txt/WKP_1631.txt

'S Elsàss ésch e Làndschàft ém Oschte vun Frànkrich, én de Verwàltungsregion Grand Est. Si ligt àn de Weschtsite vum (mittlere un süedlich) Owerrhin-Tal un ésch àlso s Landel zwésche Rhin un Vogese. S Elsàss geht vun de nàtionali ditsch-frànzeeschi Grenz én d'r Mitt vum Fluss àn de heechschti Grate vun d'Vogese – mét e pààr Stickele Lànd uff'm Oschtufer, wo in elsàssischi Gmeinde gheere. Numme ém „Krumme Elsàss“ (frz.: Alsace Bossue ) ém Norde vun Zàwere geht s ewwer de Vogese néwwer bis ins Saar­tàl. Ém Süde steest s àn d' Schwiz, ém Norde ésch de Lauter de Grenz z'r Pfalz. De Nochbere én Frànkrich sin Lothringe un d Frejgràfschàft Burgund. Mét ('m mittlere un süedlich) Bade zsàmme bildt s àlso de (oweri) Owerrhin-Region zwésche Basel un Karlsrüeh, Schwàrzwald un Vogese.
Vu 1973 bis àm And vu 2015 ésch s Elsáss e eigne Region (Région Alsace) gsin. Si ésch de kleinscht vun de Regione vun de France métropolitaine (europäisch Frànkrich) gsin mét numme zwéi Départements (normalerwiss sins frien'r 3 bés 4 Départements in e Region gsi) un e Superficie /Flächi vun 8.280 km². De zwéi Departements sin de Bas-Rhin (Unt'relsàss) – Departementszahl 67, Prefektür Strosburi – un de Haut-Rhin (Oww'relsàss) – 68, Prefektür Còlmer.
'S Elsàss ésch de frànzeesch Ànteil vun de alemànnisch Land'r, s gheert zue Frànkrich – mét Unterbrechunge – zitter'm 17. Johrhundert (Westfälische Fride 1648, Strosburi 1681) mét Üssnàhm vun Milhüse, wo bis 1798 Teil vun de Schwizer Eidgenosseschàft gsin ésch. S gheert àlso nit zue de jüngschti Teile vun Frànkrich wie Savoye od'r öi noch Corsica – öi wenn s erscht 1945 (un dovor 1919) s letscht mol wéd'r àn Frànkrich àngschlosse ésch wore. Vun 1871 bis 1919 het s Elsàss zuem Ditsche Rich ghert un zwésche 1941 un 1944 hàn d'Nazis de Region àls e Teil vum „Südwest-Gau“ vum Dritt Rich bhàndelt.
D' Nàmme kummt vum frieàlthochditsche ali-sâzzo „daa wo am andere Rhin-Ufer sitzt“ oder vun ali-land-sâzzo „daa wo im fremde Land sitzt“. Di erscht Ditig waar üs d'r Sicht vun de Lit vun de rachte Rhin-Site, di zweit (wohrschinlicher) daat d Lit meine, wo noo d'r Néderlàà vun de Àlemànne gage d' Frànke én d'r Schlacht vun Zülpich 496 uf d'r lingge Rhin-Site àngsidlet wore sin.
Symbole un Beditung vun de Region
Mét'm (lothringisch) Departement Moselle zsàmme bild't s Elsàss de „ditsch Teil“ vun Frànkrich – de Teil wo historisch immer vum Ditschlànd „z'rüeck“ ésch v'rlàngt wore – „Elsass-Lothringen“. De Moselle ésch awwer numme s nördlichi vun de vier Departementi én de Region Lorraine . Nàtional neitraler gsaat sin s Elsàss un de Moselle de ditschsproochig (frz.: germanophone ) Teil vun Frànkrich – se gehn de gànz ditsch-frànzeeschi Granz làng vun Basel bis Luxeburi. Làngi Zit sin so selli Gebiete de Grund fr nàtionali Konfrontatione un Kriej gsin. Hitzedaas sin se in de Konsequenz öi bsundersch europäisch odr europhil – fascht e europäisch Modell vun Granzregione, awwer glichzitig öi e nàtional sehr symbolisch Teil vum Frànkrich „une et indivisible “. Ditschlànd drgeje hàlt si politisch hitzedaas ziemli komplett rüss – e Pris fr de ditsch-frànzeesch Frindschàft.
