխը․ Փերիքլիս զայն Աթէնք կը փոխադրէ։ === Հելլենիստական եւ Հռոմէական շրջան === Ք․Ա․314-ին Մակետոնացիները կղզին անկախ կը յայատարարեն։ Մինչեւ Ք․Ա․ 166 կղզին կը բարգաւաճի եւ առեւտուրի կարեւոր կեդրոն կը հանդիսանայ։ Իսկ հռոմէական շրջանին, Տիլոս կը վերածուի անկախ նաւահանգիստի եւ առեւտրականներ ու նաւատէրեր հոն կը հաստատուին։ Այդ ժամանակաշրջանին կղզին կը բնակի 30 000 հոգի։ Սակայն Պոնտոսի Միհրդատ թագաւորը կ՛ անտեսէ անոր սրբավայրի նկարագիրը եւ Ք․Ա․ 88-ին կը յարձակի եւ կը կողոպտէ կղզին։ Իսկ Ք․Ա․ 69-ին ծովահէններ իրենց յարձակումներով կը կողոպտեն եւ կը քանդեն կղզին։ Տիլոս չդիմանալով շարունակական յարձակումներուն՝ մինչեւ Ը․ եւ Թ․ դարերուն, կը ճանչնայ տնտեսական անկում եւ կ՛ ամայանայ։ Անոր աւերակներուն քարերուն մեծ մասը շինութեան համար կ՛օգտագործուին դրացի կղզիներու բնակիչներէն։ === Նորագոյն շրջան === ԺԹ․ դարավերջերուն՝ 1873-ին, կը սկսին հնագիտական պեղումները, որոնք կը յայտնաբերեն Տիլոսին պատմութիւնը։ Կը շարունակուին պարբերաբար հնագիտական պեղումները․ գլխաւորներն են՝ 1904 – 1914, 1958 – 1975։ 1904-ին կը կառուցուի Տիլոսի Հնագիտական թանգարանը։ 1931-ին եւ 1972-ին հաւելեալ բաժանումներ կը կառուցուին։ == Ժողովրդակագրութիւն == Ըստ 2011-ի մարդահամարին 24 բնակիչ կը հաշուէ, որոնք հնագիտական վայրին եւ թանգարանին պաշտօնեաներն են՝ պահակներ եւ վարչական։ Տիլոսի արեւմուտքի մասը կը գտնուի պզտիկ նաւակայքը սպասարկելու համար զբօսանաւակները, որոնք այցելուներ կը բերեն հնագիտական վայրը։ == Պատկերասրահ == === Նկարներ Տիլոս կղզիի հնավայրէն === == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Իսթորիէ պատմութիւններ Իրոտոթոս, գիրք Զ (Z), 95-․․․(յունարէն) Օմիրոս Հոմերոս․ Տիլեցի (Տիլոս) Ափոլոնասին․ ամբողջ բանաստեղծութիւնը(յունարէն) Ատրամիդիօ(յունարէն)

Քերնթն

Քերնթն (գերմաներէն՝ Kärnten, սլովեն.՝ Koroška), նաեւ ճանչցուած իբր Քարինթիա, Աւստրիոյ 9 նահանգներէն մեկն է։ Կը գտնուի երկրի հարաւային մասը։ Նահանգի կենդրոնը Քլակնֆուրթ քաղաքն է։ Տարածքը 9.536 քմ² է, իսկ նահանգի բնակչութիւնը կը կազմուի 562089 մարդէ (2021, Աւստրիայի 6-րդը)։ Նահանգի կարգավիճակ ստացաւ 1918-ին։ Սահմանակից է Սալցպուրկին, Շթիրիային եւ Թիրոլին, ինչպես նաեւ պետական սահմաններ ունի Սլովենիոյ եւ Իտալիոյ հետ։ Նահանգին մէջ կը խօսուի գերմաներէն, ինչպես նաեւ կայ սլովենախօս փոքրամասնութիւն։ == Պատմութիւն == Հնագոյն ժամանակներուն Քերնթն կը պատկանէր հին հռոմէական Նորիք նահանգի մէջ։ Ժողովուրդներու մեծ գաղթի ժամանակ Քերնթն հասան արեւելեան Կոթական ցեղեր, որոնք շուտով դարձան շրջանի կառավարիչները: Ք.Վ. 6-րդ դարուն երբ Սլավական ցեղեր փոխարինեցին շրջանի վերնախաւը եւ Քարանթիա պետութիւնը հիմնեցին, սլավական լեզուն այլ լեզուները հեռացուց: Աւարներու դէմ պաշտպանութեան համար պայըրական եւ ֆրանքական դուքսերու օգնութիւնը խնդրուեցաւ, որուն պատճառով այս երկուքն ալ շրջանի վրայ ազդեցութիւն ունէին: 743-էն 907 ֆրանքական թագաւորներ եւ կայսրեր կ'իշխէին այս տարածաշրջանի վրայ: Անոնց յաջորդեց Պայըրնի Դքսութիւնը, որուն պատճառաւ պայըրական բնակիչներ գաղթեցին դէպի Քերնթն եւ գերմանական լեզուն տարածուեցաւ: 976 Քերնթն դարձաւ անկախ դքսութիւն մը: Այս ժամանակին բազմաթիւ վանքեր եւ փերթեր կառուցուեցան: Կայսր Լուտվիկ ֆոն Պայըր Քերնթն յանձնեց