'S Elsàss ésch e Bispiil vun dene Regione, wie nit licht én nàtionali Kategorie passe. S ésch àn d'üsserschti süedweschtli Üssdehnung vun de germanisch Bsiedelung z'r Zit vun de gross Migratione (frz. „Invasion des Barbares “) gsin – ém oweri Teil vun de reemisch-germànisch Begenung ém Ow'rrhintàl. Un àn de Grenz mét d'r romànisch Walt. So ésch s bsundersch exponéert gsin f'r Inflüess vun do (wie öi de weschtlich Ditsch-Schwiz od'r Luxeburi) – àww'r öi f'r de Üssdehnung vum frànzeesch Künnijrich.
Wappe
D'Fàrwe vum Elsàss sin „Rot un Wiss“. `S hitige Wappe symboliséert de zwei Departementi un siiht historisch'r üss als s ésch. De Région Alsace b'nutzt àls Logo e finfstrahlig Stern, mét-e (àbgetrennt!) goldi Strahl rachts – fer de Oschte, s Elsàss. Üss de Zit vun de ditsch Federaliséerung (1911) gibt s e Hymne vun de Region (Elsass-Lothringe): s „Elsässische Fahnenlied“, diss ésch àww'r nit numme hit nimm offiziell, s ésch öi nit sehr bekànnt ém Elsàss. Véel popülär'r ésch s Vollikslied „De Hans ém Schnookeloch“, wovun vili sàje ass s de Chàrakt'r vun d'Elsass'r gued bschriibt. E anders Liedele ésch „S Elsàss, unser Ländel“ – mànchi Elsass'r identifizéere sich un ihri Heimet dodemit.
Symboltiir
'S elsassisch Symboltiir, fàscht e Wappevöjel, ésch de Storich (Wisstorich – Ciconia ciconia). Wie én de meischte ditschsproochigi Lend'r v'rzehle d'Elsass'r ihri Kénd'r, ass'r de Bubbele bringt. Ém iwwrigi Frànkrich wurd gsàjt, m'r find se ém Kohl. E ànders wichtigs Tiir ésch de Schnack – wil m'r oft sàjt, de Elsass'r sitzt in si'm Schnackehüs. Uff Anglisch ésch Alsatian e àndri B'zeichnung f'r de Ditsch Schäferhund (German Shepherd) .
Geböje
Geböje un Orte, wie f'r s Elsàss e stàrik Symbolwart han, sin (z.B.): s Strosburj'r Ménscht'r, d'r Odilieberi, Mürbach (s Kloscht'r), d'Hohkünnijsburi, de Dompeter, de Gros Chêne (Dicki Eich) ém Höienöir Forscht un de Heidemüre uf'm Mäennelstein un'm Tännchel.
Beditung in Kultur und Technik
’S Elsàss ésch de Heimet od’r de Ursprungsregion vun
wichtigi Examplär vun d’erscht, àlthochditschi Schrifte (Otfrid, Mürbach) un älteschti Dokümente én Àltditsch un (glichzitig) Àltfrànzeesch (Strosburjer Eide),
wichtigi Weriki vun de méttelhochditsch Literatür, de Minnesängr (Reinmar, Gottfried),
erschti Drucke (Bibel),
de erscht ditsch „Bestsell’r“, s «Narreschiff» vum Sebastian Brant,
de erscht Zitung (uf Ditsch),
’m Chrischtböim,
’m Elsässer-Jiddisch,
vun de Marseillaise,
vun de Frejhétsstatue,
vum Dreyfus,
vum Auto Bugatti,
vum Marcel Marceau,
’m William Wyler,
’m Boeing,
’m „Babbe Marx“ – Vàt’r vun de Briad’r Marx (Marx Brothers)
vum Tomi Ungerer un
’m Albert Schweitzer.
Geographi
Klima
D Vogése ém Wèste stèlle e Klimagrànze dar; wènn wie màistens d Luftmasse vu Wèste kumme, légt s Èlsass ém Ràgeschatte. Én der héchere Lage ghàie bis zu 2000 mm Niderschlàg bro Johr, màistens én Form vu Schnée. Zwar lége an der Col de la Schlucht ém Johr an 130 Dàg Schnée und sàller ka bis zu 2 Méter hoch sé, s Èlsass ésch awer wàge de blètzlige Dàuwàtter bi de Wéntersportler nét eso bliebt wie zum Bispil der Schwarzwald. D méttlere Tèmperatur légt ém Jànner bi 0 und ém Juillet bi 19 Grad. Zwésche Mèrz un Mài kènne vu Sidfrankrich Luftmasse durch d Burgunder Pforte éns Èlsass kumme und es wérkt wàge de Mandle-, Abrikose- und Kastaniebaim fast méditèrran.
Kültür
Sproche
'S Elsàss ésch tràditionell bis uff e pààr Derfer àn de Grenze ditschsprochig gsin. Én Frànkrich (un mét de Grenzv'rschiibunge) sin d'Lit meh un meh zweisprochi wore. De Elsàss'r heisse ihri Regionalsprooch Elsasserditsch (Alsacien) od'r Elsässisch. De Regionalsprooch bsteht üss'm lokal Dialekt – ém greescht Teil vum Elsàss redd m'r alemànnischi, ém Norde sidfrankischi oder rhinfränkischi (pfälzisch) un ém Krumme Elsàss saar-rhinfränkischi Mundàrte – un àls Schriftsprooch Hochditsch. Offiziell Amts- – un z'meischt öi Schuelsprooch – ésch àww'r numme Frànzeesch. So geht de Zweisprochikeit hit meh un meh z'rüeck.
Spezialitäte üss d'r elsassisch Kéch
D'Schpezialitäte üs'm Elsàss sind hoipsachlich d'Brauerej (wie Kronenbourg, Fischer (Eijeschàft von Heineken), Schutzenberger, Meteor), sin Rabgebiet, sini „franzéésch Qualität un' diitsche Portionen“ Gastronomie: (Keüjlhopf, Sürkrüt, Bäckhoffe, Lappküeche uzw)!
Flammeküeche (Flammekööch – Flammaküacha, frz.: Tarte flambée, hochdt.: Flammkuchen)
Köjelhopf (hochdt.: Kugelhopf) (Gugelhupf ésch e Schwowwedings!) (frz. oft: „Kouglof“)
Choucroute – Sürkrüt (Sauerkraut)
Baeckeoffe (= „Bäckerofen“), e Intopf üss vier Sorte Fleisch, Grumbeere un Ziwwele
Bredele („Brötlein“ – Keksgebäck)
Mignardises (siaßi Töertle)
Friands (siaßi Teigpaschtete)
Crémant d'Alsace (Sekt)
Tarte aux pommes (Elsasser Àpfelkuech)
Galettes de pommes de terre – Grumbeerekiechle (Kartoffelpuffer)
Quiche Lorraine
Tarte aux oignons – Ziwwelkuech
Coq au vin (nàdiirli mét'me gued'r Elsasser Riesling!)
Foie gras (Paté üss de Leew'r vun gestopfti Gens od'r Ente)
Munster – Minschterkas
Asperge (Spargel)
Gschicht
E pààr Date: (E detailliirti Version vun de Gschicht ésch em Àrtikel Gschicht vum Elsàss )
53 vor Chr.: Julius Cäsar schlajt de „Suebe“ unt'r ihrem Künni Ariovist nit wit vun do wo emol Milhüse geböjt wurd und setzt so in de erscht Welle vun alemànnisch Inwànderung e End.
12 vor Chr.: De Reem'r böje bi Argentoratum e b'feschtigt Lajer – de Geburtsstund vun Strosburi.
357 : Én d'Schlacht vun Argentoratum un öi nooch e Infàll 366 iww'r de zuegfrore Fluss schàffe d'Reem'r s noch emol d'Alemanne iww'r de Rhin zeruckzedrucke. Àb 401 kenne d'Reem'r de Rhingrenz nimm gànz sichere un geje 455 quere d'Allemanne andli de Rhin un bsiidle s Elsàss.