Հապսպուրկներուն, որոնք Աւստրիոյ, Շթիրիայի եւ Քրայնի հետ միացուցին: Յաջորդող դարերուն մինչեւ 18-րդ դար Քերնթն Օսմանեան դէմ պատերազմներէն, գիւղացիներու բողոքներէն, բողոքականներու բարեկարգութենէ եւ հակաբարեկարգութենէ ազդուեցաւ: Վերակաթողիկէացման պատճառով հազարաւոր բողոքականներ դէպի հարաւային Գերմանիա եւ արեւմտեան Հունգարիա աքսորուեցան: Մարիա Թերեզիայի շնորհիւ բարենորոգութիւններ տեղի ունեցան, որոնց հետեւանքն էր կրօնական գործիչներու ուժի նուազումը եւ հողագործներու անձնական հողեր ունենալու իրաւունք ստանալը, սակայն Քերնթն իր վարչական անկախութիւնը կորսնցուց: Շրջանի զարգացման կրկին նուազումին պատճառ եղան դաշնակցային պատերազմները 1797-էն սկսեալ, որուն հետեւանքով 1809 ամբողջ հիւսիսային Քերնթն բոլորովին Ֆրանսայի տիրապետութեան տակ անցաւ: 1813 շրջանը հապսպուրկի Իլիրիայի թագաւորութեան կողմէ ազատագրուեցաւ: 1848-ի յեղափոխութենէ ետք Քերնթն 1849-ին վերստին ստացաւ վարչական անկախութիւն եւ 1867-1918 Աւստրիա-հունգարական կայսրութեան արեւմտեան կէսին մէջ դքսութիւն էր: Առաջին համաշխարհային պատերազմէն ետք, որուն հետեւանքն էր Հապսպուրկի կայսրութեան անկումը, նոյեմբեր 11 1918-ին Քերնթնի առժամեայ նահանգային կառավարութիւնը որոշեց Քերնթն միացնել Գերմանական Աւստրիոյ: Ռայպլ գիւղը ու Քանալ ձորը () Իտալիոյ եւ Միսդալը, Ունդըրաուպուրկը ու Զելանտը Սլովենացիներու Քրուաթներու եւ Սերպերու պետութեան կորսնցնելէ եւ հարաւային Քերնթնի Աւստրիոյ հետ միացումի ժողովրդավար յաջող ընտրութենէ ետք Հոկտեմբեր 10 1920-ին Սան Ժերման դաշնագրէն ետք Քերնթնի սահմանները ճշտուեցան ինչպէս որ այսօր են: == Բնակչութիւն == Քերնթնի ամենամեծ քաղաքը, Քլակնֆուրթ, կը բնակին 101 հազար, Ֆիլախ՝ 58 հազար, Վոլֆսպերկ՝ 25 հազար եւ Շբիթալ՝ 16 հազար մարդ։ === Լեզու === Բնակչութեան մեծ մասը կը խօսի գերմաներէն։ Քերնթնի հարաւ-արեւելքը կ'ապրի փոքրաթիւ սլովենական համայնքը (17 հազար մարդ)։ Սլովեներէնը Աւստրիոյ փոքրամասնութիւններու ճանչցուած լեզուներէն է: == Ծանօթագրութիւններ == == Յղումներ == Քերնթնի պաշտօնական կայք էջը

Հայաստանի Զինուած Ուժեր

Հայաստանի Հանրապետութեան Զինուած Ուժեր, Հայաստանի Հանրապետութեան անվտանգութիւնը, պաշտպանութիւնը եւ տարածքային ամբողջականութիւնը, անոր սահմաններուն անձեռնմխելիութիւնը պաշտպանող պետական ռազմական հաստատութիւն: == Պատմութիւն == Հայաստանի Հանրապետութեան զինուած ուժերը կազմուած են բաւական բարդ ժամանակաշրջանի մը ընթացքին, երբ աշխարհաքաղաքական դաշտին մէջ Խորհրդային Միութիւնը կ'ապրէր իր գոյութեան վերջին ամիսները՝ փլուզման շրջանը, իսկ տարածաշրջանին մէջ սկսած էր ցեղային, տարածքային պատերազմ հայերու եւ ազերիներու միջեւ։ Զինուած ուժերու կազմաւորումը եւ զարգացումը տեղի ունեցած են հետեւեալ ժամանակային փուլերով՝ Առաջին փուլ, որ տեւած է Փետրուար 1988-էն մինչեւ Մայիս 1992։ Այս ժամանակաշրջանի ընթացքին Ղարաբաղեան շարժման աշխուժացումին եւ Հայ-ազրպէյճանական յարաբերութիւններուն ծայրաստիճան սրման պայմաններուն Հայաստանի եւ Արցախի բնակչութեան ռազմական անվտանգութեան ապահովումը դարձաւ աւելի քան հրատապ։ Երկրորդ փուլ, որ տեւած է Յունիս 1992-էն մինչեւ Մայիս 1994։ Այս ժամանակաշրջանի ընթացքին Հայաստանի եւ Արցախի հանրապետութիւնները կ'ենթարկուէին Ազրպէյճանի հանրապետութեան նախայարձակման թիրախին։ Երրորդ փուլ, որ սկսած է Յունիս 1994-էն եւ կը շարունակուի մինչեւ այսօր։ Այս ժամանակաշրջանի ընթացքին զգալի աշխատանքներ իրականացուած են բանակաշինութեան, զօրքերու մարտունակութեան բարձրացման, կարգապահութեան ամրապնդման, սպայական եւ ենթասպայական, ինչպես նաեւ պայմանագրային անձնակազմի պատրաստման եւ վերապատրաստման, բանակ-հասարակութիւն յարաբերութիւններուն մէջ որոշակի առաջընթացի ապահովման ուղղութեամբ։Սեպտեմբեր 1990-ին կազմուեցաւ Երեւանի յատուկ գունդը, իսկ Արարատի, Գորիսի, Վարդենիսի, Իջեւանի, եւ Մեղրիի մէջ ձեւաւորուեցաւ հինգ վաշտեր։ 1991 թուականին Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան որոշմամբ հիմնուեցաւ Նախարարներու խորհուրդին առընթեր պաշտպանութեան պետական կոմիտէ։ == Զինուած ուժերու կառուցուածքը == Հայաստանի Հանրապետութեան զինուած ուժերը կազմուած են Հայաստանի Հանրապետութեան պաշտպանութեան նախարարութենէն, հինգ բանակային մարմիններէ: Պաշտպանութեան նախարարութիւնը իր հերթին կազմուած է վարչական բաժանմունքներէ, հետախուզութեան, զօրքերու ծառայութեան եւ զինուորական ծառայութեան անվտանգութեան ապահովման, հակաօդային պաշտպանութեան զօրքերու, ռազմավարական ծրագրաւորման, մարտական պատրաստութեան կառավարման համակարգերու, քիմիական, կենսաբանական պաշտպանութեան, կազմազօրահաւաքային, ներգործող, անձմնակազմի հետ տանող աշխատանքներու, ֆինանսական, ռազմատեղեկագրական, չափագիտական եւ ռազմանուագախմբային բաժիններէն, Հայաստանի Հանրապետութեան զինուորական պատուիրակութենէն եւ այլ ստորաբաժանումներէն, որոնք կը կատարեն խնդիրներու առաջադրման եւ ծրագրաւորման, անոնց իրականացման, վերահսկողութեան գործերը: Հայաստանի Հանրապետութեան զինուած ուժերը կազմուած են հետեւեալ մասնագիտացած զօրքերէն. ցամաքային զօրքեր, ռազմաօդային ուժեր, հակաօդային պաշտպանութեան զօրքեր:ցամաքային զօրքերը իրենց հերթին բաղկացած են հետեւեալ զօրատեսակներէն. թանկային զօրքեր, հրթիռային զօրքեր, օդային զօրքեր, կապի զօրքեր։ === Հայաստանի Հանրապետութեան զինուած ուժերու ղեկավար կազմը === Հայաստանի Հանրապետութեան զինուած ուժերու գերագոյն գլխաւոր հրամանատար - Հայաստանի Հանրապետութեան Վարչապէտ Նիկոլ Փաշինեան Հայաստանի Հանրապետութեան պաշտպանութեան նախարար - Վիգէն Սարգսեան, կը պաշտօնավարէ 2016 թուականէն, Հայաստանի Հանրապետութեան ԶՈՒ ԳՇ պետ - Մովսէս Յակոբեան, կը պաշտօնավաէ 2016 թուականէն, Հայաստանի Հանրապետութեան ՊՆ տեղակալ - Արա Նազարեան, կը պաշտօնավարէ 2007 թուականէն, Հայաստանի Հանրապետութեան ՊՆ տեղակալ - Դաւիթ Փախչանեան, Հայաստանի Հանրապետութեան ԶՈՒ ԳՇ պետի առաջին տեղակալ - Էնրիքօ Ափրիամով, կը պաշտօնավորէ որպէս տեղակալ 2000 թուականէն, Հայաստանի Հանրապետութեան ԶՈՒ ԳՇ պետի տեղակալ - Հայկազ Բաղմանեան,կը պաշտօնավարէ 2009 թուականէն, Հայաստանի Հանրապետութեան ԶՈՒ ԳՇ պետի տեղակալ - Ստեփան Գալստեան, կը պաշտօնավարէ 2009 թուականէն, Հայաստանի Հանրապետութեան ԶՈՒ ԳՇ պետի տեղակալ - Օննիկ Գասպարեան: == Միջազգային համագործակցութիւն == === Միջազգային խաղաղապահ առաքելութիւններ === ՀԱՊԿ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, 15 Մայիս 1992-ին ստորագրելով հաւաքական անվտանգութեան մասին պայմանագիրը, դարձած է հաւաքական անվտանգութեան պայմանագրին կազմակերպութեան անդամ։ Ռուսաստանի Դաշնութիւն Հայաստանի Հանրապետութեան զինուած ուժերու միջազգային համագործակցութեան դաշտին մէջ մեծ տեղ ունի Ռուսաստանի հետ ռազմական համագործակցութիւնը։ ՆԱԹՕ Հայաստանի Հանրապետութեան զինուած ուժերը որոշակի հարցերու ատեն մշտապէս կը համագործակցին հիւսիսատլանտեան դաշինքին հետ։ Իրաք Յունուար 2005-ին Հայաստանի Հանրապետութեան ԶՈՒ ստորաբաժանումը միացած է Իրաքի մէջ իրականացող բազմազգ խաղաղապահ առաքելութեան՝ մասնաւորաբար մասնակցելով ականազերծման, բեռնափոխադրումներու եւ բժշկական ապահովման աշխատանքներուն։ Հայաստանի Հանրապետութեան ԶՈՒ ստորաբաժանումը դուրս կու գայ Իրաքէն Հոկտեմբեր 2009-ին։ Աֆղանիստան Սկսելով Փետրուար 2010-էն, Հայաստանի Հանրապետութեան ԶՈՒ ստորաբաժանումը ընդգրկած է Գերմանիայի Հանրապետութեան հրամանատարութեան տակ գտնուող ՄԱԱՈՒ (Աֆղանիստանի մէջ միջազգային անվտանգութեան աջակցման ուժեր) (ISAF) հիւսիսային հրամանատարութեան կազմին մէջ եւ կ'իրականացնէ Քունտուզ քաղաքի օդակայանի անվտանգութեան ապահովման խնդիրները։ == Զօրակոչ == Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ զօրակոչը նախատեսուած է 18-27 տարեկան արական սեռի ներկայացուցիչներուն համար՝ 2 տարի ժամկէտով, որ կը կարգաւորուի Հայաստանի Հանրապետութեան զինապարտութեան մասին օրէնքով։ === Զինապարտութեան մասին օրէնքի 2012 թուականի փոփոխութիւնները === 19 Մարտ 2012-ին օրէնքին մէջ կատարուեցաւ փոփոխութիւններ եւ լրացումներ, որոնց համաձայն պարտադիր զինուորական ծառայութեան զօրակոչի ժամանակ բնակութեան վայրին մօտ գտնուող զօրամասին մէջ ծառայելու արտօնութենէն կ'օգտուին երկկողմանի ծնողազուրկ զօրակոչուողները, ինչպէս նաեւ միակողմանի ծնողազուրկ այն զօրակոչուողները, որոնք չունին չափահաս քոյր կամ եղբայր (մինչ այդ փոփոխութիւնը այդ արտօնութենէն կ'օգտուէին բոլոր միակողմանի ծնողազուրկ երեխաները), իսկ բնակութեան վայրին մօտ գտնուող զօրամաս կը համարուի մինչեւ 150 քմ. տեղակայուած զօրամասը (մինչ փոփոխութիւնը 100 քմ. էր)։ == Պատկերներ == === Ցամաքային զօրքերու սպառազինութիւնը === == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Հայաստանի Հանրապետութեան Պաշտպանութեան նախարարութեան պաշտօնական կայքէջը(հայ․) (ռուս․) (անգլ․)

Վահան Ա. Քհնյ. Ենիգոմշուեան

Տ. Վահան Ա. Քհնյ. Ենիգոմշուեան, (1888 - 1950) Աւազանի անունուվ Վահան, որդի Համբաբձումի եւ Ֆերիտէի, ծնած է քիլիսցի ծնողքէ, Քիլիսի մէջ, 1888-ին։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է Քիլիսի Ազգ. վարժարանը, որ աւարտելէ ետք յաճախած է Հալէպի Օսմանեան պետական ուսուցչանոցը (Տարէ՚լ Մուալլիմին): Ուսուցչանոցէն վկայուելէ ետք, Վահան նետուած է իր շատ սիրած ուսուցչական ասպարէզը։ == Կենսագրութիւն == Առաջին գործունէութեան դաշտը եղած է Քիլիսի ազգ. վարժարանը, ուր ինը տարի ծառայած է, իր հայրենակիցներու զաւակներուն: Ապա՝ ուսուցչական նոր պաշտօնի կոչուած Քիլիսի Օսմանեան պետական Րուշտիէ վարժարանը, ուր պաշտօնավարած է երկու տարի։ Ան կրթական առաքելութեամբ մեկնած է Փոր Սայիտի հայոց Սիսուան որբանոցը, ուր կարճ ժամանակ մը մնալէ ետք, տեղափոխուած է Հ. Բ. Ը. Մ.