496 : De Frankekünnij Chlodwig bsiigt de Alemànne én de Schlacht vun Zülpich un zwei àndri. S alemànnisch Herzogtum kummt bis 531 gànz unter d'Herrschaft vun de fränkisch Merowinger. Bis 746 exischtiirt s Herzogtum Alemannia noch àls Teil vum Frankeriich. S Elsàss gheert e Teil vun d'r Zit dezue, teils wurd s zue-m-e e eije Herzogtum, wo öi Lothringe un Burgund intereséert.
728 : De Pirmin grindet d'Abtei Murbach.
842 : de Strosburjer Eide, üsgsproche vun Karl däm Kahle (frz.: Charles le Chauve) un Ludwig däm Ditsche (frz.: Louis le Germanique) geje ihr Brüed'r Lothar (frz.: Lothaire) (alli Enkel vun Karl däm Grosse) teile s Rich uff en drei Teili. S Elsàss gheert züem Mittelrich Lotharinge.
962 : S Elsàss ésch Teil vum Heilich Reemisch Rich.
1211 : Die erscht Erwähnung fo Sulzbach .
1354 : Grindung vun de „Décapole“, de Zehnstäedtebund vun de Richsstäedt am Oberrhin.
1552 : Schlacht vun Hüsberje – de Stadt Strosburi bschiesst s Heerlajer vum frànzeesch Künni Henri II, Heinrich de Zweit, un bricht sini B'lajerung.
1648 : Nooch'm Westfälisch Fride (Traité de Westphalie) annektéert s absolutistisch Frànkrich under em Louis XIV. de Teili vum Elsàss, wo im Kaiser un de Habsburjer gheere.
1681 : De fréji Richsstadt Strosburi wurd vun d'r Armee vum franzeesch Künni b'lajert un müess ihri Tore effne.
1790 : De revolutionäri franzeesch Regierung richt de Departementi Bas-Rhin un Haut-Rhin in.
1798 : De fréji Repüblik Milhüse, v'rbunde mét d'r Schwiz'r Eidgnosseschaft, müess nooch-m-e militarischi un wirtschàftlichi Blocus durich s revolutionäri Frànkrich kapitulére.
1870 : Bim Siège vun Strosburi, de Belajerung im ditsch-frànzeesch Kriej, bschiesse de ditschi Truppe d'Stàdt un de Bibliothek vun de Universität, eini vun d'greeschti ditschsprochigi, humanistischi Bibliotheke zitt'r de Renaissance, v'rbrannt.
1871 (18. April) : (ditschi) Schüelpflicht ém Elsàss (Obligation scolaire) – noch vor'm Fréde un 11 Johr vor Frànkrich (Jules Ferry àm 28. März 1882).
1871 : nooch de franzeesch Néderlaa vun Sedan un'm Vertraa vun Frankfurt un de Grindung vum néiji Ditsch Rich kummt s Elsàss widd'r züe Ditschland – ohni de (franzeeschsprochigi) Gejend vun Belfort aww'r mét'm greescht Teil vun de Moselle inklusive de Höiptort Metz: „Reichsland Elsass-Lothringen“.
1911 (31. Mai) : de Verfassung vum – jetz autonomer rejierte Elsàss-Lothringe wurd ém Lànddàà àngnumme.
1915 : Bluetischi Käempf um de Felseheh' vum Hartmannswillerkopf (frz.: Vieil Armand ) 17 km vun Milhüse un uff'm Lingekopf frz.: Col du Linge iww'r Menscht'r – hit „monument national“.
1919 : S Elsàss kummt s mét d'r Ratifikation vum Versailler Vertraa widd'r züe Frànkrich.
1920er : Ém Elsàss wurd de autonomistischi Bewejung un Parteie émm'r stärik'r – m'r wéll nit v'rliere f'r wàs m'r z'r ditschi Zit so làng gekäempft het.
1940-1944 : nooch de „drôle de guerre“, de frànzeesch Waffestillstand un de ditsch Besetzung, wurd s Elsàss „de facto“ vum „Dritte“ Reich annektiirt un kummt widd'r züe Ditschland.
1944 : de frànzeeschi Truppe vum General Leclerc b'fréie Strosburi àm 23. Novamb'r, die vum General de Lattre Milhüse àm 21. Novamb'r, während de Amerikan'r v'rsueche ém Norde de ditsch Gejeoffensive (Opération Nordwind) uffzehàlte. S Elsàss kummt wédd'r züe Frànkrich.