ի Մերսինի ու Երուսաղէմի Արարատեան որբանոցները, ուր եօթ տարի ուսցչական պաշտօն վարած է ու պատրաստուած է ամուսնութեան։ Վահան ունեցած է երկու մանչ եւ երեք աղջիկ։ Անկէ ետք չէ ուշացած քահանայական կոչման հրաւէրը, զոր սիրով ընդունած է: Իր որոշումը գլխաւորաբար փոխանցած է Կրօնական Ժողովին։ Իր քահանայական ձեռնադրութիւնը տեղի ունեցած է Սահակ Բ. կաթողիկոսի ձեռամբ, Հալէպի Ս. Խաչ եկեղեցւոյ մէջ 25 Սեպտեմբեր 1927-ին, կոչուելով նախկին անունով՝ Տէր Վահան։ Շնորհազարդ Վեհափառին թելադրութեամբ ու Բերիոյ Հայոց Թեմի կրօնական Ժողովի տնօրինութեամբ Տէր Վահան հոգեւոր հովիւ նշանակուած է Ս. Խաչ եկեղեցւոյ։ Փոքրաթիւ ծխական ընտանիքներով ու նիւթական համեստ պայմաններով տէր հայրը լծուած է հովուական աշխատանքի։ Տարիներու քահանայագործութեան ընթացքին մեծ սիրով կապուած է իր ծխական ժողովուրդին ու կարեւորութեամբ հետաքրքրուած է չքաւոր ընտանիքներով եւ օգտակար ծառայութիւններ մատուցած է անոնց։ Իբրեւ գթասէր, աշխատասէր ու բարեսէր եկեղեցական՝ միջոցներ գտած է նիւթապէս ու բարոյապէս օժանդակելու անոնց։ Իր լաւ գործունէութեան արձագանգը հասած է ժողվուրդի բոլոր խաւերուն եւ մանաւանդ քիլիսցի իր հայրենակիցներուն ու անոնց պատասխանատուներուն։ Ան տասներկու տարի Ս. Խաչ եկեղեցւոյ մէջ ծառայելէ ետք, քիլիսցի հայրենակիցներուն փափաքով եւ Առաջնորդին որոշումով տեղափոխուած է Ս. Քառասնից Մանկանց եկեղեցի, 12 Յունիս 1939-ին։ Նոր եկեղեցի, նոր շրջանակ, նոր ծուխեր ու նոր գործակիցներ իր մէջ կ'արթնցնէին աշխատանքի նոր եռանդ ու կր բազմացնէին իր հովուական պարտաւորութիւնները։ Իսկ հայրենակիցներուն հետ աւելի լայն յարաբերութիւններու մշակումն ու գործակցութիւնը իր մէջ կը զօրացնեն հայրենակցական պատկանելիութեան զգացումը, որ զինք կը մղէ քահանայագործութեան կողքին հետաքրքրուելով Քիլիսի Հայրենակցական Միութեան իրավիճակով, առաւել՝ յատուկ աշխատանք տանելով զանոնք համախմբելու, կազմակերպելու, ձեռնարկներ կատարելու եւ գոյացած նիւթական հասոյթով կարօտեալ հայրենակիցներուն օժանդակելու իբրեւ քահանայ իր դասուն մէջ պատրաստուած հոգեւորականներէն մին: Ան շուտով մուտք գործած է ազգային կեանքին մէջ եւ երկար տարիներ անդամ եղած է Կրօնական ժողովին ու կրօնական դաստիարակութեան խորհուրդին, վարելով ատենադպիրի պաշտօնը։ Իր սրտին մօտ եղած է կիրակնօրեայ դպրոցը եւ ատոր համար ալ հետեւած ու քաջալերած է անոր գործունէութիւնը։ Իբրեւ մանկավարժական ու հոգեւորական գիտելիքներով օժտուած հոգեւորական, ան ճկուն, անկեղծ ու ազնիւ վերաբերում ունեցած է իր հօտին հանդէպ։ Իսկ իրեն վստահուած վարչական պաշտօնները կատարած է պարտականութեան բարձր գիտակցութեամբ, բծախնդրութեամբ ու անկողմնակալութեամբ։ Իր հոգեմտաւոր բոլոր կարողութիւններն ու իր անձը նուիրած է եկեղեցւոյ ու ազգին։ Եւ ժամանակի ընթացքին եղած է փնտռուած, յարգուած ու համակրելի քահանայ մը։ Ափսո՜ս, որ հիւանդութիւնը զինք հանգիստ չէ ձգած, այլ ներքուստ հալածած է զինք, մարմինը քայքայելու աստիճան։ Վերջին շրջանին մեծ դժուարութեամբ կատարած է կրօնական պարտականութիւնները, որովհետեւ աղիքային հիւանդութիւնն ու միզարգելութիւնը անկարելի դարձուցած են քահանայագործութիւնը։ Վերջին անգամ բուժումի համար զինք փոխադրած են Հալէպի Ալթունեան Հիւանդանոցը, բայց դարմանումի բոլոր միջոցները ի զուր անցած են։ Ան յաւիտենապէս իր աչրերը փակած է աշխարհին Շաբաթ, 19 Օգոստոս 1950-ին, վաթսուներկու տարեկանին։ Թաղման կարգն ու վերջին օծումը տեղի ունեցած են Ս. Քառասնից Մանկանց եկեղեցւոյ մէջ, ձեռամբ Բերիոյ Հայոց Թեմի Առաջնորդ Զարեհ Եպս. Փայասլեանի եւ մարմինը ամփոփուած է Ազգ. Գերեզմանատան մէջ։ Առ ի գնահատանք տարիներու իր բարւոք ծառայութեան, ստացած է լանջախաչի եւ աւելի ուշ՝ ծաղեայ սեւ փիլոն կրելու իրաւունք, Սահակ Բ. կաթողիկոսէն, 1936-ին։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Կորիւն

Կորիւն (380 - 450), հայ պատմիչ, վարդապետ, թարգմանչացի ժամանակի գործիչ։ Մեսրոպ Մաշտոցի առաջին աշակերտներէն։ == Կենսագրութիւն == Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի հանձնարարութեամբ դասաուանդելու համար մեկնած է Հայաստանի գաւառները։ Ապա՝ իր միւս աշակերտներէն միքանիին հետ ուղարկուած է Ասորիք եւ Կ.Պոլիս՝ ասորերենի եւ յունարէնի մեջ հմտանալու համար։ Կորիւնը եւ միւսները հայրենիք վերադարձած են 431–էն յետոյ՝ իրենց հետ բերելով Ս.Գրքի յունական լաւագոյն օրինակները, ինչպես եւ Նիկիայի առաջին ու Եփեսոսի տիեզերական ժողովներու կանոնները։ Ատկէ վէրջ Կորիւնը զբաղուած է եկեղեցական եւ թարգմանչական գործունեութեամբ, մասնակցած է Աստուածաշունչի հայերէն թարգմանութեան մասը։ Կ'ենթադրուի, որ թարգմանած է «Նար Մակաբայեցոց» գիրքը եւ այլ երկեր։ Բայց Կորիւնի հեղինակութեամբ մեզ հասած միակ վավերական գործը Մեսրոպ Մաշտոցի կենսագրութիւնն է, որ շուրջ 442–ին Հայոց կաթողիկոս Հովսէփ Ա. Վայոցձորցի պատուերով գրած է եւ աուարտած է 443-450–ին։ «Վարք Մաշտոցի»–ն հայ ազգային մատենագրութեան առաջին երկերէն է, որուն մէջ Կորիւնը վարքաբանական ձեւի տակ կարեւոր տեղեկութիւններ հաղորդած է հայերուն, վրաց եւ աղվանից գրերու գիւտի ու անոնց հանգամանքներուն մասին։ == Աշխատութիւններ == Կորիւն, Վարք Մաշտոցի բնագիրը ձեռագրական այլ ընթերցուածներով, թարգմանութեամբ, առաջաբանով եւ ծանոթագրութիւններով ի ձեռն պրոֆ. Մանուկ Աբեղեանի, Հայպետհրատ, Երեւան, 1941 Կորիւն, Վարք Մեսրոպ Մաշտոցի, աշխատութեամբ Ա. Մաթեւոսեանի, Երեւան, 1994 (Կորիւնի երկի ձեռագրերի ու տպագրերի ցանկը տե՛ս էջ 9-19)։ Կորիւն, Վարք Մաշտոցի. Յառաջաբան, բնագրի վերակազմութիւն եւ ծանօթագրութիւններ, աշխատասիրեց Հ. Պօղոս Անանեան, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1998 (Հայկական մատենադարան, 4), (մատենագիտութիւնը տե՛ս էջ Ը-ԺԴ) Կորիւն, Վարք Մաշտոցի. Ուղղեալ եւ լուսաբանեալ ի Գառնիկ Ֆնտգլեանէ, Երուսաղէմ, տպ. Սրբ. Յակոբեանց, 1930։ Կորիւն, Վարք Մաշտոցի,- «Մատենագիրք Հայոց», հատոր Ա, Ե դար, էջ 229-272։ == Գրականութիւն == Ա. Ս. Մաթեւոսեան, Կորիւնի Մեսրոպ Մաշտոցի պատմութեան ձեռագրի մի թղթի տեղափոխութիւն, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1990 (Հայագիտական մատենաշար, «Բազմավէպ», թիւ 32)։ The Heritage of Armenian Literature: From the Oral Tradition to the Golden Age. Edited by A. J. Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, Nourhan Ouzounian, Vol. 1, 2000. ISBN 0-8143-2815-6 Yuzbashyan, Karen. L'invention de l'alphabet arménien։ de langue parlée á la langue écrite.- "Revue des Études Arméniennes". 33 (2011), pp. 67–129. == Ծանոթագրութւններ == == Արտաքին յղումներ == R. W. Thomson. A bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 AD. Brepolis-Turnhout, 1995, pp. 142-145. ISBN 978-2-503-50455-1 Գրախօսութիւն՝ Koriwns Biographie des Mesrop Maštoc'։ Übersetzung und Kommentar. By Gabriele Winkler. [Orientalia Christiana Analecta, 245] (Rome։ Pontificio Istituto Orientale. 1994. pp. 452.)