Vu 1973 bis 2015 ésch s Elsàss e eije Verwáltungsregion gsin.
Wértschàft
Mét sine Èxport stéht s Èlsass uf em Platz àins vu Frankrich un es ésch oi am màiste fér Üslandinvestitione gèffnet.
Fémfedrissig Brozànt vu de Undernàmme hàn e Bedàiligung üs em Üsland, vor allem üs Ditschland, de Schwiz, de USA, Japan un Skandinavie. Ém Johr 2002 hat Ditschland 38,5 Brozànt vu de Import vum Èlsass üsgmacht.
Mét drài Brozànt hat s Èlsass di sèchstgréschti Bedàiligung am Bruttoénlandbrodukt vu Frankrich, sàll légt bi 26.196 Èiro bro Iwohner.
Wàge de Konjunktur én Ditschland én de Johr 2002 un 2003 ésch d sunst rèlativ diefe Arwetslosigkàit agstige, dènn d'Wértschaft hàngt séhr vu dère vu Ditschland ab. Friehner hat d Industrikrise e Broblém fér s Èlsass dargstèllt, vor allem én de Berich Tèkschtilie un Mine.
Èrschter Sèktor
Ém èrschte Sèktor sén s Wiboigebiet, der Aboi vu Hopfe, Tabak, Mais und d'Bierbraierei wéchtig. D Wàlder wère oi landwértschaftlig gnutzt. Ém Norde (Merkwiller-Pechelbronn) un ém Side ésch oi Bènzin gwunne wore un der Gwénn vu Kaliumcarbonat (bis 2004) hat s sognànnt „bassin potassique“ (Kaliumcarbonat-Bècke) bràgt.
Zwàiter Sèktor
Mét de Tekschtilindustri, wu ganzi Dàler bschàftigt, awer én der Méttle vum 20. Johrhundert nochglo hat un jètz vor allem noch durch Industribrache bràsànt ésch, de Dransportunternàmme (Peugeot, Citroën, Lohr, De Dietrich, Bugatti), em Fèrnmàldewàse un der Mèchanik ésch der zwàit Sèktor ém Èlsass verwurzelt. Dank siner Lag am Rhi hat s ém Èlsass zwài große Hàfe, nàmlig én Stroßburg un én Milhüse; sé sén zwài wéchtige logistésche Stitzpunkt. Milhüse mét de Tekschtil-, Automobil- und chemésche Industri wérd oi s „Manchester vu Frankrich“ gnànnt, es briicht awer héte dréngend e Umstèllung zum Wèttbewèrbsfàhig bliwe.
Drétter Sèktor
Zu de wéchtigste Branche ém drétte Sèktor ghére d Biotèchnologi, wu én Stroßburg vor allem mét der Association Alsace Biovalley und der IRCAD bràsànt ésch. Oi d pharmazeutésche Industri ésch konzentriert séch um Stroßburg. Mét der PSA én Saushàim un Montbéliard ésch oi d Automobilindustri verdràtte. Én Zàwere ésch d PFT Extrusion, e Kunschtstofftèchnik-Undernàmme, asàssig. Zudèm gét s vil Banke un Versécherunge (Crédit Mutuel, Crédit Industriel d'Alsace-Lorraine, Comptoir national d'escompte de Mulhouse).
Städt
Die Städt Strossburi, Milhüse un Colmar leien im Elsàss .
De greeschti Stäedt vum Elsàss (meh àls 10 000 Inwohner im Johr 1999) sind:
Strosburi (dt.: Straßburg', frz. Strasbourg') (264 115 Inwohner)
Milhüsa (dt.: Mülhausen (Elsass), frz. Mulhouse ) (110 359 Inwohner)
Còlmer (offz.: Colmar ) (65 136 Inwohner)
Hawenau (sidlich devun (alemannisch): Höjenöi ) (dt.: Hagenau, frz.: Haguenau ) (32 242 Inwohner)
Schilike (30 841 Inwohner) (offz.: Schiltigheim )
Illkirich-Graffestade (frz.: Illkirch-Graffenstaden ) (23 815 Inwohner)
Sankt Ludwig (frz.: Saint-Louis ) (19 961 Inwohner)
Schlettstàdt (frz.: Sélestat ) (17 000 Inwohner)
Gawill'r (dt.: Gebweiler , frz.: Guebwiller ) (11 525 Inwohner)
Sawere (dt.: Zabern , frz.: Saverne ) (11 201 Inwohner)
Derfer of em Netz
Sultzbach (frz. Soultzbach-les-Bains ) (651 Inwoh'r 2008)
Biese (frz. Biesheim ) ( 2300 Inwoh'r)
Démografi
Der gréscht Dàil vu der Bevèlkerung vum Èlsass wohnt én der Stèdt Stroßburg, Milhüse un Kolmer un éhrer Umgéwung, awer oi d'Agglomeratione vu Basel, Friburg im Brisgai un Karlsrüe iewe e Ifluss üs. Wàge dàm ésch s Èlsass (abgséh vum Nordwèste vum Bas-Rhin un de Gépfel vu de Vogése) zémlig décht bsidelt; d'Iwohnerzahl ésch 2006 bi 1.817.000 un 1999 bi 1'734'145 glàge. Bis uf d Zit vu de bàide Wàltkrieg ésch d'Bevèlkerig stétig agstige, was zum Dàil oi an der Immigration glàge ésch, un sàlle Èntwécklung hat séch am Ànd vum 20. Johrhundert noch verstèrkt. Mét ere Bevèlkerungsdéchte vu 209 Iwohner pro Quadratkilométer hat s Èlsass d drétthéchste Bevèlkerungsdéchte vu Frankrich.
Noch de Schàtzunge vu der INSEE stigt d Bevèlkerung zwésche 1999 und 2030 um 12,9 bis 19,5 Brozànt uf èbbene zwài Millione Iwohner.
D erwèrbsdètige Pèrsone konzentriere séch bsunders um d drài gnànnte Großstèdt, sàlle éhre Izugsgebiet déhne séch allewil witer üs.
B'riehmti Elsass'r
Albert Schweitzer (1875–1965), Theolog, Musik'r, Philosoph òn Àrtzt, Nobelpris f'r Fride 1952
Eugène Müller (1861–1948), Politiker òn Theolog
Tomi Ungerer (1931–), Kinschtl'r un Buechautor
Paul et Marc Haeberlin (père et fils), Drei Stern (Guide Michelin)-Köech zitt'r 1967.
Hans Arp (1887–1966), Kinschtl'r (Dada), Béldhöi'r
René Schickele, Dicht'r
André Weckmann, Dicht'r
Claude Vigée,
Nathan Katz, Dichter
Hansi, (1873–1951), Zeichn'r
Pierre Pflimlin (1907–2000), Europapolitik'r un Burj'rmeischt'r vun Strosburi
Johann Mentelin (1410–1478), Druck'r
Sébastien Brant (1458–1521), Humanischt
Beatus Rhenanus (1485–1547), Humanischt
Martin Bucer (1491–1551), Theolog un Reformator
Thomas Murner (1475–1537), Gejereformator
Bruno d'Eguisheim-Dagsbourg (1002–1054), dr Pobscht Leo IX.
Alfred Dreyfus (1859–1935), frz. Offizier üss e elsäss.-jidisch Famili
Julius Leber (1891–1945), Anti-Nazisme-Wéd'rstànd
Frédéric Auguste Bartholdi (1834–1904), Béldhöi'r
Marcel Marceau (1923–2007), Pàntomim
William Wyler (1902–1981), Realisatör vum Ben-Hur
Émile Waldteufel (1837–1915), Compositör
Gustave Doré (1832–1883), Kinschtl'r
Ettore et Jean Bugatti (1881–1947) (1909–1939) (Elsàss'r vu s Müet'rs Site) Pionnier vum Automobil mit Bugatti
Cyrille Vogel (1919–1982) : Liturgi-Hischtorik'r, Professör an d'r Universided Strosburi.
Sébastien Loeb
Joseph Rossé (1892–1951), regionalischtische Bolitiker
Victor Ernst Nessler (1841–1890), Compositör