Հայկական Բարձմենեակ

Հայկական Բարձմենեակ (Artemisia armeniaca), ճճեհալած կամ հակաճճի ծաղիկները, որոնք հունտ կարծուած են, կը ստացուին Ariemesia judaica, A. contra եւ A. santonica անուն բոյսերէն։ Այս ծաղիկները կը կոչուին semen contra vermes (հակաճճի սերմ)։ Բուսաբանութեան մէջ Ariemesia santonica, A. judaica-ի (Հրէաստանի), A. maritima-ի (ծովային) եւ A. pontica-ի (Պոնտական) ըսուած տեսակներուն մէջ ամենայարգին է հայկականը, որ ծանօթ է արաբերէնի Շիհ-ը-Էրմէնի անունով։ Իբրեւ համեմ կը գործածուի Թարխունը (estragon, tarragon, A. dracunculus), որ քիչ մը բարկ է եւ որ կը գտնուի միեւնոյն ընտանիքին մէջ եւ հազար տարի առաջ բերուած է Եւրոպա։ Այս բոյսը վայրի վիճակին մէջ կը գտնուի Սիպերիա։ == Գրականութիւն == Պապէսեան Յովհաննէս (1961), «Հանրագիտակ», Կաթողիկութիւն Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, Անթիլիաս, Լիբանան, էջ 12։

Վանի Թագաւորութիւն

Վանի թագաւորութիւն, պետութիւն Հայկական լեռնաշխարհին մէջ՝ Ք.Ա. 9 - 6-րդ դարերուն։ Թագաւորութեան արքաներուն ձգած արձանագրութիւններուն մէջ երկիրը կը կոչուի «Բիայնիլի», երբեմն՝ «Նայիրի», ասորեստանեան աղբիւրներուն մէջ անիկա կը յիշուի իբրեւ «Ուրարտու», իսկ Աստուածաշունչին մէջ՝ «Արարատեան թագաւորութիւն» անուններով։ == Վանի թագաւորութեան ազգային-քաղաքական ծագումը == === Ուրարտու-Հայաստան նոյնացումը === ==== Անուանումներու նոյնացում ==== Ասորեստանի Ասարհատոն Ը. թագաւորը Ք.Ա. 680-ին փորագրուած արձանագրութիւններուն մէջ կը պատմէ, որ Ք.Ա. 681-ին իր երկու եղբայրները իրենց հօր՝ Ասորեստանի թագաւոր Սենեքերիմին դէմ դաւադրութիւն մը կազմակերպելէ ետք, կը սպաննեն զինք ու կը փախչին «Ուրարտու»։ Աստուածաշունչին Թագաւորաց 4-րդ գիրքին մէջ, նոյնպէս գրուած է այս դէպքին մասին։ Բայց հոն կ'ըսուի, թէ երկու եղբայրները՝ Ադրամելիքն ու Սարասարը, իրենց հայրը սպաննելով, փախած են «Արարատի երկիր»։ Նոյն այս դէպքին մասին գրած է Ե. դարու հայ պատմիչներէն՝ Մովսէս Խորենացի։ Ան կը պատմէ, թէ երկու եղբայրները իրենց հայրը՝ Սենեքերիմը սպաննելէ ետք «փախան եկան մեզ մօտ»։ Պարզ է, որ Խորենացի գրելով «մեզ մօտ»՝ նկատի ունէր իր հայրենիքը՝ Հայաստանը։ Ուրեմն, ըստ Խորենացիի, հայրասպան եղբայրները եկած են Հայք։ Վերջապէս, նոյն դէպքին մասին, քիչ մը փոփոխութիւններով, կը պատմուի նաեւ հայոց «Սասնայ ծռեր» («Սասունցի Դաւիթ») դիւցազնավէպին մէջ։ Հոս ալ փախստական եղբայրները կու գան Հայաստանի Սասուն գաւառը։ Նշուած չորս աղբիւրներէն մենք կը տեղեկանանք, որ «Ուրարտու»ն, «Արարատի երկիր»ը եւ «Հայաստան»ը միեւնոյն երկիրին տարբեր անուններն են։ Այս բոլորը կը հիմնաւորէ նաեւ մէկ այլ ուսումնասիրութիւն մը՝ Ք.Ա. 6-րդ դարուն, Պարսկաստանի մէջ, հիմնուած է Աքեմենեաններու թագաւորութիւնը, որուն թագաւորները քանի մը հարիւր տարի արձանագրութիւններ գրած են։ Այդ արձանագրութիւնները գրուած են երեք լեզուներով՝ հին պարսկերէն, աքքադերէն (բաբելական տարբերակով) եւ էլամերէն (Էլամը Պարսկաստանի հարաւը գտնուող հին երկիր մըն էր)։ Հին պարսիկները Հայքը անուանած են «Արմինա»։ Պարսից Աքեմենեան թագաւորներուն բազմաթիւ արձանագրութիւններուն մէջ Հայաստան յաճախ յիշուած է «Արմինա» անունով։ Անոնց արձանագրութիւններուն աքքադական մասին մէջ «Արմինա»ին փոխարէն գրուած է «Ուրաշտու»։ Աքքադերէնի ասորական տարբերակին «Ուրարտու»ն բաբելական տարբերակին մէջ «Ուրաշտու» ձեւը ունի, քանի որ ասորականի «ր» հնչիւնին դիմաց բաբելականը «շ» ունէր։ Այսպիսով, հին պարսկերէնով գրուած «Արմինա»-ին փոխարէն աքքադերէնը ամէն տեղ նշած է «Ուրարտու» («Ուրաշտու»)։ Վերը նշուած արձանագրութիւններէն ամենամեծը գրել տուած է պարսից Դարեհ Ա. թագաւորը։ Անիկա փորագրուած է Իրանի Քիրմանշահ քաղաքէն ոչ հեռու գտնուող Բեհիսթուն գիւղին մօտ՝ բարձր ժայռի մը վրայ։ Դարեհ Ա. յաճախ յիշած է Հայաստանը միշտ կոչելով՝ «Արմինա», իսկ աքքադականին մէջ՝ «Ուրարտու» («Ուրաշտու»)։ Այդ արձանագրութեան մէջ կայ հետեւեալ նախադասութիւնը. «Կը խօսի Դարեհ թագաւորը. պարսիկ մը, անունը Վաումիսա՝ իմ ծառաս, ուղարկեցի Հայաստան»։ Հին պարսկերէն նախադասութեան մէջ գրուած է «ուղարկեցի Արմինա», իսկ աքքադերէն միեւնոյն նախադասութեան մէջ՝ «ուղարկեցի Ուրաշտու»։ Ասիկա եւս կ'ապացուցէ, որ Հայաստան եւ Ուրարտու-Ուրաշտու անուանումները նոյնն են եւ կը վերաբերին մէկ երկիրի։ Բեհիսթունի արձանագրութեան մէջ կը խօսուի նաեւ հայերու մասին։ Հին պարսկերէն նախադասութիւններուն մէջ հայը կը կոչուի «արմինիա», իսկ աքքադերէն նոյն նախադասութիւններուն մէջ՝ «ուրարտաիա» («ուրաշտաիա»)։ Արձանագրութեան մէջ առկայ է հետեւեալ նախադասութիւնը. «հայ մը՝ անունը Արաքա», որ հին պարսկերէն մասին մէջ հետեւեալ ձեւով նշուած է՝ «Արաքա նամա արմինիա», իսկ աքքադականին մէջ՝ «Արախա շուումշու ուրաշտաիա»։ Հոսկէ ալ պարզ կը դառնայ, որ հին պարսիկները հայերը անուանած են Արմինիա, իսկ աքքադացիները՝ ուրարտաիա (կամ Ուրաշտաիա)։ Այսինքն՝ ինչպէս մեր օրերուն հայերը տարբեր ժողովուրդներ կը կոչեն «Արմին», «Արմէն», «Արման» անուններով, վրացիները՝ «Սոմեխի» անունով, այնպէս ալ Ք.Ա. առաջին հազարամեակին հայերը անուանած են նաեւ ուրարտաիա (ուրարտացի)։ === Արեւմտեան գիտական դպրոցին տեսակէտերը === === Թրքական վարկած === Թրքական կառավարութեան կողմէ հովանաւորուող թուրք գաղափարախօս Ահմետ Վեֆան իր «Ճշմարտութիւնը հայերուն մասին» գործին մէջ կ'անդրադառնայ նաեւ Վանի թագաւորութեան՝ հայերը մեղադրելով «ուրարտացիներուն ցեղասպանութեան» մէջ։ Ան կ'ըսէ, թէ Ատոլֆ Հիթլեր 1939-ին, խօսելով հայերուն կոտորածներուն մասին, իբր թէ նկատի ունէր ո՛չ թէ թուրքերուն կողմէ հայերուն սպաննուիլը, այլեւ՝ հայերուն կողմէ «ուրարտացիներուն ցեղասպանութեան» ենթարկուիլը։ Ա.Վեֆան իր հրապարակումով կը փորձէր արդարացնել թուրքերուն կողմէ կատարուած Հայոց Ցեղասպանութիւնը՝ իբրեւ ցեղասպանութիւն՝ «Ցեղասպանութեան» դիմաց իմաստով։ Յատկանշական է նաեւ, որ այդ գործը Թուրքիոյ կառավարութեան աջակցութեամբ տարածուած է աշխարհի բազմաթիւ երկիրներուն մէջ։ Յաճախ թուրք-ազրպէյճանական քարոզչական գրականութեան մէջ կարելի է հանդիպիլ այն միտքին, թէ՝ հայերը կ'ուզեն Վանի թագաւորութիւնը դարձնել հայկական՝ մեղադրելով հայերը ո՛չ միայն մարդկային, այլեւ՝ մշակութային ցեղասպանութեան մէջ։ == Ծանօթագրութիւններ == == Գրականութեան ցանկ == Ռ. Իշխանեան «Պատկերազարդ Պատմութիւն Հայոց» 1990: Ա. Մովսիսեան «Հայոց Պատմութեան Աշխարհակալութիւնները» Երեւան-2008: Մովսէս Խորենացի «Հայոց Պատմութիւն»: