Datasets:

ashokpoudel

/

SahityaDataset

like 0

खतरनाक किताब पसले: ६४ वर्षे लामलाई पुस्तक मोह यति थियो कि उनी रिहापछि पनि आफ्नो अभियानमा रत्तिभर डग्मगिएका छैनन् । उनले हङकङमा पसल खोले पुनः पक्राउ पर्ने देखेपछि ताइवानमा सोही अभियानलाई निरन्तरता दिने भएका छन् । यसका लागि उनले इन्टरनेटमार्फत सहयोग जुटाएर पुस्तक पसल खोल्न लागेका हुन् । यसका लागि उनले १ लाख ६० हजार पाउन्ड जम्मा गरिसकेका छन् । ‘अब हङकङमा स्वतन्त्र विचार र स्वतन्त्रता भन्ने चिज रहेन,’ उनले लन्डन टाइम्सलाई भनेका छन्, ‘त्यसैले भोलिका पुस्तालाई स्वतन्त्रताको महत्त्व बुझाउन भए पनि मैले पुस्तक पसल खोल्नै पर्छ । त्यसैले मैले ताइवान रोजेँ ।’ उनलाई चिनियाँ सरकारले ८ महिना बन्दी बनाएपछि २०१६ मा छाडेको थियो । त्यसपछिका दिनमा उनले आफूमाथि भएका ज्यादतिबारे बोल्दै हिँड्न थालेका थिए । उनलाई चिनियाँ राज्यद्वारा सञ्चालित टेलिभिजनमा आफूले प्रतिबन्धित पुस्तक बेचेको र त्यसमा आत्मालोचना गरेको भिडियो प्रसारण गरिएको थियो । स्विट्जरल्यान्डको नागरिकता बोकेका गुई मिन्हाई उनको साझेदार थिए । गुई लामो समयदेखि थाइल्यान्ड बस्दै आइरहेका थिए । उनलाई पनि चीन सरकारले विदेशीलाई गोप्य दस्तावेज बेचेको आरोमा कैद गरिएको थियो । त्यसयता उनी लापत्ता छन् । यसले हङकङमा बसेर व्यवसाय गर्ने कुनै पनि चिनियाँ मूलका मानिसहरूको जिउज्यान सुरक्षित नरहेको देखाएको भन्दै हङकङमा आन्दोलन चर्किएको थियो । यतिबेला ताइवान चीनविरोधीहरूका लागि सुरक्षित ठाउँ बन्न पुगेको छ । त्यसैले पनि लाम त्यहाँ पुस्तक पसल खोल्न पुगेका हुन् । लामले पुस्तक पसल खोलेका दिन आफूहरू खुसी हुने संसद सदस्य यु सिकुनले प्रतिक्रिया मात्र दिएका छैनन्, ताइवानी राष्ट्रपतिले सो समाचार प्रकाशित भएपछि लामलाई एउटा पुष्पगुच्छा उपहार पठाई यो ताइवानको प्रजातन्त्रको लागि कोशेढुंगा भएको प्रतिक्रियासमेत पठाएकी थिइन् । उनले खोल्ने पुस्तक पसलमा वाहियातभन्दा अर्थपूर्ण पुस्तक मात्र रहने प्रतिक्रिया दिएका छन् । पसल कहिलेसम्म खुल्छ भन्नेबारे समाचारमा खुलाइएको छैन ।

अहो, मदनकृष्ण र हरिबंशको जोडी पो रहेछ: रामकुमार पाँडे नेपाली साहित्य र कलाका मानक व्यक्ति हुन् । कुनै बेला नेपाली विद्यार्थीले आफ्नो माध्यामिक विद्यालय पूरा गर्न रामकुमार पाँडेको रचना पढ्नै पर्ने बाध्यता थियो । हाँस्यब्यङ्ग्यमा लाग्नेहरुका लागि त रामकुमार पाँडे सम्पूर्ण कोर्स बुक नै हुन् भन्दा फरक पर्दैन । शिक्षा शंकायतर्फ पाँडे भुगोलका प्रथम प्राध्यापक पनि हुन् । उनैले विश्वलाई पहिलो पटक ‘उचाइ भुगोल’को विषय दिए । नेपाली भुगोलका विज्ञ टोनी हेगेनले उनलाई नेपाली भुगोलका अद्वितीय प्रतिभा भनेर सांर्वजनिक प्रसंसा गरेका थिए । एक सय भन्दा बढि पुस्तक लेखेका पाँडे अंग्रेजी भाषामा धेरै पुस्तक लेख्ने नेपाली पनि हुन् । ९ महिना जापान बस्दा विदेशीहरुका लागि त्यहाँको भुगोल बुझाउने पुस्तक नभेटेपछि उनले जापानी भुगोलको पुस्तक लेखेका थिए । अमेजन डट कममार्फत धेरै रोयल्टी पाउने नेपाली हुनुमा यहि पुस्तकको योगदान छ । उनका ८ वटा अंग्रेजी पुस्तक अहिले अमेजनले विक्रीमा राखेको छ । हास्यब्यङ्ग्य क्षेत्रलाई संघठित गरेर पहिलो पटक गाइजात्रा कार्यक्रम पनि पाँडेको नेतृत्वमा भएको थियो । उनैको हात समाएर अघि बढेका हाँस्यब्यङ्ग्य क्षेत्रका धेरै कलाकार अहिले नेपाली कला क्षेत्रमा चर्चित भएका छन् । मदन कृष्ण र हरिबंश आचार्यले धेरै पटक सार्वजनिक मञ्चमा पाँडेले हाँस्यब्यङ्ग्य क्षेत्रमा गरेको योगदान सम्झने गरेका छन् । साहित्यका विभिन्न किसिमका संस्था गठन गर्ने पाँडेको भागमा साना ठूला गरि १ सय ११ वटा विषयमा ‘पहिलो’ हुने सौभाग्य प्राप्त छ । बालसाहित्य, किशोर साहित्य, प्रौढ साहित्य, लोकसाहित्य, हाइकु, सिजो जस्ता फरक विषयमा कलम चलाएका पाँडे आज पनि एक दर्जन संस्थाको नेतृत्वतहमा छन् । नयाँ विषय देख्ने वित्तिकै हात हाल्ने र त्यस विषयमा कलम चलाउने व्यक्तिलाई संघठिन गरिहाल्ने प्रबृत्तिका कारण उनी ‘अस्थिर स्वभावका क्रियाशिल विद्वान’का रुपमा कवि समाजमा चर्चित छन् । यद्यपि उनी यसलाई समयको बाध्यता मान्छन् । ७३ वर्षीय पाँडेसँग लेखक–पत्रकार अश्विनी कोइरालाले उनको ५० वर्ष लामो साहित्यिक व्यक्तित्व खोतल्ने प्रयास गरेका थिए । केहि पुरानो अन्तरवार्ता भए पनि यो अझै उपयोगी हुने भएकाले यहाँ प्रकाशित गरेका छौँ । भोलिपर्सी नै प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा प्राज्ञ सभा गठन हुँदैछ । तपाईंलाई कुलपति वा त्यस्तै केही प्रस्ताव आएको छैन ? आए पनि जान्न । किन ? प्रस्तावै आउँदैन, अनि कसरी जानु ? गाँठी कुरा के भने म कुनै पनि दलमा छैन । अहिलेसम्म प्राज्ञ त बनाएनन्, कुलपति त धेरै टाढाको कुरा । अब त म भन्दा धेरै जुनियर पनि कुलपति भैसके । अनि कसरी जानु ? बुढो भइयो भनेर हो कि ? म एक्लैले झण्डै प्रज्ञा प्रतिष्ठान जत्तिकै काम गरिरहेको छु । मानिस उमेरले बुढो हुने हो र ? एक सातापछि जापानमा अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली हाइकु सम्मेलन हुँदैछ । अहिले नेपालबाट त्यसको सम्पूर्ण तयारी गरिरहेको छु । म आफै कवि–लेखकलाई लिएर उता जाँदैछु । एक साथ दर्जनौ पुस्तकमा काम गरिरहेको छु । झण्डै दर्जन संस्था हाँकेको छु । बुढो मानिसले त काम गर्नै सक्तैन नि । मनोज गजुरेल, मह जोडीहरुले सार्वजनिक समारोहमा तपाईंको प्रसंसा गरेको सुनेको छु । तपाईं उहाँहरुको गुरु हो ? होइन, पटक्कै होइन । प्रसंसा गर्नु उहाँहरुको महानता हो । प्रतिभाशाली मानिस आफ्नो मूल बिर्सदैनन् । उहाँहरुले आफ्नो मूलघर सम्झनु भएको हो । भएको के थियो भने नेपालमा गाइजात्रा त मनाइन्थ्यो तर त्यो बौद्धिक र संघठित थिएन । २०३३ सालको कुरा हो, सताब्दीपुरुष सत्यमोहन जोशी प्रज्ञा प्रतिष्ठानको सदस्य सचिव हुनुहुन्थ्यो । उहाँलाई दरबारबाट परम्पराबाट चलिआएको गाइजात्रालाई प्रज्ञा प्रतिष्ठानले संयोजन गरेर चलाउनू भन्ने आदेश आएछ । त्यति मात्र होइन, त्यस विषयमा रामकुमार पाँडेसँग सल्लाह गर्नू भन्ने पनि आदेश भएछ । अब त्यो बेलाको शक्तिशाली दरबार, त्यसमाथि राजाका निजीसचिवले नै पाँडेसँग सल्लाह गर्नू भने पछि म सुरुदेखिसँग गाइजात्रामा जोडिएँ । राजा र प्रधानमन्त्रीका अघि हाँस्यब्यङ्ग्यकारहरुले प्रदर्शन गर्ने भएपछि नेपालभरिबाट प्रतिभाशाली मानिस आए । त्यसमध्ये नेपाली संस्कृतिलाई समेटेर बनाएको एउटा प्रहसनले नेपाली संस्कृतिको बेहिज्यत गर्यो भनेर केही निर्णयकहरुले त्यसलाई हटाउन चाहेका थिए । मैले चाहीँ नेपालीपन भएका कारण त्यो देखाउनै पर्छ भन्ने अड्डी लिएँ । दुई जना सामान्य केटाहरुको त्यो प्रदर्शन वास्तवमा सिर्जनशील थियो । पछि पो थाहा भयो, ती जोडी अरु कोही नभएर मदनकृष्ण र हरिबंश पो रहेछन् । हाँस्यब्यङ्ग्य कार्यक्रम गर्न दरबारले तपाईंलाई नै किन खोज्यो । राजावादी भएर हो ? खासमा व्यङ्ग्यकार कहिल्यै कुनै सत्ताधारीको हुँदैन । नत्र कसरी व्यङ्ग्यकार हुने ? खासमा म पाटन कलेज पढ्दा हाम्रो अंग्रेजी शिक्षक हुनुहुन्थ्यो, नारायणप्रसाद श्रेष्ठ । त्यो बेला म कलेजमा स्टाण्डबाइ कमेडियन थिएँ । त्यो बेला टेलिभिजनहरु थिएनन्, त्यसैले टोल टोलमा हँसाउने युवाहरु सक्रिय हुन्थे, त्यस मध्ये म पनि एउटा थिएँ । त्यही बेला म पत्रपत्रिकामा हाँस्यब्यंग्य पनि लेख्न थालेको थिएँ । यी दुबै प्रतिभा नारायण सरले देख्नु भएको थियो । संयोगबस उहाँ राजा विरेन्द्रको निजी सचिव हुनुभयो । कलेज छँदा म विद्यार्थी युनियनको सचिव थिएँ र मैले गर्ने सिर्जनात्मक काम उहाँले देख्नु भएको थियो । यहि कारण प्राज्ञ नभए पनि गाईजात्राको कमिटीमा मलाई राखिने गरेको थियो । म आफू पनि हाँस्यब्यङ्ग्य लेख्ने र अभिनय पनि गर्ने भएकाले यसमा मेरो चासो थियो । सरकारी स्तरबाट गरिने र राजा–रानीले नै हेर्ने भएकाले कतिपय राम्रा कुरा पनि सेन्सरसीपमा पर्दथ्यो । तै पनि त्यो बेला गाईजात्राको निहुँमा धेरै नै काम भएको थियो । मलाइ लाग्छ, हाँस्यब्यग्यका लागि त्यो स्वर्ण युग थियो । त्यही दह्रो परम्पराका कारण आज हास्यब्यङ्ग्य कलाकार यो देशका सबैभन्दा विकाउ कलाकार भएका हुन् भन्ने लाग्छ । तर प्रजातन्त्र प्राप्ति पछि अचानक प्रज्ञा प्रतिष्ठानले गर्ने हाँस्यब्यङ्ग्य कार्यक्रम गर्न छाड्यो ? तपाईंहरुले विद्रोह पनि गर्नुभयो । त्यसको पृष्ठभूमि के थियो ? प्रजातन्त्रपछि नेपाली कांग्रेसले इश्वर बराललाई उपकुलपति बनायो । उहाँ भारतमै पढ्नु भएको, जवहारलाल नेहरु विश्विद्यालयमा प्राध्यापक भएर उतै बस्नु भएकोले हुन सक्छ, उहाँलाई गाईजात्राको महत्व थाहा भएन । यो मल्लकालदेखि चलिआएको विशुद्ध नेपाली परम्परा थियो तर यसलाई उहाँले केवल प्रजातन्त्र प्राप्त गर्ने हतियार मात्रै भएको बुझ्नु भयो । उहाँले ‘एकेडेमीले यस्तो सस्तो र भद्दा खालको कार्यक्रम गर्न मिल्दैन’ भनेर एकेडेमीको कार्यक्रमबाट हटाइदिनु भयो । पहिले हामीले धेरै अनुनय विनय गर्यौं । अन्त्यमा हामी आफै भए पनि निजी रुपमा काम गरेर सरकारलाई देखाइदिन्छौँ भनेर हासने भन्ने संस्था खोल्यौं । त्यहि संस्थामार्फत हामीले गाईजात्रा देखायौं । वास्तवमा गाइजात्रा कार्यक्रम एउटा ब्राण्ड भइसकेको थियो । त्यसमाथि निजी ब्यवस्थापनमा सुरु गर्दा यो धेरै माथि गयो । यो विद्रोह एक प्रकारले कलाकार आफ्नो खुट्टामा आफैं उभिने कामको सुरुवात थियो । त्यसपछि नै तितेजिरे मेरिबास्सै कार्यक्रम एकातिर सुरु भयो । अर्कोतिर मह जोडीको छुट्टै कार्यक्रम भयो । टेलिभिजनहरुमा हाँस्यब्यङ्ग्य कार्यक्रमलाई निजी क्षेत्रले प्रायोजन गर्न थाल्यो । महजोडीहरुको मह सञ्चार खुल्यो । सबैले प्रगति गरे । आज तपाईंले जुटाउनु भएका कलाकारहरु छरिएका छन्, के कारणले यस्तो भयो ? मेरो प्रस्ताव थियो, हाँस्यब्यग्य समाज नेपाल (हासने) दह्रो हुनु पर्छ । कार्यक्रमबाट उठेको आधा पैसा कलाकारले पाउनु पर्छ । अनि आधा पैसा संस्थामा आउनु पर्छ । यसो गर्दा कलाकारलाई अप्ठ्यारो पर्दा संस्था काम लाग्छ भन्ने मेरो अभियान थियो । तर नयाँ कलाकारहरु संस्थालाई बलियो बनाउने भन्दा पनि व्यक्तिगत कुरामा बढि ध्यान दिन थाले । संस्थामा भद्रगोल भएपछि मैले संस्था नै छाडिदिएँ । तपाईंको विचारमा हाँस्यब्यङ्ग्य विधाको कमजोरी के हो ? विश्वभरि नै हाँस्यब्यङ्ग्यकारहरु कमेडियन पनि हुन्छन् र लेखक पनि हुन्छन् । उनीहरुका कृति गम्भीरतापूर्वक पढिन्छ र स्टेजमा पनि उनीहरुलाई पच्छ्याइन्छ । नेपालमा भने केही अपवाद बाहेक कमेडियन लेखक हुन सकेनन् । किनभने उनीहरुले साहित्य अध्ययन गरेनन् । जबकी मानिस जति अध्ययनशील भयो, उति गहिरो व्यङ्ग्य गर्न सक्छ । पञ्चायतकालमा एकेडेमीले गाइजात्राको सुरुवात गर्नुको पछि पनि यसलाई साहित्यको मूलविधा मानेकै कारणले हो । आजका कमेडियनहरु साहित्यकार त परको कुरा साहित्यका पाठक पनि हुन सकेनन् । यहि कारण व्यङ्ग्य केवल राजनीतिमा मात्र सीमित भयो । नेताको हाउभाउ र समाचार पढेर व्यङ्ग्य गर्ने चलन बढेर गयो । जसमा बौद्धिकता एकदमै कम हुन्छ । हुन त अरु क्षेत्रमा पनि साहित्यको अध्ययन गर्ने चलन छैन । स्वयं साहित्यकारहरु अध्ययनशील छैनन्, अरुको त के कुरा गर्नु र ? तपाईं लेखेकै भरमा धेरै देश घुम्ने लेखकमा दरिनु भएको छ । विदेशमा साहित्य वा कलाको अवस्था कस्तो पाउनु भएको छ ? चाहे पूर्वीय समाजमा होस् वा पश्चिमा समाजमा, एउटा कुरा समान छ । त्यो के भने मानिसले सम्पती कमाएपछि साहित्यकार र कलाकारको संगत गर्छन् । पुराना दरवारमा कवि र संगीतकर्मीहरु अनिवार्य रहन्थे । अंग्रेज आउनुअघि भारतमा भएका सयौं राज्यमा त्यहाँका दरवारमा कवि कलाकार राखेर उनीहरुका कुरा सुन्ने गर्दथे । संस्कृत साहित्यहरुमा पनि राजाले योगी र कविको निर्णय सुनेर मात्र फैसला गरेको पाइन्छ । फ्रान्स पुगेका बेला मैले त्यहाँको भब्य दरवार घुम्ने मौका पाएको थिएँ । लुई चौधौंको दरवारको भित्तामा जसरी कला सजिएका छन्, त्यसबाट पनि त्यो दरबारमा कलाकार र कविले सिर्जनाको उपल्लो तहमा पुगेर ती भित्ता सजाएको सजिलै महसुस गर्न सकिन्छ । अर्थात धन कमाएपछि मानिसले आनन्दका लागि गर्ने भनेकै कला साहित्यको अध्ययन र लेखक कविको संगत हो । त्यस्तै कोरियामा आज पनि सरकारी जागीर खाने मानिसले अन्य कुराको अतिरिक्त त्यहाँको परम्परागत कविता ‘सिजो’ सिर्जना गर्न जानेको हुनुपर्छ । किनभने साहित्य सिर्जना गर्ने कर्मचारीले नै जनताको पीर मार्का बुझ्छन् भन्ने मान्यता छ । नेपालमा भने मानिसले सम्पती कमाउनु पर्छ भन्ने बुझे तर सम्पती कमाएर आनन्दित हुने शैली पनि सिक्नु पर्छ भन्ने जानेनन् किनभने उनीहरुले साहित्य र कलाभित्र आनन्दको रहस्य छ भन्ने कुरा बुझेकै छैनन् । नेपालमा यो कुरा थाहा नहुनुको कारण के होला ? विदेशीहरुले नेपालीहरुलाई यो कुरा बुझाउन चाहन्छन् । त्यसका लागि विदेशका विभिन्न कार्यशालामा पनि बोलाउँछन् । त्यहाँको साहित्य, संगीत कलाले त्यो देशलाई कति माथि पुर्यायो भन्ने कुरा बुझाउन पनि चाहन्छन् तर यस्ता कुरा सरकारी च्यानलमार्फत आउँछ । विदेश घुम्ने भनेपछि कर्मचारी र नेता–कार्यकर्ता नै यस्ता काममा अघि बढेर जान्छन् । त्यही क्षेत्रको संवेदनशील व्यक्तिलाई पठाए पो त्यो कुरा टपक्क टिपेर लेखक–कलाकारले ती कुरा बोकेर आउँछ र यहाँ त्यससम्बन्धी बहस हुन्छ । विषयसँग पर परसम्म सम्बन्ध नै नभएको मानिस गएपछि उसले के बुझ्छ र के ल्याउँछ ? मैले धेरै पटक यस्ता कार्यशालाहरुमा सरकारी कर्मचारीलाई भेटेको छु । एकपल्ट युएनडिपीले संस्थाको तर्फबाट मलाई र सरकारका तर्फबाट कुनै दुई जना विज्ञलाई पठाउन अनुरोध गरेको थियो । त्यहाँ पुगेपछि मात्रै मैले त्यो विषयसँग साइनो नभएका दुईजना सरकारीलाई भेटेँ । उनीहरु कार्यशालमा बस्दै नबसी घुमेर समय बिताए, मेरो थाप्लोमा सबै जिम्मेवारी छाडेर । खोज्ने हो भने यस्ता गैर विषयका मानिस सरकारी खर्चमा वा सरकारी कोटामा विदेश गएको पाउनु हुन्छ । यसैबाट थाहा हुन्छ, हामी सिकेर नयाँ काम गर्न चाहदैनौं । केवल कमाउन र घुम्न मात्रै चासो दिन्छौं । एक पटक नेपाली पत्रिकामा कार्टुनको भूमिका कस्तो हुनुपर्छ भन्ने विषयमा तपार्ईंका बहस सुन्न पाइन्थ्यो । कार्टुनमा तपाईं कसरी जोडिनु भयो ? २०२१ सालतिर ‘मायालु’ नामक सिनेप्रधान पत्रिका छापिन्थ्यो । त्यसमा म ब्यङ्ग्य लेख लेख्थेँ । लेखमा कार्टुन राख्दा राम्रो हुन्छ भन्ने कुरा आयो । त्यो बेला कार्टुन छाप्ने चलन भर्खर सुरु भएको थियो । यहि कारण ‘मायालु’मा पनि कार्टुन राख्ने कुरा भयो । म चित्र बनाउने हुँदा मैले नै एकपटक प्रयास गरेँ । त्यो सायद राम्रो भयो । त्यसपछि ‘कार्टुन सँवाद’ नामक स्तम्भ नै सुरु गर्न सम्पादकले आग्रह गरे । यसरी म कार्टुनिस्टका रुपमा पनि परिचित भएँ । जब प्रजातन्त्र आयो, कार्टुनहरु लोकप्रिय त भए तर कार्टुनिस्टलाई पत्रकार मान्न सम्पादकहरुले आनाकानी गर्न थाले । मैले कार्टुनिस्टहरुको एउटा संस्था गठन गरे । यहि संस्थामार्फत हामीले पत्रकार महासंघसँग कार्टुनिस्टलाई पनि पत्रकारको मान्यता दिनुपर्ने लविङ् गर्यौं । त्यही लविङले कार्टुनिस्टलाई पनि पत्रकार मान्यता दिलायो । पछि कार्टुनिस्टहरुको संस्था पुर्नगठन भएर दुर्गा बराल (बात्सायन) अध्यक्ष हुनु भएपछि यसले अझ इज्जत पायो । साहित्यको क्षेत्रमा चर्चित भए पनि तपाईंले भुगोल विषय पढ्नुभयो । यसको पछि कुनै कारण छ ? साहित्यमा लागेर भोकभोकै परेका मानिस देख्दै हुर्केको केटो हुँ । त्यसैले आर्थिक भरथेगका लागि मैले भुगोल पढ्ने निर्णय गरेको थिएँ । त्यो बेला भुगोल नेपालका लागि नयाँ विषय थियो । यो मेरो दानापानी चलाउने भाँडो बन्यो । विदेशीहरुसँग काम गर्न पाइन्थ्यो । भुगोल बृहत क्षेत्र भएकाले ज्ञानको दायरा फरकाकिलो भयो । यहि कारण युएनडिपी, युनिसेफ, युनेस्को जस्ता संस्थामा काम गर्न पाइयो । यसले आर्थिक अभाव हुन दिएन । साहित्य त मेरो नशा मै थियो । जुन सुकै क्षेत्रमा गए पनि म साहित्यकै लागि जन्मिएको थिएँ । यसका लागि अतिरिक्त परिश्रम गर्नुपर्ने अवस्था थिएन । भुगोल विषय नै किन छानेँ भन्ने कुरा पनि रमाइलो छ । त्यो के भने भुगोलभित्र २ सय भन्दा बढि विषय पढ्नु पर्छ । पृथ्वीसँग जोडिएका हरेक कुरा भूगोलका विषय हुन् । भुगोल पढेकै कारण मैले हरेक विषयमा ब्यङ्ग्य गर्न सिकेँ । मलाई धेरैले भन्छन्, यति धेरै विषयको जानकारी कसरी राख्नुहुन्छ । यसको श्रेय म भुगोललाई नै दिन्छु । अझ जुनबेला देखि ‘उचाइ भुगोल’ को विषयमा विश्वमा परिचित भएँ, त्यसपछि त संसारको बाटो पनि खुल्यो, ज्ञानको बाटो पनि खुल्यो । तपाईंलाई ‘उचाइ भुगोलविज्ञ’ भनेर विदेशीले निकै प्रसंसा गरेको लेखहरु पढ्न पाइन्छ । विशेषगरि नेपाल विज्ञ टोनी हेगेनको प्रसंसाले तपाईंको व्यक्तित्व अन्तर्राष्ट्रिय हुन पुग्यो । के हो यो उचाइ भुगोल भनेको ? उचाइका कारण मानिसको सम्यता कसरी विकास हुन्छ भन्ने अध्ययन गर्ने विषयलाई उचाइ भुगोल भनिन्छ । नेपाली भुगोल अध्ययन गर्दै जाँदा मैले के थाहा पाएँ भने एउटा निश्चित उचाइमा नेपाली बस्ती बसेको रहेछ । धेरै तल औलो लाग्ने र धेरै माथि जाडो हुने कारणले नेपाली पहाडी बस्तीहरुको विकाससँगै भाषा, संस्कृति र रहनसहन एकै किसिमको भएको रहेछ । यसअघि कुनै पनि भुगोल विज्ञले यसरी अध्ययन नगरेका कारण यसलाई छुट्टै विषय मानियो । पश्चिमाहरु यस्ता अनुसन्धानका विषयलाई निकै महत्व दिने भएकाले अलिअलि प्रसंसा भएको हो । मलाई खुसी लाग्छ । तै पनि तपाईंले विद्यावारिधि गर्नुभएन ? किन होला ? साहित्यमा लागेका कारण समय भएन । फेरि मैले नयाँ विषय पहिल्याएँ । यो आफैमा विद्यावारिधि भन्दा ठूलो कुरा हो भन्ने लाग्यो । विदेशीहरु पनि यही भन्छन् । एउटा मानिसले सबै कुरा कहाँ गर्न सक्छ र ? तर तपाईंमाथि नै सुकदेव राईले विद्यावारिधि गरिदिए, कस्तो लाग्छ ? खुसी लाग्छ । ममाथि भन्दा पनि म र मजस्ता चार जना हाँस्यब्यग्यकारमाथि भन्दा राम्रो होला । कहिलेकाहीँ आफूले विद्यावारिधि नगरे पनि म पनि विद्यावारिधिको विषय भएँ भन्ने कुराले सन्तुष्टि दिन्छ । तपाईंका नाममा पहिलो पटक १ सय ११ विषयमा नयाँ काम गरेको रेकर्ड भएको छ भन्ने गरिन्छ । नयाँ नयाँ काम गर्न किन मन लाग्छ ? कि नयाँ रेकर्ड राख्ने सोख हो ? नेपालमा नयाँ जे काम गरे पनि पहिलो पल्ट हुन पुग्छ । किनभने नेपालमा भएकै केही छैन । विदेशमा देखेर आउँछु, यहाँ भएको देख्दिन, गर्न मन लाग्छ । त्यसपछि त्यो काम पहिलो हुन पुग्छ । अरुले दुई–चारवटा मात्र नयाँ काम गर्ने हिम्मत गर्छन् । मलाई भने एउटा कुरा स्थापित भएपछि अर्को विषयमा हामफाल्न मन लागिहाल्छ । सोक होइन, आइपर्छ र गर्न मन लाग्छ । कुरा त्यति हो । नयाँ के गर्दै हनुहुन्छ ? नेपालमा जे कुरा पनि विदेशीले बुद्धि दिने र हामीले त्यसैलाई महत्व दिएर लागू गर्दा हामीले राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक धेरै कुरा गुमायौं । खासमा विदेशीले नेपाललाई कति बुझेको छ र ? उनीहरुको कुरा हामीले लागू गर्नु ? केही वर्ष यता बल्ल मेरो दिमाग यो कुरा घुस्यो । यहि कारण विदेशीलाई नेपाल बुझाउन अंग्रेजी भाषामा एउटा बृहत्तर नेपाल परिचय पुस्तक लेख्दैछु । यो निकै मोटो पुस्तक हुन्छ जस्तो छ । मुख्यतः त्यसैमा लागेको छु । अर्को सहायक तर महत्वपूर्ण काम पनि गर्दैछु । खासमा नेपालमा विश्वमा भन्दा धेरै कुरा नयाँ छन् । केवल हिमाल, बुद्ध र गोर्खालीले मात्र नेपाललाई चिनाउने होइन, हाम्रो देशमा सयौं कुरा अरु देशभन्दा फरक छ । त्यसलाई मैले गिनिज बुक अफ वल्र्ड रेकर्ड जस्तै नेपालका आफ्ना किसिमका किर्तिमानहरुको दर्जनौ स–साना पुस्तक निकाल्नु पर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुगेको छु । एक दर्जन जति तयार भएका छन्, अरु एक दर्जन जति तयार पार्न सकिन्छ । सय भन्दा बढि पुस्तक लेखिसक्नु भयो, अरु सय वटा लेख्ने योजना हो ? समयले साथ दिए मैले जम्मा गरेका धेरै विषय तयारी अवस्थामा छन् । त्यसैले सयले मान्दिन, हजार पुस्तक पुर्याऔं भन्ने पो सोच्दैछु । (लामो हाँसो)

दुई संग्रहको प्रकाशन र एउटा अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कारको घोषणा: गैर आवासीय नेपाली संघको साहित्य र संस्कृति विभागले यो वर्ष दुई वटा कृति प्रकाशन गर्ने भएको छ । गएको साता गैरआवासीय नेपाली संघको भाषा, साहित्य, संस्कृति तथा सम्पादा प्रवर्दन समितिको बैठकले एउटा नियात्रा संग्रह र एउटा गजल सङ्ग्रह प्रकाशन गर्ने निर्णय गरेको हो । यसैगरि बैठकले साहित्यमा योगदान दिने कृति वा स्रष्टाको सम्मानार्थ यो समितिले एउटा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको नेपाली साहित्य पुरस्कारको स्थापना पनि गरेको छ । विभागका अध्यक्ष हिक्मत थापाले पहिलो बैठकमा गैरआवासीय नेपाली संघका संरक्षक जीवा लामिछानेले एक लाख रुपैंयाको बिऊ रकम राखेर यसको स्थापना गरेको घोषणा गरेको बताए । उक्त बिऊ रकममा अध्यक्ष थापाले ५० हजार रुपैंया योगदान गरेका छन् । यसलाई संसारभरि छरिएर रहेका साहित्य प्रेमीहरुले थप योगदान गर्दै जाने योजना रहेको पनि थापाले बताए । वर्ष २०२० मा उक्त संस्थाले नेपाल बाहिर रहेर साहित्य सिर्जना गरिरहेका साहित्यकारहरुको नियात्रा संग्रह प्रकाशन गर्ने भएको छ । यो संग्रहमा नेपाल बाहिर बस्ने श्रष्टाले नेपाल बाहिरकै विषयमा लेखिएका नियात्रा समेटिने बताइएको छ । त्यसैगरि उक्त संस्थाले नेपाल बाहिर रहेर गजल सिर्जना गरिरहेका सर्जकहरुको बृथक खालको बृहत गजल संग्रहको प्रकाशनको तयारी गरिएको पनि जनाइएको छ । ‘दुवै कृतिहरु विज्ञ निर्णायक मण्डलहरुको रोहबरमा छानिने छन् । यी दुवै कृतिको गुणस्तरमा हामी सम्झौता गर्दैनौँ ।’ अध्यक्ष थापाले साहित्यपोस्टसँग भने, ‘नेपाल बाहिर रहेर साहित्य सिर्जना गरिरहनु भएका साहित्यकारहरुका उत्कृष्ट रचना हामीले यी दुबै पुस्तकमा पाउने छौँ ।’

बन्दाबन्दीमा अनलाइन वाचन संस्कृति मौलाउँदै, ओबामा पनि अनलाइन वाचनमा: बन्दाबन्दीको समयमा इन्टरनेट संसारभरमा बहुसंख्यक मानिसहरुको लागि समय व्यतित गर्ने मुख्य साधन भएको छ । इन्टरनेटमा उपलब्ध भएका ज्ञानबर्द्धक तथा मनोरञ्जनात्मक सामग्रीहरुको प्रयोग ह्वात्तै बढेको छ । चलचित्र तथा भिडियो सामग्रीहरु मात्रै नभएर यो समयमा पुस्तक तथा पुस्तक सम्बन्धित सामग्रीहरु जस्तै: इबुक तथा अडियो बुकको प्रयोग पनि बढेको छ तर मानिसको असिमित चाहना भन्नु पर्छ, पहिले देखि उपलब्ध सामग्रीहरुले मात्रै मानिसको चासोको सम्बोधन गरेको पाइदैन । युट्युब तथा फेसबुक लगायतका सामाजिक सञ्जालहरुमा प्रत्यक्ष (लाइभ) उपस्थित भएर बनाइएका सामग्रीहरुमा मानिसहरुको रुचि बढेको पाइन्छ । नेपाल पनि यो सन्दर्भबाट अछुतो रहेको छैन । यस्ता विभिन्न लाइभ कार्यक्रमहरु नेपालमा पनि भइरहेका छन् । नेपालमा यस्ता कार्यक्रमहरु रुचाइन थालेका छन् र यस्ता कार्यक्रमहरु प्रतिको चासो बढिरहेको छ । व्यक्तिगत वा संस्थागतरुपमा नै अहिले फेसबुक लाइभमा विभिन्न कार्यक्रमहरु हामीले देख्न पाइरहेका छौँ । नेपाल स्काउटमा हरेक दिन हुने स्काउट लाइभ होस् या कोरीबाटी डट कमले फिल्मी हाजिरीजवाफ कार्यक्रम या साहित्यकार कृष्ण धरावासीको साहित्य चर्चा या बुकाहोलिक्समा श्रष्टासँगको साक्षात्कार, सबै फेसबुक मार्फत हुने लाइभ कार्यक्रमहरु नै हुन् । मन्डेज् विद् मिसेल ओबामा बालबालिकाप्रति समर्पित अमेरिकामा पनि अमेरिकाकी पूर्व प्रथम महिला मिसेल ओबामाले हरेक सोमबार बन्दाबन्दी जारी रहुञ्जेल आफूलाई मन परेका बालपुस्तकहरू स-स्वर वाचन गरी सुनाइरहेकी छिन् । मन्डेज् विद् मिसेल ओबामा नामकरण गरिएको सो कार्यक्रमलाई प्रख्यात कम्पनी बिबिएस टेलिभिजन किड्स, पेन्गुइन योङ रिडर्स र रेन्डम हाउस चिल्ड्रेन्स बुक्सले संयुक्त रूपमा आयोजन गरेका हुन् । “बन्दाबन्दीका बेला बालबालिका एक्लै घरमा बस्नु पर्दा दिक्क मानिरहेका होलान् ।” ओबामा भन्छिन्, “बन्दाबन्दीमा बालबालिकाले बा-आमालाई घरमा दिक्क बनाउन सक्छन् । बा-आमाले घरैबाट अफिसको काम गर्नुपर्ने हुनसक्छ । यस्तो बेलामा मैले थोरै भए पनि सहयोग गर्न सकेँ भने खुसी नै लाग्नेछ ।” बालपनमा आफूले पढेका सुन्दर पुस्तकहरू हरेक सोमबार एक महिनासम्म पढेर सुनाउने योजना मिसेलको छ । उनले यसका लागि चार वटा पुस्तक छानेकी छन् । लकडाउनमा पुस्तकहरुको बिक्री घटेको भए पनि अनलाइनमा पुस्तक पढ्नेहरु बढेका छन् । योसँगै वाचन गर्नेहरुको पनि आकर्षण बढेको छ । उनले भनिन्, “मैले बालापनमा ती पुस्तक पढेकी थिएँ र खुबै रमाएकी थिएँ । पछि जब म छोरीहरूकी आमा बनेँ, मैले तिनै किताबहरु छनोट गरेँ र छोरीहरूलाई सुनाएँ । उनीहरूलाई पनि ती कथा मन परेका थिए । आज फुर्सदका बेला म देशभरिका बालबालिकाहरूलाई तिनै कथा सुनाउनेछु ।” यसका लागि उनले छानेका चार पुस्तकहरूमा ‘द ग्रफालो’, ‘देयर इज अ ड्रागन इन योर बुक’, ‘मिस म्यापल्स सिड्स’, ‘द भेरी हङ्ग्री क्याटरपिलर’ रहेका छन् । मिसेलले पुस्तक पढेर सुनाउनुका साथै ती पुस्तकले आफ्नो जीवनमा कस्तो प्रभाव पारे भन्ने समेत बताउने छिन् । यस्तै बाराक ओबामाले सोही अवसरमा राष्ट्रपति छँदा पढेको ‘ह्वेर द वाइल्ड थिङ्स् आर’ सबैभन्दा मन परेको बालपुस्तक भनी टिप्पणी गरेका थिए । तर ओबामा भने यो कार्यक्रममा देखा पर्ने छैनन् । तालिकाबद्ध ट्विटर लाइभ रुचाइदै मिसेल ओबामाले सातामा एक दिन बालबालिका लागि मात्रै कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेकी छिन् तर पिबिएस टेलिभिजनका प्रख्यात प्रस्तोता र दुई दशकदेखि पुस्तक चर्चा गरिरहेका लेभार बर्टनले पनि ट्वीटरमा अप्रिल ३ देखि सोमबार, बुधबार र शुक्रबार तीन दिन पुस्तक वाचनको कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेका छन् । उनले आफ्नो ट्विटर प्रोफाइलबाट तालिकाबद्धरुपमा फरक फरक श्रोताका लागि फरक फरक दिन छुट्याएका छन् । उनले सोमबार बालबाालिकाका पुस्तक वाचन गर्छन् । त्यस्तै, उनले बुधबार किशोरकिशोरीका लागि उपयुक्त हुने पुस्तकको वाचन सहित लाइभ हुन्छ र शुक्रबार भने वयस्कहरूका लागि वाचन कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आइरहेका छन् । I can\'t wait to share the magic of storytelling with kids everywhere by reading a beloved children\'s book every Monday with @PBSKIDS and @Penguinrandom . I hope you’ll tune in today at 12PM ET as I read "The Gruffalo" on @PBSKIDS \'s YouTube channel and Facebook page! pic.twitter.com/6sDVovw42X — Michelle Obama (@MichelleObama) April 20, 2020 तस्विर साभार : मिसेल ओबामाको ट्विटरबाट

कोरोनाले ल्याएको किताब संकट: सन् २०२० लाग्नु केही अघि नै अमेरिकाका पुस्तक प्रकाशकहरूले बसन्त सुरू हुने बित्तिकै किताबको लस्करै लगाउने तयारी थालेका थिए । अर्थात् डिसेम्बर अघि नै अप्रिल महिनाका लागि सयौँ पुस्तक बजारमा ल्याउने तयारीमा प्रकाशकहरू थिए तर कोरोना भाइरसका कारण प्रकाशकमाथि बज्रपात नै खसेको छ । कोभिड १९ का कारण त्यहाँ नयाँ पुस्तक प्रकाशन स्थगन भएको छ भने रिक्त स्थान पूरा गर्न पुराना पुस्तकहरूकै रिप्रिन्ट गर्न थालिएको छ । पुराना पुस्तकको पुनः प्रकाशन भने वर्षायाम र त्यसपछिसम्म पनि तन्कने सम्भावना रहेको प्रकाशकहरूले जनाएका छन् । यस पटकको बसन्त याममा केही प्रख्यात लेखकका पुस्तक बजारमा आउने अपेक्षा गरिएको थियो । खासगरी बालबालिकाकी प्रिय लेखिका जेफ किन्ने, ग्राहम स्विफ्टको उपन्यास यही बेला निकाल्ने तयारी थालिएको थियो । यी दुवै बेस्ट सेलर लेखक मानिन्छन् । यसै गरी नेटफ्लिक्स कम्पनीका प्रमुख कार्यकारी रिड हास्टिङ, टेलिभिजनकर्मी डिसस मेरो तथा क्यालिफोर्नियाकी राजनीतिकर्मी एरिक स्वालवेलको गैरआख्यान पुस्तक पनि बजारमा ल्याउने तयारी गरिएको थियो । यी सबै पुस्तक बेस्ट सेलरमा पर्ने अपेक्षा प्रकाशकहरूको थियो तर कोरोना कहरका कारण सर्वत्र त्रास र पुस्तक पसलहरू बन्द भएपछि पुस्तक ननिकाल्नु नै बुद्धिमानी भएको निष्कर्षमा प्रकाशकहरू पुगेका हुन् । कन्डिसनल सिटिजन नामक पुस्तक निकाल्न ठीक परेकी लैला ललामीले भनिन्, ‘यतिबेला मान्छेलाई आफ्नो स्वास्थ्य र हातमुख जोर्ने चिन्ताले सताएका बेला किताब स्थगन नै बुद्धिमतापूर्ण निर्णय हुनेछ ।’ कतिपय प्रकाशकले त केही महिना होइन, पूरै एक वर्षका लागि नयाँ पुस्तक प्रकाशनको मिति धकेलेका छन् । आपराधिक गतिविधिमाथि चार्लोटी बिस्मथले लेखेको ‘ब्याड मेडिसिन’ निकाल्न ठिक परेको प्रकाशक एट्रियाले उनको पुस्तक जनवरीमा छाप्ने निधो गरेको छ । केही प्रकाशक त आउँदा दिन पुस्तकका लागि झनै कष्टदायक हुने बताइरहेका छन् । एक प्रकाशक भन्छन्, ‘अबका दिन मैले त्यति राम्रो समय देखिरहेको छैन । पहिलो त कोरोना संकट लम्बिदै जाँदा कयौँ गोदामका पैसा तिर्न कम्पनीलाई धौधौ हुनेछ । त्यसमाथि पुस्तक छाप्न कागजको अभाव चुलिने सम्भावना पनि उत्तिकै छ । त्यसमाथि प्रिन्टिङ प्रेसले पनि कामदार कटौती गर्न थाल्नेछन् । यस्तो अवस्थामा प्रकाशन संस्थाको हालत के होला ?’ इक्को नामक प्रकाशन संस्थाका ड्यानियल हाल्पर्न चाहिँ लेखकहरूलाई विचरा देखिरहेका छन् । भन्छन्, ‘त्यसै पनि लेखकहरूले वर्षौं मिहिनेत गरेर बल्लतल्ल एउटा पुस्तक लेखेका हुन्छन्, त्यस्तो अवस्थामा मुखैमा तपाईंका अघिल्तिर प्लेगजस्तो महामारी आइदिन्छ । भन्नुस् त, तिनलाई कस्तो पीडा हुँदो हो !’ प्रकाशकहरुले पुस्तक बजारमा ल्याउन ढिला गर्नुको मूल कारण चाहिँ भविष्यमा नयाँ शीर्षकका पुस्तकको बढी बिक्री होला कि भन्ने अपेक्षा हो । तर यतिबेला पुस्तक बिक्री नै नभएपछि नयाँ शीर्षकका नयाँ पुस्तक छाप्न प्रकाशकहरूलाई अझ गाह्रो पर्ने केहीको धारणा छ । अब्राहम बुक्सले पछिल्लो समय उसको बेस्ट सेलर सिरिज विम्पी किडको प्रचार रद्द गरेको छ । कम्पनीले अप्रिलदेखि अगस्तसम्म पूर्वनियोजित कार्यक्रम स्थगन गरेका हुन् । यो पुस्तक एकै पटक ३० लाख छापिदैछ । अहिलेलाई प्रकाशन नै रद्द गरिएको छ । अब्राहम्स कम्पनीका प्रमुख कार्यकारी माइकल ज्याकब्सले भने, ‘यस्तो बिजनेस गर्ने विष्फोटक किताबको प्रकाशन समय नै स्थगन गर्नु भनेको युद्धको अवस्थाजस्तो हो कि होइन, तपाईं आफैँ भन्नुस् !’ उनले थपे, ‘अगस्तदेखि समय सम्हालिने हो कि भन्दै दिन गन्नु बाहेक हामीसँग अर्को कुनै उपाय छैन ।’ त्यसो त अवस्था त्यति गएगुज्रेको पनि छैन । बन्दाबन्दीको अवस्थामा घरमा पुस्तक पढ्ने उपयुक्त अवस्था यो भन्दा गतिलो कहिल्यै थिएन । यस्तो अवस्थामा बालबालिकाको पुस्तक बिक्री यो बेला ७० प्रतिशतले चुलिएको एउटा अध्ययनले देखाएको छ । अन्य पुस्तकको बिक्री भने १० प्रतिशतले घटेको छ तर आर्थिक गतिविधि ठप्प हुने अवस्था लम्बिदै जाँदा सबैभन्दा पहिलो मार पुस्तक प्रकाशनमा हुने र चरम आर्थिक संकटमा पुग्ने केहीको आँकलन छ । न्यु योर्क शहर यतिबेला कोरोना भाइरसको चपेटामा परेको छ । यही शहरमा संसारकै सबैभन्दा ठूला प्रकाशक र लिटररी एजेन्सीका कार्यालय छन् । न्यु योर्कको पुस्तक प्रदर्शन हुने, पुस्तकबारे छलफल चलाइने संसारकै ठूलो स्थल ज्याकब के जेभिट्स कन्भेन्सन सेन्टर यतिबेला कोरोना अस्पतालमा परिणत भएको छ । जसका कारण पुस्तक प्रदर्शनी आउँदो जुलाई महिनासम्मका लागि स्थगन गरिएको छ । प्रदर्शनी त सरेको छ तर त्यसमा सहभागी हुने ठूला प्रकाशकहरू सिमन एन्ड सुस्टर, पेइन्गुइन र्यान्डम हाउस, हार्पर कोलिन्स, हिटाची र म्याकमिलानहरूले सो प्रदशनीबाट हात झिकेका छन् । यति मात्र होइन, कोरोना संकटका कारण अस्थायी रूपले बन्द हुने कतिपय पुस्तक पसलहरूको बन्द स्थायी प्रकृतिको नै हुने हो कि भन्ने डर पनि उत्तिकै छ । खासगरी देशकै चर्चित पुस्तक पसलहरू पोर्टल्यान्डको पोवेल्स अनि न्यु योर्कको म्याकल्ली ज्याक्सन र स्ट्रान्डजस्ता पुस्तक पसल अनि डेनभरको टाटर्ड कभर नामक पुस्तक पसलहरूले त्यहाँका कर्मचारीहरूलाई तलबबिनाको बिदा दिइसकेको छ । यी सबै पुस्तक पसलहरू त्यहाँको समुदायको सहयोगमा चलिरहेका थिए । अमेरिकाभरि ठूलो चेन बुक स्टोरको रूपमा नाम कमाएको बर्न्स एन्ड नोभल यस महामारीपछि बन्द छ । यो कम्पनी पहिलेदेखि नै आर्थिक संकटमा थियो । कम्पनीका प्रमुख कार्यकारी जेम्स डुअन्ट भन्छन्, ‘कोरोनाका कारण प्रकाशन उद्योग कोमामा पुगेको छ । प्रकाशनको जुन पात्रो हुन्थ्यो, त्यो ध्वस्त भएको छ । केही सीमित किताबले मात्र प्रकाशन हुने सुअवर पाउने देख्छु म त ।’ केही साना प्रकाशकहरुले त आफ्ना कर्मचारीहरूलाई बिदा दिन थालिसकेका छन् । शैक्षिक सामग्री र एकेडेमिक पुस्तकको प्रकाशक रम्यान एन्ड लिटलफिल्ड, स्काइहर्सले आफ्ना ३० प्रतिशत कर्मचारीलाई बिदा दिइसकेको छ । अबको दोस्रो चरणमा जब किताबका वितरकहरूले कर्मचारी कटौती थाल्छन्, त्यसपछि प्रकाशन उद्योगको कोमा लम्बिने निश्चित रहेको केहीको धारणा छ । स्कोलास्टिक कम्पनीले त कतिपय गोदाम बन्द गरिसकेको छ किनभने उसको प्रमुख बिक्री थलो नै स्कुलहरू र कतिपय पुस्तक प्रदर्शनी हो । ती गतिविधि ठप्प भएपछि उसले गोदाम लिइरहनै परेन । यस्तो बेलामा अनलाइन पुस्तक बिक्री होला र खर्च धान्न सकिएला भन्ने आशा गर्नेहरू पनि छन् । गएको साता मात्र अनलाइनमा ३ लाख ८० हजार डलरको बिक्री भएको र त्यो गएको महिनाको तुलनामा राम्रो देखिएको बुकसप अनलाइनका प्रमुख कार्यकारी एन्डी हन्टरले बताइन् । उनको वेबसाइटबाट कम्तीमा पनि ३५० भन्दा बढी प्रकाशकले किताब बेच्ने गर्छन् । यस कारण पनि पसल बन्द गरी अनलाइनतिर लाग्नुपर्ने धेरैले महसुस गर्न थालेका छन् । तर यस्तो समय लम्बिए र कतिपय कार्यक्रम लामो समयसम्म रोकिए, त्यसले पठन संस्कृतिमै असर पार्नसक्ने एन्डीको धारणा छ । ‘पठन संस्कृतिलाई यस्तो बन्दाबन्दीले ठूलो असर पार्छ र त्यो दीर्घकालीन किसिमको हुन्छ र यसमा मलाई ठूलो चिन्ता लागिरहेको छ । यसका लागि लेखक र पाठक दुवै पक्ष गम्भीर हुन आवश्यक देख्छु किनभने पुस्तक प्रदर्शनी, छलफल कार्यक्रम र बुक रिडिङ इभेन्टजस्ता कुराले किताबको आयाम फराकिलो बनाउँछ र बन्दाबन्दीले ती सबैलाई खुम्च्याइदिन्छ ।’ न्युयोर्क टाइम्समा २०२० मार्च ३० मा प्रकाशित समाचारको अनुवाद

अमिश त्रिपाठीको चर्चित 'द ओथ अफ द वायुपुत्रज': भारतिय लेखक अमिश त्रिपाठीद्धारा लिखित शिव ट्रायोलोजी हिन्दुका देवता शिवको इश्वरत्वको यात्रामा आधारित छ । कुनै आदिवासीको सरदार कसरी हिन्दुहरुको लागि तारणहार बनेर सिंगो सम्प्रदायको विश्वासको केन्द्रमा बस्न पुग्छ भन्ने कथालाई अमिशले आफ्ना ३ पुस्तकहरुमा वर्णन गरेका छन् । चाखलाग्ने कुरा यो छ कि, लेखक त्रिपाठीले हिन्दु मिथक तथा शास्त्रहरुका पात्रलाई ऐतिहासिक समयरेखामा बाध्न खोजेका छन् । पुस्तकमा अपवाद बाहेक उनी यसमा सफल भएका देखिन्छन् । लेखक अमिश त्रिपाठीको चर्चित ‘शिव ट्रायोलोजी’ अन्तर्गतको तेस्रो तथा अन्तिम पुस्तक हो द ओथ अफ द वायुपुत्रज (The oath of the vayuputras) । यो पुस्तक २०१३ मा प्रकाशित भएको थियो । यो पुस्तकले लेखक त्रिपाठीको पहिलो पुस्तक द इमोर्टलस् अफ मेलुहाबाट सुरु भएर दोस्रो पुस्तक द सेक्रेट अफ वायुपुत्रजसम्म आइपुग्दा गुज्मुजिएको कथालाई निष्कर्षमा पुर्याउँछ । आकारका हिसाबले तिन पुस्तक मध्यै सबै भन्दा ठुलो पुस्तक पनि यहि छ । लेखकले धेरै जसो कथाहरुलाई निष्कर्ष दिने क्रममा कथाहरुलाई केहि लम्ब्याएको हो कि भन्ने बेला बेला पाठकलाई आभाष हुन सक्छ तर दार्शनिक पाटोको हिसाबले, हिन्दु धर्मका मिथकहरुप्रतिको न्याय गरेको हिसाबले यो पुस्तक उत्कृष्ट छ । यो पुस्तकमा आइपुग्दा शिवले वास्तवमा मेलुहाको भनिएको समस्या सप्तसिन्धु र त्यो वरिपरीका वासिन्दा तथा प्रकृतिको नै समस्या भएको थाहा पाइसक्छन् । हिन्दुशास्त्रका कथा तथा मिथक सुनिसक्नेहरुलाई पनि यसको अन्त्य के हुन्छ भन्ने कौतुहलताले कथाको अन्त्य सम्म नै बाँधिराख्न सक्छ । यसैले यो तेस्रो पुस्तक पनि पढ्नै पर्ने पुस्तकको सूचिमा स्वत: बस्न पुग्छ । कथाको अन्त्यले ट्रायोलोजी पढिसक्ने सबैलाई रोमाञ्चक सन्तुष्टीको आभाष गराउँन सक्छ । यो पुस्तकलाई हिन्दीमा वायुपुत्रोंका सपथ नाममा अनुवाद गरिएको छ । तपाईले यसलाई युट्युबमा पनि सुन्न सक्नु हुनेछ । पहिलो भाग दोस्रो भाग तेस्रो भाग चौथो भाग पाचौँ भाग ट्रायोलोजीका थप पुस्तकहरुको परिचय अमिश त्रिपाठीको चर्चित ‘द इमोर्टलस् अफ मेलुहा’ अमिश त्रिपाठीको चर्चित ‘द सेक्रेट अफ द नागाज्’

नियात्रा : ओसाका यात्रामा भानुभक्तहरू: प्रकाश पौडेल ‘माइला’ आफ्नो देशबाट पाँच हजार दुईसय किलोमिटर टाढा भए पनि हामीसँग आफ्नो भाषा थियो । यही भाषालाई सबै नेपालीको साझा बनाउने भानुभक्तको तस्विर थियो । यही तस्विरलाई गाडीमा राखेर हामी नेपाली भाषामा गीत गाउँदै र नाच्दै यिनै भानुभक्तको जन्मोत्सव मनाउन जापानको राजधानी टोक्योबाट अर्को ठूलो सहर ओसाका जाँदै थियौँ । रिजर्भ गरिएको गाडीभरि वर्षौंदेखि जापानमा आफ्नो भाग्य आजमाइरहेका देशभरिका नेपालीहरू थियौँ । नेपालमा पो तपाईंको कुन जिल्ला, तपाईंको कुन गाउँ, तपाईं कुन दलसँग सम्बन्धित हुनुहुन्छ भन्ने प्रश्न उठ्छ, यहाँ ती सबैभन्दा माथि हामी केवल नेपाली मात्र थियौँ । हरेक नेपालीलाई देशप्रतिको प्रगाढ माया र स्नेह रहन्छ । स्वदेशमा रहुन्जेल यस कुराको मापन र अनुमान गर्न सकिएन, अझ भनौँ, देशप्रेमको भेउ पाउन सकिएन । परदेशमा आएपछि बल्ल राष्ट्र र राष्ट्रियताको महत्त्व नजिकबाट बुझ्न र अनुभव गर्न पाइयो । आफ्नो भाषा, साहित्य, कला र संस्कृतिको सम्बर्द्धन विदेशबाटै केही न केही भूमिका निभाउन पाउँदाको सन्तुष्टि बेग्लै किसिमको हुनेरहेछ । २१ औँ शताब्दीमा संसार निकै साँघुरिँदै गएको भान हुन्छ । कुनाकुनासम्म नेपालीहरू छरिएर आफ्नो पौरख गरिरहेका छन् । यसरी छरिएका सबै नेपालीलाई एउटै सूत्रमा बाँध्ने काम भाषा र साहित्यले नै गरेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज (अनेसास) प्रवासमा रहेका नेपाली साहित्य पारखीहरूका निम्ति साझा चौतारी हो । सन् १९९१ मा अमेरिकाबाट सुरु भएको यस संस्था सन् २००३ मा जापानमा स्थापना भएको थियो । स्थापनाकालदेखि नै आफ्ना गतिविधिलाई निरन्तरता दिइरहेको अनेसास, जापान च्याप्टरले पछिल्लो वर्षहरूमा साँच्चै उत्कृष्ट कार्यक्रमहरू गर्दै आइरहेको छ । कहिले साकुराको फेदमुनि त कहिले यात्रा गरेर कार्यक्रमलाई नयाँ–नयाँ शैलीमा प्रस्तुत गर्दै आइरहेको सन्दर्भमा यसपटक निकै लामो दूरीको साहित्यिक यात्राको योजना बनेको थियो । टोक्योबाट झण्डै ६०० कि.मी. टाढाको सहरसम्म साहित्यिक यात्रा गर्नु सहज पक्कै नहोला तर पनि यसको नेतृत्व र सबै साथीहरूको आँटप्रति आभार प्रकट गर्नै पर्दछ । खुसीहरू स–साना कुराहरूमा मिल्छन्, मात्र आफूले महसुस गर्न सक्नुपर्छ, जान्नुपर्छ ।’ ‘यहाँ पनि नेपाली पारा देखाउनु पर्छ ?’ ड्राइभर नजिकै बसेका एकजनाले केही ठूलो स्वरमा कराएपछि बसभित्र भएका सबैको ध्यान आकृष्ट भयो । कसैले भन्दैथियो, ‘अघि नै सक्नुपर्ने काम अहिलेसम्म किन ढिला गरेको ?’ हामीले चासो देखायौँ । सबै जम्मा भएर गाडी हिँड्ने बेलामा केही साथीहरू उत्रिएर सामान किन्न लाग्नुभएको रहेछ । एकजना साथी आफ्नो गाडी त्यहीँ कतै पार्क गरेर बस चढ्नका निम्ति सस्तो पार्किङ खोज्दै अल्लि परै पुग्नु भएछ । सिन्जुकु जस्तो ठाउँमा सस्तो पार्किङ खोज्ने साथीलाई के भन्ने खै ? थप केही साथीहरूमा असन्तुष्टि देखियो । जमघट र हल्लाखल्लाको बीच निर्धारित समयभन्दा २० मिनेट ढिलो गरी गाडी अगाडि बढ्यो । हाइ–वे प्रवेशसँगै बस राम्रै गतिमा हुइँकियो । एउटा सिङ्गो बस भाडामा लिएर हामी टोक्योबाट बीचमा योकोहामा, एबिना, सिजुओका, माचुयामा, टोयोटा जस्ता ठूला सहरहरू छिचोल्दै जापानको अर्को ठूलो सहर नागोयाको नजिकतिर पुगिसकेका थियौँ । गन्तव्य थियो ओसाका । तीन दर्जनभन्दा धेरै स्रष्टाहरूको भीड । त्यसमा साना बालबालिकाको सङ्ख्या पनि थियो । गन्तव्य धेरै टाढा थियो तर समस्या बनिरहेको थियो ‘नेपाली पारा’ । लेखक जापान बसेर पनि कुनै नेपालीले जापानी शैली पछ्याएन भने एकअर्कालाई जिस्क्याउने, गाली गर्ने वा सचेत गराउनुपर्यो भने ‘नेपाली पारा नगर्नू’ भन्ने गरिन्छ । उसलाई जापानी रहनसहनमा घुलमिल हुन नसकेको भनेर जिस्क्याउने वा गाली गर्ने पनि गरिन्छ । हरेकले जापानी शैली नै पछ्याउने प्रयास गर्छन् तर नानीदेखि लागेको बानी कहिलेकाहीँ बिग्रिहाल्ने । अथवा नचाहँदा–नचाहँदै पनि कहिलेकाहीँ चिप्लिहाल्ने ! रबिनले सर्भिस एरियामा रोकिराखेको बसको ढोकाबाट टाउको निकालेर अल्लि झर्केको स्वरमा ‘नेपाली पारा देखाइहाल्नु पर्छ ?’ भनिसकेपछि बाहिरतिर लागिसकेका साथीहरू हतारिँदै फर्किए । आधा चुरोट पनि ननिखारेका साथीले मन खिन्न गर्दै हाइजारामा चुरोट ठोसेर दौडिए । बेलु थापाजी ग्रिन–टीको बोतल हातमा समाउँदै भित्र छिर्नुभयो । हिजो रातभरिको कामको कारणले हुनुपर्छ — अरुण भाइको हातमा भिटामिन टोनिक थियो । मानिसलाई ठीक लगाउने यो तरिका रबिनलाई ठिकै लाग्यो होला । मलाई भने कोही साथीहरू रिसाइदेलान् कि भन्ने पीर लागिहाल्यो । रबिनको बोली र व्यवहार जति मिठासपूर्ण छ चित्त नबुझेको कुरामा झर्किन पनि उत्तिकै खप्पिस रहेछन् मैले पहिलो पटक अनुभव गरेँ । धन्य, उनीहरू बस चढ्दा अनुहारमा त्यस्तो कुनै छनक देखिएन । गएको वर्ष सेप्टेम्बरमा टोक्योमा अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली हाइकु महोत्सव २०१८ भएको थियो । उक्त कार्यक्रममा भाग लिन एहिमे, क्योटो र ओसाकाबाट पनि केही साथीहरू आउनुभएको थियो । हामी पनि ओसाका हुँदै हिरोसिमासम्म पुगेका थियौँ त्यतिबेला पनि ओसाकाको छोटो भेटमा एउटा बृहत् कार्यक्रम अवधारणा बनेको थियो । जापानमा हुने सबैजसो साहित्यिक कार्यक्रमहरू टोक्योमै केन्द्रित हुनु स्वाभाविक नै हो तर यो कुराको चपेटामा टोक्यो बाहिर रहनुहुने केही राम्रा सर्जकहरू पर्नुभएको अनुभूति हामीले गरिसकेका थियौँ । सबै साहित्यिक कार्यक्रम टोक्यो वरपर मात्र हुँदा टाढाका साथीहरूले भनेजस्तो गरी सहभागी हुन नपाउनु भएको कुरा मैले पनि गहिरोसँग अनुभव गरिरहेको थिएँ । अनौपचारिक भेट वा कुराकानीको क्रममा केही साथीहरूले मुखै फोरेर गुनासो पोख्नुहुन्थ्यो । यसलाई हटाउन जरुरी पनि थियो । हुन त अनेसास, जापान च्याप्टरको दुईवर्षे कार्यकालमा कम्तिमा एउटा कार्यक्रम टोक्यो बाहिर गर्ने योजना नभएको होइन । तर यो कार्य याकोहामादेखि नायोगासम्म मात्र सीमित थियो । एकैदिन गएर कार्यक्रम सम्पन्न गरेर फर्किन ओसाकाको हकमा सम्भव थिएन । त्यसैले पनि साहित्यिक यात्रासहित ओसाका जाने कार्यक्रम अहिलेसम्म जुरेको थिएन । ओसाकाबाट नरेन्द्रजी, रमेशजी र कृष्णजीहरूको अनुरोधसहितको नजानिँदो दबाब गत सालदेखि बाक्लिदै थियो । लामो सल्लाह र छलफलपश्चात् ओसाकामा अनेसास जापानको ५१ औँ साहित्यिक कार्यक्रम गर्ने निधो भएको थियो । कार्यक्रमलाई सकेसम्म असार २९ गते भानुभक्त जन्मोत्सवकै दिन गर्ने योजना थियो तर नेपाल सरकारले समेत बिदा कटौती गरेको असार २९ मा विदेशमा बसिरहेका नेपालीहरूलाई त्यही दिन कार्यक्रम गर्न सहज थिएन । हामीले जुलाई २० र २१ तारिकका दिन कार्यक्रम गर्ने निधो गरेको धेरै अगाडि नै हो । बस समयमै छुट्ने र कसैलाई नपर्खिने उर्दी दीपजीले पटक–पटक गु्रप म्यासेजमार्फत् लगाएकाले टोक्यो सहित चिवा, साइतामा, कानागावा क्षेत्रका साथीहरू समेत समेट्दै बस अगाडि बढ्न सोचेजस्तो अप्ठेरो भएन । बस तीव्र गतिमा कुद्दै थियो । नेपालदेखि जापान भ्रमणमा रहनुभएका २ जना गायिकाहरू मनु रोकामगर र शान्ति परियारलाई साथ लिएर तिलक मल्ल सरले बसको अघिल्लो भेगमा साङ्गीतिक मोर्चाको तयारी गर्नुभएको थियो । यात्राको माहोल रमाइलो बनाउन गायक–गायिका लैजानुपर्ने तर्क उहाँले केही दिन अगाडिदेखि नै जोडतोडले राख्दै आउनुभएको थियो । गाडीमा व्यवस्था गरिएको माइक समातेर परिचय कार्यक्रम सकिनेबित्तिकै दोहोरीले थप सर्गर्मी तताइहाल्यो । त्यही माइकमार्फत् दोहोरी गीत चलिरहँदा हामी जापानमा होइन, कुनै घरको पिँढीमा बसेर गीत गाइरहेका छौँ भन्ने भान हुन थाल्यो । चिल्लो सडक र कन्डिसनयुक्त बसका कारण पनि हामीले टाढाको यात्रा गरिरहेका छौँ भन्ने भान भइरहेको थिएन । बसमा केही साथीहरू निदाउने र घुर्ने हुन् कि भन्ने मेरो पूर्वानुमानले फेल खाइसकेको थियो । बसको मध्य भागमा बसेर हरि रेग्मी र सङ्गीता शर्मा रेग्मीले मन्त्रमुग्ध भएर झ्यालबाट बाहिर हेर्दै हुनुहुन्थ्यो । सायद सौन्दर्यमा रमाउनु जापानी विशेषता हो । दूर दराजका पहाड र जङ्गललाई पनि साह्रै मिहिनेत गरेर सजाइएको देखिन्थ्यो । जापानमा दुईतिहाईभन्दा बढी भू–भाग पहाडले ढाकेको छ । यति धेरै भू–भाग भएको पहाडी क्षेत्रको प्रकृति नबिगारीकन कतै सुरुङ खनेर सडक निर्माण गरिएको छ भने कतै खोँचका बीचमा आकर्षक पुल बनाएर सडकलाई निरन्तरता दिइएको छ । बीच–बीचमा प्रशस्त जङ्गल देखिन्छ । कतैकतै जापानी चियाबारी देखिन्छ र लामबद्ध तरकारीको खेतबारी पनि । मानवनिर्मित जस्तै लाग्ने एकनाशको जङ्गलले मन लोभ्याउँछ । जापानका पहाडी भेगमा एकत्रित बस्तीलाई बढावा दिइएको हुन्छ । नेपालको जस्तो डाँडाकाँडामा १–२ ओटा मात्र घर देख्न सकिँदैन यहाँ । बसभित्रका आधाआधीका निम्ति यति लामो बस यात्रा सम्भवतः पहिलोपटक नै थियो । राजु लक्षितजीलाई थकानको महसुस कत्ति पनि थिएन । गणेश रायमाझीजीले घरी अगाडि त घरी पछाडि हेर्दै रमाइलोको माहोल छोप्ने प्रयास गर्नुभएको थियो । गीत गाउँदा–गाउँदा रबिन र गिरिजाजीको स्वर बसिसकेको थियो । गम्भीर मुद्रामा आनन्द अधिकारी, प्रतिबिम्ब सुमन र गङ्गा गगनले गायनलाई दरिलो साथ दिइरहेका थिए । महिला दिदीबहिनीहरू पनि रबिनसँग जुहारी खेल्दाखेल्दै थाकेकाजस्ता देखिन्थे । दोहोरी केही सुस्ताएको महसुस हुँदा दीपा घिमिरेले गजल घन्काउँदा ज्वाला, अमृता, इन्दु र सङ्गीता बहिनीले साथ दिएर माहोल बेग्लै बनाउँथे । कामबाट फुक्का भएका साथीहरूको यो रौनक बाटाभरि नै देखियो । दीप पाठक कवितामा जस्तै दोहोरीमा पनि पोख्त भएको कुरा पहिलो पटक थाहा पाइयो । यात्रा आलश्यता कुनै पनि बेला जाग्न पाएन, यद्यपि के खाउँ के खाउँ लागिरहेको बेला जीवनसङ्गिनी भूमिका र कामना भाउजुले बनाएर ल्याएको पकौडा र जेरीले राम्रै काम गर्यो र प्रशंसा पनि बटुल्यो । राजेशविक्रमले निकै भद्र मुद्रामा तात्ततो कफी पिउँदै अघिल्तिर रहेका पानी र आलुचिप्स पछाडि पास गर्नुभयो । निथ्रिन लागेको बोतल सिवाय केही आइपुगेन पछिल्तिर । टोक्योबाट गाडी चड्नु अगाडि नै पेय पदार्थ किन्न बिर्सिएको तनाव केही साथीहरूको अनुहारमा प्रस्ट देखिन्थ्यो । हरेक २–२ घण्टामा हुने ब्रेकटाइममा मदिराजन्य पेय पदार्थ पाउने ठाउँको खोजी गरेको देखिन्थ्यो । हाइवेमा किन्न नपाइने प्रस्ट कुरा पुष्करबाट आएपछि साथीहरूले बल्ल मन बाँध्नुभयो । धैर्यतालाई कसिलो बनाउनुभयो । त्यतिकैमा हालै बर्मा पुगेर आउनुभएका श्रवण सत्यालले पछाडिको सिटमा बसेर एनआरएनएको गफ सुरु गरे । सबै त्यतै झुम्मिइयो । जापानको विगत र सम्भावित भावी नेतृत्वबारे छोटो बहस भयो र लगत्तै नेताजीहरूको क्यारिकेचरतर्फ वातावरण मोडियो । सनोद पौडेल र रमेश लामिछानेको ध्यान बल्ल यता खिचियो ! हामी नाच्न र गाउन नजान्नेहरू भने बीच–बीचमा नेपाली राजनीति र सञ्चारमाध्यमका विषयमा कुरा उठाउँथ्यौँ र असन्तुष्टि पोख्दथ्यौँ ! नेपाल एयरलायन्सको जहाज एक वर्षदेखि ओसाका आउँछ र धेरै जापानबासी नेपालीहरू त्यसैमा नेपाल फर्कने योजना बनाउँदैथ्यौँ । तर मजस्ता धेरैजना जहाज जापान आउँछ भन्ने सुने पनि विदेशी जहाज चढेर नेपाल पुगेका थियौँ । यद्यपि अबचाहिँ ओसाकापछि नारिताबाट पनि उडान सुरु गर्ने हल्ला छ । यसपटक जाँदा मेलम्चीको पानी खाने भनेर हामीले कुरा गरेको बर्सौं भयो तर बोतलको पानीले धेरैपटक तिर्खा मेटाएका थियौँ । यी कुराहरूलाई सञ्चार माध्यमले पनि उपयुक्त किसिमले फलोअप गरेको देखिँदैन । बरु तत्काल चर्चा हुने कुरामा मात्र पत्रपत्रिकाको ध्यान थियो । हामीले जापानका सञ्चारमाध्यमका विषयमा पनि कुरा गर्यौँ । जापानमा विभिन्न किसिमका घटना नहुने होइनन्, हुने गर्छन् तर यहाँका सञ्चार माध्याममा चोरी, हिंसा, हत्या, सामान्य दुर्घटना, वादविवाद र देशविरुद्धका समाचारहरू कहिल्यै प्राथमिकतामा आउँदैन तर नेपालमा त्यस्ता समाचार नराखी समाचार नै बन्दैन । यस्ता कुरामा जापानले जस्तो सभ्य र जिम्मेवार पत्रकारिता सुरुवात नेपालले कहिले गर्ने होला भनेर हामी निकैबेर चिन्तित भइरह्यौँ । यो बारेमा तिलक सरको तर्फबाट धेरै मननयोग्य कुराहरू आए । ००० हाम्रो गाडी ओसाकाको निर्धारित स्थल पुग्नु आधा घन्टाअघि नै थाहा भयो, हामी भब्य सहरमा प्रवेश गर्दैछौँ । यात्राभर ट्राफिकजाम कत्ति पनि नहुँदा चालक दलका सदस्य खुसी देखिन्थे । ओसाका सातौँ शताब्दीदेखि नै व्यापारिक एवम् आर्थिक हबको रूपमा चिनिदै आएको छ । ओसाकामा जापानका धेरैजसो ठूला कम्पनी छन्, त्यसमध्ये पानासोनिकले मात्र लाखौँलाई रोजगारी दिएको विश्वास गरिन्छ । सार्प, सान्यो जस्तो विश्व प्रसिद्ध कम्पनीकै कारण यो जापानको ठूलो औद्योगिक सहर बनेको रहेछ । वैदेशिक पर्यटकको आकर्षक गन्तव्य पनि हो ओसाका सहर । यहाँको सार्वजनिक यातायात सेवा निकै भरपर्दो र विश्वसनीय मानिन्छ । उत्तर–दक्षिण भएर कुद्ने हरेक बुलेट ट्रेन सिन–ओसाका स्टेसनमा रोकिन्छन् । हिरोसिमा र टोक्योको बीचमा पर्ने भएका कारण पनि यो सहरमा आएर पर्यटकहरू आफ्ना योजना बनाउँदा रहेछन् । नजिकै रहेको कान्साई विमानस्थल आफैमा ऐतिहासिक छ । प्राचीन कालदेखिको संस्कृतिले ओसाकालाई अझै बलियो बनाएको छ । हामी भने टोक्यो र त्यस वरपरबाट आएका कारण यसको खासै महत्त्व नबुझेको पो हो कि जस्तो पनि लाग्यो । मध्य सहरमा प्रवेश गर्दागर्दै टिकेपी गेट टावर बिल्डिङ देखियो । यो यस्तो भवन हो, जसलाई छेडेर हाइवे बनाइको छ । सन् १९९२ मा निर्माण सम्पन्न भएको यस भब्य बिल्डिङको दुई तल्ला छेडेर त्यसलाई बिल्डिङमा नछुवाइकन रोड निकाल्नु आफैमा अनौठो इन्जिनियरिङ कला हो । मैले यो १६ तल्ले भवन हाइवे यात्रामा धेरैपटक देखे पनि यसभित्र छिर्न पाएको छैन । धेरैका लागि यो भवन छेडिएको हाइवे हेर्नु पहिलो अनुभव थियो । यस विषयमा कुरा गर्दागर्दै गन्तव्य स्थान आइहाल्यो । ००० अपरान्ह चार बजे कार्यक्रम सुरु हुने कुरा थियो । हामी निर्धारित समयभन्दा २ घन्टा अगावै ओसाका पुगेका थियौँ । कार्यक्रमस्थल नजिक जिग्री रेस्टुरेन्टको अगाडि गएर गाडी रोकियो । हामी पुगेलगत्तै विष्णु घिमिरे र धीषण निरौला नागोयाबाट आइपुग्नु भयो । नागोयाबाट ओसाकाको दूरी १८० किलोमिटर रहेको छ । शरद क्योटोबाट मिसिए र गफ गर्दागर्दै स्थानीय साथीहरूको आगमन हुनथाल्यो । भोकको सिमा नाघेका साथीहरू लन्चमा केन्द्रित हुनुभयो । लगत्तै मूल आयोजक समितिका साथीहरूले हल र स्टेज रेडी गर्न कस्सिनुभयो । कार्यक्रमले साँच्चै नै निकै राम्रो माहोल सिर्जना गर्यो । ओसाकाका व्यवसायी, विद्यार्थी तथा गन्यमान्य व्यक्तित्वहरूको उल्लेख्य उपस्थितिले हल भरिभराउ थियो । ओसाकामा यति ठूलो साहित्यिक कार्यक्रम भएकोमा सबै ओसाकावासीको मन गद्गद् भएको कुरा उहाँहरूको मुहारमा प्रस्टिँदै थियो । व्यवसायीहरू आत्मराम गैरे, राजु शर्मा गैरे मात्र हैन हर्क थापा, जगत थापा, टीकाराम कँडेल, मनोज थापा लगायतका अनुहारहरूले कार्यक्रमलाई शोभा दिइरहेको थियो । मूल समितिका संयोजक नरेन्द्र बस्नेतको स्वागत मन्तव्य र कृष्ण सुवेदीको विषयप्रवेशपश्चात् हामी रचना वाचनमै सिधै प्रवेश गर्यौँ । कविता, गीत, गजल, मुक्तक, हाइकु लगायतका रचना दुई दर्जनभन्दा बढी सुनियो । कार्यक्रममा नेपाल सरकार प्रदेश ३ का सांसद प्रकाश दवाडी विशेष अतिथिको रूपमा हुनुहुन्थ्यो । धेरै रचनाको प्रहार नेपालको राजनीति र राजनीतिकर्मीतर्फ केन्द्रित हुँदा उहाँ कुनै–कुनै बेला रातोपिरो देखिनुहुन्थ्यो । उहाँ विगतमा एकदशकभन्दा बढी ओसाकामै बसेर राजनीति गर्न नेपाल फर्किनुभएको रहेछ भन्ने पनि थाहा भयो । भानु जयन्तीमा भानुभक्तिय टोपीमा सजिएका आलोक चालिसेले भानुको बारेमा निकै खोजमूलक प्रस्तुति दिनुभएको थियो । पुरुषोत्तम सुवेदीले मीठो शैलीमा कार्यक्रम सञ्चालन गर्दा सबैको ध्यान सुरुदेखि अन्तसम्म स्टेजतर्फ नै टक्क अडिएको थियो । महेश कटुवालजीको व्यवस्थापन प्रशंसा गर्न लायक थियो । कार्यक्रमको अन्तमा मूल आयोजक समितिका पाँचैजनालाई सम्मान–पत्र अर्पण गरिएको थियो । बेलुजीको बर्थ डे परेकाले गर्दा कार्यक्रम समापनपश्चात्को डिनरमा केही रमाइलो माहोल बनेको थियो । नाचगान पनि चल्यो केहीबेर । अबको गन्तव्य थियो, बहुप्रतिक्षित गोल्डेन टेम्पल ! जसलाई जापानीमा किन्काकुजी भनेर चिनिन्छ । उत्तरी क्योटोमा अवस्थित सुनले जलप लगाएको यो मन्दिर पोखरीको बीचमा अवस्थित छ । सन् १३९७ मा विलासी आवासगृहको रूपमा बनाइएको उक्त संरचनालाई सैनिक शासकको मृत्युपश्चात् सुनले लेपन गरी अहिलेको रूप दिइएको थियो । चारैतिर हरियालीले ढपक्कै ढाकेको यो मन्दिर विश्व सम्पदासूचीमा सूचीकृत छ । भोलिपल्ट बिहानै होटेल अगाडि बस आइसकेको थियो । तोकिएको समयभन्दा केही ढिलो गरी सबै जम्मा भएपछि बस छुट्यो । हाम्रो पूर्वनिर्धारित योजनाअनुसार नै बस कियोमिजु टेम्पलतर्फ अगाडि बढ्यो । दक्षिणी क्योटोमा अवस्थित १,२०० वर्ष पुरानो यो मन्दिर हेर्दा नै निकै आकर्षक र स्थानीय तथा वैदेशिक पर्यटकको निकै भीड थियो । केही फोटो खिचेर हामी फुसिमी इनारी ताइस्या तर्फ लाग्यौँ । केही मिनेटको बस यात्रामै त्यहाँ पुग्यौँ । सन् ७११ मा निर्मित यो मन्दिरले २०११ मा १३०० औँ वर्षगाँठ भव्य रूपमा मनाएको कुरा छेवैमा टाँसिएका भित्तेफोटाहरूबाट प्रस्ट भयो । मन्दिरहरू जाँदा दायाँबायाँ लहरै पसलहरू थिए । नेपालको कुनै मेला लागेको ठाउँको झल्को दिन्थ्यो । अत्याधिक गर्मीले केही साथीहरू चिसो पानी किन्न थाल्नुभयो । तर समय पर्याप्त थिएन । समय निकै बचत गर्नु थियो । टोक्योभन्दा क्योटोमा निकै गर्मी महसुस गर्यौँ र हतारहतार बसमै छिर्न हतारियौँ । अबको गन्तव्य थियो, बहुप्रतिक्षित गोल्डेन टेम्पल ! जसलाई जापानीमा किन्काकुजी भनेर चिनिन्छ । उत्तरी क्योटोमा अवस्थित सुनले जलप लगाएको यो मन्दिर पोखरीको बीचमा अवस्थित छ । सन् १३९७ मा विलासी आवासगृहको रूपमा बनाइएको उक्त संरचनालाई सैनिक शासकको मृत्युपश्चात् सुनले लेपन गरी अहिलेको रूप दिइएको थियो । चारैतिर हरियालीले ढपक्कै ढाकेको यो मन्दिर विश्व सम्पदासूचीमा सूचीकृत छ । बसभित्र हसी मजाक र प्रेम प्रसङ्गका कुराहरू निस्किए । गहिरो प्रेम सम्बन्धपछि बिहे गरेको केही जोडी बसभित्र नै थिए । प्रेमको सुरुवातदेखि अवरोध र बिहे अघिपछिका रोमान्सका कुराहरू पनि थपिए । सबैको ध्यान बसको पछाडिपट्टि खिचियो । अघिल्तिरका केही साथीहरू सुस्ताउनुभयो । यो माहोललाई आलोक चालिसेले निकै रोमान्चक रूपमा ह्यान्डिल गर्नुभयो । चाहेर पनि यात्रामा सहभागी हुन नपाउनु भएका साथीहरूले फेसबुक लाइभ हेरेर प्रतिक्रिया जनाइरहनु भएको थियो । हामी भने पूर्व अध्यक्षहरू डा. कुमार बस्नेत, स्व. वेद पौडेल र दिनेशराज ज्ञवालीलाई स्मरण ग¥यौँ । उहाँहरूको अभाव खड्किरहेको महसुस भयो । यही व्यवस्थाका बीच पनि पुष्करको फेसबुक पोस्ट आयो ‘प्रकृतिसँगै साहित्यिक यात्राको यो मज्जा कता खोजेर पाउनु ।’ खुसीहरू स–साना कुराहरूमा मिल्छन्, मात्र आफूले महसुस गर्न सक्नुपर्छ, जान्नुपर्छ ।’ (लेखक अनेसास केन्द्रीय कार्य समितिका वरिष्ठ उपाध्यक्ष हुनुहुन्छ)

रहिनन् अद्भूत शब्दकोश संकलक: संसारकै सबैभन्दा धेरै शब्दकोश संकलन गर्ने महिला मेडलिन क्रिप्कीको हालै निधन भएको छ । उनको संकलनमा संसारका दुर्लभ शब्दकोशहरू रहेको दाबी गरिन्छ । निजी संकलनमा यत्तिका धेरै शब्दकोश हुने उनी मात्रै हुन् । पाँच कक्षामा पढ्दा उनका मातापिताले वेब्स्टर्स कलेजियट शब्दकोश दिएयता उनीसँग विभिन्न भाषाका २० हजारभन्दा बढी शब्दकोशहरूको संकलन रहेको न्युयोर्क टाइम्सले जनाएको छ । उनीसँग ल्याटिन भाषाको सन् १५०२ मा प्रकाशित शब्दकोश मात्र होइन, प्रख्यात साहित्यकार जोनाथन स्विफ्टले संकलन गरेको छोटो शब्दकोश, ‘द बेनिफिट्स अफ फार्टिङ एक्स्प्लेन्ड’, न्युयोर्क महानगर परिवहन प्राधिकरणले प्रकाशन गरेको सन् १९८० मा प्रकाशित ‘पाकेटमारका शब्द र अर्थ’ पनि छ । यिनै संकलकको अप्रिल २५ मा ७६ वर्षको उमेरमा कोरोनाभाइरसका कारण निधन भएको छ । उनका भाइ सउल क्रिप्की प्रख्यात दार्शनिक र प्राध्यापकका रूपमा चिनिइन्छन् । यतिबेला उनको अचानक निधन भएपछि उनको संकलनमा रहेका यी अद्भूत पुस्तकहरूको अवस्था के होला भन्ने चिन्ता बढेको छ । उनका बुवा यहुदी समुदायका अगुवा थिए भने उनकी आमा डोरोथी बालबालिकाका लागि धार्मिक ज्ञान बढाउने पुस्तक लेखिका थिइन् । अमेरिकाको ओमाहामा जन्मिएकी उनको शब्दकोश मोह बाल्यकालमा नै जागेपछि अन्य विविध भाषा र भाषिकाप्रति रूचि जागेको हो । ‘अन्य संकलक र उनीबीच एउटा तात्त्विक फरक छ,’ अक्सफोर्ड इङ्लिस डिक्सनरीका पूर्व सम्पादक जेसी सिडलोवर भन्छन्, ‘उनी शब्दकोश भेला मात्र पार्दिन थिइन्, ती सबैलाई विस्तारपूर्वक अध्ययन पनि गर्थिन् । उनले त विभिन्न संस्करणका शब्दकोशहरूको फरक पनि खुट्याइदिन्थिन् ।’ उनले कयौँ शब्दकोश सम्पादकहरूलाई नयाँ नयाँ शब्दका लागि र तिनको अर्थका लागि सहयोग गरेको मरियम वेब्स्टर डिक्स्नरीका प्रकाशक तथा अध्यक्ष जोन मोर्सले न्युयोर्क टाइम्सलाई बताएका छन् । उनीसँग भएका पुस्तकहरू कहाँ, कसरी राखिएका छन्, सबै कण्ठस्थ थिए । उनले तुरून्तातुरुन्तै ‘क्लासिकल डिक्सनरी अफ द भल्गर टङ (१७८५) अथवा द पकेट डिक्सनरी अफ प्रिजन स्ल्याङयुसेज (१९४१) जस्ता शब्दकोश अघिल्तिर ल्याइदिन्थिन् । कहिलेकाहीँ शब्दकोशका सम्पादकहरूले कुनै शब्दको चुनौती दिनेबित्तिकै केही समयभित्रै उनले त्यसको अर्थ फेला पारिदिन्थिन् । शब्दकोश संकलनका लागि उनी विभिन्न देशहरूसमेत घुमेकी थिइन् । एक पटक लन्डन यात्राका बेला उनले सन् १६९४ मा प्रकाशित ‘द लेडिज डिक्सनरी’ हात पारिन् । यो यति महँगो थियो कि उनी फ्रान्सस्थित निस पुग्ने कि पुस्तक किन्ने भन्ने दोधारमा परिन् । उनले पुस्तक किनिन् र निसस्थित साथीकहाँ पुग्न भने हिचहाइकिङ गरेको गर्वका साथ सुनाउने गर्थिन् । #dictionary #डिक्सनरी #विश्वकोश #शब्दकोश

अक्सफोर्डमा साहित्य पढ्न ५६ लाख रुपैयाँको छात्रवृत्ति पाउने भाग्यमानी नेपाली: विश्व प्रशिद्ध विश्वविद्यालय अक्सफोर्डमा छात्रवृत्तिमा साहित्य पढ्न पाउनु नै सौभाग्य हो । यसमा अझ ५६ लाख रुपैयाँ बराबरको छात्रवृत्ति पनि पाइन्छ भने त्यो संयोग कस्तो होला ? एक नेपाली विद्यार्थीका लागि भने यो सुखद संयोग जुरेको छ । यो सुखद संयोगको अनुभव गर्न पाउने भाग्यमानी नेपाली हुन्, चिरनराज पाण्डे । चिरनराजले अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयमा करिब ५६ लाख रुपैयाँ बराबरको साहित्य लेखन अध्ययनको सुविधा पाएका हुन् । सन् २०२०–२०२१ को एक वर्षे कोर्षका लागि उनले यो रकम बराबरको अध्ययन सुविधा पाएका हुन् । संसारका १ हजार ५ सय भन्दा बढि आवेदकहरुको प्रतिस्पर्धामा उनी अब्बल ठहरिएको घोषणा अक्सफोर्डको साहित्य विभागले गरेको हो । उनले त्यहाँ विश्व साहित्यको अध्ययन गर्नुपर्नेछ । ‘मलाई सानैदेखि ऐतिहासिक उपन्यासमा रुचि थियो । त्यही कारण मैले अक्सफोर्डमा अप्लाई गरेको थिएँ, सफल भएँ ।’ हाल अमेरिकामा स्नातकको परिक्षा सकेर बसेका चिरनले साहित्यपोस्टसँग भने, ‘यो एक वर्ष मेरालागि जीवनकै महत्वपूर्ण वर्ष हुनेछ भन्ने विश्वास लिएको छु ।’ उनी भविष्यमा दर्शनशास्त्री बन्न चाहन्छन् । अक्सफोर्डमा गरेको साहित्यको अध्ययनले भविष्यमा दर्शनशास्त्रमा सफलता पाउने उनको विश्वास छ । काठमाडौमा रहँदा उनी ब्रिटिस काउन्सिलको पुस्तकालयमा पुग्थे । त्यहाँ बालबालिकालाई साहित्य पढाउने ठाउँमा विश्व साहित्यका पुस्तक पढ्दा पढ्दै चिरनको यसप्रति रुचि बढेको सेतापाटी अनलाइन पत्रिकाले उल्लेख गरेको छ । यहि रुचिले उनलाई अक्सफोर्ड पुर्याएको उनका पिताले साहित्यपोस्टलाई बताएका छन् । उनका पिता चक्रराज पाण्डे प्रशिद्ध चिकित्सक हुन् ।

बसन्तको दाह्री साहित्य: मेरो नाम बसन्त अधिकारी । उमेर चाहीँ ४२ बर्ष । स्थायी बसोबास, बिराटनगर । आनन्द हरेक मानिसको सबैभन्दा ठूलो खोजी हो । यो आनन्दका लागि कोही संगीतमा जीवन खोज्छन्, कोही गायनमा, कोही कलामा र कोही साहित्यमा । म भने दाह्रीमा आफ्नो आनन्द खोज्ने गर्दछु । म १६ वर्षको हुँदादेखि मेरा दाह्री जुँगा पलाउन थालेका हुन् तर २० वर्षको उमेरदेखि मैले यस भित्रको कला देख्न थालेको हुँ । यद्यपि यसलाई सजाउँने र तस्बिर खिच्ने आइडिया चाहीँ सामाजिक अभियानमा क्रममा कोरियामा अध्ययन गर्न पुगेको बेला आएको हो । १० वर्षअघिदेखि सुरु भएको यो कलाका सबैजसो तस्बिर अहिले मसँग सुरक्षित छन् । मैले मेरो दाह्री जुँगालाई एक दशकका अवधिमा १ सय ५० रुप दिएको छु । मेरा दाह्री जुँगाका हरेक शैलि मेरालागि साहित्यकारका नयाँ पुस्तक वा गायकका नयाँ गीत जस्ता लाग्छन् । यो अरु कला जस्तै गाह्रो कला हो । यसका लागि म पुस्तकमा वर्णन भएका पात्रहरु, सिनेमामा देखिएका कलाकारहरुका अनुहारमा आफ्ना कल्पनाहरु प्रयोग गर्छु । इन्टरनेटका विभिन्न साइटहरुमा पाइने मानिसका दाह्री जुँगा पनि मेरो कलाका स्रोत हुन् । आजभोली कसै कसैले मलाई यी कलाको आइडिया दिनुहुन्छ । तर पुस्तकभित्रका पात्र, सिनेमाका कलाकार र इन्टरनेटमा भेटिएका तस्विरलाई मेरो दाह्री जुँगा अनुसार डिजाइन म आफैँ गर्ने भएकाले मलाई अपार आनन्द लाग्छ । म साहित्यको पाठक हुँ तर साहित्य रच्न सक्दिन । तर यो दाह्री कलामा कतै त कतै साहित्यको योगदान छ भन्न मलाई गाह्रो लाग्दैन । (अधिकारी विकल्प एन अल्टरनेटिभ नामक संस्थाका कार्यकारी निर्देशक हुन् । उक्त सस्थाले अर्थ राजनीति, सामाजिक एकरुपमातामा नीतिगत वहस, व्यक्तिगत था आर्थिक स्वतन्त्रताको मुद्दामा काम गर्छ ।)

कलाकार तीर्थको लकडाउन सदुपयोग - कला कथा: लकडाउन असाध्यै बोझिलो भइराखेको छ भन्ने हामी सबैले महसुस गरिसकेका छौँ । कार्यालयको काम मात्रै गरिरहदा वाक्क दिक्क भएर लामो बिदा माग्नेहरु पनि अहिले आजित भएका छन् । केहि गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने सबैको मनमा छ । दिक्दारलाग्दो दैनिकी भएको छ धेरेको । यस्तोमा सिर्जनशील हुन सक्ने सम्भावना कत्तिको हुन्छ ? सायद यो प्रश्नमा धेरै मानिसहरुको फरक फरक विचार आउँन सक्छ । फुर्सद हुदैमा कोही सिर्जनशील बन्छ भन्न सकिदैन । त्यस्तै सिर्जनशीलहरुलाई दिक्दारलाग्दो दैनिकीले रोक्छ भन्न पनि सकिदैन । मानिस अनुसार हुने कुरा हो । यहाँ हामीले लकडाउनलाई सिर्जनशील भएर सदुपयोग गर्नेको कला कथा ल्याएका छौँ । यसलाई झापाबाट मायामितुले पठाउँनु भएको हो । यस पटकको कला कथामा मायामितुले धरानका कलाकार चिर्थ निरौलाका बारेमा चित्र आलेख तयार पार्नु भएको छ । धरानका स्थायी वासिन्दा तीर्थ निरौलाले काठमाडौंलाई कर्मथलो बनाएका छन् । तीन दशकदेखि कला क्षेत्रमा लागेका तिर्थका स्वदेश तथा विदेशमा दर्जनौ कला प्रदर्शनीहरु भएका छन् । उनका चित्रमा अर्ध अमूर्त र अमूर्त छवि देख्न सकिन्छ । उनका चित्रहरुले समय र परिस्थितिको प्रतिनिधित्व गर्छन् । उनी कला समीक्षक पनि हुन् । लकडाउनका अवधिभर उनले कोरोनासँग सम्बन्धित चित्रहरु कोरे । उनका कोरोना कलाका केही नमूनाहरु ।

विपिन कार्की एक, स्वरुप अनेक - लेखकका रुपमा अब किताब प्रकाशन गर्दै: नेपाली चलचित्र क्षेत्रमा विपिन कार्कीको बारेमा अब धेरै भनिराख्न पर्दैन । अहिले विपिन कार्कीको नाम मात्रै पनि नेपाली फिल्मी क्षेत्रमा बेग्लै पहिचान बोक्न सक्ने भइसकेको छ तर यो सफलता विपिन कार्कीलाई चिठ्ठा परेको वा आकस्मिकरुपमा उपलब्ध भएको भने होइन । लुट फिल्मको असाध्यै सामान्य भुमिका खेल्दा होस् या आरोहण गुरुकुलमा नाटकमा अभिनय गरिरहदा विपिन कार्कीलाई कसैले त्यति धेरै वास्ता गरेको देखिदैन थियो तर विपिन कार्की भने आफ्ना हरेक भुमिकालाई उत्तिकै वास्ता गर्थे । उनले आफुले अभिनय गर्नु पर्ने हरेक पात्रमा आफुलाई ढाल्न सक्ने गजबको कला विकाश गरेका छन् । यसैले त उनको नाम अहिले विशेष बनेको छ । नेपाली चलचित्रमा चरित्रलाई आधार बनाएर अभिनय गर्ने विपिन कार्की चाँडै लेखकका रुपमा उदाउँदैछन् । लकडाउनका अवधिमा उनले पुस्तकलाई अन्तिम रुप दिएको थाहा हुन आएको छ । कोरोनाको सक्रमणबाट पार हुने वित्तिकै पुस्तक बजारमा आउने थाहा पाएको छ । उनको पुस्तकलाई बुकहिल पब्लिकेसन्सले बजारमा ल्याउन लागेको हो । रङ्गमञ्च हुँदै चलचित्रमा आएका विपिन छड्केको ‘विन्दु’ र पशुपतिप्रसादको ‘भस्मे डन’ पछि लगातार नयाँ नयाँ चरित्रमा देखा पर्न थालेका हुन् । साहित्यपोस्टको शनिबार विशेष विपिनको लेखन जीवनको उत्तरोत्तर प्रगतिको कामना गर्दछ । हामीले यहाँ विपिन कार्कीको कलाकारितालाई प्रतिनिधित्व गर्ने केहि तस्विरहरु संकलन गरेका छौँ । पक्कै पनि यो फोटो कथाले विपिन कार्कीका बारेमा केहि जानकारी भने दिनेछ ।

लकडाउन अनुभूति : भुइँ छुन नपाएका ४५ दिन: मायामितु देश छाडेपछि देशको माया लाग्छ । आफन्त बिछोड हुँदा आफन्तको यादले सताउँछ । माटो पनि त्यस्तै रहेछ, माथि उक्लेपछि भुईँको याद आउने रहेछ । चैत १० गते । म आफ्नै वासस्थानमा कोरोना भाइरससम्बन्धी खबर ध्यान दिएर सुनिरहेको थिएँ । सन् २०१९ को डिसेम्बरको अन्त्यतिरदेखि यो भाइरसका बारेमा सुने पनि यससम्बन्धी सत्यभन्दा बढि हल्लाहरु सुनिरहेको थिएँ । आजको युग सञ्चारको युग भए पनि सत्य हामीबाट धेरै टाढा छ । रेडियोकर्मी भए पनि धेरै खबरहरु मध्ये सत्य खबर छुट्याउन हाम्रा लागि पनि गाह्रो छ । यहि मेसोमा सरकारले ११ गतेदेखि लागू हुने गरि लकडाउनको घोषणा गर्यो । लकडाउन हामी सबैका लागि नौलो शब्द थियो । मैले आफूले काम गर्ने रेडियो भिजनमा फोन गरेर यसको गाम्भीर्य बुझ्ने प्रयास गरेँ । रेडियोबाट फर्कँदा समस्या पर्ला कि भन्ने मेरो चिन्ता थियो । रेडियोबाट सहकर्मी दीपा पोखरेलले भन्नुभयो, ‘त्यस्तो समस्या नहोला । आउनु न । समस्या नै भए रेडियोमै बसौँला । काम गरौँला ।’ खासमा यो संवाद साच्चै यथार्थमा परिणत होला भन्ने उहाँले सोच्नु भएको थिएन । न त यसको गाम्भीर्य मैले नै महसुस गरेँ । चैत ११ गते विहान ४ बजे नै उठेर रेडियो जाँदा म खासै तयारी अवस्थामा थिईँन । आफनो नियमित काम सकिएपछि दिनभरी रेडियोमै बसे । अपरान्हतिर सहकर्मी साथीले मेरो वासस्थान सम्म छोडिदिनुभयो । त्यो बेलासम्म कोरोना भाइरस र यसबाट सर्ने रोगका बारेमा म गम्भीर थिईंन । यसरी हिँड्नु जोखिम हुन्छ भन्ने महसुस भएपछि मैले घरी घरी घर आउने र रेडयिो जाने कुरामा असुरक्षा देखेँ । बेलामा सचेत भइएन भने समस्या हुनसक्छ भन्ने लाग्यो । भोलीपल्ट बिहान एउटा सानो ब्यागमा केही कपडा र आवश्यक सामाग्री, दाँत माझ्ने ब्रस लगायतका सामान राखेर म ४ बजे मर्निङ वाक गर्दैगर्दै रेडियो आए । त्यसपछि अहिलेसम्म रेडियोमै क्वारेन्टीनमा बसेर काम गरिरहेकी छु । रेडियोमै भएपछि कामको समयतालिका पनि केही परिवर्तन भएको छ । समाचार कक्ष र प्राविधिक रेडियोमै बसेर अन्य साथीहरुलाई लकडाउनपछि आउन भनेर विदा दिइएको छ । यसले कोरोनाको असुरक्षा कम गरेको मात्रै होइन, अनेकथरि अनुभव गर्न पाइएको छ । आजको दिनसम्म आउँदा म रेडियोको तेस्रो तल्लामा बस्न थालेको ४५ दिन पुग्यो । वन लागेको डढेलो लागे जस्तै कोरोना भाइरस विश्वभर फैलिरहेको छ । यसको नियन्त्रणको एउटै मात्र उपाय लकडाउन र भौतिक दुरी कायम गर्नु देखिएको छ । त्यही लकडाउनको पालना गर्दै सुचना दिने काम हामी रेडियो मै क्वारेन्टीनमा छौं । हो, गएको चैत १२ गते रेडियोमा आएदेखि मैले जमिन टेकेको छैन । बच्चा बेलामा माटोमा खेलेको खुब याद आइरहेको छ यो बेला । माटोमा विभिन्न आकृति बनाउने, भत्काउने गरेको सम्झिराछु । माटो छुनै नपाइने त्यस्तो कुनै बाध्यता छैन । तर तल झर्ने काम नपरेपछि झरिदो रहेनछ । करिब ३० दिनपछि आफूले भूईँ नटेकेको अनुभव भयो । त्यसपछि दिन गन्ती गर्दै कति दिन भुईँ नटेके पनि जीवन चल्छ भन्दै तल झर्ने जाँगर देखाउँन छाडेँ । जति जति सोच्दै जान्छु, त्यति त्यति भूईंको माया लाग्दै गइरहेको छ । हेरैँ, कहिले मेरो धैर्यले ठाउँ छाड्छ । तर माटोबाट टाढा भएपछि नै त रहेछ, माटोको माया लाग्ने । म सोचिरहेको छु, कुनै बेला केही सोच्नु पर्यो, केही कुराले चिन्तित बनायो या सोचमग्न बनायो भने चोर औंलाले माटो खोस्रिएर सोच्ने क्रम रोकिएको छैन । यसरी माटो खोस्रिएर सोच्दा तनावमुक्त भएजस्तो लाग्छ । माटोमा ध्यान जान्छ र आफुले सहज महसुस गर्छु । यसले पनि अहिले मैले सबै भन्दा धेरै सम्झेको भनेको माटो नै हो । तपाई कुनै न कुनै बेला बाहिर जानु भयो होला, पसल जानु भयो होला, यसो घर बाहिरसम्म निस्कनु भयो होला तर म रेडियो बाहिर निस्केको छैन । जमिन टेकेको छैन । लाग्छ, माटो नै सम्पूर्ण प्रकृतिको आधार पनि हो । हाम्रो शरीर पछि माटोमै मिल्छ । संसारका ति सम्पूर्ण भौतिक कुराहरु अन्ततः माटोमै विलय हुन्छ । यसर्थ माटोसँग हाम्रो जीवन चक्र गाँसिएको छ । तपाई कुनै न कुनै बेला बाहिर जानु भयो होला, पसल जानु भयो होला, यसो घर बाहिरसम्म निस्कनु भयो होला तर म रेडियो बाहिर निस्केको छैन । जमिन टेकेको छैन । माटो प्रकृतिको सबैभन्दा नजिक हुने भएकाले पनि यतिबेला माटोमा समिझरहेकी छु । जुन चीज हुदैन त्यसको महत्व बढी हुन्छ हामीलाई । हुन त जन्मेदेखि अहिले सम्म माटोमै छौं हामी तर यो बीचमा यतिलामो समय भूई नटेकेको अनुभव भने कहिले थिएन । कतिखेर जाउ र बारी खोस्रिउ जस्तो नभएको पनि होइन । यतिबेला त झन प्रकृति पनि स्वच्छ भएको छ । अरुबेलाको जस्तै कानै खाने गरी गाडी हर्न बज्दैन । आकाश पनि निश्चल छ । हावा पनि स्वच्छ । बिहान झ्यालमै चराहरुको चिरबिर संगीतले झन बेग्लै उर्जा प्रदान गरेको अनुभूति हुन्छ । रेडियोमा बसेदेखि कोठाले उसैगरी मेरो बाटो हेरिरहेको होला । मुसाले कति पुस्तक काटिसक्यो होला । अज्ञात चिन्ता छुट्टै छ । तर पनि एक किसिमको उत्साह भने छ । सुरुका केही दिन बाहेक । मैले लकडाउन उल्ङ्घन गरे म मात्रै होइन, मेरो परिवार, समाज हुदै सिंगो देशमा नै महामारी फैलिन सक्ने खतरालाई आत्मसाथ गर्दै आफ्नो पेशागत धर्म रेडियोबाटै निभाइरहेकी छु आज सम्म । र यो क्रम लकडाउन भरी नै चल्नेछ । प्रविधिको प्रयोग गरेर रेडियोका नियमित कार्यक्रमहरु पनि सञ्चालन गरिरहेका छौं । सुुरुमा केही दिन भने असजिलो महसुस भयो । रातको अन्धकार भन्दा गहिरो पीडा र सन्त्रास मनमा छायो । विहान उठेदेखि राति १० बजेसम्मका समाचार बुलेटिनमा कोरोनादेखि बाहेक अरु पढ्ने समाचार नै भएनन । सुरु देखि अन्तिम खेलकुदसम्म कोरोना नै कोरोनाको समाचार । सहकर्मी साथीहरुले पनि कोरोनाकै मात्र कुरा गर्ने र टिभीमा पनि कोरोनाकै मात्र समाचार हेर्न थालेपछि । मानसिक रुपमा नै विक्षिप्त जस्तो पनि भयो । आफैलाई पनि एक महिना अघिदेखि लागिरहेको खोकी बिसेक भएकै थिएन । साथीहरुले पनि खोकेको सुनेर तपाईलाई पनि कोरोना भयो क्या हो भन्दा र कोरोनाका लक्षणहरु पनि आफूसँग मिल्दो जुल्दो भएकाले साच्चै मलाई पनि कोरोना त भएन भन्ने लाग्यो । र रेडियोमै पनि केही समय आफूलाई छुट्टै राखे । यो बीचमा केही साथीहरुले फोन गर्नु भयो, फेसबुक च्याटमा कुराकानी भए । डरले रेडियोमै बसेको भने केही साथीहरुले, केहीले सुरक्षित रहेर काम गर्नु भने । हामीले अरुलाई सुचना दिदा हामीले पनि त्यसलाई पालना गरौं भन्ने लाग्यो । हामी पास लिएर आउन जान सक्थ्यौं तर कोरोनाले ‘तँसँग पास छ’ भन्ने पक्कै थिएन । फेरि पनि आफू सुरक्षित हुदा परिवारका सदस्यलाई पनि ढुक्क भनेर रेडियोमै बसियो । यतिखेर एक दशक भएछ रेडियोमा काम गरेको । यो बीचमा मलाई रातिको समाचार भन्न खुब रहर थियो । पहिले धेरैपटक कोशिस पनि गरेको तर अवसर मिलिरहेको थिएन । यो पटक भने यो बन्दाबन्दीले त्यो इच्छा पनि पुरा गरिदियो । दैनिक जसो रातिको १० बजेको समाचार पढ्दा आनन्द लाग्थ्यो । समाचार सकिने बितिकै केही साथीहरुले भर्खर रेडियोमा समाचार सुने । अहिलेसम्म रेडियो मै हो भन्दै फोन गर्दा पनि गजब आत्म सन्तुष्टि मिलेको आभाष भयो । उनीहरुलाई वास्तविकता बताए पछि अझ हौसला दिदाँ थप उर्जा मिल्दो रहेछ । एक हप्ता त हो नि, एक हप्तामा इमेल इन्टरनेटका माध्यमबाट केही जानकारी लिन्छु, केही फिल्म हेर्छु भन्ने सोचेर पुस्तक नबोकी आएकी थिए । लकडाउन लम्बिन्छ भन्ने त थियो । तर, बीचमा आवश्यक सामान खरिदका लागि केही घण्टा खुलाउला भन्ने थियो र त्यतिबेला घर जाउला भन्ने थियो । त्यस्तो भएन । फेरि लकडाउन थपिएपछि भने चिन्ता थपियो । अब के गरेर समय विताउने ! पुस्तक पनि छैन । निकै तनाब भयो । केही साथीहरुसँग कुरा भयो । पुस्तकको पिडिएफ फायल पठाउनु दिनुभयो । जसजसले पठाउनु दिनु भयो । उहाँहरुलाई धन्यवाद । यदि तपाईहरुले पुस्तक नपठाइ दिनु भएको भए । कस्तो हुन्थ्यो यी दिनहरु ? कसरी बिताउथे मैले यो समय ? एक हप्ता त हो नि, एक हप्तामा इमेल इन्टरनेटका माध्यमबाट केही जानकारी लिन्छु, केही फिल्म हेर्छु भन्ने सोचेर पुस्तक नबोकी आएकी थिए । लकडाउन लम्बिन्छ भन्ने त थियो । तर, बीचमा आवश्यक सामान खरिदका लागि केही घण्टा खुलाउला भन्ने थियो र त्यतिबेला घर जाउला भन्ने थियो । त्यस्तो भएन । फेरि लकडाउन थपिएपछि भने चिन्ता थपियो । अब के गरेर समय विताउने ! यो बीचमा पुस्तक, फिल्म र गीत संगीत सबैभन्दा नजिकका साथी भए । कति निरस हुने थियो जीवन यी नभएको भए ? हो अनि मैले यो लकडाउनमा एउटा काम पनि सिके । म रेडियोमा काम गर्ने मान्छे । तर समाचार कक्षमा । मलाई इडिट गर्न आउदैन थियो । यो बीचमा मेरो उपलब्धी मैले इडिट गर्न सिके । साथै सेल्फ समाचार पढ्न पनि सिके । अर्थात आफै प्राविधिक, आफै समाचार वाचक । लकडाउनको उपलब्धी हो मेरो यो । जसले मलाई आगामी दिनमा काम गर्न अझ सहज र सरल हुनेछ भन्ने लाग्छ । यो बीचमा आएका समाचारहरुले अत्यास नल्याएको भने होइन । कतिपय समाचार हिक्कहिक्क हुदै पनि पढे । सयौं किलोमिटर भोकै गन्तव्य हिडेका मजदुरका खबर पढ्दा सम्हालिन निकै गाह्रो भएको थियो । दुई महिने बच्चालाई छाडेर कोरोना संक्रिमितको उपचारमा संलग्न नर्सले बच्चालाई स्तनपान गराउन नसकेको र छुन नपाएको समाचारले झन बढी गाह्रो बनायो । कतिको बाध्यता थियो होला, कतिपय यतिकै बाहिर निस्किए पनि आम नागरिकले यो लकडाउन हाम्रै लागि हो भनेर राम्ररी बुझेका छन् । त्यसैले त अहिले पनि कतिपयले लकडाउन खुकुलो पार्ने कुरा गरिरहदा जनता आफैले लकडाउन लम्ब्याउनु पर्छ भनिरहेका छन् । अनेक समयमा भएका विभिन्न आन्दोलनमा भएका बन्दहडतालका विरुद्धमा जनता उर्लिए पनि यो पहिलोपटक होला जनता आफैले समर्थन गरेको बन्द । ०००० घरमा १० वर्षकी भजिती छिन् । उनी फोनमा मलाई कोरोना भाइरसका बारेमा भनिरहन्छिन् । फुपु हात धोइरहनु पर्छ है । स्कुटीमा पनि कोरोना भाइरस धेरै दिनसम्म बाँच्छ रे । कोरोनाले छोयो भने त मरिन्छ है आदि इत्यादि । साना नानीहरुलाई पनि कोरोनाले धेरै असत्य र थोरै सत्य कुरा सिकाएको छ । ‘हजुर त ठूली भैसक्नु भयो । म त बच्चै छु । मर्न चाहन्न ।’ एक दिन उनले भनिन्, ‘घर आउँदा हिँड्दै आउनू है, गाडीमा पनि नआउनू, सर्छ ।’ यति सानो बच्चालाई पनि जीवनको यति चिन्ता लागेको देखेर छक्क परेँ । यो लकडाउनपछि बच्चाहरुमा गम्भीर मानसिक समस्या आउन थालेको उनको कुराले बुझ्न थालेको छु । अहिले अभिभावकले निकै गम्भीर रुमपा आफ्ना बच्चाको ख्याल राख्नु पर्ने अवस्था आइसकेको मैले बुझेको छु । किशोर–किशोरीमा पनि विद्यालय जान नपाएर विभिन्न समस्या आएको हुनुपर्छ । खाने, खेल्ने र डुल्ने अवस्थामा घरको कैदी हुँदा उनीहरुको अवस्था के भइरहेको होला अन्दाज गर्न सकिन्छ । बिहान कमाएर बेलुका खाने मजदुर बर्ग र उनीहरुका परिवारको अवस्था पनि अनुमान गर्न सकिन्छ । यो बन्दाबन्दीमा सबैभन्दा सुखी वन्यजन्तु, पशुपंक्षी हुन् । सयौं वर्षदेखि मानिसले यिनीहरुलाई दुःख दिए, आज स्वयं मानिस कैद छन् र उनीहरु स्वतन्त्रताका गीत गाइरहेका छन् । मलाई यति बेला लेखनाथ पौडेलको पिंजडाको सुगा कविता याद आइरहेको छ । अहिले मानिस पिंजडामा छ र सुँगा हामीलाई हेरेर त्यही गीत लेखिरहेको छ ।

फर्की जाऊ: यशोदा गैरे हर दिन हजारौँ मुत्युवाहक बनी घुमिरहन्छौ कोरोना अझै कति संसारभरि ? आकाशले पनि सन्ताप गरी बर्षा गराइरहेछ । चराहरु चिरबिर कुहुकुहु गरी नाच्नुपर्ने, उडनुपर्ने केही जोडी मात्र डुलिरहेका छन् । फूलका कोपिलाहरु फुल्न ठिक्क परेका पनि खै के पर्खिरहेछ किन पर्खिरहेछ ? आफ्नो सुभाष छर्न अझै । हरदिन शितल हावा चलिरहने मेरो घरबाहिर आजभोलि मन्द भएको छ । अहँ यसरी चल्दैन रीत रोकिँदैन हावा, छेकिँदैन सूर्य । केही दिन मात्र सताएका हौ तिमीले सायद हामीलाई मानव बनाउन, सभ्यता सिकाउन जीवन र मृत्युको महत्त्व बुझाउन, खुशी के हो ? घर के हो सम्झाउन र संसारको अस्तित्व बुझाउन पो हो कि ? म मात्र होइन हामी महसुस गरी पशुपक्षी, वनजङ्गलको माया बसाई दिन पो हो कि ? दिनहुँ यस्तो आतंक अब बन्द गर स्वतन्त्र भई जाऊ तिमी आफ्नै स्थानमा त्राहित्राहि बनाएर किन रमाइरहेछौ ? आखिर जीवन हाम्रो पनि हो तिम्रो पनि सायद स्वास फेर्न नसके तिम्रो पनि त अन्त्य हुन्छ । जसलाई तिमीले रातदिन पलपल सताइरहेछौ , यही मानवले नै तिम्रो अन्त्य गर्नेछन् विभिन्न रासायनिक औषधिको निर्माण गरिरहेको सुनेकै छौ होला तिमीले पनि । त्यसपछि, तिमीले सताएजस्तै हामीले पनि सताउने छौ हामीलाई रुवाएजस्तै तिमीलाई पनि रुवाउने छौ र आजित भई मर्नु सिवाय विकल्प हुँदैन तिम्रो । समयले सिकाइरहेछ सबको दिन आउँछ भनी आज तिम्रो, भोलि हाम्रो आउँछ पक्कै पनि खुशी भई, स्वस्थ भई बाँच्छौँ हामी पनि । तर, तिमीले सिकाएको एउटा पाठ याद रहन्छ सधैँ पैसा मात्र रहेनछ जिन्दगी साथ, सहयोग, स्वच्छ हावा घरपरिवार, खुशी रहेछ सबथोक । सूक्ष्म छौ तिमी तर निकै शक्तिशाली रहेछौ धनी-गरिब जात-भात धर्म केही नहेरी बिस्तारै बिस्तारै खाइरहेछौ अझै अघाएका छैनौ लाखौँ पुर्याएर पनि ? हो कति शक्तिशाली रहेछौ ! भयो बुझ्यौँ हामीले, झुक्यौँ तिम्रोसामु माफ गर अब र बाँच्न देऊ हामीलाई । सन्त्रासमा बसी जीवनमूल्य थाहा पाइसक्यौँ एक छाक खानाको महत्त्व बुझिसक्यौँ । थाहा छ तिमीलाई देशमा आर्थिक संकट पर्दैछ खाद्यान्नको अभाव हुँदैछ बजारमा सागसब्जी सकिँदैछ कतिपय ठाउँमा त भोकमरीले सताएको छ कतिले एक छाक मात्र खाएर बसेका छन् र आँगनमा सुतेका छन् । भयो, पुग्यो अब थाकिसक्यौँ जाऊ फर्की जाऊ, कहिले नआउने गरी जाऊ फर्की जाऊ, कहिले नआउने गरी । तिमीले सिकाएको एउटा पाठ याद रहन्छ सधैँ पैसा मात्र रहेनछ जिन्दगी साथ, सहयोग, स्वच्छ हावा घरपरिवार, खुशी रहेछ सबथोक ।

विदेसिएका र बिकेका राष्ट्रवादीहरु: सञ्जय शान्ति सुबेदी बिकेका राष्ट्रवादीहरु, देशैभरि सलबलाएका छन् कोही गरिबको मसिहा बन्छन्, कोही नागरिक अगुवा, कोही सञ्चारगृहको मालिक, कोही दलाली व्यापारी त कोही कालो बजारी कोही बन्छन प्राध्यापक त कोही बन्छन् प्राज्ञ, कोहीलाई बनाइन्छ विज्ञ । कोही जनजातिका नेता, कोही मनमानीका नेता, कोही धर्मका नेता, कोही युद्धका नेता, के गर्नु भनेर गरिबको नेता ऊ स्वतन्त्रताको सेनानी, दलाली गर्छ, भ्रष्ट छ जताको खान्छन् नुन सोझो गर्छन् त्यता विदेशीले सीमा मिच्दा वा फिरङ्गीको प्रिय बनी बिकेको छ जो सबैभन्दा उही कहलिन्छ राजनेता । बिकेका मानिस, मानिस रहन्न उसका अनेक पदावली हुन्छन् राजदूत, सल्लाहकार कुलपति, रजिस्ट्रार सञ्चारकर्मी वा पत्रकार वकिल, न्यायाधीश, बुद्धिजीवी अभियन्ता त कोही कलाकार । “रातो किताब” पढाउलान् “शुभ सन्देश” सुनाउलान् टाइ-सुट भिराउलान् मानव अधिकार र पहिचानको नाममा वाक्स्वतन्त्रता र गरिबी उन्मूलन वा पि.आर., ग्रीनकार्ड र डिभी भन्दै अध्ययन, अनुसन्धान र अवसर या अनेक नाममा नथ्याएर लतारिँदैछन् राष्ट्रवादीहरु त्यसैले बढ्दैछ सङ्ख्या जताततै छन् बिकेका राष्ट्रवादीहरु । हो जताततै छन् राष्ट्रवादीहरु कोही बिदेसिएका पनि छन् “जय हिन्द” भन्दै बुट बजार्ने वा अनुदानमा पढ्दै मुख बटार्ने पुल्चोक र महाराजगञ्जमा पढेका बिदेशतिर छन् कति-कति देशका लागि शून्य बराबर शोखिन युद्ध लडिरहेछन् ती महान् ‘किबोर्ड वारियर’ । हो, ऊ विदेसिएको राष्ट्रवादी उसको कहर पनि भिन्न छ आफ्नो मैमत्ताको दोकान थाप्न नवीन विचारझैँ लाग्ने भ्रमहरु आफ्ना लेखोट, पुस्तक वा फेसबुक र ट्वीटरका भित्तामा रङ्ग्याउँछ भरपुर पुस्ट्याउन खोज्छ राष्ट्रवादी मुकुण्डो । नेपालले जन्माएको पढाएको, हुर्काएको कर्तव्यविमूढ विद्वान युवा पीआरधारी स्वेच्छाचारी हो, उही त्यही त हो ऊ बिदेसिएको राष्ट्रवादी । सबैलाई बिकिन हुन्न रहर जो सक्दछ बाँच्न ऊ बिकिदिन्छ, जो बाँच्न सक्दैन, सक्दैन ऊ केही गर्न जो बिक्दछ, ऊ ठाँटिन्छ, जो सक्दैन, ऊ जाकिन्छ, बिकेर जमेको राष्ट्रवादी फर्किन्न निधि जब सक्षम हुन्छ बरु ऊ फर्किन्छ लड्न बिकिएका राष्ट्रवादीसँग, फर्किन्छ आफ्नै देश, लड्न बिकिएका राष्ट्रवादीसँग । वैशाख ७, २०७७ (अक्ल्याण्ड) आफ्नो मैमत्ताको दोकान थाप्न नवीन विचारझैँ लाग्ने भ्रमहरु आफ्ना लेखोट, पुस्तक वा फेसबुक र ट्वीटरका भित्तामा रङ्ग्याउँछ भरपुर

नलिनी: निर्मला कोइराला नलिनी ! म तिमीलाई प्रेम गर्छु तिमीलाई कञ्चनजङ्घा जस्तै निष्कपट प्रेम गर्छु । प्रिय नलिनी ! तिम्रो शालिनताभित्र पस्न डराएको म तिम्रो व्यक्तित्वदेखि खुम्चिएर भाग्न खोजेको म तिमीले कत्ति सजिलै मेरा संकुचनहरूलाई, हृदयमा उम्रिएका अप्ठ्यारा काँडाहरूलाई, मत्थर पारेर नामेट गरायौ, विचारको युध्दमा जित्न सिकायौ, जीवनको गति र गतिशीलता सिकायौ, मलाई साँच्चै ‘म’ हुन सिकायौ, तिमीसित म ऋणी छु साँच्चै ऋणी छु नलिनी । तिमीलाई भेट्नुअघि मैले नदीमा कुनै वहाव देखिनँ, चराको मधुरतम् चिर्विराहट सुनिनँ, नीलो आकाश र स्वच्छ धरती देखिनँ, बच्चाहरूको तोतेमिश्रित आवाज सुनिनँ, नढाँटी भन्छु नलिनी ! मैले मेरो जीवनलाई ‘जीवन’ भनेर महसुस गर्नै सकिनँ । तिमी शङ्का नगर नलिनी, मैले तिमीलाई गर्ने प्रेम पहाडी मूलबाट झरेको छङ्छङाउँदो झरनाजस्तै हुनेछ, अग्लो डाँडाको सल्लाघारीमा सुसाएको मन्द बतासजस्तै हुनेछ, मन्दिर, मस्जिद, चैत्य र गुम्बाभन्दा पनि अलौकिक र दिव्य हुनेछ जहाँ तिमी र म आफैँलाई बिर्सिएर कल्पनातीत स्वर्गीय आनन्दमा समाहित भइरहेका हुनेछौँ । तिम्रो शालिग्राम सिञ्चित कालीगण्डकीजस्तै पवित्र प्रेमको गहिराईमा अर्को एउटा स्वर्गको रचना हुनेछ जहाँ तारा र जूनसमेत लुकामारी खेल्न तँछाडमछाड गर्दै आउनेछन्, जहाँ स्वर्गका परीहरूले अचम्भित भएर हार मान्दै लामो-लामो निःश्वास छोड्नेछन् । मेरी प्रिया ! त्यो देवलोक, दैत्यलोक वा परीलोक केही होइन, त्यो स्वर्ग, मर्त्य र पाताल पनि होइन जहाँ तिम्रो दिव्यतासित जहाँ तिम्रो पवित्रतासित काम, क्रोध, लोभ र मोहको । कुनै साइनो जोड्ने छैन म । बस्, त्यहाँ हुनेछ जीवनका बेअर्थी धूनहरूबाट माथि उठेर परमानन्दमा उत्सर्जित सच्चिदानन्द भित्रको एउटा सिङ्गो ब्रम्हाण्ड । (नोबेल पुरस्कार विजेता प्रख्यात भारतीय साहित्यकार रवीन्द्रनाथ टैगोर र उनकी मानस-प्रेमिका नलिनी (अन्ना) मा समर्पित कविता ।) तिम्रो शालिग्राम सिञ्चित कालीगण्डकीजस्तै पवित्र प्रेमको गहिराईमा अर्को एउटा स्वर्गको रचना हुनेछ जहाँ तारा र जूनसमेत लुकामारी खेल्न तँछाडमछाड गर्दै आउनेछन्, जहाँ स्वर्गका परीहरूले अचम्भित भएर हार मान्दै लामो-लामो निःश्वास छोड्नेछन् ।

थेत्तरो माग्ने : नवराज कार्की: नवराज कार्की कस्तो अटेरी माग्ने टेर्दै नटेरी माग्ने पटक पटक धकेल्दा दुत्कारिँदा नभाग्ने ! जुठोपुरा कसैको घिनै नमानी थाप्ने घर-घर घुमेर माग्ने थर-थर भएर माग्ने जति दिउँ जड्यौरी नाङ्गै छ त्यो नढाक्ने ! झण्डा लिएरै माग्ने धन्दा भनेकै माग्ने क्या- मृत चेतना हो कहिल्यै पनि नजाग्ने ? साँढे भनूँ कि गोरू नाघेर बार खाने हजारबार जाने सधैँ अरूकै दाग्ने ! बानी परेको थाङ्ने ! यता ठटाए भाग्यो उता धपाए फर्क्यो हिजो कुटेको बिर्स्यो थाक्दा पनि नथाक्ने ? लौ, सक्किएँ मरेँ म दिऊँ त हुँदै भएन जित्ने हुती रहेन अरू बसेकै ताक्ने ? पछुवा छँदा नि ठग्ने अगुवा हुँदा नि हग्ने छि ! फोहरी अघोरी सुन्दा नि लाज लाग्ने ! कस्तो अटेरी माग्ने ! झण्डा लिएरै माग्ने धन्दा भनेकै माग्ने क्या- मृत चेतना हो कहिल्यै पनि नजाग्ने ?

मान्यवर अब आराम गर्नुस् : झलक मगर: झलक मगर युगौँदेखि आकास चिथोरेर, धर्ती फोरेर मैले उब्जाइरहेँ श्रमको मह मेरो श्रमको मह काढेर लगिरहे धर्मावतारहरुले मैले स्वस्ती गरिरहेँ युगौँदेखि आफैँलाई नङ्ग्याएर शीला देशको झण्डा भन्ने आदेश आइरह्यो विष्णुवतारको मैले हस् भन्दै स्वस्ती गरिरहेँ युगौँदेखि आफैँलाई खलाँती बनाएर बनाइरहेँ न्यायदातालाई तरवार तिनै तरवार बारम्बार तेर्सिरह्यो मेरै घाँटीमा मैले भुलचुक माफी बक्सियोस् न्यायदाता भन्दै स्वस्ती गरिरहेँ अलिक अस्तिताका ताराहरु बोकेर आए एक हुल मानिसहरु बिहानी ल्याउँछु भन्थे होला त नि भनी पठाएँ आफ्नै एक जोसिलो समय मिर्मिरे हुनै आँटेको थियो बिलाए ताराहरुझैँ मस्त निदाए दरबारको शयनकक्षमा कुम्भकर्णझैँ अल्लिपछि आए एक हुल राता मानिसहरु लड्नु पर्छ भन्थे ठोक्नु पर्छ भन्थे भत्काउनु पर्छ भन्थे लडे, ठोके र भत्किए आफैँ साना-साना चोइटामा तिनै एक चोइटा दौडिए जंगलभरि शासकहरु जुका हो मार्नुपर्छ त्यसलाई भन्थे शासकहरु सामन्ती हुन् लखेट्नु पर्छ त्यसलाई भन्थे पहिलो पटक सुनेका त के-के थिए थिए तपाईंको रगत मागेको छ भन्थे होला त नि भनी एक त्रिशूली रगत बगी पठाएँ अहिले तिनीहरु नै टिनिक्क टन्केको देख्छु पछि पनि कति आए आए सेतै कपाल फुलेका आए भर्खरै दुध भुलेका आए भाङ्ग्राको इतिहास पढाउन आए सालैजोको भाका तन्काउन आए मेरै लागि आएका भन्थे होला त नि भनी ठानेँ मेरै लागि गाएका भन्थे होला त नि भनी ठानेँ तर, आज पनि अभावका जुल ढुंगाले मेरो शीर किन थिचिरहेछ ? आज पनि मेरो भविष्य कृष्णभीरले किन पुरिरहेछ ? किन थचक्क बसिरहेछ गरिबी मेरो जीवनमा कुष्ठरोग बनेर ? किन बगरको गिट्टी र अरबको रेमिट्यान्स पाकिरहन्छ मेरो भान्सामा ? ओ मञ्चमा उभिएर मेरो अधिकारको माग गरिरहेको मेरो मान्छे तल आउ त, एकचोटि दाँज्न मन छ मेरो भोकले र तिम्रो बोझले च्यातिएका यी खल्ती ओ कर्पोरेट दरबारका मालिक, ढोका खोल र कापी कलम लिएर आऊ मेरो गरिबीको विवशता बेचेर आर्जन गरेको आयमा आज मेरो हिस्साको हिसाब-किताब गर्नु छ धेरै गरियो विश्वास र धेरै भोगियो विश्वासघात पनि धेरै गरियो आश र धेरै पाइयो निराश पनि हे परिवर्तनका नायक हे समाचारका संवाहक हे आवाजविहीनहरुको आवाज आज मैले मेरालागि मैलाई सक्षम बनाएर आएको छु अब, म आफैँ बोल्नेछु मेरो आवाज म आफैँ लड्ने छु मेरो लडाइँ म आफैँ पोख्त हुनुछ कर्तव्यपथमा म आफैँ व्यस्त हुनुछ अधिकारभोगमा अब म आफैँ निकाल्छु शताब्दीऔँदेखिको थिचोमिचोको सुता-सुता हिसाब अब मेरो व्यथाको बाँण बोकेर म आफैँ कोर्नेछु कर्मको मैदानमा मेरो भाग्य मान्यवर अब आराम गर्नुस् । #खरमटारे अलिक अस्तिताका ताराहरु बोकेर आए एक हुल मानिसहरु बिहानी ल्याउँछु भन्थे होला त नि भनी पठाएँ आफ्नै एक जोसिलो समय मिर्मिरे हुनै आँटेको थियो बिलाए ताराहरुझैँ मस्त निदाए दरबारको शयनकक्षमा कुम्भकर्णझैँ

सपना तेर्साएरै: राजन ढकाल, म्यान्मा मायाको रथ हाँकेको थिएँ, सपना तेर्साएरै तिम्रै साथ खोजेको थिएँ, सपना तेर्साएरै । सफल विफलको वास्ता भएन त्यतिखेर जतिखेर मन चोरेको थिएँ, सपना तेर्साएरै ।। यो मुटुमा कताकता तिम्रै खाटा बसिसकेर तिमीमै विलय भएको थिएँ, सपना तेर्साएरै । साँघुरीएको मन फराकलो बनाएर जानू प्रेम प्रस्ताव राखेको थिएँ, सपना तेर्साएरै ।। पैदल भयो मेरो यात्रा भेट्न सकिन तिमीलाई सजिलै भेट्ने सोचेको थिएँ, सपना तेर्साएरै ।

समयको चमत्कारिक अनुहार: दामोदर पुडासैनी अहिले भर्खरै हामी सबैलाई सुलुत्तै निल्न जाइलाग्यो एउटा समय हाम्रो सामु हार्नुपर्छ कलुषित समयले अबको समय मान्छेको जीतको समय हुनुपर्नेछ मान्छे बिना यो सँसार हुनुको कुनै अर्थ छैन तिम्रो अनुहार उज्यालो र हँसिलो देखेपछि मात्र सुकिलो हिमाल बन्छ मेरो मुहार सबेरैदेखि म तिमीसँगको माया बारे सोचिरहेछु तिम्रो माया पाएपछि फरक ब्रयाण्ड र ट्रेडमार्कमा स्थापित भएको छ प्रेमको परिभाषा मान्छे मान्छेको प्रेमको नयाँ परिभाषा र मान्छे फैलाउँने नयाँ सूत्र फिँजाउँने जिम्मा छ तिमी र मा अवको समय एक निमेषपनि खेर जानेछैन हाम्रो मुट्ठीबाट तिम्रा आँखामा सजिएका सुन्दर सपना र मनमा सजिएका असीम ईच्छाहरू हर्षका नदी बनेर फैलियुन पर परसम्म समय लज्जावती उभिएकोछ आऊ,हामी मिलेर खोलौ यसको रँगिन घुम्टो र हेरौ समयको चमत्कारिक अनुहार -२०७७ बैशाख १ गते बिहान ७.३० बजे तिम्रो अनुहार उज्यालो र हँसिलो देखेपछि मात्र सुकिलो हिमाल बन्छ मेरो मुहार सबेरैदेखि

लकडाउनमा सुफीसँगको प्रेम: यस गैरे केही महिनादेखि हामी कोरोना भाईसको माहामारीबाट गुज्रिरहेका छौ । यो संक्रमणकालीन अवस्थामा मन मस्तिकले धेरै साथ दिदोरहेनछ । डर त्रास आशंकाका बिच मनलाई केहि राहत प्रदान गर्दो रहेछ पुस्तकको अध्ययनले । राम्रो र असल साथीको रुपमा मैले धेरै किताबलाई रोजे । कतिपय किताबहरु पढदै जाँदा त्यहाँ लेखिएका शब्दले मन छुन्छ । सुबिन भट्टराईद्घारा लेखिएको उपन्यास प्रिय सुफी पनि मेरो मनमा बस्न सफल भएको छ । आधुनिक युवायुवतीहरुको प्रेम र जीवनको भोगाईहरुलाई शब्दमा उतारी लेखकज्यूले पाठकको मन जित्नु भएको छ । प्रिय सदा, “सिरानी जतिसुकै नरम लगाउ, बिझाउनु छ भने सपनाले पनि बिझाउँछ यहाँ । जति ओखती खाँउ, दुखाउनु छ भने हावाले पनि दुखाउँछ ।” यति चोटिलो वाक्य साधारणको मुखबाट व्यक्त हुनै सक्दैन । जसले सदाको जस्तो जीवन व्यतीत गरेको छ, उसको अन्तरमनबाट मात्र निस्किन्छ । यी हरफहरु पढ्दा म आफै सदा, सुफी र भास्कर कै अगाडिबाट जीवन्त हेरिरहेको अनुभव गरे र आखाँबाट तपतप धेरै पटक आँसुु झारे । बेलाबेलामा फोनको घण्टीले झसङंग बनायो तर आफैलाई पुनः सदा सँगै पाए । प्रिय लेखकज्यू, घरिघरि सदाले अनुभव गरेका घटनाहरुलाई आफनै अनुभव सँगै दाँज्दै पन्नाहरु पल्टाउँदै गरे । केही पीडा सदाका जस्तै यशोदाका पनि रहे जीवनमा, केही दुखाइहरु जीवन्त रहने गरी बसेका पनि छन । सदाको आकाङ्क्षा, सपना र प्रेमको चक्रव्यहु, निर्दयी भएर घुमिरहेको छ । यति धेरै चोटलाई सहेर वाच्न सक्नुमा सदाप्रति सलाम छ र सुफीको प्रेम सदा प्रति अनुकरणीय छ । त्यसैले प्रिय सुफी तिमी असल अभिभावकको प्रतिरूप हौ । तिमीप्रति नमन छ । सम्झनामा तिनैले बलियो घर बनाएका हुन्छन, जो वास्तविकतामा, दुरदुर सम्म पनि कहि नजर आउन्नन् । सदाले विपनाका कुरा सपनामा देखिन् र सपनाका कुरा विपनामा भोगिन् । यस्तो अन्तरसम्बन्धित घटनालाई लेखक सुविन भट्टराईले सदाको अर्थात आधुनिक महिला पात्रको मन पढेको र त्यसलाई दृश्यमा उतार्न सफल हुनुभएको छ । सुफीले भनेकी छिन्, “जिन्दगी सोचे जस्तो कसैको हुदैन तर जिन्दगीमा सोच्नै छाडनु चाहिँ कसैले हुन्न” । यसबाट सुफी पनि आफ्नो जिन्दगीबाट सन्तुष्ट नभएकी हुन् की भन्ने अनुमान रह्यो मेरो । पढ्दै जादा सुफीले जीवनलाई गहिरिएर बुझेकोे र प्रेमपूर्वक जीवनलाई बिताउन प्रयास गरेको देखिन्छ र सदालाई जिवनको मूल्य र महत्व सिकाईरहेकी हुन्छिन् । अन्तिममा सुफीकै प्रेमले सदालाई आत्महत्या गर्नबाट बचाएको र सुफीकै आग्रहमा सदाले उपन्यास लेखी चर्चित हुनुले निस्वार्थ प्रेमको प्रतिरुप नै सुफी भएकोले प्रिय सुफीले न्याय पाएको अनुभव गरे । जीवन आफनो लागि जिउने हो । सबभन्दा महत्वपूर्ण कुरा आफैले आफुलाई प्रेम गर्नु पर्छ, आफ्नो प्रेमले नै संसारलाई सुन्दर, हराभरा र अरुलाई खुसी दिन सकिन्छ । तबमात्र वास्तविक जिवनको अर्थ थाहा हुन्छ । यसै गरी ‘हरेक मानिस यात्री हो र उसको सबभन्दा मन मिल्दो सहयात्री ऊ आफै हुन्छ ।’ यस वाक्यले आजको समयको यथार्थ चित्रण गरेको पाए । मानिस हजाँरौको भिडमा पनि एक्लो बाचिरहेछ, स्वतन्त्रता खोजिरहेको छ सायद यही आधुनिकताको प्रारुप हो । “मन यस्तो धागो हो, जहाँ सपनाकै मालाहरु ज्यादा उनिन्छन ।” “सम्झनामा तिनैले बलियो घर बनाएका हुन्छन, जो वास्तविकतामा, दुरदुर सम्म पनि कहि नजर आउन्नन् ।” “धेरै आस गर्ने बानी भएपछि मान्छे आफ्नै मनको दास हुन्छ ।” यी वाक्यहरुले गुमिसकेको कुराहरुलाई फेरि पाउने अभिलाषाले भौतारिरहेको र चिन्तनगरि दुःखी भइरहने यथार्थलाई दर्शाएको छ । “प्रेम त यस्तो होस, जसले मानिसलाई ब्युझाओस तर नबिझाओस ।” “केही महिना ओछयान मात्र पर्नुपर्छ, कसले प्रेम गर्छ, कसले गर्दैन, सर्लक्क छुट्टिदो रहेछ ।” “कसैलाई पाउन सकिन्न भनेपछि मान्छेलाई झन उहि चाहिन्छ । कसैले आफ्नो जिवनमा ढोका थुनिदियो भने उसैको ढोका ढकढकाउन मन लाग्छ ।” “केही मानिस तक्दिरमा लेखिन्छन, केही मानिस तस्बिरमा भेटिन्छन ।” यी पंक्तिहरुले प्रेमलाई परिभाषित गर्न खोजेको छ । प्रेमले ब्यक्तिलाई सबल, उत्प्रेणा, स्वास्थ्य, जागरुक र प्रगति उन्मुखतर्फ लग्न सक्नुपर्छ । प्रेममा स्वतन्त्र अनुभव गर्न सक्नुपर्छ । प्रेम प्राकृतिक चिज हो । प्रेमलाई बन्धनमा बाँधिनु हुन्न, जब बन्धनमा बाध्छौ अनि प्रेमको अस्तित्व हराउछ । यहाँ सुफीले गरेको प्रेम पवित्र थियो तर भास्करको प्रेमले स्वार्थ देखाउछ । जब सुफी बिरामी पर्छिन, भास्करले उनको रोगलाई आफ्नो मायाले साथ दिएर निको बनाउनु पर्नेमा उनलाई छोडिदिन्छ । सुफीको प्रेमलाई अपमान गर्छ । भास्करको लागि प्रेम शारिरिक आर्कषण मात्र रहेको पुष्टि हुन्छ । सिरानी जतिसुकै नरम लगाउ, बिझाउनु छ भने सपनाले पनि बिझाउँछ यहाँ । जति ओखती खाँउ, दुखाउनु छ भने हावाले पनि दुखाउँछ । प्रत्येक पन्नाहरु पल्टाउदै जादा, कथाले लुकेर रहेका नमिट्ठा अनुभवहरुलाई एकएक गरि केलाईरहेको पाए । किताबको आधापृष्ट पुगेपछि केहि आशाका किरणहरुले छोए जस्तैः “समस्या भन्ने चिज जत्रो देखिन्छ, मानिस त्यसको गुणन गरेर बाच्छन ।” “समस्या पहाड जत्रो होस, हिम्मत एकएक पाईला अघि बढाउछु भन्ने साहस मानिसमा हुनुपर्दछ ।” “मान्छे एउटै कारणले मरिदिन्छ । सोच्दैन, बाच्ने हजार कारण हुन्छन ।” “जिन्दगी तिमी आँशुको खहरे लिएर आऊ, म मुस्कानले सागर लिएर पर्खिउला ।” “संसारमा म फैलिएर बाँच्नेछु । यति फैलिनेछु कि संसार मेरालागि साँघुरो होस् । यति उड्ने छु कि आकाशको फैलावट मलाई कम लागोस् । यति हिड्ने छु कि मलाई बाटोहरुले नपुगोस् । यति बाँच्नेछु कि मलाई जिन्दगीले नअघाऊ ।” “प्रिय जिन्दगी आजबाट म तिमीलाई खुब प्रेम गर्नेछु ।” यी हरफहरुले हरेक ब्यक्तिको जीवनमा दुख पछि सुःख अवश्य आउँछ । यतिमात्र हो कि आफ्ना दुखाईलाई एउटा सिकाईको पाठ सम्झि आशावादी भएर अगाडी बढनुपर्दो रहेछ भनेर पुन सम्झाउछ । प्रिय सुफीमा यति यथार्थवादि र जीवन्त वाक्यहरु कोरिएका छन जसबाट जीवनदेखि निरास भएर बाचिरहेका, प्रेममा धोका पाएका, आफ्नो लक्ष्य बिर्सी संसारिक मोहमा फसिरहेका आजका हामी युवायुवतीहरुलाई सहि मार्गदर्शन दिइएको छ । अन्तिममा, यस उपन्यासले सदालाई एउटा सफल पात्रको रुपमा प्रस्तुत गरेको छ । बाल्यकालमा इर्ष्याको भावना देखाइए पनि सुफीले सदालाई दुखपर्दा पलपल साथ दिएकी छिन । आमाको ममता बोकेकी विशाल हृदय भएकी बहिनीको भेषमा आएकी सुफीे बौद्धिक ज्ञानले भरिपूर्ण छिन् । यिनै सुफीकै कारण सदा वास्तविक रुपमा सदा कै रुपमा परिचित हुन पुगिन् । यहाँ जस्तो सुकै बिषम परिस्थितीमापनि हरेक ब्यक्तिलाई परिवारको अनिवार्य साथ चाहिन्छ भन्ने पुष्टी हुन्छ ।

पेशल आचार्यका दुई कविताहरु: आदर्शहरूमा स्किन डिजिज् इमानको इजलासमा बेइमानको बकपत्र जात्री छ ईश्वर वकिल मानिस झगडीया र समय अदालत हाम्रा सामु खडा छन्, ज्वाने झारले धान खर्लप्प बनाएझैँ मानिसका आदर्शहरूमा यतिखरेर ‘स्किन डिजिज’ भएको छ व्यवहार पानी हालिएको पन्यालो दूध सान्त्वना बेट्री सकिएर रोकिएको क्वार्ज घडी पथ आत्मादेखि परमात्मा सम्मको नालाझैँ प्रदूषित छ, खै ! मनका राजमार्गहरूमा ट्राफिक जाम छ तनावको बोलीको आकासमा झगडाको चट्याङ् परेको छ एकथरी ईश्वरको सर्व व्यापकताको सप्रसङ्ग व्याख्या गरिरहेछन् अर्काथरी ईश्वर मृत्युको फेरि घोषणा गरिरहेछन् मैले रूखलाई सोधेँ पहाडलाई झक्झक्याएँ नदीलाई प्रश्न राखेँ चरालाई फूललाई र अबोध बालकलाई पनि सृष्टिको प्राथमिक अहम् के हो ? सबैले सबै सबैले समवेत स्वरमा भने प्रकृति । मैले रूखलाई सोधेँ पहाडलाई झक्झक्याएँ नदीलाई प्रश्न राखेँ चरालाई फूललाई र अबोध बालकलाई पनि सृष्टिको प्राथमिक अहम् के हो ? २. पाश्र्वमा कुर्सी उहाँ गएपछि सँगसँगै उहाँ बस्ने कुर्सी पनि भाँचियो, मेरो देशमा कुुर्सीका लागि झुत्ती खेल्छन् बुझेका मानिसहरू विराजमान रहँदा कुर्सीमा कसैको अदपका साथ मान मनितो हुन्छ व्याख्या विश्लेषण प्रशंसा र तीर्यक महिमा सबै कुर्सीका तिजोरीबाट झिकिएका नक्कली आभुषणहरू हुन्, देश जति सुन्दर छ त्यति नै कुरूप छन् यहाँका कुर्सीवाजहरू एउटा कुर्सीको खेलाडी कुर्सी हत्याउन अर्को कुर्सीवाजसँग निर्लज्ज मल्लयुद्ध गर्छ गाउँमा गोरु जुधेको कति राम्रोसँग हेर्छन् हाम्रा केटाकेटीहरू ! सहरमा कुर्सीसँग कुर्सी जुधेको धेरै सुनियो धेरै देखियो यसपटक उहाँ गएपछि सँगसँगै उहाँ बस्ने कुर्सी पनि भाँचियो । देश जति सुन्दर छ त्यति नै कुरूप छन् यहाँका कुर्सीवाजहरू एउटा कुर्सीको खेलाडी कुर्सी हत्याउन अर्को कुर्सीवाजसँग निर्लज्ज मल्लयुद्ध गर्छ

पत्रिकामा फिचर लेख्ने काइदा: खोज पत्रकारिता केन्द्र धेरै मिहिनेत गरेर खोजी गरेको स्टोरी बाहिर आउँदा कस्तो प्रभाव पर्ला भनेर सोच्ने बेलामा मसँग पाठकलाई बताउने स्टोरी साँच्चै छ त भनेर आफैंलाई सोध्नुपर्छ । अतुलनिय र उत्कृष्ट बन्न सक्ने खोजमूलक स्टोरी राम्रो हुन्छ कि हुँदैन भन्ने कुरा स्टोरी कसरी तयार गरिएको छ र कसरी लेखिएको छ भन्नेमा भर पर्छ । स्टोरीको महत्वपूर्ण पक्षका बारेमा सोचविचार गरिएको र त्यसलाई सबैभन्दा शक्तिशाली बिम्बमार्फत व्यक्त गरिएको स्टोरीले पाठकलाई साँच्चै प्रभावित पार्छ । ‘स्टोरीको सुरूआतमा विषयवस्तुलाई रोचक ढंगले प्रस्तुत गर्नुपर्छ अर्थात् लिडले पाठकको ध्यान तान्नुपर्छ । लिडमा नभई नहुने जानकारी मात्र दिनुपर्छ । थप जानकारी पछि दिनुपर्छ’, वरिष्ठ अमेरिकी पत्रकार स्टेफेन फ्र्यान्कलिनले यस्तो सल्लाह दिएका छन् । यसका साथै आफूले पाएका जानकारीलाई इमानदारीपूर्वक लेख्नु पनि उत्तिकै जरूरी हुन्छ । आफ्नो स्टोरीसँग अमिल्दा बिम्ब राख्नुहुँदैन । घटनालाई सनसनीपूर्ण बनाउनु पनि हुँदैन । पाठकको विश्वास जित्नु ठूलो कुरा हो । पाठकलाई असत्य जस्तो लाग्ने कुरा वर्णन गर्दा पाठकले पत्याउँदैन । स्टोरीमा सबै जानकारी प्रस्तुत गरिसकेपछि स्टोरीको अन्त्यमा त्यसको सार खिच्नुपर्छ र त्यसलाई प्रमाणित गर्ने तथ्य दिनुपर्छ । गलत काम भएको छ भन्ने कुरालाई पुष्टि गर्न इन्कार गर्न नमिल्ने खालको प्रमाण पेश भएको स्टोरी नै राम्रो खोजमूलक स्टोरी हो । तर शब्द र प्रमाणको उपयोग गर्दा र प्रमाणलाई एकअर्कासँग जोड्दा हेलचेक्र्याइँ गरिएको छ भने विश्वसनीय जस्तो लाग्ने स्टोरी पनि अर्थहीन हुन्छ । अझ खराब कुरा के हुन्छ भने राम्रोसँग ध्यान दिइएको छैन भने स्टोरीले मानहानी गरेको ठहरिन सक्छ । परिभाषा र उदाहरणः विशिष्ट र जटिल शब्दावलीको परिभाषा दिनुपर्छ । एउटा स्टोरीका भिन्न ठाउँमा एउटै शब्दावलीलाई भिन्न भिन्न किसिमले परिभाषित गर्नुहुँदैन । अमूर्त जस्ता लाग्ने कुरालाई उदाहरण दिएर स्पष्ट पार्नुपर्छ । अप्रामाणिक सामान्यीकरणः ‘अधिकांश’, ‘धेरै’, ‘केही’, अथवा ‘अलिकति’ जस्ता शब्दका बीचको भिन्नता र अर्थ राम्रोसँग थाहा पाउनुपर्छ । तिनका बीचको अन्तर राम्रोसँग छुट्याउनुपर्छ । ‘अधिकांश’ र ‘धेरै’ को अन्तरमा विचार पुर्याउनुपर्छ । ‘सबै’ र ‘एउटा पनि होइन’ जस्ता शब्द बीचको भिन्नतामा अझ बढी चनाखो हुनुपर्छ । आफूले दिएको कारण ‘अकाट्य कारण’ हो कि ‘धेरै कारणमध्ये एक’ हो भनी ध्यान दिनुपर्छ । अनि ‘सधैंभरि’ लेख्नुपर्ने ठाउँमा ‘अक्सर’ पो लेखियो कि भनी विचार पुर्याउनुपर्छ । सामान्यीकरण गरिएका कुरालाई उदाहरण दिएर, ज्ञात स्रोतलाई उद्धृत गरेर स्पष्ट पार्नुपर्छ । पुष्टि गर्ने खालका तर्क आफ्ना भनाइलाई पुष्टि गर्न ठोस जानकारी दिनुपर्छ भन्ने कुरामा ध्यान पुर्याउनुपर्छ । विचारको आलोचना गर्नुपर्ने ठाउँमा व्यक्तिमाथि आक्रमण गर्नुहुँदैन । तथ्य र तर्क वितर्क बारेमा छलफल गर्नुपर्छ । आफूले स्टोरीमा दिन खोजेको सन्देशलाई अत्यन्त स्पष्ट ढंगले बताइदिनु वा देखाइदिनुपर्छ । स्टोरीको अन्तिम वाक्यमा स्टोरीको सार हुनुपर्छ । प्रमाणस्वरुप आधिकारिक व्यक्तिका भनाइः आफूले स्टोरीमा उल्लेख गरेका कामका राम्रा र नराम्रा पक्ष उल्लेख गर्नुहोस् र तिनीहरूलाई सन्तुलित ढंगले प्रस्तुत गर्नुहोस् । अधिकारप्राप्त संस्था/व्यक्तिले कुनै काम गर्नुका पछाडि रहेका कारणमा ध्यान दिनु जरूरी हुन्छ । कसैले कुनै कुरा किन भन्यो ? पृष्ठभूमि अनुसन्धान गर्न र भनाइ लिनका लागि एकजनासँग मात्र होइन थरीथरीका सान्दर्भिक मानिससँग कुरा गर्नुहोस् । पूर्वाग्रह, पुराना ढर्रा अथवा आवेग सकारात्मक अथवा नकारात्मक जस्ता भए पनि पुराना ढर्रा नअपनाउनोस् । भाषा निष्पक्ष हुनुपर्छ र आफ्ना सबै स्रोत र समाचारमा उल्लेख भएका व्यक्तिलाई उत्तिकै मात्रामा स्वस्थकर शंका गर्नुपर्छ । आफूले भनेका कुरा पुष्टि गर्ने प्रमाण दिनुपर्छ । ठोस प्रमाण होइन विश्वसनीय प्रमाण बन्न सक्ने परिस्थिति देखाएर पनि सही र विश्वसनीय खोजमूलक स्टोरी तयार गर्न सकिन्छ । ठोस प्रमाणै जुटाउन सके त राम्रो । तर त्यसो गर्न नसक्दा प्रमाण बन्न सक्ने परिस्थितिका आधारमा पनि उत्तिकै दह्रो स्टोरी तयार गर्न सकिन्छ । यस्ता पर्याप्त प्रमाण भेला गरिएको छ भने तिनलाई खँदिलो पारेर स्पष्टसँग लेख्नुपर्छ । यस्ता प्रमाण हुनसक्ने परिस्थितिबारे विस्तारमा बताउनुपर्छ । आवश्यक परे आफ्ना स्रोतसँग थप कुरा बुझ्नुपर्छ । सन्दर्भ राम्रोसँग बताउनुपर्ने पनि हुनसक्छ । यसो गर्दा कुनै काम कस्तो अवस्थामा भएको थियो र त्यसको असर कस्तो अवस्थामा परेको थियो भन्ने कुरा पाठक/दर्शक/श्रोताले थाहा पाउँछन् । यसो गर्दा तपाईंले लेखेको स्टोरीमा जसमाथि जे काम गरेको भनी आरोप लगाइएको छ उनीहरूसँग त्यसो गर्ने क्षमता, नियत र अवसर थियो कि थिएन भन्ने कुरा पाठक/दर्शक/श्रोताले थाहा पाउँछन् ।

साहित्य सृजना कसरी गर्ने ? ध्यान दिनु पर्ने कुराहरु: हरेक मानिसका आ–आफ्नाा भावना र कल्पना हुन्छन् । हरेक मानिसमा नयाँ–नयाँ विचार उठ्छन् । हरेक मानिसका केहि न केहि काम र कुराहरू पर्छन् । यही सिलसिलामा आफ्नाा मनको भाव अरुको सामुन्ने व्यक्त गर्न थाल्छन् । मनको भाव व्यक्त गर्ने दुइटा तरिका छन् – बोलेर र लेखेर । बोलेर भन्दा लेखेर व्यक्त गरिएको भाव अमिट हुन्छ । रचनाको लागि चाहिने मूल तत्व भाषा हो । मनको भाव व्यक्त गर्ने सार्थक ध्वनिको समष्टि तथा लिखित अक्षरलाई नै भाषा भनिन्छ । भाषाको माध्यमबाट मानिसले आफ्नाा मनका भावविचारहरूको आदानप्रदान गर्दछ । यसरी मनभित्र उठ्ने हरेक प्रकारका भावनाहरूलाई भाषाका माध्यमले गरिने कलात्मक अभिव्यक्ति नै साहित्य हो । यस संसारका प्रकृति एवं यहाँका जीवनको अभिव्यक्ति मानिसले विभिन्न किसिमले गर्न सक्दछ । जब यस जीवनजगतको अभिव्यक्ति सौन्दर्यपूर्ण भाषाका माध्यमले कलात्मक रुपमा गरिन्छ तब त्यो साहित्य हुन्छ । साहित्यका प्रकार वा विधा साहित्यका जम्मा चार विधा छन् – १) निबन्ध, २) आख्यान, ३) नाटक र ४) कविता । यिनीहरूका पनि उपविधाहरू छन् । १) निबन्ध निबन्धको अर्थ बाँध्नु वा सङ्गठित गर्नु हो । यसमा धेरै किसिमका विषय आउँछन् । यसैले संक्षेपमा निबन्धको परिभाषा कुनै विषयमाथि रोचक तथा सरस शैलीमा गद्यमा प्रकट गरिएका क्रमबद्ध विचारको समूह हो । निबन्ध त्यस्तो साहित्यिक विधा हो जसमा निबन्धकारले सौन्दर्यपूर्ण गद्यभाषामा जीवनजगतको कुनै विषयका बारेमा ‘हो’ वा ‘होइन’ भन्ने किसिमको कर वा आग्रह पाठकसमक्ष सोझै प्रकट गर्दछ । निबन्ध वर्णनात्मक, विवरणात्मक, विचारात्मक र भावात्मक गरी चार प्रकारका हुन्छन् । निबन्धमा अभिव्यक्ति राम्रो हुनुपर्छ । यसैले शैलीको पनि निकै महत्त्व छ । निबन्ध सुन्दर, सजीव र सङ्गतिपूर्ण हुनुका साथसाथै विषयको प्रतिपादन सुगठित भएको हुनुपर्छ । निबन्ध विचार वा रुपका दृष्टिले तीन किसिममा आउँछन् । क) प्रबन्ध: सिद्धान्त वा विचारप्रधान लेख ख) निबन्ध: प्रबन्ध जस्तै तर लेखकको व्यक्तित्व प्रमुख भएको रचना ग) लेख: कुनै विषयमाथि विचारपूर्ण गद्यरचना २) आख्यान आख्यान त्यस्तो साहित्यिक विधा हो जसमा कुनै काल्पनिक घटना, पात्र आदिको आख्यानको चित्रण गरी गद्यभाषामा जीवनजगतको सौन्दर्यपूर्ण अभिव्यक्ति गरिन्छ । आख्यानविधाका दुई उपभेद छन् – उपन्यास र कथा । क) उपन्यास कुनै कल्पित घटना, पात्रपात्रीहरू आदिका माध्यमले जीवनजगत्को वृहत–विस्तृत सेरोफेरोको अप्रत्यक्ष रुपमा गरिने सौन्दर्यपूर्ण भाषिक अभिव्यक्ति उपन्यास हो । यसको आकारप्रकार लामो हुन्छ । उपन्यासमा जीवनका समस्याको व्याख्यान र त्यसको समाधान मिल्छ । यसमा समाजका घटना र चित्र मार्मिक औ मनोरम हुन्छन् । त्यसैले यो रोचक लाग्छ र गहन पनि हुन्छ । उपन्यास सामाजिक, ऐतिहासिक, पौराणिक र राजनीतिक गरी चार किसिमका हुन्छन् । यसका मूल तत्वहरूमा कथावस्तु, पात्र र चरित्र, कथोपकथन, देशकाल, शैली र उद्देश्य पर्छन् । ख) कथा कुनै कल्पित घटना, पात्रपात्रीहरू आदिका माध्यमले जीवनजगत्को सीमित अंश वा खण्डको सौन्दर्यपूर्ण भाषिक अभिव्यक्ति कथा हो । यसको आकारप्रकार छोटो हुन्छ । कथा आफैमा पूर्ण जीवनको सानो अंश वा घटनाको चित्र हो । यसमा पनि उपन्यासकै तत्व रहन्छन् तर जीवनको खण्डश: अभिव्यक्ति हुने भएकाले कथामा आफ्नौ किसिमको पन र पाइन हुन्छ । कथाको कथावस्तु सूक्ष्म र संक्षिप्त हुन्छ, पात्र पनि एक दुई वा तीन चारसम्म मात्र रहन्छन् । शैली पनि कथानुकूल हुन्छ । कथाको उद्देश्य जीवनको कुनै एक दृष्टिकोण, विन्दु अथवा घटनालाई सचित्र गरेर अगाडि बढ्नुहुन्छ । कथा कलात्मक, सुरुचिपूर्ण, प्रभावोत्पादक र विश्वसनीय हुनुका साथै जीवन सादृश्य हुनुपर्छ । यसैले कथाका विषयमा भनिएको पनि छ । ‘कथा एउटा सानो झ्याल हो जहाँबाट एउटा सानो संसार चियाइन्छ ।’ – महाकवी लक्ष्मी प्रसाद देवकोटा कथा पनि सामाजिक, मनोबैज्ञानिक, पौराणिक, ऐतिहासिक, हास्यव्यङ्ग धेरै किसिमका हुन्छन् । उपन्यास बगैंचा हो भने कथा फूल हो, अथवा उपन्यास चन्द्रमाजस्तो हुन्छ भने कथा टुकीजस्तो । चन्द्रमाको उज्यालो विस्तृत क्षेत्रमा पर्छ, तर धमिलो पनि हुन्छ । टुकी सानो घेरालाई तीव्रतासाथ उज्यालो पार्छ । यसरी उपन्यासले जीवनको सर्वाङ्गीन चित्र प्रस्तुत गर्छ र जीवनका अनेक अंशमा घुमाउरो फेरो मार्छ । कथाले भने जीवनका केही क्षेत्रमा घनीभूत भएका भावलाई सुन्दर र कलात्मक अभिव्यक्ति दिन्छ । ३) नाटक नाटक शब्द ‘नट्’ धातुबाट बनेको छ र यसको अर्थ हो अनुकरण वा नृत्यको भावमुद्राबाट भाव प्रकाशन गर्नु हो । यसमा क्रियात्मकताको पनि उत्तिकै महत्त्व छ । नाटक पौराणिक, ऐतिहासिक र सामाजिक गरी तीन प्रकारका छन् । नाटक जुनसुकै पृष्ठभूमिमा लेखिए तापनि तिनमा कथावस्तुमा काल्पनिकता, नवीनता र चरित्रको विशिष्टता समावेश गरिएको पाइन्छ । नाटकका मुख्य तत्वहरूमा कथावस्तु, पात्र र चरित्र, कथोपकथन र उद्देश्य पर्छन् । नाटककार आफू अप्रत्यक्ष रही काल्पनिक रुपमा खडा गरिएका प्रत्यक्ष दृश्य पात्रपात्रीहरूका माध्यमले गद्यात्मक वा पद्यात्मक भाषामा गरिने जीवनजगत्को कलात्मक अभिव्यक्तिलाई नाटकविधा भनिन्छ । ४) कविता जीवनजगतको लयात्मक सौन्दर्यपूर्ण भाषिक अभिव्यक्तिलाई साहित्यको कविता विधा भनिन्छ । साहित्यमा फुटकर कविताको ठूलो महत्त्व छ । व्यापक अर्थमा सबै पद्यात्मक रचनाका लागि ‘कविता’ शब्दको व्यवहार हुन्छ, तर अचेल ‘कविता’ भन्नाले गीति वा मुक्तकका अनेक प्रकारमा रचिएका एक विषय वा भावनाका सान्साना र फुटकर कविता बुझिन्छ । यिनमा पद्यात्मक, लयात्मक, ताल वा सुरयुक्त र स्वच्छन्द सबै प्रणाली आउँछन् । यसरी फुटकर कविता वार्णिक, मात्रिक, गीति, मुक्तक, गद्यात्मक आदि प्रकारमा लेखिएका हुन्छन् । साहित्यका मुख्य तत्व यी हुन् । १) शीर्षक – शीर्षक कृतिगत मुख्य तत्व हो । साहित्यिक कृति विशेषको नामाकरण नै शीर्षक हो । शीर्षक साहित्यमा प्रयोग गरिएका विषयवस्तु, मुख्य घटना, प्रमुख पात्रपात्री, परिवेश, बिम्बप्रतिक सबैसँग वा यी मध्ये कुनै एक वा दुईमा मेल खाने हुनुपर्छ । २) विषय – साहित्य रचना कुन प्रकृति, पृष्ठभूमी, धरातल, समाज, इतिहास, मनोविज्ञान, धर्म, संस्कृति सम्बन्धी चित्रण गरिने हो, विषय त्यही नै हो । विषय भनेको साहित्यमा चित्रण गरिने मुख्य कुरा हो । विषयको आधारमा रचनाको सारवस्तु, सन्देश, उद्देश्य गाँसेर हेर्न सकिन्छ । ३) पात्रविधान – रचनामा रचनाकारले कुनै घटना, कार्य, विषय/विचार आदिलाई प्रस्तुत गर्न खडा गरेका प्राणधारी व्यक्तित्वहरूलाई नै पात्र भनिन्छ । ४) परिवेश – परिवेश भनेको कुनै खास देश, ठाउँ वा समाज, काल र वातावरणको चित्रण हो । त्यो देशकाल वातावरणमा आधारित परिवेश चित्रण बाह्य रुपमा सामाजिक, राजनैतिक, आर्थिक, धार्मिक, शैक्षिक आदि किसिमको हुन सक्छ भने त्यो पात्रका मनोविज्ञान, मानसिक द्वन्द्व, बौद्धिक चिन्तन आदि कुरासँग पनि सम्बन्धित हुन सक्छ । ५) उद्देश्य – कुनै पनि साहित्यिक कृतिको रचना कुनै खास उद्देश्यप्राप्ति वा प्रयोजनका निम्ति गरिने गरिन्छ । कुन उद्देश्य प्राप्तिको लागि साहित्य सृजना गरिने हो, सो सम्बन्धमा साहित्यकार स्पष्ट हुनु जरुरी छ । ६) भाषाशैली – भाषाशैली भनेको भाषाको चयनयुक्त प्रयोग हो । साहित्यमा चित्रण गर्नुपर्ने कुरालाई भाषाका जुन शब्द, शब्दावली र वाक्यढाँचाले सुन्दर एवं प्रभावकारी किसिमले व्यक्त गर्न सक्तछन् तिनै शब्द, शब्दावली एवं वाक्यढाँचाको समष्टि प्रयोगलाई भाषाशैली भनिन्छ । अर्थात् कुनै कुरालाई सिलसिला मिलाएर राम्रोसित भन्नुलाई शैली भनिन्छ । सरलता, सजीवता र स्पष्टता यसका आवश्यक गुण हुन् । भाषामा शैली राम्रो भएर मात्रै हुँदैन, व्यक्त गरिएका कुरालाई मीठो ढड्डले भन्नु पनि पर्छ । छरितो तथा वाग्धारायुक्त भाषाको प्रयोग र उपमा तथा प्रतिकजस्ता सौन्दर्य–कुशलता पनि यसैभित्रका कुरा हुन् । रचनामा भावअनुसार गति र प्रवाह हुनुपर्छ र त्यो प्रभावशाली पनि हुनु आवश्यक छ । रचनामा शिरदेखि पुछारसम्म तारतम्य मिलाउनु पनि आवश्यक छ । यसलाई सीप भनिन्छ । कुन कुरोलाई कसरी टिप्ने र कसरी व्यक्त गर्ने, त्यसको पनि कला हुन्छ, अनि त्यो विषयवस्तुको आवश्यकता र ढाँचामा पनि निर्भर गर्छ । भाषाका शब्द, शब्दावली एवं वाक्यढाँचाको सौन्दर्यपूर्ण प्रयोग हुनु वाञ्छनीय छ र त्यस्तो प्रयोगले नै सो साहित्यको भाषाशैली रोचक, आकर्षक एवं प्रभावकारी हुन्छ । ‘कथा मनुष्यजीवनका गति र अनुभूतिको सशक्त र उज्यालो पक्षको आस्थापूर्ण उद्घाटन हो ।’ – म्याक्सिम गोर्की भाषाशैली प्रयोग गर्दा सधैँ तलका कुराबाट जोगिनुपर्छ – क) शब्दको अशुद्ध प्रयोग ख) वाक्यहरूको अशुद्ध वनावट ग) विदेशी ढड्डबाट प्रभावित वाक्य घ) अशिष्ट शब्दको प्रयोग ङ) अनुच्छेदको नमिल्दो रुप च) नराम्रो शैली छ) अशुद्ध उखान–तुक्का ज) त्रुटिपूर्ण विराम चिन्ह झ) पुनरुक्ति दोष आदि ७) शुद्धता – साहित्यमा शुद्धता पनि अनिवार्य छ । शुद्धताको अभिप्राय ह्रस्व–दीर्घ मात्र होइन, व्याकरणसिद्ध भाषाको प्रयोग गर्नु पनि हो । शुद्ध भाषाको प्रयोगका निम्ति रचनामा खास गरी तलका कुरामा ध्यान दिनुपर्छ – क) शब्द र तिनका विभिन्न रुप तथा प्रकृति ख) लिड्ड, वचन, कारक र विभक्ति ग) शब्दका शुद्ध रुप घ) विरामचिन्हको उचित प्रयोग ङ) वाक्य–रचनाको क्रम र मेल ८) विचार – रचनामा भाषा र शुद्धता मात्र भएर पनि पुग्दैन । त्यसको एउटा महत्त्वपूर्ण अड्ड विचार हो । विचारमा ध्यान दिनुपर्ने कुरा यी हुन् – क) विचारहरूलाई दोहर्\u200dयाउनु हुन्न । ख) अनावश्यक र अमिल्दा विचार राख्नु हुन्न । ग) महत्त्वपूर्ण तथ्यहरूलाई झिक्नु हुँदैन र अनावश्यक तथ्यहरूलाई राख्न पनि हुँदैन । घ) मूल विचार प्रस्ट हुनुपर्छ । ङ) विचार श्रृङ्खलावद्ध हुनुपर्छ, यो गज्याङमज्याङ हुनु हुन्न । साहित्य सृजना गर्ने तरीका नेपाली साहित्य निकै धनी छ, यसमा म गौरव गर्छु । नेपाली माटो नेपाली समाजमा राम्रोसँग भिज्नको लागि नेपाली परिवेशकै मौलिक रचनाहरूले स्थान पाएमा नेपाली साहित्यले पाठकहरू तान्न सकिनेछ । साहित्य लेखन शुरु गर्नुभन्दा पहिले लेख्ने विषय स्पष्ट हुनुहोस् । साहित्य सृजना गर्नको लागि कस्तो वातावरण आवश्यक पर्छ, सो बारेमा ध्यान दिनुहोस् । कोही साहित्यकारहरू राती सबै सुतिसकेपछि लेख्न रुचाउँछ भने कोही एकाबिहानैको समय रुचाउँछ । कोही हल्लामा पनि लेख्नसक्छ । यसैले कस्तो वातावरणमा लेख्ने भन्ने कुरा लेख्ने व्यक्तिमा भर पर्छ । तैपनि सकेसम्म एकान्त वातावरण रोज्नुहोस् । एकैपल्ट उच्चस्तरको साहित्य सृजना गर्न गार्\u200dहो हुन्छ । यसैले साहित्यको शुरुदेखि अन्तिमसम्मको स्पष्ट चित्र दिमागमा बनाउनुहोस् । यसपछि क्रमबद्ध रुपमा लेख लेख्न शुरु गर्नुहोस् । लेखेका कुराहरूलाई केही समय थाँती राखेर फेरि एकपल्ट माथिदेखि तलसम्म सर्सर्ती पढ्नुहोस् । केही नयाँ विचारहरू निस्केमा थप्नुहोस् या अनावश्यक लागेका, दोहरिएका कुराहरू काट्नुहोस् । फेरि लेख शुरुदेखि अन्तिमसम्म लेख्नुहोस् । यदि इच्छा लागेमा तपाईंले लेख्नुभएको लेखलाई आफूभन्दा पाको साहित्यकारलाई देखाउनुहोस् । लेख्दाखेरी माथिका तत्वहरूलाई पनि ध्यान दिनु निकै जरुरी छ । साथै यसमा निरन्तरता निकै जरुरी छ । कल्पनाशीलता तथा विषयमा गहिरिएर डुब्न सक्नु साहित्य सृजनाको असल खुड्किलो मानिन्छ । व्याकरण सिकेर पनि जानिन्छ तर भाषा र विचार आफ्नौ अध्ययन र मनन, प्रयास र प्रयत्न, साधन र अभ्यासद्वारा मात्र आर्जित हुन्छ । साहित्यमा आफ्नौपन, आफ्नौ शैली र आफ्नौ व्यक्तित्वको छाप दिन सक्नु सफल साहित्यकारको विशिष्ट सीप हो । यसका लागि रचनाकारले राम्रा शैली र विचारको अध्ययन गर्ने गर्नु र आफ्नौ ढड्डले विचार गर्ने पद्धति अँगाल्नुपर्छ । हरेक दिन केही न केही आफ्नौ किसिमबाट सोच्ने बानी बसाल्नाले हाम्रो भाषा माझिदै जाने मात्र होइन, हाम्रो विचार पनि परिष्कृत हुँदै जान्छ । तसर्थ, लगनशील भएर साहित्य सृजनामा लागिरहेमा एकदिन सफल साहित्यकार बन्न सकिन्छ । घोडा चढ्ने लड्छ भन्ने कुरा पनि बिर्सनुहुँदैन । यो एक निरन्तर सिक्दै जाने कुरा पनि हो ।

नेपाली भाषाको भद्रगोल सुधार्न 'नेपाली कसरी शुद्ध लेख्ने ?' को महत्व: रविन गिरी “हिजोआज सबैबाट एकमुखको माग यही भइरहेछ – सिद्धान्तकौमुदीका सूत्र जस्तै गरी नेपाली व्याकरण हामी घोक्न सक्तैनौं, तसर्थ ज्यादै सजिलो, ज्यादै छोटकरी, ज्यादै उदार कुनै नियम भए हाम्रो लेखाइमा एकता होला ।” माग आजकै पुस्ताको जस्तै लाग्छ । तर, १९९१ सालमा नेपाली भाषा प्रकाशिनी समिति (नेभाप्रस) ले नेपाली कसरी शुद्ध लेख्ने ? पुस्तिका प्रकाशन गर्नुको अन्तर्य यहि रहेछ । प्रस्तावनामै यसो लेखिनुबाटै स्पष्ट संकेत पाइन्छ । विडम्बना, राणा प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरकै पालामा समस्या ठानिएको नेपाली भाषाका समस्या संघीय गणतन्त्र नेपालमा पनि समाधान हुन सकेनन् । ‘विद्यालय’ पढेका शिक्षक अहिले विद्यार्थीलाई चाहिं ‘विद्यालय’ सिकाइरहेका छन् । ‘शहर’ बसेकाहरु एकाएक ‘सहरवासी’ बनेका छन् । ‘कोशी’ को पानीमै आश्रितहरुलाई कतिखेर नदी पातलिएर ‘कोसी’ बन्यो पत्तै छैन । अवस्थामा कुनै परिवर्तन नआए पनि हिजोका ‘गरीब’ आज ‘गरिब’ बनेका छन् । ‘नेपाली भाषालाई सरल बनाउन’ नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले २०६९ सालमा प्रकाशित गरेको नेपाली बृहत् शब्दकोशको नवौं संस्करणले गरेको ‘वैज्ञानिक परिवर्तन’ धेरैका लागि सरकारद्वारा जबर्जस्ती लादिएको कानून बन्यो । संस्कृतबाट आएका तत्सम शब्द जस्ताको तस्तै लेख्ने, संयुक्त अक्षरलाई खुट्टा काटेरै लेख्नुपर्ने, उच्चारण अनुसार नै लेखिनुपर्ने जस्ता थुप्रै निर्देशनलाई त्रिभुवन विश्वविद्यालय समेतले आँखा चिम्लिदिंदा आज थुप्रै विद्यार्थी ‘फूल’ र ‘फुल’ मा भेद छुट्याउन नसक्ने बनेका छन् । त्रिभुवन विश्वविद्यालय समेतले आँखा चिम्लिदिंदा आज थुप्रै विद्यार्थी ‘फूल’ र ‘फुल’ मा भेद छुट्याउन नसक्ने बनेका छन् । भाषाभित्रको यो भाँडभैलोले संसारभर छरिएका नेपाली जनमानसलाई आफ्नो कखरामाथिको ज्ञानमै संशय पैदा गराउँदै प्रश्न गर्न बाध्य तुल्याएको छ – हामीले लेखिरहेको गलत हो भने सही के हो त ? भाषाकर्मी शरच्चन्द्र वस्तीको नयाँ पुस्तक नेपाली कसरी लेख्ने ? ले यसको सूत्रबद्ध जवाफ पस्कने जमर्को गरेको छ । नेपाली कसरी लेख्ने ? अवधारणाका साथ शुरु हुने पुस्तकले हिज्जे, शब्द, वाक्य, अनुच्छेद र शैलीमा विशेष जोड दिएको छ । त्यसपछिको परिशिष्टमा लेखक शब्दानुशासनमा वर्ण, शब्द, बनोट, रुपविस्तार र वाक्य निर्माणका सतर्कताबारे विस्तार गर्छन् । अन्त्यमा हिज्जेको हेक्का शीर्षकमा प्रायः गलत लेखिने २९०७ शब्दका सही रुप दिइएका छन् । जस्तो, ‘अछुत’ नभई ‘अछूत’, ‘अतित’ नभई ‘अतीत’, ‘सकृय’ नभई ‘सक्रिय’, ‘स्वेत’ होइन ‘श्वेत’, ‘सन्यास’ होइन ‘संन्यास’, ‘सत्मार्ग’ होइन ‘सन्मार्ग’ आदि । यो पुस्तकको विशेषता भनेकै सरल हुनु हो । आफूले पहिल्यै जानिसकेका जस्ता लाग्ने कतिपय कुरा पुस्तक पढिरहँदा गलत पुष्टि हुदा नयाँ कुरा सिक्न पाएको अनुभूति हुन्छ । सर्वनाम प्रयोगको उदाहरण हेरौं – म संगीतकार होइनँ तर त्यसमा मेरो रुचि छ (रुचि केमा संगीतमा कि संगीतकारमा?) लेखकका यस्ता प्रश्नले वाक्यको सही शब्दको प्रयोग नभएको छर्लङ्ग पार्छ । पुस्तकमा नारायणगोपालले गाएका दुईवटा गीतका शब्दका गल्ती पनि औंल्याइएको छ । कालिप्रसाद रिजालरचित आँखाछोपी नरोऊ भनी बोलको गीतमा रहेको ‘परेलीका ओठबाट आँसु झारिरह्यो…’ भन्ने वाक्यमा लेखक ओठबाट आँसु झार्छ र ? भनी अशुद्धि देखाउँछन् । दिनेश अधिकारीको रचना ‘तिमी जुन रहरले’ गीतको ‘रक्ताम्य ती तिम्रा अधरहरुमा, न मैले कहिल्यै हरियाली पोतें’ हरफमा लेखक टिप्पणी गर्छन् – रक्ताम्यको अर्थ हो– रगतपच्छे/रगत लतपतिएको । प्रेमिकाका अधर (ओठ) कसको रगतले लतपतिएका ? ‘मादक पदार्थ सेवन गरेर सवारी साधन सञ्चालन नगरौं’ मा कृत्रिमपन देख्ने लेखक बरु ‘जाँडरक्सी खाएर गाडी नहाँक्नोस्’ भन्नुमै नेपाली पारा र प्रभावकारिता देख्छन् । पुस्तकले सिद्धान्त रटानबाट भन्दा व्यावहारिक प्रयोगबाट जनमनबाट भाषाको वैधानिकता खोजेको बुझिन्छ, जसले नेपाली भाषाको सर्वस्वीकार्यतासँग सोझाे सम्बन्ध राख्छ । ‘मादक पदार्थ सेवन गरेर सवारी साधन सञ्चालन नगरौं’ मा कृत्रिमपन देख्ने लेखक बरु ‘जाँडरक्सी खाएर गाडी नहाँक्नोस्’ भन्नुमै नेपाली पारा र प्रभावकारिता देख्छन् । पुस्तकमा कतै कतै संयुक्त क्रियापद नजोडिएका मात्र होइन, अंग्रेजीका हिज्जेमै पनि फरक देखिन्छ । लिभ (बाँच्नु) र लीभ (विदा) मा ह्रस्व र दीर्घको तर्क र लामोको अंग्रेजी लेखाइ ‘लंग’ लेख्नुमा लेखकले दह्रो तर्क दिन सकेका छैनन् । ‘शब्दको स्वरुप ठीक भएपछि मात्र लेखाइ ठीक हुन सक्छ कि हुन्छ ? लेखक स्वयं अन्योल लाग्छन् । लेखकको अघिल्लो पुस्तक हाम्रो भाषा का कतिपय उदाहरण दोहोरिएका छन् । २०६९ सालको शब्दकोशको शैली विरुद्धको अभियानमा संलग्न लेखक स्वयंको सक्रियतामा नेपाली भाषा प्रयोगकर्ता समूहद्वारा गोजी पुस्तिका नेपाली कसरी शुद्ध लेख्ने (नेकशुले–२०६९) जारी गरिएको थियो । यस्तै दबाबबीच एक वर्षअघि प्रज्ञा प्रतिष्ठानले शब्दकोशको विवादास्पद नवौं संस्करण खारेज गरी संशोधनसहित पुरानै स्वरुप अपनाएर दशौं संस्करण निकाल्ने निर्णय पनि गर्\u200dयो । तर, विद्यार्थीलाई पढाइने गलत हिज्जे सुधार्न अझै निर्देशन दिइएको छैन । यसले यो पुस्तकको सान्दर्भिकता बढाइदिएको छ । नेपाली कसरी लेख्ने? सिकाइसकेपछि वस्तीजस्ता भाषाविद्को दायित्व हुन्छ – ‘नेपाली कसरी बोल्ने ?’ ज्ञानको खाँचो पूर्ति गर्ने । यसो गर्नसके नेपाली लेख्दा, बोल्दा आधाआधी अंग्रेजी घुसाउनेहरुले फाइदा लिनसक्थे । (गिरी हिमाल खबर पत्रिकाका लेखक हुन्)

'द ग्रेट इन्फ्लुएन्जा' लाग्यो उकालो: न्युयोर्क / यतिबेला अमेरिकामा ज्यादै खोजिएको पुस्तकमध्ये द ग्रेट इन्फ्लुएन्जा पनि हो । सन् २००४ मा बजारमा आएको यो पुस्तक जोन एम. बेरीले लेखेका हुन् । पुस्तक बजारमा आएयता संसारभर ३ लाख ८८ हजार प्रति बिक्री भइसकेको छ । पछिल्लो समय भने ट्रेडपेपर (सस्तो कागज) निस्कन थालेपछि यसको खोजी बढेको हो । पुस्तकमा लेखक बेरी तर्क गर्छन्, ‘अबका दिनमा महामारीबाट बच्ने क्षमता जति मेडिकल हो, त्योभन्दा बढी राजनीतिक हुनेछ ।’ अमेरिकामा बन्दाबन्दीका बेला पनि यो पुस्तक ८ हजार १ सय ५३ प्रति बिक्री भएको पब्लिसर्स विक्लीले जनाएको छ ।

विनम्रतापूर्वक अनुरोध : मलाइ कुनै पनि किसिमको पुरस्कार नदिनुहोला - बुद्धिसागर: ‘समकालीन नेपाली साहित्यलाई कसैले गम्भीरतापूर्वक अघि बढाउन सक्छ र विश्वलाई नेपाली साहित्यका बारेमा केही दिन सक्छ भने मलाई लाग्छ, उनी बुद्धिसागर हुन् ।’ नेपाली भाषामा विद्यावारिधि गरेका अंग्रेज विद्वान माइकल हटले एक वर्षअघि एउटा टेलिभिजन अन्तरवार्तामा यसो भनिदिँदा धेरैको कान चनाखा भएका थिए । बेलायतको अक्सफोर्ड कलेजका प्राध्यापकले ‘सामान्य नेपाली लेखक’का बारेमा यसो भन्नु सानो कुरा होइन । हटको अन्तरवार्ता लगतै बुद्धिसागर अमेरिकाको एउटा प्रशिद्ध साहित्य विश्वविद्यालयमा फेलोसिममा पढ्ने अवसर पाए । बुद्धिसागर यस्ता लेखक हुन्, जसले चिट चोरेर बल्ल बल्ल दोस्रो श्रेणीमा एसएलसी पास गरेको कुरा आफै गौरवसाथ बताउँछन् । उनी २०५४ सालमा कालीकोटबाट क्याम्पस पढ्न आएका थिए । जसलाई आए ए पास गर्न चार वर्ष लाग्यो र आज पर्यन्त उनले विए पास गर्न सकेका छैनन् । तै पनि उनी माइकल हर्टको मनमा किन बसे भन्ने कुरा बुझ्न उनको सफलतालाई एकपल्ट केलाउनु पर्ने हुन्छ । बुद्धिसागरले अहिलेसम्म कुनै त्यस्तो पुरस्कार प्राप्त गरेका छैनन्, जसको बलमा उनलाई विशिष्ट लेखक मान्न सकियोस् । तै पनि उनको पहिलो उपन्यास ‘कनार्ली ब्लुज’ ले यसैबर्ष ५० हजार प्रति विक्री भएको अनौपचारिक रेकर्ड राखेको छ । हरिबंश आचार्यको पुस्तक ‘चिना हराएको मान्छे’लाई हटाइ दिने हो भने बुद्धिसागर सम्भवतः एउटै पुस्तकबाट धेरै रोयल्टी लिने लेखक हुन् । बुद्धिसागरको पहिलो उपन्यास ‘कनार्ली ब्लुज’ ले यसैबर्ष ५० हजार प्रति विक्री भएको अनौपचारिक रेकर्ड राखेको छ । हरिबंश आचार्यको पुस्तक ‘चिना हराएको मान्छे’लाई हटाइ दिने हो भने बुद्धिसागर सम्भवतः एउटै पुस्तकबाट धेरै रोयल्टी लिने लेखक हुन् । त्यति मात्र होइन, झण्डै ५ सय पृष्ठको उनको दोस्रो उपन्यास ‘फिरफिरे’ लाई प्रकाशक फाइनप्रिन्टले एकैपठक २५ हजार प्रति छाप्ने हिम्मत गर्यो । सामान्यतयाः नेपाली लेखक–पटकथाकारले चलचित्र उद्योगबाट एउटा फिल्म लेखे बापत किस्ताबन्दीमा दुई–तीन लाख रुपैंया लिने गर्छन् । तर बुद्धिसागरले यसै बर्ष एउटा चलचित्र लेखेको ११ लाख रुपैंया लिएर चलचित्र लेखकहरुको आँखा चौडा बनाइदिए । सायद यहि कारण हुनसक्छ, बजारमा नायक राजेश हमालको आफ्नो आत्मकथा लेखाउन बुद्धिसागरलाई २५ लाख रुपैंयाको अफर गरेको हल्ला चलेको छ । यो त ट्रेलर मात्र हो, बेलायती विद्वान माइकल हटले ‘कर्नाली ब्लुज’लाई अंग्रेजीमा रुपान्तरण गरेका छन् । यो पुस्तक अहिले भारतको प्रसिद्ध प्रकाशन गृह ‘स्पिकिङ् टाइगर’ले प्रकाशन गर्ने हतारो देखाएर सम्झौता गरेको छ । नेपाली पाठकबीच बुद्धिसागर यस्ता ब्राण्ड हुन्, जसका ट्टिरमा मात्र झण्डै ३ लाख फलोअर छन् । उनका फेसबुक स्टाटसलाई आफ्नो टाइमलाइनमा सजाउने पाठककै संख्या सयौँ छ । कुनै बेला काठमाडौंमा भोकै सुतेका बुद्धिसागरले सबैभन्दा कम सम्भावना भएको साहित्यिक क्षेत्रलाई कसरी यति ग्लामर बनाए । केही महिना अघि लेखक एवं पत्रकार अश्विनी कोइरालाले उनीसँग लामो कुराकानी गरेका थिए । नढाँटी भन्नुस् त कर्नाली ब्लुज कति प्रति बिक्री भयो ? कुरा यहीँ नेर अफ्ठ्यारो पर्छ । किनभने मैले जति भन्छु, त्यसको कर तिरेको छैन । नभन्दा आफ्नो कुरा लुकाए जस्तो, भनौं केही नीतिगत समस्या पर्छन् । एकजना पुराना प्रकाशकले एउटा अन्तरवार्तामा भनेका छन्, नयाँ लेखकहरु यति धेरै पुस्तक विक्री भयो भनेर फुर्ति झार्छन् । खासमा नेपालमा ५ हजार भन्दा बढि पुस्तक विक्री हुने अवस्था नै छैन । सत्य हो ? झुटो हो । किनभने बिगत ५ वर्षदेखि आम मानिसको नजरमा म बेरोजगार छु । मैले कुनै पनि किसिमका जागिर वा व्यवसाय गरेको छैन । यहि बीचमा बिवाह गरेँ । छोरी भइन् । घर बनाएँ । मेरो आम्दानी भनेको जम्मा जम्मी दुई वटा पुस्तकको रोयल्टी हो । अहिले बीचमा एउटा फिल्म लेखेँ । त्यति हो । अब भन्नुहोस्, ५ हजार विक्री भएर लेखक यसरी यो स्तरको रेष्टुराँ (हामी ठमेलको एउटा विदेशी रेस्टुराँमा छौ) बसेर कुराकानी गर्ने हिम्मत गर्न सक्छ ? म जस्ता धेरै लेखक छन् । खासमा तपाईंको जुन किसिमको फ्यान फलोइङ् छ । जसरी पुस्तकहरुको चर्चा हुन्छ । अन्य लेखकका लागि सपना झैँ लाग्छ । यो कसरी सम्भव भयो ? तपाईं जुन कामलाई प्रेम गर्नुहुन्छ, त्यो काममा मेहेनत पनि गर्नु भयो भने सफलता सम्भव छ । तर त्यसका केही सर्त छन् । त्यो सर्त मेरो हकमा एउटा र अर्कोको हकमा फरक पनि हुनसक्छ । तर आफ्नो ब्राण्ड कसरी बन्दैछ । त्यसलाई तपाईंले कसरी पहिचान गर्नुहुन्छ, फैलाउनु हुन्छ र त्यसलाई कसरी निखार्नु हुन्छ भन्ने कुराले ठूलो अर्थ राख्छ । मेरो हकमा चाहिँ के भइदियो भने पागल जस्तै लेखिरहन सक्छु । र, आफूले लेखेका कुरामा शंका लाग्ने वित्तिकै त्यसलाई डम्प गर्ने हिम्मत गर्छु । सम्झौता त गर्दै गर्दिन । अर्को कुरा म लेखनमा लक्की पनि छु । सधैं असल मानिसहरुको संगत गर्ने अवसर पाएँ । फाइन प्रिन्ट जस्तो राम्रो प्रकाशकको साथ पाएँ । सबैभन्दा पहिले पागल जस्तै लगातार लेख्न सक्छु भन्ने तपाईंको भनाइतिर जाऔं । त्यो भनेको के हो ? जुन बेला मैले लेख्न थालेँ, त्यो बेला रचना प्रशारण गर्ने एउटा मात्रै माध्यम रेडियो थियो । तर मेरो हिम्मत हेर्नुस्, रेडियो नेपालको केन्द्रीय प्रशारण मात्रै होइन, म पाँचवटै प्रशारण केन्द्रमा आफ्ना गीत, गजल र कविता पठाउँथे । सुर्खेत केन्द्रमा बज्ने ८० प्रतिशत कविता मेरै हुन्थे । एकपल्ट कविता लिएर कार्यक्रम सञ्चालक हरि गिरीलाई भेट्न सुर्खेत प्रशारण केन्द्रमा जाँदा उहाँले नै भन्नुभयो, ‘तिमीले यति धेरै रचना पठाउँछौ कि हामीले तिम्रो रचना राख्न छुट्टै बक्सा बनाएका छौं । उहाँले त्यो बक्सा देखाउँदा मलाई गौरब लागेको थियो । रेडियोले एउटा अन्जान तर लेखिरहने पाठकका लागि छुट्टै बक्साको ब्यवस्था गरेको थियो । अहिले हिसाव गर्दा अनुभव हुन्छ, ७ वर्षको दौरानमा रेडियोबाट १२ सय वटा कविता प्रशारण भएछ । जब काठमाडौं आएँ, सुरुका दिनमा राजनीतिक समाचार छाप्ने साप्ताहिक अखवारहरुमा कविता दिन थालेँ । ‘जनआस्था’ बाहेक कुनै यस्ता अखवार रहेन, जसमा मेरा कविता नछापिएका हुन् । रेडियोमा दिनैपिच्छे अथवा यसो भनौं क्षेत्रीय प्रशारणहरुमा दैनिक दुई–चारवटा कविता प्रशारण हुने केटाका लागि साप्ताहिक अखवारहरुमा छापिने कविता पनि अलि ढिलो लाग्न थाल्यो । यहि कारण त्यो बेला छापिने सन्ध्याकालीन पत्रिकामा दैनिक कविता छाप्न थालेँ । कुनै बेला त म कलेजका साथीहरुसँग अखवार नपढिकन यसमा मेरो कविता छापिएको छ भनेर बाजी मार्थे र जितेको पैसाले मम खान्थेँ । आज पनि त्यसै गरि लेखिरहन सक्नुहुन्छ ? तपाईं जुन कामलाई प्रेम गर्नुहुन्छ, त्यो काम हुँदैन खेल बन्छ । लेख्ने समय फरक भयो होला, स्तर फरक भयो होला तर लेखिरहन सक्छु । अथवा यसो भनौं, अक्षरसँग खेलिनै रहन्छु । लेख्नु नै मेरो धर्म, कर्म र जीवन बनेको छ । तपाईंले सुरुमै जसरी पाठकको मन जित्ने गरि लेख्नुभयो । त्यो अचुक सुत्र कसले सिकायो ? हेर्नुस्, म पश्चिमको मान्छे । पढ्दै जागीर खानुपर्छ भन्ने पूर्वीय चलन मलाई थाहा थिएन । न त काठमाडौंमा यस्तो बुद्धि सिकाउने आफन्त नै कोही थिए । पढ्नु भनेको पढ्नु मात्रै हो भन्ने हामी पश्चिमेलीहरुले बुझेका छौं । तर म यस्तो विद्यार्थी परेँ, जसलाई पास गर्नसक्ने क्षमता सरस्वतीले दिएकी थिइनन् । यही कारण नयाँ सडकमा मैले पुराना कविहरुको संगत गर्न थालेँ । जसलाई पिपलबोटे कवि भन्ने गरिन्छ । पुराना बुढा कविहरु भन्थे, छाप्नु ठूलो कुरा होइन, रचना बाँच्ने गरि लेख्नु पर्छ । सानै उमेरमा मैले अनुभवले पाकेका मानिसहरुको संगत गरेँ । ती यस्ता मानिस थिए, जसले समकालीन लेखकलाई जस्तो इर्ष्या थिएन । म फुच्चे केटो उनीहरुको प्रतिस्पर्धी पनि थिईंन । सायद यहि कारण उनीहरुले आफूले जीवनभरि सिकेका ज्ञान सित्तैमा थिए । अर्को शुत्र दिए, नयाँपत्रिकाका सम्पादक कृष्णज्वाला देवकोटाले । उनले भने, संसारका राम्रा लेखक कुनै न कुनै बेला पत्रकार भएका छन् । तपाईंले ५ वर्ष न्युज रुपमा बिताएर समाज र संसार बुझ्नुपर्छ । उनले जीवनमा पहिलो पटक जागीरको अफर दिएर भने, ‘लेखकका लागि यो राम्रो प्लेटफर्म हो ।’ नभन्दै त्यस्तै भयो । मैले लिने स–साना लेखहरुले मलाई निखार्दै लग्यो र सँगै समाज पनि बुझाउँदै लग्यो । अर्को ज्ञान दिए नारायण वाग्लेले । जुन बेला म नयाँ पत्रिकाका लागि छोटा छोटा लेख लेखेर पाठकको मन जित्दै थिएँ, ठिक त्यही बेला नारायण वाग्लेको उपन्यास ‘पल्पसा क्याफे’ आयो र त्यसले पाठकको मन पनि जित्यो । त्यसअघि वाग्लेको ‘कफिगफ’ निकै लोकप्रिय थियो । कफिगफका पाठक नै उनका उपन्यासका पाठक बने । म उनीजस्तो लोकप्रिय नभए पनि संकेत राम्रो देखिँदै थियो । अफिसभित्रै मैले लेखेका लेखहरु हराउँन थालेका थिए । र, अन्तिम साहारा दिए फाइनप्रिन्टका प्रकाशक अजीत बरालले । उनले तपाईंले लेख्दै गरेको उपन्यास म छाप्छु भनेर हिम्मत दिए । सायद फाइन प्रिन्ट नभएको भए कवि बुद्धिसागर त हुन्थ्यो तर आख्यानकार बुद्धिसागरको अस्तित्व हुन्नथ्यो । नढाँटी भन्नुस् त कर्नाली ब्लुज कति प्रति बिक्री भयो ? कुरा यहीँ नेर अफ्ठ्यारो पर्छ । किनभने मैले जति भन्छु, त्यसको कर तिरेको छैन । नभन्दा आफ्नो कुरा लुकाए जस्तो, भनौं केही नीतिगत समस्या पर्छन् । तपाईंले कुरै कुरामा समकालीन लेखकहरुमा हुने प्रतिस्पर्धा र इर्ष्या कुरा गर्नुभयो । यसको कुनै अनुभव छ ? जब तपाईं सफल हुन थाल्नु हुन्छ, सँगैका साथीहरु दुश्मन हुन थाल्छन् । किनभने हिजोसम्म ऊ सामान्य थियो, हामी जस्तै थियो, आज अचानक उसको चर्चा छ, आफ्नो छैन । यो धेरैका लागि विझाउने कुरा हो । मलाई याद छ, २०६० सालमा भएको राष्ट्रिय कविता प्रतियोगितामा म प्रथम भएँ । करिब ३ सय कविले त्यसमा भाग लिएका थिए र ती मध्ये धेरै स्थापित थिए । यस्तो बेलामा २२ वर्षको फुच्चेको कविता प्रथम हुँदा एकै पटक धेरै दुश्मनहरु कमाएँ । पत्रिकाहरुमा बालकवितालाई पुरस्कृत गरेको टिप्पणी छापिए । त्यसअघि पनि २०५७ सालमा राष्ट्रिय गजल महोत्सबमा म प्रथम हुँदा अचानक केही साथीहरु टाढिएको अनुभव गरेको थिएँ । २०५७ सालमा मनमैजु सांस्कृतिक समाजल गरेको कविता प्रतियोगितामा पनि प्रथम हुँदा पनि यस्तै अनुभव भएको थियो । तर राष्ट्रिय कविता प्रतियोगितामा मैले मज्जाले नै अनुभव गरेँ । यस्ता कुराले आजभोली कत्तिको पिरोल्छ ? तिनताका कार्टुनिस्ट योगेश खपाङ्गी मेरा मिल्ने साथी थिए । उनी बागबजारको एउटा प्रेसमा बसेर कार्टुन बनाउँथे । जुन बेला मलाई बालकविका रुपमा चित्रण गर्दै पत्रिकामा लेख लेखियो, म दुःखी भएर उनलाई भेट्न गएँ । उनी त्यो बेला गिरिजाप्रसाद कोइरालाको कार्टुन बनाउँदै थिए । उनले भने, ‘यी व्यक्ति को हुन् ?’ मैले भने ‘नेपालका प्रधानमन्त्री ।’ ‘यहि कारण अहिले म यिनको कार्टुन बनाउँदैछु ।’ यो एकै वाक्यले मेरो तेस्रो नेत्र खुलेजस्तो भयो र त्यही कुराले सारा तनाब बगाएर लग्यो । तपाईंलाई याद हुनुपर्छ, पछिल्लो समय ‘फिरफिरे’ निस्कदा अचानक मेरो आलोचना भयो । ‘फिरफिरे’ ‘कर्नााली ब्लुज’ भन्दा कमजोर भएको, अझ कसैले त झुरै भएको र पढ्नै नहुने टिप्पणी पनि गरे । कतिपयले कर्नाली ब्लुज मा लेख्न बाँकी रहेको कुरा लेख्यो भनेर पैसा फिर्ता पाउनु पर्ने माग पनि गरे । त्यसको अन्तर्य के थियो, थाहा छ ? कसरी थाहा हुन्छ र ? यो आलोचना हुनुमा त्यस्तै घटनाले काम गरेको थियो । भैदियो के भने ‘फिरफिरे’ माघ ९ गते बिमोचन भयो । माघ १४ गते पोखरामा लिट्रचर फेस्टिबल थियो । सारा लेखक–कवि त्यहाँ उपस्थित थिए तर चर्चा केवल फिरफिरेको मात्र थियो । २५ हजार छापिएका कारण त्यसको भरमार पब्लिसिटी गर्नु प्रकाशकको बाध्यता थियो । मोटो पुस्तक भएकाले कम मूल्यमा बेच्न धेरै छाप्नु पर्ने र त्यसलाई बेच्न चर्को प्रचार गर्नु पर्ने बाध्यताका कारण सारा लेखक–कवि ओझेलमा परे । किनभने नयाँ पुस्तक अरु थिएनन् । पहिलो साता १४ हजार विक्री भएको पुस्तक लिटरेचर फेस्टिबलपछि अचानक आलोचना सुरु भयो । जबकी कुनै पनि राम्रो पुस्तकको प्रतिक्रिया आउन एक वर्ष लाग्छ । यो आम मनोविज्ञान हो । अहिले त्यो बेलाको कुरा सबैले विर्सिए । यसले मलाई भने फाइदा गर्यो । किनभने अब ‘फिरफिरे’ पढ्दा ठूलो अपेक्षा नराखि पढियो र हिजो किनेर थन्काएका पुस्तक बिस्तारै पढ्दा अनौठो गरि तान्यो । आज हेर्नुस्, फिरफिरेको पतिक्रिया ‘कर्नाली ब्लुज’ भन्दा राम्रो छ । भनेपछि तपाईंलाई पनि कर्नाली ब्लुज भन्दा ‘फिरफिरे’ राम्रो पुस्तक हो भन्ने लाग्छ ? हो नै । अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा नेपाली साहित्य चिनाउने पुस्तक हो भन्ने ठान्छु । मान्छेहरु भन्छन्, अब मैले ‘कनार्ली ब्लुज’ जस्तो लेख्न सक्तिन । तर म भन्छु, लेखिसकेको छु – फिरफिरे । मैले सुने अनुसार अब तपाईं कुनै पनि पुरस्कार लिनुहुन्न रे हो ? कसैले दिए बहिष्कार गर्ने मनस्थितिमा हुनुहुन्छ रे । सत्य हो ? हो । मेरो पुस्तकमै यो कुरा लेख्नेछु । जहाँनेर कपिराइटका कुरा लेखिएको हुन्छ, त्यहीँ स्पष्टरुपमा यो कुरा उल्लेख हुनेछ । दुई वटा पुस्तकले मदन वा त्यस्तै पुरस्कार नपाएका कारण हो ? हेर्नुस्, अपेक्षा त हुन्छ नै । तर पुरस्कार नलिने घोषण गर्नुका पछाडि त्यो मात्रै कारण छैन । पहिलो कारण हो, पुरस्कार स्थापितलाई होइन, नयाँ लेखकलाई दिनुपर्छ, जसलाई त्यसको आवश्यकता छ । अर्को कुरा पुरस्कार नलिने घोषणा गर्नुको पछाडि धन्यवादको भाव पनि छ । कस्तो धन्यवादको भाव ? मानौं, ‘कनार्ली ब्लुज’ले पुरस्कार पाएको भए मलाई जीवनभरी मेरा पुस्तक विक्री हुनुमा मदन पुरस्कारको योगदान छ भन्ने लागिरहन्थ्यो । आज जुन रुमपा म छाती फुकाएर आफू माथि गौरव गर्छु, सायद त्यो हुँदैनथ्यो । एउटा लेखक त्यस्तो भ्रमबाट मुक्त हुनु कम ठूलो कुरा होइन । थप अर्को कुरा, पुरस्कार नलिने घोषणा गर्ने वित्तिकै त्यो ठूलो सञ्जाल र जन्जालबाट म सरक्कै मुक्त हुन्छु र केवल पाठकसँग मात्रै भर पर्छु । नत्र सानो लोभले पनि म कतै न कतै अल्झन सक्छु र मेरो साधना कमजोर हुनसक्छ । केही समय यता प्रकाशकसँग तपाईंको सम्बन्ध विग्रीएको हल्ला बजारमा चलेको छ । विशेषगरि फाइनप्रिन्टले गर्ने साहित्य उत्सवमा तपाईंको सहभागिता नभएपछि । के भन्नुहुन्छ ? यो बेला मसँग पाठकलाई दिने कुनै नयाँ कुरा छैन । जसरी तपाईंसँग तर्किदा तपाईंले अर्को अर्थ लगाउनु भयो, त्यस्तै हो यो कुरा पनि । यति महत्वपूर्ण समयलाई म धेरै कुरामा प्रयोग गर्न सक्छु । आफूसँग प्रोडक्ट नभइ के भनेर पाठकसँग जानु ? यहि कुरा मैले फाइनप्रिन्टलाई भनेँ र उहाँहरुलाई मेरो तर्क ठिक लागेर समावेश नगर्नु भएको हो । हेर्नुस्, काम गरेपछि जसले पनि पाउँछ । तर तपाईंले त्यो कसरी पाउनु हुन्छ भन्ने कुरा महत्वपूर्ण छ । म फाइनप्रिन्टसँग जोडिन पाएकोमा किन गौरव गर्छु भने जुन इज्जत र जुन भावमा त्यो संस्थाले मलाई ग्रहण गर्छ, एउटा लेखकका लागि त्यो भन्दा ठूलो गौरब गर्ने अर्को कुरा छैन । तपाईंले एउटा चलचित्र लेखे बापत ११ लाख लिनुभयो । यसको चर्चा ठूलो छ । यसलाई कसरी लिनु भएको छ ? चलचित्रको हिरोले ४०–५० रुपैंया पारिश्रमिक बुझेको कुरा सत्य हो भने लेखकले कम्तिमा पनि २०–२२ लाख पाउनु पर्छ । तपाईं आफूलाई कसरी प्रस्तुत गर्नुहुन्छ, कस्तो मेहेनत गर्नुहुन्छ, त्यसमा भर पर्छ । ६ महिनादेखि यसमा लागिरहेको छु । नलेखे पनि यसमा दिमाग लगाइ रहेको छु । यो सानो समय होइन । तर यति धेरै पारिश्रमिक पाउँदा पनि अर्को चलचित्र नलेख्ने घोषणा गर्नुभयो, केही कारण छ ? एउटा लेखेर हेरेँ र अनुभव गरेँ, यो मेरो क्षेत्र होइन । मेरो लेखनमा डायलग कमजोर हुन्छ । त्यसलाई सुधार्न र नयाँ अनुभव गर्न एउटा चलचित्र लेखेको हुँ । एउटा फिल्ममा अभिनय गरेर पनि हेरेँ । एउटा टेलिफोन उठाएको दृष्य लिन १२ पल्ट टेक गरेपछि मलाई लाग्यो, यी दुबै क्षेत्र मेरो होइन । म किताबकै लागि जन्मिएको हुँ र यसैमा हराउन चाहन्छु । नयाँ केही भन्नु छ ? प्रत्येक दिन भेटघाटलाई छोट्याउँदैछु । आफ्नो संसार साँगुरो बनाउँदैछु । ताकि लेख्न–पढ्न समय मिलोस् । खासमा अरु कुराका लागि म जन्मिएको पनि होइन ।

नवपुस्ताका पहिलो रोजाइका पाँच नेपाली उपन्यास: नेपाली साहित्य जगतको हालको अवस्थामा नवपुस्ताको झुकाव लोभलाग्दो छ । अझ् उनीहरुको झुकाव अन्य विधामा भन्दा उपन्यासमा बढी नै रहेको छ । उनीहरु किताब पढ्दैनन् मात्र, आफूलाई राम्रो लागेका पुस्तकहरु साथी तथा सञ्जालमार्फत् सिफारिस पनि गर्छन् । हेरौँ, पाँच नवपुस्ताका पहिलो रोजाईका पाँच नेपाली उपन्यास । नवपुस्ताका कवि तथा लेखक नीर्भिक जंग रायमाझी भाषा र कल्पनाले भरिएका उपन्यास पढ्न रुचाउँछन् । उनका रोजाइका पहिला पाँच नेपाली उपन्यासहरुमा शब्दातित शान्तनु (वानीरा गिरी), शिरिषको फूल (पारिजात), घामका पाइलाहरू (धच गोतामे), खैरिनीघाट (शंकर कोइराला) र पागल बस्ती (सरुभक्त) पर्दछन् । साहित्य अध्ययनमा गहिरो रुचि राख्ने कविता पौडेल समाजको नजिक रहेर दर्शनको बिम्ब खडा गर्ने उपन्यास पढ्न रुचाउँछिन् । पागलबस्ती, शिरिषको फूल, सेतो धरती (अमर न्यौपाने), लु (नयनराज पाण्डे) र पल्पसा क्याफे (नारायण वाग्ले) उनका रोजाइका पहिला पाँच उपन्यास हुन् । नवपुस्ताका कवि तथा लेखक नीर्भिक जंग रायमाझी भाषा र कल्पनाले भरिएका उपन्यास पढ्न रुचाउँछन् । उनका रोजाइका पहिला पाँच नेपाली उपन्यासहरुमा शब्दातित शान्तनु (वानीरा गिरी), शिरिषको फूल (पारिजात), घामका पाइलाहरू (धच गोतामे), खैरिनीघाट (शंकर कोइराला) र पागल बस्ती (सरुभक्त) पर्दछन् । नेपाली साहित्यको मुलधारमा पौडिरहेका नवपुस्ताका कवि निरज दाहाललाई अहिले यौन र प्रेमकै वरिपरिमात्र घुमिरहेका नवपुस्ताप्रति चिन्ता छ । उपन्यास पढ्दा उनी विषय र विषयको उठानलाई प्राथमिकतामा राख्छन् । कर्णाली ब्लुज (बुद्धिसागर), सेतो धरती, पागल बस्ती, नरेन्द्र दाइ (विपि कोइराला) र पल्पसा क्याफे उनको रोजाइका पहिलो पाँच उपन्यास हुन् । किताबलाई असल साथीको उपमा दिने राधा सापकोटा उपन्यास होस् वा अन्य कुनै विधाका पुस्तक; उनी त्यसमा उज्यालो खोज्छिन् । प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षरूपमा आफूलाई प्रतिनिधित्व गर्ने उपन्यास पढ्न उनलाई औधि मन पर्छ । उनको रोजाइका पहिलो पाँच उपन्यासमा फिरफिरे (बुद्धिसागर), पागल बस्ती, करोडौँ कस्तुरी (अमर न्यौपाने), राधा (कृष्ण धरावासी) र पल्पसा क्याफे पर्दछन् । पछिल्लो पुस्ताका चर्चित कवि मोहन संग्रामलाई पुस्तकभित्र आफूलाई खोज्छन् । जब उनी पुस्तकमा आफू, आफ्नाहरू, आफूले बाँचेको समय र मिल्दा धारणाहरू पाउँछन्, तब उक्त पुस्तक उनको प्रिय बन्छ । शिरिषको फूल, सेतो धरती, सुम्निमा (विपि कोइराला), घामका पाइलाहरू र कर्णाली ब्लुज उनको राजाइका पहिला पाँच नेपाली उपन्यास रहेका छन् । पाँच नवपुस्ताको रोजाइलाई नमूना मान्दा पागलबस्ती पाँचमध्ये सर्वाधिक चार जनाको रोजाइमा परेको छ । शिरिषको फूल, पल्पसा क्याफे र सेतो धरती समान पाँचमध्ये ३ जनाको साझा रोजाइमा परेका छन् । त्यस्तै घामका पाइलाहरु र कर्णाली ब्लुज समान ३ जनाको साझा रोजाइमा छन् भने अन्य उपन्यास पाँचमध्ये एक जनाको रोजाइमा मात्र रहेका छन् । पाँच नवपुस्ताको रोजाइलाई नमूना मान्दा पागलबस्ती पाँचमध्ये सर्वाधिक चार जनाको रोजाइमा परेको छ । शिरिषको फूल, पल्पसा क्याफे र सेतो धरती समान पाँचमध्ये ३ जनाको साझा रोजाइमा परेका छन् । त्यस्तै घामका पाइलाहरु र कर्णाली ब्लुज समान ३ जनाको साझा रोजाइमा छन् भने अन्य उपन्यास पाँचमध्ये एक जनाको रोजाइमा मात्र रहेका छन् । #नवपुस्ता #नेपाली उपन्यास

'बिकमिङ' अब वृत्तचित्रका रूपमा: बेस्ट सेलर पुस्तक ‘बिकमिङ’को बिक्री बढाउनका लागि देशभरिका ३४ शहरमा हिँडेकी पूर्व अमेरिकी प्रथम महिला मिसेल ओबामाको सो यात्रा अब डकुमेन्ट्री फिल्मका रूपमा आएको छ । उनको सो डकुमेन्ट्रीलाई नेटफ्लिक्सले मे महिनाको पहिलो साता रिलिज गरेको हो । सन् २०१८ मा बजारमा आएको मिसेलको संस्मरणात्मक पुस्तक ‘बिकमिङ’ बजारमा आएको केही समयमै बेस्ट सेलरको हैसियत बनाएको थियो । पुस्तकले अमेरिकामा मात्र नभएर संसारभरि नै बिक्रीको कीर्तिमान बनाएको थियो । पुस्तक प्रकाशनको ६ महिनामा नै एक करोडभन्दा बढी बिक्री थियो । पुस्तक प्रवर्द्धनका लागि सन् २०१९ मा मिसेल ओबामाले अमेरिकाका विभिन्न शहरहरूको यात्रा गरेकी थिइन् । उनी जहाँ जहाँ गइन्, जो सित भेटिन्, ती सबै गतिविधिलाई डकुमेन्ट्री छायाँकार नाडिया हलग्रेनले खिचेकी थिइन् । ‘बिकमिङ’ डकुमेन्ट्रीमा पुस्तकमा झैँ मिसेलको बालापन र हुर्काई, विवाह र परिवार तथा उनको ह्वाइट हाउस बसाइका बारेमा टिप्पणी गरेकी छन् । बाराक र मिसेलले नेटफ्लिक्ससँग सम्झौता गरी यसअघि दुई वटा वृत्तचित्रसमेत बनाइसकेका छन् । उनीहरूको निर्माण कम्पनी हाइयर ग्राउन्ड प्रोडक्सन्सले बनाएको ‘अमेरिकन फ्याक्ट्री’ले २०१९ को बेस्ट डकुमेन्ट्रीतर्फ ओस्कार अवार्ड हात पारेको थियो । हालै यही कम्पनीले बनाएको ‘क्रिप क्याम्पः अ डिएबिलिटी रिभोल्युसन’ले पनि राम्रै प्रतिक्रिया पाएको थियो । ‘बिकमिङ’ डकुमेन्ट्रीले पनि राम्रो दर्शक पाउने अपेक्षा गरिएको छ ।

सिमोन द वुभाँको नयाँ उपन्यास आउँदै: सिमोन द वुभाँ र जाँ पाल सात्र अघोषित श्रीमान्-श्रीमती थिए । वुभाँ प्रख्यात महिलावादी अभियन्ता थिइन् भने सात्रले दार्शनिकको परिचय कमाएका थिए । दुवैले बिहे गरेका थिएनन् तर सँगै बस्थे । दुवैले कसैलाई पनि कज्याउन खोजेनन् । जब सात्रले संसारभर ख्याति बटुल्दै जान थाले वुभाँले १९५४ ताका एउटा उपन्यास लेखेकी थिइन् । २१ वर्षको उमेरमा मृत्युवरण गरेकी स्कुलेजीवनकी सहपाठी जाजासँगको मित्रतालाई आधार बनाएर लेखिएको सो उपन्यास जसै सकियो, उनले सात्रलाई पढेर सुझाव दिन आग्रह गरेकी थिइन् । सात्रले उपन्यास रद्दी भएको प्रतिक्रिया दिएपछि वुभाँले प्रकाशन नगरी त्यत्तिकै राखेकी थिइन् । वुभाँको मृत्युको तीन दशकपछि भने फ्रान्सेली भाषामा लेखिएको ‘द इनसेपरेबल’ उपन्यास प्रकाशन हुने भएको छ । फ्रान्सेली प्रकाशन गृह एडिसन्स डि हर्नले यसलाई बजारमा ल्याउने भएको हो । वुभाँले गोद लिएकी छोरी सिल्भी ले बोन डि वुभाँले प्रकाशनको अनुमति दिएपछि यसलाई बजारमा ल्याउने तयारी गरिएको प्रकाशन संस्थाका निर्देशक लरेन्स टाकुले बताएकी छन् । लरेन्सले द टाइम्स पत्रिकासँग भनिन्, ‘जब तपाईंले उपन्यास पढ्नु हुनेछ, सात्रजस्ता मानिसले किन यस्तो राम्रो उपन्यासलाई रद्दी भनेर प्रतिक्रिया दिए होलान् भनेर सोच्न तपाईं बाध्य हुनुहुनेछ ।’ वुभाँको प्रख्यात पुस्तक ‘द सेकेन्ड सेक्स’ बजारमा आएको पाँच वर्षपछि यो उपन्यास लेखेकी थिइन् । यो उपन्यास लेख्दै गर्दा उनको ‘द सेकेन्ड सेक्स’लाई क्याथोलिक धर्मावलम्बीहरूले प्रतिबन्ध लगाएका थिए । पुस्तकमा उनले गर्भपतनको वकालत गरेको भन्दै परम्परावादी क्याथोलिकहरूले पुस्तकमाथि प्रतिबन्ध लगाएका थिए । ‘अनसेपरेबल’ उपन्यास ज्यादै निजी कुराको गन्थन भएको महसुस गरेका बेला सात्रले पनि उति राम्रो प्रतिक्रिया नदिएकाले उनले थन्क्याएको लरेन्स बताउँछिन् । उनले भनिन्, ‘सात्रबाट उनी साह्रै प्रभावित भएकाले यो उपन्यास प्रकाशन हुनबाट वञ्चित रह्यो ।’ सन् १९८६ मा वुभाँको निधनपछि उनका सारा सिर्जनाको रेखदेख उनकी छोरी सिल्भीको जिम्मा आएपछि उनले पुस्तक प्रकाशनको चाँजो मिलाएकी हुन् । उपन्यासमा वुभाँको बालापन र नारीवादी बन्न प्रेरित गरेका घटनाक्रमहरूबारे लेखिएको छोरी सिल्भीले बताएकी छन् । जाजा र सिमोनको भेट पेरिसस्थित स्कुल पढ्दा भएको थियो । त्यो बेला उनी ९ वर्षकी थिइन् । जाजाको छोटो जीवनकालमा दुई पटक प्रेममा परेकी थिइन् । एक पटक आफ्नै नजिकको नातेदार दाइसँग र अर्को पटक विश्वविद्यालय अध्ययन गर्दा । ती दुवैसँग उनले घरजम गर्ने सपना पूरा गर्न सकिनन् । उनको परिवार ज्यादै कट्टर भएकाले दुवै प्रेमलाई अस्वीकार गरेका थिए । जाजालाई उपन्यासमा एन्ड्री नाम दिएकी छन् । पछिल्लो प्रेम भुलाउनका लागि अभिभावकहरूले उनलाई लन्डन लैजाँदा त्यहीँ बिरामी परेकी थिइन् । २२ वर्ष पुग्नु ठीकअघि उनको देहान्त भएको थियो । सिल्भी भन्छिन्, ‘जाजाको मृत्यु स्वाभाविक थियो तर कारण भने समाजको वर्जना थियो । त्यसैले यो एक किसिमको हत्या नै हो । समाजको रीतिरिवाजका नाममा एउटी कलिली युवतीको हत्या थियो त्यो । त्यसैले मेरी आमाले उहाँलाई साहित्यमा अमर बनाउने प्रण गर्नु भएको थियो ।’ जाजाको मृत्युले सिमोन द वुभाँलाई कति धेरै झक्झक्याएको थियो भने उनले ‘मेमोरिज् अफ अ ड्युटिफुल डटर’ शीर्षकको आत्मकथामा पनि उदाहरणका रूपमा पेस गरेकी छन् । सिल्भीसँग सिमोनको भेट स्कुल पढाउँदाताका भएको थियो । त्यसको दुई दशकपछि सिमोनले सिल्भीलाई छोरी बनाएकी थिइन् । उनी छोरी भएयता वुभाँका अप्रकाशित कयौँ डायरीहरू समेत प्रकाशन गरिसकेकी छन् । नयाँ उपन्यासले पनि वुभाँका अन्य कृतिले झैँ चर्चा पाउने अपेक्षा सिल्भीले गरेकी छन् । उपन्यास फ्रान्सेली भाषामा भएकाले अंग्रेजीमा प्रकाशन हुन समय लाग्ने प्रकाशक लरेन्सको भनाइ छ ।

हिरा आकाशको त्यो चिठ्ठी...: म हराउँदा उनी खोज्थे मलाई, म जब देखा पर्थें अखबारमा, त्यसपछि उनी मलाई कि त फोन गर्थे, कि त हुलाकमा खसाल्थे बैरङ चिट्ठी । म जो थिएँ त्यसबेला एउटा हुलाकी । एक पटक मैले उनलाई एउटा चिट्ठी पठाएँ उनी काम गर्ने साना किसान विकास आयोजना कार्यालय मधुमल्ला मोरङमा । चिट्ठीमा आशा थिएन निराशा थियो संघर्ष थिएन सम्झौता थियो र थियो जीवनलाई किनारामा हुत्याएर जबरजस्ती घिसार्दै ल्याएको मृत्यु– चिन्तन । त्यो चिट्ठीको जवाफ मेरो नाममा रु. पचास पैसाको हवाइपत्रमा मेरो मित्रको चिट्ठी ऊर्जावान मृत्युञ्जय भएर फर्कियो लगत्तै ,एउटा सामान्य लाग्ने कविता लिएर । धेरै चिट्ठी असावधानीबस मबाट हराए, बसाइँ सरे । कस्तो संयोग तर यही एउटा चिट्ठी मेरो साथमा घर गरेर बसिरह्यो– बसिरह्यो । कवितासँगै त्यो चिट्ठी जसै मेरो हातमा आएपछि लहडमैं लेखेँ यी पंक्तिहरु प्रियसीको सम्झनामाझैं । अनि पठाएँ साथीको ठेगानामा र राखें डायरीका पन्नामा यसरी– लामो प्रतिक्षापछि तिम्रो चिट्ठी पाएँ हर्षले गद्\u200cगद\u200c्\u200c भो,मन जसै थुम्थुमाएँ बेचैनी ,छटपटी र खटपटी बढिरहेथ्यो औषधि– त्यही चिट्ठीलाई बूटी बनाएँ र लाएँ । अहिले हेर्दैछु –हिरा आकाशको हस्तलिपी चिठ्ठी- ‘तपाईं अहिले कहाँ हुनुहुन्छ?’ ‘घरमै छु!’ ‘बस्दै गर्नुस् है!’ – – – ‘तपाईंले लेख्ने गरेको डायरी निकाल्नुस् त!’ ‘अहिले म डायरीमा लेख्तिनँ त! जमाना ल्यापटपमा पुगिसक्यो, तपाईं डायरी खोज्नुहुन्छ,’ मैले भनेँ । ‘पुरानो भए पनि हुन्छ ।’ मैले कलम र डायरी निकालें । ‘ल, लेख्नुस् त!’ – – – २०७१ साल कार्तिक १ गतेदेखि निबन्ध लेख्न सुरु गर्नेछु । २०७१ साल कात्तिक महिनाभित्र कवि हिरा आकाश सम्बन्धी संस्मरण लेख्नेछु । . . . ‘अब ?’ ‘पुछारमा तपाई सही गर्नुस्!’ ‘किन नि?’ ‘सही गर्नुस् न!’ . . . यसरी ठट्यौले अनिल पौडेलले हिरा आकाशबारे लेख्न बाध्य पारे । एक पटक त मभित्रको दमित उग्र मनलाई सतहमा ल्याएँ, आदेश र आवेशमा किन लेख्ने? तर ,आदेश थिएन यो मेरा लागि । मेरो प्रिय मित्र हिरा आकाशका बारे लेख्नु मेरा निम्ति एउटा अवसर थियो । उनका बारे केही लेख्न नपाएकोमा खिन्न मन यतिबेला निकै जाँगरिलो भएको छ तर म भने नजानिँदो गरी दु:खी भएको छु । + + + हिरा आकाशको नागरिकताको नामसँग म परिचित रहिनँ तर कविसँग मेरो सम्बन्ध २०४२ सालदेखि सुरु भएको हो । मलाई हिजो आज पनि एउटै कुराले पिरोलिरहन्छ- दर्जनभन्दा बढी, मेरा घनिष्ट मित्र कोही भएनन्, किन? दुखद् तर इमान्दार भएर भन्नुपर्छ दश जना मेरा अन्तरंग मित्रहरूभित्र, र पनि कवि हिरा आकाश पर्न सकेनन् । कहिलेकाहीँ नछोएरै पनि जून कम्ति प्रिय लाग्दैन, नदेखेरै पनि हावा कम्ति शीतल लाग्दैन । तैपनि, हिरा आकाश मेरो जून थियो, हावा थियो– जसले मलाई ऊर्जा दिइरह्यो आजसम्म । हिरा , प्रगतिशील धारको कवि जो कहिल्यै सत्ताको पछि लागेनन् । राजनीतिका पछि कवितालाई कुदाएनन् । बरु,राजनीति भन्दा अघि–अघि हिँडे । प्रगतिशीलतालाई कलाले छोपे, सिँगारे । कला कलाको लागि हो भन्नेहरूलाई अनि भाषण वा नारा मात्र साहित्य हो भन्नेहरूलाई जवाफ दिए । हिराका कवितासँग नारा पर पर भाग्थे । कवितालाई उनले चाकडी र चाप्लुसीबाट टाढै राखे । सत्ताको ताबेदारी जो भनिन्छ- बाट उनी टाढै रहे । मादकपनकै कारण उनको मुख बांगिदा पनि कसैका सामु उनको स्वाभिमान बांगिएको मैले थाहा पाइँन । जीवन जिउन सिकाउने केही गुरु मध्ये हिरा आकाश पनि एउटा गुरु हुन्- मेरा । थाहा छैन म चेलो बनेको उनले पत्तो पाए पाएनन्? झापामा हिरासँगै देखा परेका कविहरूमा प्रकाश बुढाथोकी, दुर्गा दाहाल, कृष्ण धराबासी र अमृतलाल श्रेष्ठ लगायत थिए । प्रकाश लगायतका कविहरू क्विता–कर्ममैं रहे पनि धराबासी सायद कवितासँग सँगै हिँड्न नसकेर होला आख्यानको पहाड चढे । तर हिराले गम्भीर विषयमाथि सरल भन्दा सरल शब्द–शैलीले कविता बुन्न छाडेनन् । उनका नेलसन मण्डेला र आगो जस्ता कविताले राम्रै चर्चा बटुले । कविता लेख्नेहरूको मनभित्र उज्यालो हुनुपर्छ, कविको छाती फराकिलो हुनुपर्छ भन्ने उदाहरण पनि मेरानिम्ति हिरा आकाश नै हुन् । जसले बाहिर मीठो बोल्ने अनि भित्र–भित्रै कैंची चलाउने काम गरेको कमसेकम मलाई थाहा छैन । सँगै हिड्नेहरुलाई हिड्न हौस्याइरहे । हिँड्न नमान्नेहरूलाई घच्घच्याइरहे । हिँड्न नसक्नेहरूलाई डोर्याइरहे । चौतारीमा सँगै बस्न प्रेरित गरिरहे । तर खुट्ठा तान्ने काम गरेनन् । त्यसो त झापाली साहित्यकार हुनुको परिचय जो उनले जीवनभरि दिइरहे । चिट्ठीमा आशा थिएन निराशा थियो संघर्ष थिएन सम्झौता थियो र थियो जीवनलाई किनारामा हुत्याएर जबरजस्ती घिसार्दै ल्याएको मृत्यु– चिन्तन । त्यो चिट्ठीको जवाफ मेरो नाममा रु. पचास पैसाको हवाइपत्रमा मेरो मित्रको चिट्ठी ऊर्जावान मृत्युञ्जय भएर फर्कियो लगत्तै ,एउटा सामान्य लाग्ने कविता लिएर । धेरै चिट्ठी असावधानीबस मबाट हराए, बसाइँ सरे । कस्तो संयोग तर यही एउटा चिट्ठी मेरो साथमा घर गरेर बसिरह्यो– बसिरह्यो । म सम्झन्छु उनका कविताको क्रेज जस्ले गोष्ठीलाई गम्भीर र उद्धेलित बनाउँथे । हिराले आफूलाई वेइमानी गरेको धेरै पटक मलाई थाहा छ तर जसो तसो मञ्चमा पुगेपछि उनले कवितालाई अन्याय गरेनन् । त्यही भएर कविता वाचन गरेपछि उनका फ्यान ह्वात्तै बढथे । उनी जति प्रिय थिए नेपालमा त्यो भन्दा बढी भारतीय नेपाली भाषीहरूमाझ झन् लोकप्रिय थिए । मैले उनका बारेमा जानेको र बुझेको सत्य यही हो- हिराले कवितालाई एउटा उचाई दिए यद्यपि कविताले हिरा आकाशलाई दिनुपर्ने उचाइ नदिएकै हो । कहिलेकाँही उनलाई सोध्थें- मित्र, जीवन के हो ? संघर्ष- सजिलै उत्तर दिन्थे । मलाई संघर्ष भन्ने बित्तिकै १०४ डिग्री ज्वरो चढ्थ्यो मनमा । दुर्भाग्य नै भन्नुपर्छ त्यो समय मसँग संघर्ष भन्दा बढी समर्पणले हिमचिम बढायो । तर हिरा सधैं उन्नत र असल जीवन जिउन ढाडस दिन्थे । अधिकारको निम्ति संघर्ष गर्न सान लगाइरहन्थे– मेरो निराश मनःस्थितिलाई । मेरा अन्य मित्रहरूले थाहा पाए पाएनन् कुन्नि, उनी नजिक नबसेर पनि मेरो निराश जिन्दगीको वह पोख्ने एउटा गन्तब्य थिए । मेरो उदासिनतालाई सिर्जनामा रमाउन हौसला दिने इमान्दार मित्र थिए । यी पंक्ति लेख्न बस्दा पनि मभित्र कुरा खेलिरहन्छ । बिरामी हुनुभन्दा पहिल्यै उनले लेखेको चिट्ठी देखाउँदै उनलाई भेटेर यतिसम्म त सबाल गर्थेें होला म– साथी, यति लापरबाही पनि जिन्दगीलाई छोड्नुहुन्थ्यो र ? तर अब, असम्भव कुरा शब्दमा उतारेर सन्तोष लिनु शिवाय उपाय केही पनि रहेन । म हराउँदा उनी खोज्थे मलाई, म जब देखा पर्थें अखबारमा, त्यसपछि उनी मलाई कि त फोन गर्थे, कि त हुलाकमा खसाल्थे बैरङ चिट्ठी । म जो थिएँ त्यसबेला एउटा हुलाकी । एक पटक मैले उनलाई एउटा चिट्ठी पठाएँ उनी काम गर्ने साना किसान विकास आयोजना कार्यालय मधुमल्ला मोरङमा । चिट्ठीमा आशा थिएन निराशा थियो संघर्ष थिएन सम्झौता थियो र थियो जीवनलाई किनारामा हुत्याएर जबरजस्ती घिसार्दै ल्याएको मृत्यु– चिन्तन । त्यो चिट्ठीको जवाफ मेरो नाममा रु. पचास पैसाको हवाइपत्रमा मेरो मित्रको चिट्ठी ऊर्जावान मृत्युञ्जय भएर फर्कियो लगत्तै ,एउटा सामान्य लाग्ने कविता लिएर । धेरै चिट्ठी असावधानीबस मबाट हराए, बसाइँ सरे । कस्तो संयोग तर यही एउटा चिट्ठी मेरो साथमा घर गरेर बसिरह्यो– बसिरह्यो । कवितासँगै त्यो चिट्ठी जसै मेरो हातमा आएपछि लहडमैं लेखेँ यी पंक्तिहरु प्रियसीको सम्झनामाझैं । अनि पठाएँ साथीको ठेगानामा र राखें डायरीका पन्नामा यसरी– लामो प्रतिक्षापछि तिम्रो चिट्ठी पाएँ हर्षले गद्\u200cगद\u200c्\u200c भो,मन जसै थुम्थुमाएँ बेचैनी ,छटपटी र खटपटी बढिरहेथ्यो औषधि– त्यही चिट्ठीलाई बूटी बनाएँ र लाएँ । अहिले हेर्दैछु –हिरा आकाशको हस्तलिपी चिठ्ठी- मधुमल्ला २३चैत्र २०४४ बद्रीजी! अभिवादन! हिजो साँझ तपाईंको उदास पत्र आइपुग्यो सम्झनाका चिलाउने बोकेर । अहिले त्यही चिलाई मार्दैछु । सञ्चो भएको अनुभव गर्दैछु । भिखारी जी! पत्रमा तपाईं साह्रै उदास देखिनुहुन्थ्यो । उदास मात्र होइन निराश पनि । मित्र, एउटा कुरा भनु,यो संसारमा समयले जसलाई पनि (बिशेषतःतपाईं हामी जस्तालाई )नराम्रो सित थप्पड हानेको छ । सुमसुम्याइदे कसलाई भन्नु? फेरि त्यसमाथि तपाईं एउटा कवि । कविले निराश हुनु हुदैन । मेरो विन्ती बद्रिलाई ,उसले नैराश्यताका कविता नलेखोस् । कवितामा निराशता नपोखोस् ।हामी त संघर्ष सँग जुद्धै जाने मान्छे, निश्चय पनि निराशतासँग पनि हाम्राो जम्काभेट हुन्छ तर निराशताको हामी दास हुनुहुँदैन । के हामी दास हुन जन्मेका हौं त? निश्चय पनि होइनौं होला । यसर्थ आफूलाई अलिक संयम बनाउनु होस् । पत्रानुसार आजभोलि तपाईंको मनस्थिति अलि स्थिर नभए जस्तो बुझिन्छ । आफूलाई एकान्तमा राख्नु सट्टा व्यस्त रहने प्रयास गनु होस् । समय परिवर्तनशील छ, दिउँसो घाम जतिसुकै चर्के पनि साँझपख त्यसले सेलाउनै पर्छ । हामी यसैमा आश्वस्त होऊँ । कुशल छु, कुलताको कामना गर्छु । उपेन्द्र दाइ ,निवासजीलाई मेरो अभिवादन पुर्\u200dयाइदिनु होला । बैसाखको दोश्रो हप्तातिर ‘मंथन’ले भानुको रजत जयन्ती मनाउँदैछ ,निम्तो आउने छ, आउनु होला । –बैसाख ३०/३१ गते धुलाबारीमा महानन्द पुरष्कार समारोह छ,त्यसमा पनि आउनुहोला । अरु त यो मधुमल्ला यस्तै छ – दुई दिनसम्म मस्त मातेर मधुमल्ला पाँच दिनसम्म लम्पसार पर्छ फेरि एकैचोटी आइतबार बौरिन्छ र बाटोभरि ढाकर फिंजाएर रातभरि धाननाँच नाँच्दछ औ बिहान सखारै उठेर नूनसँग घ्यू साट्दछ कठै यो मोरङको पुरानो बजार अरुलाई प्रमोशन गरेर आफूभने डिमोशन भैरहेछ । नयाँ वर्ष २०४५ को शुभकामनासहित तपाईंको मित्र हिरा आकाश हिरा आकाश, जसले कवितालाई आफ्नै गोरेटोमा हिँडाए, तर हिरा पराजुलीलाई भने कुन्नि किन हो, हरिभक्त कटुवालको पथमा धकेले । किन धकेले अब,यो प्रश्नको जवाफ उनले कहिल्यै दिने छैनन् । + + + २०५६ सालपछिका करिब १२ वर्षसम्म साहित्यसँगको मेरो सम्बन्ध बिच्छेद भएको थियो । त्यो बीचमा कवितालाई प्रेम गर्ने उनी र मबीच भेट भएन । अहिले कवितासँग चिसिएको सम्बन्ध प्रेमालापको चरणमा पुगिसकेको छ मेरो । विडम्बना नै भनौं चाहेर पनि तर, हिरासँग कहिल्यै भेट हुने छैन । हिरा आकाश सामान्य बिरामी भएको थाहा पाएको थिएँ । तथापि गम्भीर बिरामी भएको थाहा थिएन मलाई । एकैचोटी टेलिभिजनका पर्दामा मुख्य समाचारभित्र उनको मृत्युको खबर समुद्रका लहरझैं बग्न थालेपछि पो पश्चातापको भुँवरीले छोप्यो मलाई । हो, बिरामी हुँदा भेट्न नपाएपछि मृत्युमा मलामी जान मन लागेन र गइँन । किनभने जिउँदो हिरा आकाश त्यहाँ हुदैनथ्यो । फगत् हिरा आकाश नामको लाश हुन्थ्यो जोसँग मेरो संवाद नै हुँदैनथ्यो । संवादबिहीन हुन त्यसैले, त्यहाँ गइनँ । थाहा नपाउन्जेलसम्म त ठीकै हो । थाहा पाएर पनि तर बाँचुञ्जेल, अझ बिरामी हुँदा भेट्न नजाने, कुनै खोजखबर नगर्ने अनि मरेपछि फलफूलका झोला र सजाइएका समवेदनाका पत्र बोकेर जाने संस्कार अहिले हामी अनुसरण गरिरहेछौं । जानेर होस् वा नजानेर त्यो अनुसरण कमसेकम हिरा आकाशको सवालमा मैले गरिनँ गर्न चाहिँन । यी पंक्ति लेख्न बस्दा पनि मभित्र कुरा खेलिरहन्छ । बिरामी हुनुभन्दा पहिल्यै उनले लेखेको चिट्ठी देखाउँदै उनलाई भेटेर यतिसम्म त सबाल गर्थेें होला म– साथी, यति लापरबाही पनि जिन्दगीलाई छोड्नुहुन्थ्यो र ? तर अब, असम्भव कुरा शब्दमा उतारेर सन्तोष लिनु शिवाय उपाय केही पनि रहेन । पछि, जीवनको उत्तरार्द्धमा उनको बेपरवाह जिन्दगीको खबर हावाले बेला–बेला मतिर हुत्याउँदा लाग्थ्यो– हिरा, दिन मात्र जान्दारहेछन्, लिन जान्दा रहेनछन् । सम्भवतः उनले मलाई आफ्नो सन्दुक रित्याएर जीवन जिउने बूटी दिइ पठाएछन् क्यारे! जो म अहिले पनि धारण गरिरहेको छु । यो बेला अब,खै के भनूँ? बस् भावनाको दहमा डुबुल्की मारेर लेख्तैछु- प्रिय मित्र , तिमीले पत्याएको तर तिमीलाई माया मारेर बसेको म, आज पश्चातापको भुँवरीबाट चिट्ठीमा तिम्रा हस्तलिपी उतारेर’ नेल्शन मण्डेला’लाई साक्षी राख्तै ‘आगोका फूलहरु’ तापिरहेछु । सम्झ- यो पनि एउटा कृतघ्न मित्रका तर्फबाट ढिलै भएपनि तिमीले पाएको सम्झौटो हुनेछ ।

महिला पाठक बढी जाँगरिला: लन्डन / आख्यान पढ्ने मामिलामा पुरूषभन्दा महिलाहरू बढी जाँगरिला भएको एउटा अध्ययनले देखाएको छ । पुरूषहरूले ५० पृष्ठभन्दा बढी पढ्न नसकेको पुस्तक महिलाहरूले भने १०० पृष्ठभन्दा बढी पढिसकेको हुने देखिएको हो । खासगरी इबुकका मामिलामा गरिएको अध्ययनले अर्को एउटा तथ्य पनि देखाएको छ । अमेजनले गरेको अध्ययनमा ७५ प्रतिशत पाठकले पाँच प्रतिशत भन्दा कम पुस्तक पढ्ने गरेका छन् । अधिकांशले पढ्दापढ्दै आधाउधिमै किताब छाड्ने गरेका छन् । आर्ट काउन्सिल इंग्ल्यान्डले अमेजनसँग मिलेर यसबारे अध्ययन गरेको थियो । अमेजनले आफ्नै इबुक रिडर किन्डल बेच्ने गरेको छ । किन्डल किन्दा सित्तैमा केही पुस्तक दिइने गरेको हुन्छ भने मन परेको पुस्तक पैसा तिरेर डाउनलोड गर्न सकिन्छ । किन्डलजस्तै अर्को इबुक रिडर कोबोले आफूसँग भएको डाटा सार्वजनिक गरेको थियो । सो तथ्यांकमा आफ्नो पढ्ने ल्याकतभन्दा दोब्बर किताब किन्ने गरिएको तर कम नै पढ्ने गरेको देखिएको थियो । किनिएका ईपुस्तकमध्ये ६० प्रतिशत पुस्तक त २५ देखि ५० प्रतिशत पनि पढिएको हुँदैन । कोबोले सार्वजनिक गरेको तथ्यांकले भने सबैभन्दा बढी पढिएको विधा रोमान्टिक उपन्यास भएको देखाएको छ । ६२ प्रतिशत पाठकले डाउनलोड गरिएका ईपुस्तकमध्ये रोमान्स छानेका थिए । त्यसपछि अपराध र फेन्टासी विधाका उपन्यास रूचाएको पाइएको छ । ७८४ पृष्ठको द गोल्डफिन्च उपन्यास किन्नेहरूमध्ये ४४ प्रतिशतले मात्र पूरै पढेको पाइएको छ । यस्ता तथ्यांक सार्वजनिक हुनु भनेको पुस्तक व्यापारका लागि निकै राम्रो भएको पुस्तकमाथि अध्ययन गर्ने संस्था जेलीबुक्सले जनाएको छ । सार्वजनिक गरिएको यो तथ्यांकको सबैभन्दा रोचक पक्ष के छ भने टेलिभिजन हेरिरहनेहरूले बरू अन्यको तुलनामा बढी पढेको देखिएको छ । सामान्यतः टेलिभिजनमा बढी समय बिताउनेले किताब पढ्न मन गर्दैनन् भन्ने एउटा सार्वजनिक मान्यता छ । सार्वजनिक गरिएको यो तथ्यांकको सबैभन्दा रोचक पक्ष के छ भने टेलिभिजन हेरिरहनेहरूले बरू अन्यको तुलनामा बढी पढेको देखिएको छ । सामान्यतः टेलिभिजनमा बढी समय बिताउनेले किताब पढ्न मन गर्दैनन् भन्ने एउटा सार्वजनिक मान्यता छ । गम्भीर किसिमका साहित्य पढ्न रूचाउनेहरूले प्रायः सप्ताहान्त रोज्ने गरेको पनि देखिएको छ । अध्ययनमा संलग्न सोफिया वुडली र ओलिभर मन्टेलले यस अध्ययनलाई अगुवाई गरेका थिए । उनीहरूले भनेका छन्, ‘यस किसिमको अध्ययनले पाठकको बानी र तिनले पठनलाई कसरी लिन्छन् र व्यवहार गर्छन् भन्नेबारे राम्रो जानकारी संकलन हुन सकेको छ ।’ यसले कसले, के, कहिले, के कारणले किताब पढ्न छाड्दारहेछन्, संस्कृतिले पठनमा पार्ने भूमिका के कस्तो हुन्छ र मास मिडियाको भूमिका के हुँदोरहेछ जस्ता कुराहरू पनि बुझ्न सजिलो भएको उनीहरूको भनाइ छ । ईपुस्तकको पठन क्रमशः घटिरहेको र अडियोबुकको चलन क्रमशः उकालो लागिरहेको पनि उनीहरूको अध्ययनले देखाएको छ । हुन पनि २०१३ देखि २०१७ सम्म अडियोबुकको बिक्री १५० प्रतिशतको दरले उकालो लागेको छ । बढी बिक्री हुने विधामा अडियोबुकको कविता विधा पनि हो । २०१३ देखि २०१८ सम्मको अवधिमा यसको बिक्री ६६ प्रतिशतले बढेको पाइएको छ । पछिल्लो समयमा इन्स्टाग्राममा युवापुस्ताको बाक्लो उपस्थिति रहेको ठाउँमा इन्स्टाकविको समूह बाक्लिएपछि त्यसले बेग्लै पाठकहरू जन्माएको पनि अध्ययनले देखाएको छ । पछिल्लो समय इन्स्टाग्राममा हिट भएकी रूपी कौरका कारण कविता विधाले आफ्नो बेग्लै उपस्थिति जनाउन थालेको छ । इन्स्टाग्राममा रूपीका ४० लाख फलोअरहरू छन् । उनका कविताले १८-२४ वर्ष उमेर समूहकालाई निकै सशक्त प्रभाव पारेको छ । रूपीका कारण अन्य कविता संग्रह पनि पछिल्लो समय युवापुस्तामाझ लोकप्रिय हुन थालेको अध्ययनले देखाएको जेलीबुक्सले जनाएको छ ।

अर्थपूर्ण किताब शीर्षकबाट चर्चामा: लन्डनबासी फिल सअ यतिबेला निकै चर्चामा छन् । नहुन पनि किन ? उनको कामै त्यस्तै छ ! मूलतः डिजिटल प्रिन्टमेकरको परिचय बनाएका फिलको चर्चाको कारण चाहिँ हालै बन्दाबन्दीका बेला उनले सिर्जना गरेको एउटा कलात्मक प्रस्तुति नै हो । फिलले बुकसेल्फ आर्ट शीर्षकमा एउटा रोचक काम गरे । कोरोना कहरका कारण घरबाहिर निस्कन नपाएपछि उनले घरमै रहेका पुस्तकहरूको एउटा गज्जबको कला प्रस्तुत गरे । उनले वास्तविक पुस्तकहरू भेला पारे । ती पुस्तकलाई क्रमशः अर्थ दिने प्रयास गरे । पछि त किताबको शीर्षकहरूबाटै यति अर्थपूर्ण कला बन्यो कि त्यो चर्चामा आइहाल्यो । यसका लागि उनले शुरूमा कम्प्युटरमा आफूसँग के कस्ता शीर्षकका पुस्तक छन् भनी छनोट गरे । त्यसलाई क्रमशः मिलाएर राखे । मिलाएर राख्दा किताबको शीर्षक अर्थपूर्ण बनेको हो । उनले भेला पारेका पुस्तकलाई क्रमशः पढ्दा यस्तो शब्दहरू बनेका थिएः द इङलिस प्यासेन्ट ह्याड कट इट अन द बिच । आई सुड ह्याभ स्टेड होम सी सेड । नाउ सी वाज इन क्वारेन्टाइन इन द डार्क हाउस अफ स्प्लेन्डिड आइसोलेसन । स्टिल होप स्प्रिङ्स इटरनल । विद अ लिटल बिट अफ लक । कमन सेन्स एन्ड पर्सनल हाइजिन द कोरोना बुक अफ हरर स्टोरिज् मस्ट इन्ड सुन । अल्वेज रिमेम्बर क्लिन ह्यान्ड्स सेभ लाइभ्स एन्ड ह्वेन इन डाउट डन्ट गो आउट । ‘घरमा बस्दाबस्दा म यति दिक्क थिएँ कि केही नयाँ काम गरौँ न त भन्ने लाग्यो,’ फिलले भने, ‘कहिलेकाहीँ अल्छीले पनि ठूलो काम गर्दो रहेछ ।’ उनले यसअघि सोसल डिस्टेन्सिङ शीर्षकमा पुस्तकहरूको यस्तै लाइन बनाएका थिए । जसमा पुस्तकहरू मिलाएर राख्दा यस्तो वाक्य बन्न पुगेको थियोः अ रूम अफ वन्स अन, फार फ्रम म्याडेनिङ क्राउड एन्ड वन हन्ड्रेड इयर्स अफ सोलिच्युड । ‘मसँग ती किताबहरू रहेको देखेपछि कम्प्युटरमा अक्षरहरू मिलाउन थालेँ,’ उनले भने, ‘मिलाउँदा-मिलाउँदै गतिलो अर्थ दिन थाल्यो । त्यसो त यो बनाउन र अर्थ दिन घण्टौँ लाग्यो तर पनि जब बनाइसकेँ, मलाई निकै मज्जा लाग्यो ।’ सन् २००३ देखि उनले डिजिटल प्रिन्टको काम थालेका हुन् । किताबलाई लाइनै लगाएर अर्थपूर्ण बनाउने कलामा पारंगत भएपछि बेलायती प्रधानमन्त्री डेभिड क्यामरनले उनलाई सन् २०१३ मा आयोजित विश्वका शक्तिशाली मुलुकहरूको सम्मेलन जि एटमा त्यस्तै डिजाइन बनाउन जिम्मा दिएका थिए । पुस्तकलाई अर्थपूर्ण बनाउने उनका यस्ता डिजिटल प्रिन्ट पन्ध्र सय पाउन्डदेखि बिक्री हुने गरेका छन् । संसारभरबाट उनका यस्ता डिजिटल प्रिन्ट कम्तीमा पनि सय वटा जति बिक्री हुने गरेका छन् । संसारभर बिक्री गर्न उनले वेबसाइट पनि बनाएका छन् ।

फिल्मी उपन्यासको बाढी: अमेरिकामा हरेक वर्ष एउटा मेला लाग्छ । यो मेलामा साइफाइ र कमिक्सका चरित्रहरू जीवन्त भएर आउँछन् । त्यहाँ नयाँ नयाँ घोषणा पनि हुन्छन् । जस्तो यस पटकको सी२इ२ मेलामा नयाँ कुरा थपियो । यसमा ‘स्टार वार्स’का पात्रहरूले अनेक कर्तब मात्र देखाएनन्, नयाँ कुरा पनि भयो । यो मेलामा स्टार वार्सका पात्रसँगै नयाँ फिल्मका उपन्यास पनि बिक्रीका लागि राखिएका थिए । प्रायः सिनेमाहरू त्यसको बन्ने गर्छन्, जुन पहिल्यै लेखिसकिएका हुन्छन् । त्यस्ता उपन्यासमाथि बनाइएका अधिकांश फिल्म हिट मात्र हुँदैनन्, समालोचक र समीक्षकहरूले पनि उत्तिनै रूचाएका हुन्छन् । तर यहाँ कुरा अलि उल्टो थियो । शुरूमा फिल्म बजारमा आएर हिट भइसकेपछि ती फिल्मका उपन्यासिका वा लघुउपन्यास आउनु अलि अनौठो नै हो । तर तिनलाई पनि फिल्मलाई झैँ पाठकहरूले मन पराइरहेको पाइएको थियो । साइफाइ मेलामा स्टार वार्सः द राइज अफ स्काइवाकरलाई धेरैले रूचाए । केही घण्टामा नै यस उपन्यासको सयौँ प्रति बिक्री भइसकेको थियो । लघुउपन्यास त बिक्री भयो तर कुरा यत्तिमा नै सकिएन । केही दिनमा नै उपन्यास पढेर ट्वीटर र फेसबुकमा यसमाथि ह्यासट्याग लेख्न थालियो । केही सातामै यो अमेरिकामा चर्चाको विषय बन्न थाल्यो । यो चर्चापछि पुनः उपन्यासको बिक्री बढ्न थाल्यो । सामाजिक सञ्जालमा पोस्टहरू आउन थाले- के रे ? पाल्पाटिन सम्राट के थिए अरे ? होल्डअन, ल्यान्डो कालरिसिनकी छोरी…को ? यी कुरा किन उठिरहेका थिए भने फिल्ममा यस्ता साना कुराका स्पष्ट बताइएको थिएन । यस्ता सानासाना कुराको खुलासा पाठकहरूलाई एउटा आश्चर्यको उपहार बन्न पुग्यो । यसपछि त के थियो, फिल्मका फ्यानहरू यस्ता उपन्यासका प्रशंसकमा पनि परिणत हुन पुगे । के उसो भए फिल्मभन्दा उपन्यासिका राम्रा थिए ? अथवा उनीहरूको कल्पनाभन्दा फिल्म झूर भएका कारण उपन्यासिकाहरू रूचाइरहेका थिए । यसको उत्तम जवाफ के हुनसक्छ भने सानो समूहलाई लक्षित गर्दै एउटा समूहले सधैँभरि फिल्मलाई उपन्यासिका बनाइरह्यो । त्यो हिजो पनि थियो र आज पनि चलिरहेको छ । यस्ता उपन्यासहरू पटकथाकारले लेखिरहेका छैनन्, बरू चर्चामा आउन नसकेका तर उम्दा लेखनी भएका उपन्यासकारहरूले लेखिरहेका छन् र तिनले आफ्नो नाम पनि बनाइरहेका छन् र दाम पनि कमाइरहेका छन् । यसो हेर्दा चलनचल्तीको भन्दा फरक काम भइरहेको छैन त ? केही समयअघि सोनिकः द हेजहग फिल्मलाई भिडियो गेम बनाइयो । भिडियोगेम हिट भएपछि यसलाई उपन्यासमा परिणत गरियो । पिक्सारले बनाएको एनिमेटेड फिल्म अनवार्डको पनि त्यस्तै गरियो । भिन डिजेलको एक्सन फिल्म ब्लडसट र विल स्मिथको जेमिनी म्यानले पनि उपन्यासको स्वरूप ग्रहण गरे । हुँदाहुँदा हरर फिल्म ह्याप्पी डेथ डे र यसको सिक्वललाई पनि उपन्यासीकरण गरियो । राइज अफ स्काइवाकरको उपन्यासीकरण कति मन पराइयो भने हार्ड कभर उपन्यासको बेस्ट सेलर सूचीमा नम्बर पाँचमा पर्यो । रोचक त कहाँनेर भइदियो भने सेप अफ वाटरको उपन्यासलाई पनि निकै रूचाइएको छ । ‘स्क्रिनप्लेलाई आधार बनाएर लेखिएका यस्ता उपन्यासले उजागर गरिदिने नयाँ नयाँ रहस्यपूर्ण कथाले उपन्यासलाई फिल्मभन्दा रोचक बनाइदिन्छन्, सेप अफ वाटरका निर्देशक गुलेरमो डेल टोरो भन्छन् । केहीले फिल्मको कथालाई उपन्यासीकरण गरेको कुरालाई भने रूचाउँदैनन् र यसलाई शुद्ध उपन्यास मान्न पनि तयार हुँदैनन् । यस्ता उपन्यासकारलाई ओरिजनल सर्जक नमान्नेको संख्या पनि उत्तिकै छ । तर हलिउडमा यस किसिमको परम्परा निकै पुरानो छ । चाहे फ्राइडे द थर्टिन्थ होस् या आर्नोल्ड स्वार्जनेगरको कमेडी जिङ्गल अल द वे, डा. सेउसको क्याट इन द ह्याटको १२८ पृष्ठ लामो उपन्यासिका होस्, तिनले त्यो बेला निकै तहल्का मच्चाएका थिए । यसको कारण के पनि थियो भने सिनेमा हलमा चल्थ्यो, त्यसको भिडियो चक्का वा डिभिडी आउन समय लाग्थ्यो । ती फिल्मभन्दा पहिले बरू त्यसका उपन्यासीकरण बजारमा आइपुग्थे । र, ती निकै हिट हुन्थे । मनोरञ्जनको नाममा टिभी, सिनेमा र किताब मात्र रहेको त्यो बेला फिल्ममाथि बनेका उपन्यासले राम्रै बजार पाउने गरेका थिए । टाइटन बुक्सका सिनियर एक्विजिसन्स एडिटर स्टिभ सफेल भन्छन्, ‘सन् ८० को दशकमा होम भिडियोले तहल्का मच्चाए पनि फिल्मी उपन्यासिकाको विधा भने हराएन । उत्तिकै लोकप्रिय भइरह्यो । खासमा फिल्मी उपन्यास लेखकलाई लेखक नै नगनिदिने भएकाले धेरैले यसलाई चित्त बुझाउँदैनन् । तर पनि संघर्ष गरिरहेका र खानै समस्या भइरहेका तर लेखनकला भएकाहरूका लागि यो उम्दा काम भएको यसमा संलग्नहरू बताउँछन् । यतिबेला राइज अफ स्काइवाकर उपन्यासिका लेखेकी राई कार्सन भन्छिन्, ‘मैले यो उपन्यास लेख्नुको मूल प्रेरणा बाल्यकालमा मलाई परेको प्रभाव नै हो । म १० वर्षको उमेरकी छँदा रिटर्न अफ जेडी उपन्यासिका पढेकी थिएँ । त्यो बेला मेरो परिवार ज्यादै गरिब थियो । फिल्म हेर्नु महँगो सोख थियो । साथीहरूले फिल्मको गफ गर्थे, त्यसको विकल्पमा मैले फिल्मको उपन्यास पढेर उनीहरूसँगै मच्चिएर गफ गर्थें ।’ कार्सनलाई उनकी आमाले पुस्तकालयबाट बेलाबेलामा फिल्मी उपन्यास ल्याइदिने गर्थिन् । तिनको सुन्दर लेखनी, सुपर स्पिडको कथाले अन्त्यसम्म तान्थ्यो । एउटै किताब उनी तीन पटकसम्म पढ्थिन् । यतिबेला फिल्मी उपन्यास लेखकका रूपमा उदाएका जेम्स कान ३६ वर्षको उमेरमा चिकित्सक थिए । जब उनलाई चिकित्सकीय कार्यबाट दिक्क लाग्न थाल्यो, साइन्स फिक्सनतर्फ उनको ध्यान केन्द्रित हुन थाल्यो । उनले एकादुई साइफाइ पनि लेखिसकेका थिए । उनको साइफाइ पढ्नेमध्येका एक स्टिभन स्पिलबर्ग पनि थिए । उनले आफ्नो साइफाइ उपन्यासमाथि फिल्म बनाइदिए हुन्थ्यो भनी अनुरोध गर्न पुगेका थिए तर उनले बनाएका इन्डियाना जोन्स, पोल्टेरजिस्ट, द गुनिजको उपन्यास बनाउने जिम्मा दिए । जब यो कुरा हलिउडमा फैलियो, जर्ज लुकासले जेडीको उपन्यास बनाउन उनैलाई जिम्मा दिए । कानले १२ फिल्मको एडप्टेसन गरिरसकेका छन् । ३७ वर्षअघि उनले रिटर्न अफ द जेडीको उपन्यास बनाएका थिए । त्यो उपन्यास न्युयोर्क बेस्टसेलरको नं. १ बन्न पुगेको थियो । नं. एक लेखकमा दर्ता भएपछि भने उनलाई यस विधामा उति रूचि जागेन । फिल्ममाथि उपन्यास लेख्नु भनेको उनलाई अरूले बनाएको बालुवाको महलमा अरू नै केही थपथाप गर्नु भएको महसुस हुन्छ । अरूकै खेलौना सापट लिएजस्तो उनलाई लाग्न थालेपछि उनले फिल्मी उपन्यासमाथि काम गर्न छाडेका हुन् । स्टार वार्सको प्रिक्वेल रिभेन्ज अफ द सिथ (२००५) लाई म्याथु स्टोभरले लेखेका थिए । उनले पनि एक दर्जन फिल्मी उपन्यास लेखेका छन् । उनले स्टार वार्स शृंखलामाथि लेखेको उपन्यास बेस्ट सेलर भएको छ । उनले यस्तो उपन्यास लेखनीलाई साथीको सामग्री सापट लिएर केही दिन आफूसँग राख्नुजस्तै भएको बताउँछन् । ‘आफूसँग हुञ्जेल तपाइँकै हो भन्ने भ्रम हुन्छ तर अन्त्यमा त यो अरूकै सिर्जना हो भन्ने महसुस गर्नु हुन्छ,’ उनले भने, ‘तर यो शैली साह्रै खराब चाहिँ होइन ।’ यस विधाको उपन्यास बबाल चल्छ, पैसा पनि कमाइन्छ भन्ने सोच ल्याउने व्यक्ति हुन् एलन डिन फोस्टर । उनलाई फिल्मको उपन्यासीकरणको गडफादर नै मानिन्छ । उनले एलियन फिल्मलाई जसरी उपन्यासमा ढाले, त्यसले उही कथा दोहोर्याएको भान हुन दिएका थिएनन् । अहिले ७३ वर्षका एलेन अमेरिकाको एरिजोनामा बस्ने गर्छन् । उनले एलियन मात्र होइन, ट्रान्सफर्मर, टर्मिनेटर, द थिङ, शुरूको क्लास अफ द टाइटन्सलाई उपन्यासमा परिणत गरेका थिए र ती सबै आफ्नो जमानाका हिट बन्न पुगेका थिए । हालै एलनको आत्मकथा बजारमा आएको छ, द डाइरेक्टर सुडह्याभ सट यु । जसमा उनले एउटा प्रवृत्तिमाथि चर्को व्यंग्य गरेका छन् । उनले भनेका छन्, ‘उपन्यासलाई एडप्टेड गरेर बनाइएको फिल्मलाई अस्कर पुरस्कार दिइन्छ, तर त्यही स्क्रिनप्लेलाई एडप्ट गरेर उपन्यास बनाउनेलाई भने हेयको दृष्टिले हेरिन्छ । जबकि त्यसका पाठक निकै ठूलो छ ।’ ‘मैले फिल्मी उपन्यासीकरणलाई कहिल्यै पनि नराम्रो रूपमा लिइनँ । यो संसारमा पढ्दा आनन्द आउने र नआउने दुई किसिमका उपन्यास हुन्छ भन्ने मात्र मान्छु,’ उनले आत्मकथामा लेखेका छन् । उनले आफ्नो सिर्जना राम्रो हुनुको कारण खोतल्दै लेखेका छन्, ‘मैले एलियन लेख्दा मलाई कम्पनीले एलियन कस्ता हुन्छन् भनेर तस्बिर पनि हेर्न दिइएको थिएन । मैले आफ्नै कल्पनाशीलता प्रयोग गरेको थिएँ । गोडजिला पनि मैले सिनेमा हलमा गएर हेरिसकेपछि यस्तो रहेछ भन्ने थाहा पाएको हुँ । तर ती सबै सबै चिज निकै रूचाइए ।’ सुपरम्यानको म्यान अफ स्टिल उपन्यास लेख्दाको अनुभव लेखेका छन्, ‘मलाई केन्सास राज्यका खेत कस्ता हुन्छन् भन्ने थाहा थियो, डेली प्लानेट पत्रिकाको न्युजरूम कस्तो हुन्छ भन्ने थाहा थियो तर सुपरम्यानको जन्म भएको ठाउँ क्रिप्टोनियन अस्पतालको जन्माउने च्याम्बर कस्तो हुन्छ भन्ने त थाहा थिएन । त्यसलाई कल्पनाशीलता उपयोग नगरी हुँदैन । मैले जब वार्नर ब्रदर्स कम्पनीमा फोन गरेर क्रिप्टोनियन जन्माउने अस्पताल कस्ता हुन्छन् भनेर सोध्दा फिल्मको स्क्रिप्ट हेर भन्ने जवाफ दिइन्थ्यो । र, स्क्रिप्टमा कहिल्यै पनि त्यस्ता साना कुरा व्याख्या गरिएको हुँदैनथ्यो ।’ टिभीमा नियमित आउने स्टार ट्रेक र डार्क स्याडोज् जस्ता शृंखलाले जसो सर्वसाधारणको चासो ह्वात्त बढायो तर सबैसँग टिभी हुँदैनथ्यो, त्यसको पूर्ति ती कथानकमाथि बनेका उपन्यासिकाले ठाउँ लिन्थे । फिल्म इतिहासकार ग्रेडी हेन्ड्रिक्स भने उपन्यासीकरणको इतिहास निकै पुरानो रहेको बताउँछन् । उनले छापिएका सबैजसो उपन्यासीकरणहरूको समीक्षा पनि गरेका छन् । उनका अनुसार १७ औँ शताब्दीताका मञ्चन गरिने कयौँ नाटकहरूको उपन्यास बनाइएको थियो । उन्नाइसौँ शताब्दीसम्म आइपुग्दा यो निकै हिट विधा बनिसकेको थियो । न्युयोर्कमा हिट भएको नाटकका बारेमा जान्न सिकागोका पाठक निकै उत्सुक थिए । यही कुरालाई पुस्तक पसलेहरूले क्यास गर्ने गर्थे । त्यो बेलाको उपन्यासीकरण अहिलेको जस्तो थिएन । नाटकको कथा विस्तृत रूपमा हुन्थ्यो र बीचबीचमा नाटकका तस्बिरहरू हालिएका हुन्थे । ठीक यही कुरा सिनेमा शुरू हुन थालेपछि लागू गरियो । त्यो बेला यत्रतत्र सिनेमा घर हुँदैनथे । तिनको कमी फिल्मका उपन्यासले पूरा गरिदिन्थे । त्यसो त अहिलेको जस्तो सबैजसो हिट फिल्मका उपन्यासीकरण भने त्यो बेला हुँदैनथे । केही सीमित र छानिएका फिल्मको मात्र उपन्यास बन्थे । रेन्डम हाउसले सन् १९२२ ताका किङकङ फिल्मको उपन्यास छापेको थियो । सन् ७० को दशकमा आइपुग्दा पनि त्यस किसिमको उपन्यासीकरणले निकै ठूलो बजार लियो । टिभीमा नियमित आउने स्टार ट्रेक र डार्क स्याडोज् जस्ता शृंखलाले जसो सर्वसाधारणको चासो ह्वात्त बढायो तर सबैसँग टिभी हुँदैनथ्यो, त्यसको पूर्ति ती कथानकमाथि बनेका उपन्यासिकाले ठाउँ लिन्थे । झन् त्यो बेलाको सुपरहिट फिल्महरू एलियन, स्टार वार्स, इ.टी., ग्ल्याडिएटरजस्ता हिट फिल्म आए, यसको बजार ह्वात्तै बढ्यो । बजार मात्र बढेन, फ्यान फिक्सनको एउटा नयाँ विधा नै तयार भयो । फ्यान फिक्सन भन्नाले तपाईंलाई बच्चा बेलामा मन परेका फिल्म, कमिक्स, उपन्यासलाई आधार बनाएर लेखिएका नयाँ उपन्यासको विधा हो । पछि यसलाई व्यापार गर्ने एउटा राम्रै अस्त्र ठानेर प्रकाशक र फिल्म निर्माताहरूले आफ्नो ‘एक्सटेन्डेड युनिभर्स’ नै बनाए । फ्यान फिक्सनको उत्तम नमूना सन् १९६४ मा जेम्स बोन्ड शृंखलाका मूल लेखक इयान फ्लेमिङको मृत्युपछि निर्माण गरिएका नयाँ उपन्यास शृंखलालाई लिन सकिन्छ । कान भन्छन्, ‘मलाई फ्यान फिक्सन हुन्छ भन्ने थाहा थिएन तर बच्चैदेखि आफूले पढिरहेका कमिक्सलाई थोरै घुम्ती र मोड दिँदै नयाँ कथा लेख्थेँ । मुख्य पात्र चाहिँ हिट कमिक्सका पात्रहरू नै हुन्थे ।’ फ्यान फिक्सनको सबैभन्दा उत्तम नमूना क्राउस र जर्ज रोमेरोमा देख्न सकिन्छ । रोमेरोले नाइट अफ द लिभिङ डेड फिल्म बनाएका थिए । सन् २०१७ मा उनको देहान्त भएपछि क्राउसले ६ सय पृष्ठको थप सूचनालाई संकलन गरी नयाँ पुस्तक द लिभिङ डेड सहलेखन गरे । क्राउसले भनेका छन्, ‘जब मैले ६ सय पृष्ठका पाण्डुलिपि देखेँ, त्यसमा मिहिन तरिकाले नयाँ सूचना र पात्रहरू फेला पारेँ, यसलाई संसारसामु ल्याउनुपर्ने दायित्वबोध गरेँ । सोही दायित्वले फ्यान फिक्सनले नयाँ आयाम पायो । कार्सन भन्छिन्, ‘राइज अफ स्काइवाकर’ को स्क्रिप्ट पढेपछि केही चिजहरू थपथाप गर्नुपर्ने महसुस भयो । यसका लागि जब मैले जर्ज लुकाससँग तीन घण्टा छलफल गरेँ, मलाई आनन्द किन लाग्यो भने स्टार वार्सजस्तो ठाउँमा पनि आफ्नो सिर्जनशीलता देखाउन मिल्ने ठाउँ रहेछ !’ उनलाई पहिल्यै उपन्यासीकरण गरिसकेकाले पनि खासै गतिलो काम गर्न पाउँदिनौ होला भनेर उनको मन खिस्रिक्क पारिदिएका थिए । तर उनको कामले यतिबेला सराहना पाइरहेको छ । यस्तो कुरालाई महत्त्व दिनेमध्येका एक नाटककार हुन्, डेभिड रेबी । उनले सन् १९९५ मा सिन पेन अभिनित द क्रसिङ गार्डको उपन्यासीकरण गरेका थिए । उनको नजरमा फिल्मको उपन्यासीकरण सिर्जनशील लेखनजस्तै हो । रत्तिभर फरक छैन तर कामले बाँध्नु भने पर्छ । प्रकाशक टाइटनका साफेल भन्छन्, ‘अधिकांश उपन्यासीकरणको समस्या के हुन्छ भने तपाईंसँग उपन्यास लेखिसक्न बढीमा तीन महिना हुन्छ । हुन त फिल्म बनाउन उनीहरूले वर्षौं समय दिएका हुन्छन् तर उपन्यासीकरण गर्न भने केही साताको पनि समय दिँदैनन् । त्यसैले गतिला उपन्यासीकरण निस्कन नसकेका हुन् ।’ यसका पछाडि किताब एउटा सानो कमाउने माध्यम मात्र भएकाले पनि हो । यसलाई साहित्यिक मूल्यका रूपमा नहेरिने भएकाले पनि यस्तो समस्या आउने गरेको साफेल बताउँछन् । फोस्टरको भनाइ छ, ‘यस्ता उपन्यासीकरणको उपादेयता भनेको समुद्र किनारमा बेरिने टवेल, म्याक्डोनाल्डको कफी कपजस्तै हो । थोरै समयका लागि मात्र तिनको उपयोग हुन्छ । त्यसैले धेरैले महत्त्व दिँदैनन् ।’ संसारभरि नै मिडिया-टाइ-इन लेखकको संघ छ । म्याक्स एलेन कोलिन इन्टरनेसनल एसोसिएसन अफ मिडिया टाइ-इन राइटर्सका सहसंस्थापक हुन् । कोलिन्सले नाथन हेलर शृंखलाका थ्रिलर उपन्यासहरू लेखेका छन् । उनले द रोड टु पर्डिक्सन ग्राफिक उपन्यास पनि लेखेका छन् । जुन सोही फिल्मबाट उपन्यासीकरण गरिएको हो । कोलिन्स भन्छन्, ‘यस्ता उपन्यासीकरणका समस्या के हुन् भने तपाईंले दिनको १५ देखि २० पेज लेखिसिध्याउनै पर्छ । यस्तो काम गर्दा तपाईं मेसिनजस्तो बन्नुहुन्छ । त्यसैले पनि यसलाई खासै साहित्यिक काम मानिदैन ।’ यस्ता उपन्यास तयार पार्दा प्रायः फिल्मकर्मीहरू आफू गाँसिन रूचाउँदैनन् । जे गरे पनि लेखककै हातमा छाडिदिन्छन् । उनीहरूको लागि फिल्म महत्त्वको हुन्छ, उपन्यासीकरण खासै आकर्षणको विषय उनीहरूलाई लाग्दैन । अर्कोतर्फ आफ्ना फिल्मको बारेमा चासो राख्नुभन्दा बरू नयाँ कथा, नयाँ सिर्जना पढ्यो भने समयको सदुपयोग हुन्छ भन्ने सोच कतिपय निर्देशकको हुने गरेकाले पनि यो विधाले महत्त्व नपाएको हो । स्वयं निर्देशकले नै लेखकलाई नगनेपछि यसको इज्जत कसरी बढ्छ त ? भन्नेहरूको पनि कमी छैन । उपन्यासीकरणका किताब सम्पादन गर्ने एक जना आफ्नो नाम नखुलाउने शर्तमा भन्छन्, ‘यी उपन्यासको महत्त्व किन छ भने फिल्म ज्यादै क्लिष्ट र नबुझिने भए पनि उपन्यासमा ती कुरालाई सरल तरिकाले बुझाइएको हुन्छ । सायद यही कारणले यिनको लोकप्रियता जनस्तरमा उच्च छ ।’ फोस्टरले लेखेका छन्, ‘मलाई धेरैले मुखेञ्जी भनेका छन्, त्यो फिल्म जुन कुरामा आधारित हुन्छ, त्यसमा भन्दा तपाईंको किताबमा आधारित बनाएको भए फिल्म अझ गज्जबको हुन्थ्यो ।’ फोस्टरले भनेका छन्, ‘मेरो पहिलो फिल्म एउटा इटालेली थियो । टारजनको कथालाई मैले पोस्टरहरू हेरेर उपन्यासीकरण गरेको थिएँ । त्यसको उपन्यास बेच्ने अधिकार ब्यालेन्टाइन बुक्सले लिएको थियो । पछि जब उपन्यास बजारमा आयो, त्यसलाई हलिउडको स्टुडियो डिज्नेले त्यसको अधिकार लिएर फिल्मसमेत बनायो । खासमा उपन्यासीकरणको शक्ति यस्तो हुनुपर्छ ।’ (सिकागो ट्रिब्युन, आइतबार १२ अप्रिल २०२०)

बूकाहोलिक्सको लकडाउनमा स्रष्टासँग साक्षात्कार चौथो हप्तामा: साहित्य, पुस्तक र पठन संस्कृतिका लागि सक्रिय प्रतिष्ठित फेसबुक ग्रुप बूकाहोलिक्सले सञ्चालन गरिरहेको लकडाउनमा स्रष्टासँग साक्षात्कार चौथो हप्तामा प्रवेश गरेको छ । बूकाहोलिक्सले गत महिनाको १७ तारिकबाट अनलाइन कार्यक्रम सुरु गरेको थियो । यो साक्षात्कारमा विभिन्न स्रष्टाहरुले हरेक दिन बूकाहोलिक्सको फेसबुक ग्रुपमा आएर आफ्नो लेखन अनुभव सुनाउँनुका साथै रचना वाचन गर्ने गर्छन् । कार्यक्रमको आवश्यकताका बारेमा बूकाहोलिक्सले आफ्नो ग्रुपमा भनेको छ – लकडाउनमा बस्नुलाई हामी थुनिएको नठानौँ, बरु यो समयलाई आफ्नो लागि, आफ्नो रुचिका लागि र आफुसँग सम्बन्धित कुराहरुलाई समय दिन पाइएको अवसरका रुपमा बुझौँ । यो सोचाइले हाम्रो मनोबलमा फरक पार्छ । मनोबलले स्वास्थ्यमा फरक पार्छ । यसैले यो समयलाई हामी चिन्तामा होइन, चिन्तनमा लगाऔँ । यसै पनि चिन्ता कि चिन्तन भन्ने फरक केवल सोचाइको हो । उहि सोचाइ नकारात्मक भए चिन्ता र सकारात्मक भए चिन्तन बन्न सक्छ । हामी केहिबेर साहित्यमा चिन्तन गरौँ । अग्रज वा अनुभवीका कुरा सुनौँ । विमर्श गरौँ । यहि अवधारणाका लागि बूकहोलिक्सले हरेक दिन एक जना लेखकसँग अनलाइन साक्षात्कारको कार्यक्रम सुरु गरेको हो । ‘लकडाउनमा मानिसहरु घरैमा बसेका छन् । पट्यारलाग्दो यो समयमा हाम्रो समूहले सकेको उपयोगी बनाउन यो कार्यक्रम परिकल्पना गरिएको हो ।’ बूकाहोलिक्सका एड्मिन सगुना शाहले भन्नुभयो, ‘पठन संस्कृतिका लागि लेखक र पाठकबीच सम्बन्ध कायम भइरहनु पर्छ । हाम्रो यो सानो प्रयासले पाठक र सर्जकबीच सेतुको काम गर्छ, भन्ने सोचेका छौँ ।’ बूकाहोलिक्सको साक्षात्कारमा अहिलेसम्म २० जना स्रष्टाहरुले आफ्नो अनुभव सुनाउँने तथा रचना वाचन गर्ने गरिसकेका छन् । #bOOkahOlis #बूकाहोलिक्स

इतिहासमा आज: नेपालमा साहित्यकारको समूह पहिल्यैदेखि सक्रिय थियो । उनीहरुले विभिन्न आन्दोलनहरु चलाएका थिए । तर संगीत क्षेत्रमा यस्तो समूह सक्रिय थिएन । हुन त साहित्यकार र संगीतकर्मीहरुबीच नजिकको नाता छ । अझ भनौँ, कतिपय एउटै व्यक्ति दुई क्षेत्रमा सक्रिय थिए । त्यै पनि संगीत क्षेत्रसँग नजिक भएका सबै व्यक्तिहरुको एउटै भेला गर्ने र त्यसको संस्था खोल्नुपर्ने कुरा योजनामै सीमित भइरहेको थियो । यसका लागि अघि आउनु भयो, साहित्यकार एवं सिनेकर्मी प्रकाश सायमी । उहाँले तत्कालीन कान्तिपुरका स्टेसन प्रमुख शरदराज गौतमसँग सल्लाह गरेर काम अघि बढाउनु भयो । लगातारको प्रयासले अन्ततः भेला हुने दिन जुर्यो, आज अर्थात २०५६ साल वैशाख २५ गते । त्यो बेला आजको जस्तो मोबाइल वा फेसबुक कल्पना बाहिरको कुरा थियो । त्यसैले कुनै व्यक्तिलाई भेट्न उसकै घर पुग्नु पर्ने बाध्यता थियो । धेरैजसो संगीतकर्मीहरु डेरामा बस्थे । एक त उहाँहरुको डेरा थाहा नहुने, थाहा भए पनि जाँदा डेरा सरिसकेको हुने । यस्तो अवस्थामा २०–३० जनाको भेला गराउन सक्नु ठूलो उपलब्धि हुन्थ्यो । त्यै पनि बैशाख १ गतेदेखि दैनिक एक अर्काको डेरा वा घरमा गएर खबर छाड्ने काममा सबैले चासो देखाए । सौभाग्यवश त्यो भेलामा म कान्छो गीतकारका रुपमा सामेल हुने अवसर पाएँ । तस्विरमा पहिलो दीर्घामा मदनसिंह नेपाली, जीवराज, विज्ञान श्रेष्ठ, विजयसिंह मुनाल, रामा मण्डल, शोभा केसी, विमला राई, तारा थापा, मीरा राणा, मञ्जुल, नन्दकृष्ण जोशी, कुमार बस्नेत, पुष्कर जंगम हुनुहुन्छ । दोस्रो दीर्घामा राम थापा, दिनेश अधिकारी, शरदराज गौतम, करिण खरेल, प्रकाश सायमी, इश्वर वल्लभ, रत्न शमशेर थापा, शिवशंक मानन्धर, शम्भुप्रसाद मिश्र, दीपक जंगम, प्रेमध्वज प्रधान, कृष्णहरि बराल, पिएल श्रेष्ठ र मदन दीपविम हुनुहुन्छ । तेस्रो लहरमा निर्मला, शम्भुकुमार मिलन, चन्द्रमान माली, सुमीत खड्का, सुदेश शर्मा, भूपेन्द्र रायमाझी, शक्तिवल्लभ, श्रीपुरुष ढकाल, दीवाकर खड्का, कमल परियार, विश्ववल्लभ, देव बज्राचार्य, जिग्मे गोर्खे, जनकदीप पराजुली, राजेश प्रधान हुनुहुन्छ । आज २० वर्षपछि यी माध्ये केही व्यक्तिले हामीलाई छाडेर गैसक्नु भयो भने केही व्यक्ति रोग र वृद्धावस्थाका कारण नेपथ्यमा पुग्नु भएको छ । समय बद्लिए पनि यो तस्विरले आजको संघठित सांगितिक जीवनको सम्झना गराउँदछ ।

लेखनाथको पिँजडाको सुगा: -Home Suvidi (उपजातिमा) छैनन् यहाँ बान्धव बाबु आमा एक्लै परेको छु म पिन्जडामा तितो छ यो भाग्य सकिन्न जानी मेरो छ बेग्लै नमिठो कहानी ।। छ बाल्यकालै बबुरो छु यस्तो आफन्तले शून्य निरीह जस्तो सुगा भनी चिन्दछ रात साँझ सर्वत्र यो मानवको समाज ।। न पिन्जडाभित्र छ थोर चैन खोजूँ कहाँ शान्ति यहाँ हुँदैन न शान्तिको सास सकिन्छ फेर्न संसार नौलो सकिएछ हेर्न ।। न पिन्जडाभित्र छ थोर चैन खोजूँ कहाँ शान्ति यहाँ हुँदैन न शान्तिको सास सकिन्छ फेर्न संसार नौलो सकिएछ हेर्न ।। न बन्धु छन् वा न त इष्टमित्र रहेन त्यो शान्ति यहाँ म भित्र ब्युँझो छँदा शान्ति यहाँ रहेन निधाउँदैमा पनि पाइएन ।। मेरा सबै बान्धव बाबु आमा बस्छन् र उड्छन् वनका कुनामा छन् ताप मेरा मनभित्र ऐले व्यथा सबै कोसँग पोख्नु मैले ।। आधा भएको छ सुकेर मासु रुँदै यहाँ झार्छु बलिन्द्र आँसु के शान्ति मिल्थ्यो मनमा छ ताप यो पिन्जडाबाट गरी बिलाप ।। मिठा उहाँका फलफूल खाई बस्थें उहाँ जङ्गलमा रमाई यो पिन्जडामा किन हो नसोची हे दैव पार्यौ बबुरो मलाई ।। यो पिन्जडाभित्र छ सास थुन्नु निस्प्राण मुर्दा सम तुल्य बन्नु उतातिरैको सुख सम्झिएर पला पला मात्र यहाँ छ गन्नु ।। झन् पिन्जडाभित्र थुनिन्छ सास मुर्दा भयो जीवन छैन आश र जङ्गलैको सुख सम्झिएर के बाँच्नु खै पागल झैं भएर ।। समीप छन् शत्रु रहेन्न चारा यहाँ कतै छैन कुनै सहारा वैरी सबै छन् न छ एक मित्र मेरो छ यो कर्म बडो विचित्र ।। समीप छन् शत्रु रहेन्न चारा यहाँ कतै छैन कुनै सहारा वैरी सबै छन् न छ एक मित्र मेरो छ यो कर्म बडो विचित्र ।। यो दर्द मेरो म कता बिसाऊँ ताजै छ मेरो मनभित्र घाउ सो घाउमा बस्न सकेन खाटो उम्केर भाग्ने पनि छैन बाटो ।। पीडा हजारौं मनमा थुरिन्छन् वैरी सबै सामु यतै धुरिन्छ्न् चौतर्फ घेरो पहरा छ यस्तो कठोर कारागृह भन्नु जस्तो ।। भागूँ भनी कोसिस गर्न थालें यो पिन्जडाको डिल फोर्न थालें उल्टै भयो घायल आज चुच्चो चुच्चो बिना बन्न पुगें म बुच्चो ।। यो पिन्जडामा कुँजियो शरीर बन्दी हुँदै बन्नु कता म धीर रहेन सोचै अब के चिताऊँ हा दैव यो काल कता बिताऊँ ।। खाने र बस्ने नहुँदा प्रबन्ध यहाँ म भोकै छु भएर बन्द न गर्दछन् जीवनको सवाल न बुझ्दछन् यो विकराल हाल ।। यो हाल बुझ्ने किन हुन्न एक कता हराएछ यहाँ विवेक के पापको आज मिल्यो सजाय रहन्न मेरो मन हाय हाय ।। आदेश बोल्ने छ ठुलाबडाको चर्को छ झन् बन्धन पिन्जडाको छ घाँटी सुख्खा अझ बोल्नु पर्छ नबोलिए पाप यहाँ ठहर्छ ।। एक्लै परेको छु म हाय हाय नबोल्नुको हुन्छ ठुलो सजाय लिएर लाठी करमा उझाई तयार पर्छन् अझ पिट्नलाई ।। यौटा यता भन्दछ यो छ पाजी अर्को उता भन्दछ यो बिराजी तेस्रो अझै बोल्दछ रामराम पढो रखो जी प्रभु राम नाम ।। वैशिष्ट्यको शत्रु मनुष्य जाति चुसी चुसी पार्दछ शुष्क छाती गुणीहरूको गुण चुस्छ यस्तो शरीरमै प्राण रहन्न जस्तो ।। वैशिष्ट्यको शत्रु मनुष्य जाति चुसी चुसी पार्दछ शुष्क छाती गुणीहरूको गुण चुस्छ यस्तो शरीरमै प्राण रहन्न जस्तो ।। मनुष्य यो जाति अचम्मको छ के भन्नु खै यो यतिसम्मको छ मनुष्य नै प्राणपखेरु हर्छ हरेर यो मानव दङ्ग पर्छ ।। पीडा व्यथाका सब भाव छोडी गर्दैछु बिन्ती अब हात जोडी सुगा म जस्तो अति तुच्छलाई प्रभो यहाँबाट मिलोस् बिदाइ ।। कुनातिरै होस् कि त कन्दरामा मान्छे हुँदासम्म यहाँ धरामा यो तुच्छको जन्म कतै नदेऊ हे दैव बिन्ती यति एक लेऊ ।।

इ नगरी छै विशेष: एहि एशिया मे हमर नेपाल बड सुन्दर, शान्त, विशाल छै कमल फूल सन मधेश हमर जेना गगणमे पूर्णिमाक चान छै । ई नगरी छै विशेष करु भिजिट मधेश रामक सासुर सीताक नैहर अन्न–धन भरल भण्डार छै कोशी, कमला छमछम नाचे जंगल घुमैत हंसराज छै । झण्डा, दाहा, माघी, सुकराती उडि़ रहल रंग गुलाल छै हिन्दु, मुस्लिम संग पूजैय आस्थाक पावनि छठि महान छै । बारिए झारिए साग उप्जल तिलकोर लतरल चार छै आङुर चटैत पाहुन उठता रान्हल रहुआ, बुआर छै । बाबन कुट्टी, बहत्तर कुण्ड सौराहा, नौलखा, धनुषा धाम छै एहि ठाम हारम फूल फूले नायक सलहेशक गाम छै । वर–वरी, पृुरी, पिरुकिया ठोर रंगल मुह मे पान छै पाथरि अतही पूजल जाइए स्वागत मे दुभि, धान छै । चिरैयाक चुनमुन गावे पराती सिहकैत सिनेहक बसात छै श्रद्धा भाव मे डुबल संस्कृति एत झुकि कऽ करैत प्रणाम छै । सुधा मिश्र जनकपुरधाम -४ धनुषा, नेपाल

विशेष सम्पादकीय: सम्भव छ ! समस्या छन् भनेर मात्र समाधान निस्कदैन । यही मान्यताबाट हामीले यात्रा अघि बढाएका छौँ । बाटाहरु दुई किसिमका हुन्छन्– एउटा छोटो तर अप्ठ्यारो । अर्को लामो तर सजिलो । तर साहित्यपोस्ट तेस्रो बाटो हिँड्ने दुष्प्रयास गर्दैछ । हामीले हिँड्न लागेको बाटो लामो मात्र होइन, सगरमाथा चढे जत्तिकै अप्ठ्यारो पनि छ । इतिहासले पनि यसैतर्फ संकेत गर्छ । नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताले अनौठो विडम्वना भोगेको छ । ‘शारदा’ले आधुनिक नेपाली कथाकारहरु जन्मायो तर आफैँ भने व्यावसायिक हुन सकेन । ‘रुपरेखा’ मार्फत नेपाली साहित्यकै मानक कविहरु जन्मिए तर त्यो लामो समयसम्म चल्न सकेन । नेपाली भाषा प्रकाशिनी समिति हुँदै जन्मिएको साझा प्रकाशन र यसको साहित्यिक पत्रिका ‘गरिमा’ पनि उच्च साधन स्रोत हुँदा हुँदै मृत्युवरण गर्न पुग्यो । नेपालभित्र कुरा छाडौँ, कुनैबेला भारतका दार्जिलिङ्ग, बनारस र पछिल्लो समयमा विश्वभरि छरिएर रहेका नेपालीहरुले समेत साहित्यिक पत्रकारिताको प्रयास गरेका थिए–छन् । तर कुनै पनि पत्रिकाले सोचेजस्तो पाठक पाएनन्–पाउन सकेका छैनन् । यी केही उदाहरण मात्र हुन् । खासमा सयौं यस्ता पत्रिकाहरु थिए, जो निरन्तर चल्नुपर्दथ्यो, चलेनन् । चलाउन सकिएन । नेपालभित्र र बाहिर अहिले पनि केही अनलाइन पत्रिका चलिरहेका छन्, ती रहरे काममा सीमित भएका छन् । थोरै राम्रा कागजी पत्रिकाहरु छन् तर ती बाध्यताले चलिरहेका छन् । यस्तो अवस्थामा प्रश्न उठ्छ, संसारभरि ५ करोड भन्दा बढी मानिसले बोल्ने नेपाली भाषामा आउने साहित्यिक सामग्रीलाई किन व्यावसायिक बनाउन सकिँदैन ? कुन बाटोमा कस्ता सामग्री लिएर हिँड्दा नेपाली साहित्यिक पत्रिकारिताले व्यावसायिकताको मानक भेट्छ ? साहित्यपोस्ट ( www.sahityapost.com ) विद्युतीय पत्रिका यी दुई प्रश्नको उत्तर खोज्ने प्रयास हो । हामीलाई विश्वास छ, नेपाली भाषा, संस्कृति र पठन संस्कृतिलाई माया गर्ने सबैलाई सँगै लिएर हिँड्ने हो भने यो सम्भव छ । अध्ययनले भन्छ, जुन देशका जनता जति पढ्छन्, त्यो देश त्यति नै सम्पन्न हुन्छ । पठन संस्कृति बढ्नु त्यो देश र त्यहाँका जनता पनि समृद्ध हुँदै जानु हो । हामी सम्पन्नताका मानक विकास र पैसामा खोजिरहेका छौँ । त्यो अध्ययन, चिन्तन र अन्वेषणमा हुन्छ । सिर्जना र त्यसले दिने खुसीमा हुन्छ । हामी त्यही दिशातिर उन्मुख हुन चाहन्छौँ । साहित्य समाजसेवा मात्र होइन, व्यावसायिक पनि हुनुपर्छ भन्ने सिद्धान्त व्यवहारमा उतार्नु यसको मूल ध्येय हो । संसारको जुन सुकै कुनामा रहेको अन्तिम पाठकले पनि आफ्नो मनपर्ने लेखक र उनीहरुका कृतिसँग सिधा पहुँच राख्न सक्ने हुनुपर्छ भन्ने हाम्रो मान्यता छ । यसका लागि हामी अक्षर, श्रव्य र डिजिटल पुस्तकको व्यवस्था साहित्यपोस्टमै गर्नेछौँ । साहित्यमा रुचि हुनेहरुलाई हुर्कने वातावरण तयार पार्नु र त्यसका लागि उचित सामग्री पस्कँदै जानु पनि हाम्रो ध्येय हो । हामी अक्षरसँग नाता गाँस्न चाहने हरेकसँग सम्बन्ध गाँस्दै, जोडिँदै, हातेमालो गर्दै साहित्यको रसस्वाद गर्नेछौँ । साथै साहित्यका गलत तत्त्वहरुका विषयमा खबरदारी गर्दै बौद्धिक स्वच्छता कायम गर्ने काममा पनि लागिरहने छौँ । यी सबै काम एकै साथ गर्छु भनेर काँध थाप्न जति सजिलो छ, गन्तब्यसम्म पुर्याउन त्यो भन्दा कठिन छ । कतिपय अवस्थामा यो हाँस्यास्पद पनि लाग्न सक्छ । त्यसमाथि मानवमा हुने स्वार्थी प्रवृत्ति र आजको व्यावसायिक टकराब झेल्दै अगाडि बढ्नु कम चुनौतीपूर्ण छैन । तै पनि कसैले त प्रयास गर्नै पर्छ । त्यही अप्ठ्यारो सगरमाथा चढ्न खोजेका हौँ । यसका लागि संसारभरिका सयौं मनकारी साहित्यकारहरुले यसका लागि लगानी र समय दुवैलाई जोखिममा राख्ने प्रतिबद्धता देखाउनु भएकाे छ । यति हुँदाहुँदै पनि यो कठिन एवं दुरुह यात्राका लागि हामी सक्षम छैनौँ । तर यी अक्षर पढिरहनु भएका तपाईं सबैका सुझाव, सल्लाह र मार्गनिर्देशन पाउँदै गयौँ भने असम्भव पनि छैन । साहित्यपोस्टको लामो तर कठिन यात्रामा साथ दिन्छु भनेर सोच्ने तपाईं सबैलाई साहित्यको यो मनोरम तलाउमा स्वागत गर्दछु । आउनुहोस्, डुबुल्की लगाऔँ । अश्विनी कोइराला प्रधानसम्पादक साहित्यपोस्ट डट कम

दुई उपन्यासको प्रिक्वेल आउँदै: बहुतै लोकप्रिय दुई उपन्यास ‘ट्वीलाइट’ र ‘हंगर गेम्स’ शृंखलाका फिल्महरूलाई दर्शकले निकै सराहना गरेको पाइएपछि ती उपन्यासका प्रिक्वेललाई बजारमा ल्याउने तयारी लेखिकाद्वयले गरेका छन् । ‘हंगर गेम्स’को प्रिक्वेल ६२४ पृष्ठ लामो ‘द ब्यालेड अफ सङबर्ड्स एन्ड स्नेक्स’ उपन्यास आउँदो मे १९ मा रिलिज हुने भएको छ । सुजाने कोलिन्सले लेखेको यो उपन्यासमा पनेम भन्ने ठाउँमा १२ क्षेत्रबाट आएका एक केटा र एक केटीबीच बाँच्नका लागि गरिने संघर्षलाई रोचकता प्रस्तुत गरिएको बताइएको छ । पेनममा आफ्नो अस्तित्वका लागि युवायुवतीहरूले लड्ने लडाइँ भने त्यहाँका धनीमानीको मनोरञ्जनका लागि हुने गरेको छ । यो उपन्यासमा ‘हंगर गेम्स’को मुख्य खलपात्र कोरिओलनस स्नोलाई युवाका रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । पनेमको निरंकुश शासक हुनुअघिको घटना यस उपन्यासको मुख्य विषय रहेको छ । रोचक त के छ भने उपन्यास बजारमा आउनुअघि नै यसको फिल्म बनाउने सम्झौता भइसकेको छ । यस फिल्मलाई अघिल्ला तीन फिल्मकै निर्देशक फ्रान्सिस लरेन्सले निर्देशन गर्ने बताइएको छ । यसैगरी स्टेफनी मेयरको बहुचर्चित भ्याम्पायर उपन्यास शृंखला ‘ट्वीलाइट’को प्रिक्वेल उपन्यास ‘मिडनाइट सन’ आउँदो अगस्त ४ मा रिलिज हुने भएको छ । यसमा उपन्यासको मुख्य पात्र एडवार्डको कोणबाट घटनाक्रमहरूलाई पुनः मूल्याङ्कन गरिएको छ । यसले एडवार्डको पृष्ठभूमिलाई मज्जाले केलाइएको छ, जुन यसअघिका उपन्यास शृंखलामा भने क्रिस्टिनको दृष्टिकोणबाट देखाइएको थियो । ‘मिडनाइट सन’को लेखन कार्य जारी रहँदा नै सन् २००८ मा इन्टरनेटमा चुहिएको थियो । त्यसयता यसको परिष्कृत रूप पस्कन लेखिका स्टेफनीलाई दबाब परिरहेको थियो । यी दुवै शृंखला संसारभर करौडौँ प्रति बिक्री मात्र भएनन्, यसमाथि बनाइएका फिल्म शृंखलालाई पनि उत्तिकै रूचाइएको थियो ।

नर्कको यात्रा: ‘टिङ’ आवाजसहित लिफ्टको ढोका खुल्यो । लिफ्टको डिस्प्लेमा केही संकेत देखिएको थिएन । म एकछिन अलमल्लमा परें । म किंकर्तव्यविमूढ भएर एकछिन त्यहीँ उभ्भिरहेँ तर पनि लिफ्टको ढोका बन्द भएन । सोचें, यो लिफ्ट यहाँभन्दा माथि जाँदैन । लिफ्टबाट बाहिर निस्किएँ । अचम्म त के भयो भने, म बाहिर निस्कनेबित्तिकै लिफ्टको ढोका बन्द भयो र लिफ्ट कतै तल झर्यो । मलाई लिफ्टले छाडेर गएको ठाँउ अचम्मको थियो । चारैतिर निस्पट्ट अन्धकार र अघोर शान्ति थियो – औंसीको रातजस्तो । चारैतिर नजर डुलाउँदा देखेँ, मेरो दाँयापट्टि एउटा रातो बत्ती टिलपिल टिलपिल गरिरहेको थियो । अरु केही उपाय नदेखेपछि म त्यतै लम्किएँ । हातले कतै केही आधार भेटिन्छ कि भन्दै यताउति हातले छामछाम-छुमछुम गर्दै हिडेँ तर कतै केही भेटिएन । मैले टेकेको भुईं भने निकै सम्म र सहज थियो । छामछाम-छुमछुम गरेरै भए पनि ढोकानेर पुगिछाडें । त्यो रातो बत्तिले ‘स्वागतम्’ बोकेको थियो । त्यसै त अन्योलमा थिएँ, त्यो बोर्डले झन् अन्योल थपिदियो । मेरो अगाडि ढोका रहेछ, हल्का धक्का दिनासाथ खुलिहाल्यो । ढोका बाहिर साह्रै उज्यालो थियो । अँध्यारोबाट उज्यालोमा जाँदा यसै त आँखालाई असहज हुन्छ, त्यहाँको उज्यालो झन् असामान्य खालको थियो । गर्मी पनि असाध्यै थियो । रेटिनाले आफूलाई प्रकाशअनुकूल बनाएपछि बल्ल आँखा खोल्न सक्ने भएँ । मान्छे जहाँ गए पनि लोभी हुन्छ, दृश्यको । कुनै नयाँ ठाउँमा पुग्यो कि त्यो ठाँउलाई नियालेर एउटा दृष्टिकोण बनाइहाल्नुपर्छ । मैले पनि त्यसै गरेँ । चारैतिर नजर डुलाएँ । म ठूल-ठूला रुखहरुको बीचमा उभिएको थिएँ । सायद त्यता पूर्व हुनुपर्छ, घाम निकै नजिक र असामान्य ठूलो थियो, जाइग्यान्टिक । मानव सभ्यताको कुनै नामोनिशान थिएन । ठीक घामको सिधा तल एउटा घोडेटो बाटो थियो । हिँड्दा बुरुरु माटो उड्ला जस्तो, धुलाम्मे कच्चीबाटो । म बाहिर निस्केको ढोका भएको ठाउँ अगि नै अलप भैसकेको थियो । पहिले ढोका भएको ठाउँमा अहिले ठूलो भीर देखिन्थ्यो । भीर तल कपासे बादलहरु थिए । ती बादलहरु मभन्दा निकै तल र टाढा देखिन्थे । यो सबै कुराहरुलाई एकाएक गरेर नियाल्दा नियाल्दै मेरो मनमा एक किसिमको डरले चाका बनाइसकेको थियो, म उभिएको भीर मुनिको भीरमौरीको चाकाझैं । अब मेरो अगाडि-अगाडि देखिएको बाटोलाई समात्नु र अघि बढ्नुको विकल्प थिएन । लगभग ५ मिनेट हिँडिसकेपछि एउटा कटुसको जस्तो देखिने रुखमा एउटा काठको पुरानो साइन बोर्ड देखियो । बोर्डले केही आशा जगायो । मनमा एक किसिमको शान्ति पलाएर आयो तर मेरो मनको शान्ति धेरैबेर भने टिक्न पाएन । बोर्डमा लेखिएको कुरा मेटिएको थियो । लेखेको आधाउधि मात्र बुझिन्थ्यो । ‘…र्कमा यहाँलाई स्वागत छ !’ ‘…र्कमा यहाँलाई स्वागत छ !’ म यति मात्र पढ्न सक्थेँ । सुरुमा शब्द थियो कि शब्दहरु, मैले केही अन्दाज गर्न सकिनँ, त्यसैले अर्थ लाउन पनि सकिनँ । सोचेँ, खर्कमा हो कि? ह्या, जे पर्लापर्ला ! अगाडि बढ्नु पर्यो ! केही कदम अगाडि के बढेको थिएँ, मेरो अगाडि एउटा स्वर्णद्वार खडा भयो । द्वारको दायाँबायाँ गरी दुई स्तम्भ थिए । ती स्तम्भको ठीकअगाडि दुई जना निकै बलशाली र तेजिला द्वारपाल देखा परे । दुवैको हातमा एकएक भाला र ढाल थिए । म आश्चर्यचकित हुने शिलशिला जारी थियो । एकपछि अर्को घट्ना र दृश्यहरु घटित हुँदै थिए । यो सब मैले हेर्ने गरेको पौराणिक धारावाहिकका दृश्यजस्ता लाग्थे । मसँग कथाले मागेअनुसार दिनेबाहेक अरु कुनै उपाय थिएन । मलाई देख्नासाथ एउटा द्वारपाल म भएतिर आयो र आफ्नो हातको भाला जोडले भुईंमा बजारेर आफ्नो रवाफ देखायो । म ट्वाँ परेको देखेर त्यो द्वारपालले भाला भुईंमा अड्याएर जुँगामा ताउ लगायो । अब भने मलाई झन् डर लाग्यो । मेरो डरको भेउ पाएर होला, त्यो द्वारपाल जोडले हाँस्यो । ‘तिमी भुलेश्वर होइनौ?’ उसले मेरो नामै काडेर नाम सोध्यो । केहीबेर त म अक्क न बक्क भएर त्यहीँ उभ्भिरहेँ । एकछिनपछि मेरो बक फुट्यो, ‘हो तर तपाईंलाई मेरो नाम कसरी था भयो ?’ मेरो प्रश्नमा ऊ बेजोडले हाँस्यो । ऊ यसरी हाँस्यो कि मलाई उसको हाँसो ‘चिनो’ फिल्मको खलपात्रको जस्तो लाग्यो । ऊ हाँस्दा देखिएका दाँत फोहोर भने थिएनन् । बरु कुनै टुथपेष्टको विज्ञापनमा देखाइने मोडलका जस्ता चम्किला थिए । ऊ जति बेजोड अट्टहासका साथ मेरो प्रश्नको खिल्ली उडाइरहेको थियो, उति मेरो मुटु छातीभित्र जोडले उफ्रिरहेको थियो । केही फत्को हाँसोपछि त्यो चम्किलो दाँत भएको द्वारपालले भन्यो, ‘नर्कमा तिमीलाई स्वागत छ, मूर्ख मनुष्य !’ यति भनिसकेर ऊ फेरि हाँस्यो । यस पटक अर्को द्वारपालले पनि उसलाई साथ दियो । उसको मुखबाट झरेको ‘नर्क’ भन्ने शब्दले मलाई छाँगाबाट खसेजस्तो बनायो । म आत्तिएँ । चिट्चिट् आएको पसिनाले शरीर निथ्रुक्क भिज्यो । मैले काँपेको स्वरमा सोधेँ, ‘म कसरी यहाँ आइपुगेँ? अनि किन ?’ टाउकोमा आलुजस्तो मासुको डल्लो भएको द्वारपाल नजिकै आयो । उसको हातमा सेतो रङको ट्याब थियो । उसले ट्याबमा औंला दौडायो । र, केही सर्च गरेर रिजल्ट आएपछि मतिर स्क्रिन फर्काइदियो । स्क्रिनमा मेरो विवरण यसप्रकारको थियो: नाम: भूलेश्वर मर्सी उमेर: ३२ वर्ष ६ महिना ठेगाना: मर्त्यलोक मृत्युको कारण: गापसे (गाडीले पछाडिबाट सेकेको) मरणोपरान्त गन्तव्य: नर्क सजाय: निर्णय गर्न बाँकी विवरण संकलनकर्ता: चित्रगुप्त मैले दुईपटक घोरिएर पढेँ । भर्खरै बेडसाइड टेबलमा राखेको पानी पिएर सुतेझैँ लाग्छ । म कसरी मर्न सक्छु, त्यो पनि सडक दुर्घटनामा परेर? आफैलाई प्रश्न सोधेँ । ‘हैन के भो? अब टोलाएर काम छैन ! यी यहाँ साइन गर्नुस् अनि छिर्नुस् हाम्रो नर्कलोकमा ।’ यति भनेर अगि ट्याब बोकेको द्वारपालले मतिर साइन गर्न ट्याब र डिजिटल कलम तेर्स्यायो । मेरो अलमल अझै बाँकी नै थियो । उनीहरुको आदेश र निर्देशन पालना गर्नेबाहेक मसँग अरु केही उपाय थिएन । म आफ्नो हस्ताक्षर गर्न र हिँड्न बाध्य बनाइएँ । उनीहरु म भाग्छु कि भनेझैँ गरेर नजिकबाटै पछ्याइरहेका थिए । मलाई ढोकाबाट छिर्न संकोच लागिरहेको थियो । पहिलो द्वारपालले हल्का ठेलेर मलाई भित्र हुत्याइदियो । हल्का रिस उठेको थियो तर निरीह भएर अगि बढ्नुको विकल्प मसँग थिएन । स्वर्ग र नर्क बीचको फरक कथाहरुमा पढेको-सुनेको थिएँ । भित्र मैले सुनेको जस्तो रगतको खोलो थिएन, सिंगान र र्यालको तलाउ पनि थिएन । कोही पनि कसैलाई तेलमा तार्दै थिएनन् । कस्तो अचम्म! सानोमा सुनेका कथा त गफ मात्र रहेछन् । यहाँको माहोल त बिल्कुल फरक छ त! हिँड्दै गर्दा मेरो दायाँबायाँ एकैनासका नीलकाँडाका मझौला रुखहरु थिए । ठूलो बगैंचा थियो । रुखहरु पनि थिए । लगभग मर्त्यलोककै वातावरण । चराहरु थिए । चराहरुको चिरबिर पनि थियो । हावा स्वच्छ थियो । पानीका तलाउहरु कञ्चन नीला थिए । सबैकुरा नियाल्दा नियाल्दै म एउटा ठूलो ढोका अगाडि आइपुगेछु । हातमा ट्याब बोक्ने द्वारपालले आदेश दियो, ‘ई, यहाँ नुहाउने । एउटा सारथि आउँछे अनि तँलाई सहयोग गर्नेछे । उसले भनेको मान्नू!!’ उसको आदेश रुखो थियो । आदेश भन्दा पनि धम्कीजस्तो । मेरो बाहिर खुल्लामा नुहाउने बानी छैन भनेर भन्नु मन थियो । उनीहरुको भावभंगीले मनमै दबाइदियो । र, अर्को के कुराको डर थियो भने, मैले भित्री कट्टु पनि लगाएको थिइनँ । गर्मीमा म कहिल्यै लगाउदिनँ पनि । कट्टुले काछ लाग्छ त्यसैले । मलाई लाग्यो, मेरो यो बानी अब मलाई भारी पर्नेवाला थियो । ती द्वारपालहरु मलाई त्यहीँ छोडेर केही पर पुगेका थिए । म टोलाएको देखेर एउटा चाहीँ चर्को डाँकोमा करायो, ‘के भो फेरि? किन टोलाको? छिटो गर्!’ वरिपरि हेरेँ । कोही थिएन । संकोच मानीमानी माथिको गञ्जी खोलेँ । तलको जाँगे खोल्नुअगि वरिपरि सरसर्ती आँखा घुमाएँ । कोही थिएन । एक्कासि आँट आयो । आफैँलाई भनेँ, ह्या, जे सुकै होस्! स्वाट्ट जाँगे तल सारेँ । नुहाउने ठाउँमा कुवा थियो । कुवाको छेउमा सुनको जस्तो देखिने लोटा । कुवा भित्रको पानी बास्नादार पार्न विभिन्न फूलहरुका पत्र राखिएका थिए । एक लोटा पानी झिकेर टाउकोबाट खन्याएँ । अचम्म! मेरो शरीरबाट कर्याङ्गमर्याङ्ग अक्षरहरु बग्न थाले । अक्षरहरु शब्दमा बदलिए । केही त मैले पढ्न पनि भ्याएँ । केही अक्षरहरुले मेरो माथिङ्गल नै नराम्ररी हल्लाइदिए । बगेका शब्दहरु यस्ता थिए- “भ्रष्टाचार”, “बलात्कार” , “हत्या”, “जालसाज”, “धोका” । मैले बल्ल बुझेँ । मैले जीवनमा गरेका तमाम पापहरु पखालेर मात्र मभित्र पस्न योग्य हुने रहेछु । र, मलाई यो पनि विश्वास भयो कि, म साँच्चै नै नर्कमा आइपुगेछु । [bs-quote quote=”एक लोटा पानी झिकेर टाउकोबाट खन्याएँ । अचम्म! मेरो शरीरबाट कर्याङ्गमर्याङ्ग अक्षरहरु बग्न थाले । अक्षरहरु शब्दमा बदलिए । केही त मैले पढ्न पनि भ्याएँ । केही अक्षरहरुले मेरो माथिङ्गल नै नराम्ररी हल्लाइदिए । बगेका शब्दहरु यस्ता थिए- “भ्रष्टाचार”, “बलात्कार” , “हत्या”, “जालसाज”, “धोका” । मैले बल्ल बुझेँ । मैले जीवनमा गरेका तमाम पापहरु पखालेर मात्र मभित्र पस्न योग्य हुने रहेछु ।” style=”style-2″ align=”left” color=”#fff7f4″][/bs-quote] नुहाइसकेपछि एउटा सारथि देखा परी । उसलाई देख्नासाथ मैले मेरा हातहरुले आफ्नो गुप्ताङ्ग छोपें । उसको हातमा गेरु वस्त्र थियो । त्यो वस्त्र मलाई थमाई र केही नबोली मेरो पुरानो कपडा आफूसँगै लिएर गई । त्यस्तो वस्त्र मैले कहिल्यै पहिरिएको थिइनँ । त्यही पनि कनिकुथी आफूलाई ढाक्ने प्रयास गरेँ । वस्त्र लगाइसकेपछि अघिको ठूलो ढोकाको सामुन्ने गएर उभ्भिएँ । म उभ्भिएको दायाँबायाँ दुई वटा खम्बाहरुमा केही बत्ति झिपझिप गरेको देखें, सायद स्क्यानर थियो त्यो । एकछिनपछि डिस्प्लेमा “शुद्ध!” भनेर देखायो । त्यो देखेको एकैछिनमा पुरा गड्गडाहटका साथ मेरो अगाडि रहेको अजंगको ढोका खुल्यो । ढोका खुल्नासाथ क्रमश: अंग्रेजीमा र नेपालीमा- वेलकम टु हेल । नर्कमा स्वागत छ!- भन्ने ध्वनि बज्यो । भित्र सुनै सुनको जस्तो देखिने भित्ताहरु थिए । बीचमा बाटो थियो, त्यसमा रातो रङको गलैँचा ओछ्याइएको थियो । बाटोको छेउछाउमा लहरै कुर्सीहरु राखिएका थिए । कुर्सीहरु पनि पुरै सुनका थिए । विभिन्न रत्नजडित । भवन भव्य र शानदार थियो । उज्यालो पनि उस्तै । आकर्षक र कलात्मक झुमरहरुले अलौकिक चमक दिइरहेका थिए । म उभिएको बाटो एउटा राजगद्दी जस्तो देखिने आसनको फेदमा गएर टुंगिन्थ्यो । रातो मलमलको गद्दी । गद्दीको दाँयाबायाँ अजंगको शरीर भएका र टाउकोमा सिङजस्तो केही भएका दुइटा भुसतिग्रेहरु थिए । म यी सबै नियाल्दै अघि बढ्दै थिएँ । जब म गद्दीको फेदमा पुगेँ, मेरो पछाडिबाट कोही आयो । मेरो काँधमा हात राखेर मलाई रोकिन आदेश दियो । म यस्तो ठाँउमा आइपुगेको थिएँ कि, यन्त्रमानवझैं कसैको आदेश, बिना कुनै प्रश्न मानिरहेको थिएँ । खेलौनालाई चाबी दिएअनुसार नै चलिरहेको थिएँ । ‘एकैछिन यहीं उभ्भिराखेस्!’- अगि काँधमा हात राख्नेले धम्क्यायो । म उभ्भिरहेँ, भवन नियाली रहें । आफूलाई प्रश्न गरिरहें । कहिलेकाहीँ मान्छे उत्तर नै नआउने प्रश्न सोध्छ । त्यही प्रश्नमा माकुरोको जालोमा फसेको झिंगाझै जेलिन्छ । छट्पटाउँछ । तर, उत्तर आउने भए पो ! माकुराको जालोमा फसेको झिंगा उम्किन्छ र! निरुपाय भएपछि मैले अब फ्लोर समयलाई नै छोडिदिएँ । जे होला होला! आफैंलाई सम्हाल्न खोज्दा भनिने राम्रो वाक्य रहेछ यो, त्यही बेला महसुस भयो । कुर्छु । कुर्छु । कोही आउँदैन । सोच्छु, नयाँ ठाउँ पनि कत्ति छिट्टो पट्यार लाग्दो हुँदो रै’छ! “हो त नि है!” एवं रीतले मनोवाद चलिरह्यो । लामो पर्खाइले निद्रा लागेर झुलिरहेको के थिएँ, एक्कासि धेरै पाइलाहरुको सामूहिक आवाजले झस्किएँ । यताउति नजर डुलाउँदा देखें, मेरो अगाडिको गद्दी पछाडिको ढोकाबाट पूरा दलबलका साथ कोही प्रवेश गर्दै थियो । यस्सो लवाई हेर्दा राजा जस्तो पनि देखिन्थ्यो । नभन्दै ऊ गद्दीमा आएर बस्यो । ऊसँग आएको दलबल सभाहल वरपर छरिए र राजाको ईशाराअनुसार आ-आफ्नो ठाउँमा आसनग्रहण गरेँ । बस्नासाथ राजाले मलाई तलबाट माथिसम्म हेर्यो । राजासँग आँखा जुधाउन हुन्न भन्ने मलाई राम्रोसँग थाहा थियो । त्यसैले राजा हुन् भन्ने भेउ पाउनासाथ मेरो टाउको भुईंमा निहुराएँ । घोसेमुन्टो लाएर उभ्भिएँ । “ल आजको कारबाही सुरु गरौं!”- राजाले हुकुम जारी गरे । “कारबाही” शब्द सुन्नासाथ मेरो सात्तो गयो । मुटुको धड्कन बढ्यो । दमको बिरामीझैं स्वास फुलेर आयो । शरिर कामज्वरो आएझैं गरि थरथर काँप्न लाग्यो । पिसाब पनि चुहिएलाजस्तो भयो । पसिनाले शरीर निथ्रुक्कै भिज्यो । “महाराज, यो मनुष्य मर्त्यलोकबाट आजै आएको हो ! यसको मर्त्यलोकका करतुतहरुको सम्पूर्ण विवरण यो आइप्याडमा अपडेट गरिएको छ । हजुरले त्यसलाई अवलोकन गरी निर्णय गरिबक्सियोस्!”- यति भनेर एउटाले राजासम्मुख आइप्याड पेश गर्यो । राजाले केहीबेर आइप्याडमा औंला नचाए । म यो सब कसैले चाल नपाउने गरी हल्का टाउको उठाएर हेरिरहेको थिएँ । मेरो विवरण हेर्न पाँच मिनेट जति आइप्याडमा घोत्लिएपछि राजाले आइप्याड फिर्ता दिँदै मुन्टो हल्लाए । “यो मनुष्य पापी हो । यो दुष्ट रहेछ । यो हत्यारा पनि रहेछ । यसका कारण मर्त्यलोकमा धेरैले दुःख र सास्ती बेर्होर्नु परेको रहेछ । यसको पापहरु क्षमायोग्य छैनन् । त्यसैले यसलाई कालकोठरीबाट शुरु हुने अन्नत सुरुङभित्र हालिदेऊ,” राजाले तुरुन्तै फैसला सुनाए । राजाको निर्णयमा केही दया जाग्छ कि भनेर केही बोल्न खोजेँ तर मेरो वाक्य नै फुटेन । बरु निरुपाय भएर थचक्क बसेँ । मलाई अगि राजगद्दीको दायाँबायाँ बस्ने भुसतिग्रे आएर घिसार्न थाले । मैले प्रतिवाद गरेँ तर मेरो बल ती बलिष्ठ भुसतिग्रेहरुको अगाडि निरीह साबित भयो । म निस्तेज भएर घिस्रन बाध्य भएँ । उनीहरुले घिसारी रहे । मेरो याचना उनीहरुले सुन्दा पनि सुनेनन् । एकैछिनमा रातो पर्दा भएको ढोका आयो । मलाई अब एउटाले मात्र घिसार्न थाल्यो । अर्कोले पर्दा उघारेर मलाई घिसार्न उसलाई सहज तुल्याइदियो । अब मेरो अगाडि अघोर शान्ति र निस्पट्ट अँध्यारो कोठा थियो । सायद राजाले भनेको कालकोठरी यही नै थियो । लाग्यो, यही भित्र छ त्यो अन्नत सुरुङ । तर, अनन्त सुरूङ कस्तो खालको सुरुङ थियो मलाई थाहा हुने कुरै भएन । एउटाले सोध्यो, “तेरो अन्तिम इच्छा केही छ भने भन् । नत्र हामी तँलाई यो कालकोठरीको सुरूङमा हुर्याइदिन्छौं ।” “अन्तिम इच्छामा राजाको फैसलाविरुद्ध चैँ नमागेस् नि!” अर्कोले थप्यो । अब के माग्नु थियो र ! बरु मलाई अन्तिम जिज्ञासा नै मेटाउन मन लाग्यो । त्यसैले सोधेँ, “यो अन्नत सुरुङ भनेको के हो?” मेरो प्रश्न सुनेर उनिहरु बेजोडले हाँसे । मलाई बेक्कार सोधेछु भन्ने बनाइदिए । एकैछिनपछि हाँसो रोकेर एउटाले भन्यो, “यो सुरुंग एउटा यस्तो सुरुंग हो, जसको सुरुवात त यो कालकोठरी हो भन्ने थाहा छ, तर यसको अन्त्य कसैलाई पनि थाहा छैन । सायद यसको अन्त्य नभएरै होला अनन्त सुरुङ राखिएको । यसबाट तँलाई खसालेपछि तँ खसिरहनेछस् । बस् खसिरहनेछस् । अनवरत् । आज । भोलि । पर्सि । यसरी दिन, रात, हप्ता, महिना, वर्ष गरेर तँ सुरुङमा खसिरहनेछस् । भुईं भेट्ने आशमा खसिरहनेछस् । तर, भुईं कदापि भेट्ने छैनस् । भुईं भेट्ने आश भने गर्न सक्छस् ।” यति भन्दाभन्दै दुवैले मेरो काखीमा हात हालेर उचाले । केहीबेर मच्चाएझैँ गरे । अनि मलाई त्यो कालकोठरी भित्रको अन्नत सुरुङभित्र होमी दिए । मेरो अन्तिम चित्कार अन्तिम पल्ट कालकोठरीको कुनाकुनामा ठोक्कियो । भुसतिग्रेहरुको कानको जाली हुँदै मेरो चित्कार सदाका लागि दफन भयो । मेरो चित्कारसहित म कतै बझारिएँ । बझारिएको ठाउँ उज्यालो थियो । आँखा वरपर डुलाएँ । हो, म मेरो कोठामै थिएँ । त्रासले खाटबाट भुईंमा खसेको रहेछु । शरीर पसिनाले निथ्रुक्कै भिजेको थियो । लगाएको जाँगे पनि पिसाबले भिजेको रहेछ । साह्रै आत्मग्लानि भएर आयो । सपनाले मलाई नराम्रोसँग झाप्पड हानेको थियो । मैले आत्माआलोचना गरें । मेरा पापहरुले मलाई अब विपनामा पनि छोड्नेवाला थिएनन् । सपना त एकबार आउँछ, झस्काउँछ, जान्छ तर विपना? यो त सधैँ मेरो साथै हुनेछ । मलाई मेरो विपना अर्थात् यथार्थले छोड्नेवाला थिएन । सोचेँ, मैले प्रयाश्चित गर्नुपर्छ । पहिलेका गल्ती ठीक पार्न नसके पनि अब सत्कर्म त गर्न सक्छु! यति सोच्दा मात्रै पनि मेरो मनमा शान्ति पलाएर आयो । सत्कर्म गर्दा झन् कति सन्तोष मिल्ला? सत्कर्ममा जस्तो सन्तुष्टि यो जगतमा केहीमा रहेनछ । सोच्दासोच्दै अनयासै मुखबाट निस्कियो, “हरि शरणम्, भगवान विष्णु!!”

अंश बाडफाँड: निरज दाहाल: याद छ भाइ तँलाई त्यो रात ज्वरोले च्यापेर सिकिस्त बनाएको बेला आमाले रुँदै तँलाई च्यापेर सुतेको दिन ? तर आज अंश माग्दा तैँले आमाको काख माग्न सकिनस् तैँले त त्यो दिन पनि बिर्सेछस् नभए आज अंश माग्दैगर्दा बाको काँध कसरी छुटाउँथिस् होला र ? जुन काँधमा चढ्न तेरो र मेरो झगडा पर्ने गर्थ्यो भाइ, मैले चाहिँ कसरी भुल्न सकेँ हुँला है तँलाई सहरमा राखेर पढाउँदा बेँसीको तीन रोपनी जग्गा बेचेको ? अनि कसरी बिर्सेँ होला तेरो बिहे खर्चको लागि पाखोबारी सस्तैमा बेचेको ? आमाले कुँडेमा दूध तताएर कुराउनी कोर्दैगर्दा बाहिरबाट मलाई चुकुल लगाइदिएर तँ नै भान्सामा छिटो पुग्थिस् तर आज , बालाई दमले गार्हो पार्यो भन्दा तँ तेरै घरको ढोकाको भित्रबाट चुकुल लगाएर बसेको छस् अनि आइपुगेको छस् बाको सास गएपछि सबैभन्दा अन्तिममा ।। मलाई अझै याद छ मेरो बिहेमा माथ्लो घरको बस्नेत दाइको कोट र तल्लो घरकी थपिनी भाउजूको सुन पैँचो मागेर मैले मेरो बिहे उतारेको दिन याद त मलाई त्यो पनि छ तेरो बिहेमा तीन तोला सुन दुईवटा खसी चारवटा गाडी तेरो बिहेमा तँ खुसी भइनस् सायद , जति तेरो बिहेमा म खुसी भएँ आमालाई महिला समूहमा मिस्री बाँडेको दिन आमाले कान्छाले खाओस् भन्नुहुन्थ्यो अनि तँ मुख चबाउँथिस् तर गुलियो मलाई हुन्थ्यो आज तैले अंश माग्दा मेरो माया अलिकति दे किन भनिनस् ? भाइ , तैँले परालको कुन्यूमा अन्जानमै आगो लगाइस् बालाई मैले हो भनेर बाको पिटाइ मैले सहेँ तर आज अंश माग्दैगर्दा त्यो दिनको पराल लान्छस् दाइ भनेर किन सोधिनस् ? तैँले अंश खोजेर सम्पति लिएर गइस् अनि मैले आमालाई पाल्ने होइन आमासँगै बस्ने सौभाग्य पाएँ । ए सहरमा बसेर वकालत पढेको मेरो भाइ अब तँ आफैँ भन् त यो रगतको युद्धमा मैले जितेँ कि तैँले जितिस् ??? #अंश बाडफाँड #निरज दाहाल

साहित्यकार जगदीश घिमिरेसँगकोे अप्रकाशित अन्तिम आधा अन्तरवार्ता, जुन पूरा हुन पाएन: यो अन्तरवार्ता वास्तवमा यसरी अपूरो आउला भन्ने अन्तरवार्ता लिने वा दिने कसैलाई पनि लागेको थिएन । यो अन्तरवार्ता यस्तो आधा नै रहनुमा समयको ठुलो खेलोफड्को छ । खासमा यो अन्तरवार्ताको पृष्ठभुमि धेरै पहिलेको घटनाले बनाएको थियो । जहाँ एक पटक अन्तरवार्ताका लागि अन्तरवार्ताकारले कसैलाई इमेल मार्फत प्रश्नोत्तर गरेका थिए । त्यो कति सफल भइदियो भने त्यो इमेल अन्तरवार्ता पछि पुस्तकाकारमा प्रकाशित नै हुन पुग्यो । अन्तरवार्ताकारलाई त्यहि पुरानो अनुभवले घच्घच्यायो र यो अन्तरवार्ता त्यसरी सुरु भयो तर चाहे जस्तो अन्त्य भने हुन सकेन । यद्यपि, यो अन्तरवार्ता विशेष छ । किन विशेष छ भन्ने कुरा अन्तरवार्ताकारकै लेखनबाट थप प्रष्ट हुनेछ । यो अन्तरवार्ता लिएका हुन्, गोविन्द गिरी प्रेरणा ले । यहाँ गोविन्द गिरी प्रेरणाको शब्द जस्ताको तस्तै राखिएको छ । जगदीश घिमिरेको ‘साविती’ पहिला र ‘लीलाम’ पछि पढेको हुँ मैले । उनका खरा विचारहरु पनि पढेको हुँ र तिथिमिति याद नभए पनि २०३६ सालपछि मैले उनलाई भेटेको हुँ । लेखेपछि साहित्यमा केही न केही खलखल ल्याउने यी लेखकसँग मैले ३८।३९ तिरै हुनुपर्छ, लिखित अन्तरवार्ता लिएको थिएँ र ‘ज्योतिश्री’ पत्रिकामा प्रकाशित भएको थियो । पछि उनका सबैजसो रचनाहरु पढेपछि आमने सामने भएर अन्तरवार्ता लिने अवसर जुटेन । पछि एकपल्ट उनीसँग ईमेल मार्फत् लामै किताब हुने अन्तरवार्ता लिने कोशिस गरेको थिएँ, तर अनुकूल परेन । भईदियो के भने, उनले पहिलो प्रश्नको उत्तर नै तीनपल्ट सच्याएर रण्डा लाईलाईकन पठाए । त्यसरी हुँदैन भन्ने मलाई लाग्यो र मैले नित्य निरन्तर ६ महिनासँग ईमेलमा प्रश्नोत्तर गर्दै कमल दीक्षितसँग अन्तरवार्ता लिएँ र त्यो पुस्तकको रुपमा प्रकाशित भयो, ‘कमल दीक्षितसँग ईमेलवार्ता’ शिर्षकमा, नेपाली साहित्यमा यस किसिमको पहिलो पुस्तक । पछि जगदीश घिमिरेसँग फेरि ईमेलवार्ता गर्न जुर्मुराएँ । उनी आफ्नो मल्टिपल माईलोमासँग अन्तिम लडाईं लडिरहेको बेला थियो । उनी मेरा प्रश्नका उत्तर दिन सहज थिएनन् । छोटा, काम चलाउ र सरल जवाफ दिए मेरा प्रश्नहरुको । मैले प्रश्नको सिलसिला शुरु गर्नुअघि लेखें, ‘धेरै अघि तपाईंसँग ईमेलमा अन्तरवार्ता लिन खोजेको थिएँ, त्यो त्यत्तिकै भयो । अब त्यो अधूरो कुरामा लागौं कि ? म प्रश्न गर्दै जान्छु, तपाईंको जवाफ पछि अर्को प्रश्न पठाउँछु, हुन्छ ?’ उनले जवाफ पठाए, ‘प्रश्न पठाउनोस् । जवाफ पठाउँला । पहिलेका प्रश्नोत्तर त तपाईंसँग होलान् नी !’ प्रश्नोत्तरको सिलसिला शुरु भयो । प्रश्न नं १ – तपाईंले लेख्नु भएको सबभन्दा पहिलो रचनालाई कसरी सम्झना गर्नुहुन्छ ? मलाई मेरो पहिलो रचना यो हो भन्ने यकिन छैन । पहिलो प्रकाशित पुस्तक ‘लिलाम’ (रत्न पुस्तक – २०२७ साल) उपन्यास मन पर्छ । मेरो छापिएको पहिलो रचना कुन हो, मलाई यकिन छैन । जनकपुरमा छापियो होला । प्रश्न नं २ – त्यसो भए लिलाम अघि लेखिएका कुनै पनि रचना तपाईंको स्मृति पटलमा अहिले छँदै छैनन् त ? दर्जनौं रचना छन् तर सबभन्दा पहिले छापिएको रचना कुन हो भन्ने यकिन छैन पो भनेको ! मैले कुरा बुझाउन सकिन छु । अब बुझाँए कि ? तपाईले सोध्नु भयो ‘तपाईंले लेख्नु भएको सबै भन्दा पहिलो रचनालाई कसरी सम्झना गर्नुहुन्छ ? मैले जवाफ दिएँ – मेरो छापिएको पहिलो रचना कुन हो, मलाई यकिन छैन । जनकपुरमा छापियो होला । मेरो पहिलो प्रकाशित पुस्तक (रत्न पुस्तक २०२७ साल) ‘लिलाम’ मलाई मन पर्छ । यसमा मैले ‘लिलाम’ अघिका कुनै रचना सम्झन्न त भनिनँ जस्तो लाग्छ । प्रश्न नं ३ – लिलाम पहिलो कृति प्रकाशनपूर्वका रचनाहरूमध्ये घतलाग्दा रचना कुनै उल्लेख गर्न चाहनुहुन्छ कि ? कस्ता पृष्ठभूमिमा लेखिए, सम्झनुहुन्छ ? करिब पचास वर्षअघिका कुरा हुन् । सबै ठिकसँग सम्झन्न तर मलाई मन परेका २०२७ अघिका कथा, कविता र लेखहरू पनि मेरा हालसाल प्रकाशित पुस्तकहरू अग्निसूत्र (कविता संग्रह), बर्दी (कथा संग्रह), स्थान काल पात्र (निवन्ध संग्रह) मा छन् । प्रश्न नं ४ – तपाईंको पहिलो उपन्यास लिलामको लेखनको पृष्ठभूमि के थियो ? कति समय लाग्यो त्यो उपन्यास लेख्न ? रामेछाप, मन्थलीको गडवारी भन्ने माझी गाउँ र बहादुरे नामक माझीको कथा । प्रश्न नं ५ – त्यो उपन्यास लेख्न कति समय लाग्यो ? लाग्यो होला २।४ महिना । ठीक याद छैन । २०२६ सालमा म पोखरा गएको थिएँ । भूपीजीलाई भेटेँ । कुराकानी गर्ने समय मागेँ । उहाँले हुन्छ भन्नु भयो । त्यो कुराकानी अन्तर्वार्ता रूपमा ‘रूपरेखा’ मा छापिएपछि बहुचर्चित भएको हो । त्यसको मुख्य कारण भूपीजीका तीखा र स्पष्ट जवाफ हुन् । त्यस बेलाको राज्यसत्ताको लागि कतिपय आग्रह थिए । म साहित्यको नवप्रवेशी २३ वर्षे केटो थिएँ । ‘साविती’ लेख्दै थिएँ । ‘साविति’मा मैले लेखेका कुराका कति बीज त्यहाँ छन् । प्रश्न नं. ६ – तपाईंले लेखन सुरू गर्दा तपाईंको दाई नगेन्द्रराज शर्माले कत्तिको लेख्नु हुन्थ्यो ? उहाँ मभन्दा निकै वर्ष पहिलेदेखि लेख्नु हुन्थ्यो । तर उहाँको लेखनबारे उहाँसँग नै सोध्नु बेश होला । प्रश्न नं. ७ – उहाँले लेख्नु भएको कस्तो लाग्थ्यो तपाईंलाई ? पढ्नु हुन्थ्यो होला नि ? पढ्थें । राम्रो लाग्थ्यो । प्रश्न नं. ८ – तन्नेरीमा प्रेमी र कवि सबै हुन्छन् भनिन्छ । सायद त्यसैले होला, धेरैले अलिपछि लेखनको बाटो छाड्छन्, तर तपाईंले लेखनमा निरन्तरता दिनुभयो, यो के कारणले होला ? कुनै खास कारण छैन । मन लाग्यो । परिस्थिति बन्यो । बीस – एक्काइस वर्षदेखि लेख्ने रुचि भयो । वातावरण र संगत भयो । लेखेँ । साथी र अग्रजहरूबाट प्रोत्साहन पाएँ । रचनाहरू छापिए । लेख्ने बानी बस्यो । पछि लत जस्तै भयो । ऐजन ऐजन प्रक्रियाबाट लेखक भएँ । प्रश्न नं. ९ – डा. धीरेश्वर झा धीरेन्द्र त जनकपुरमै लेखन सम्पादनमा कृयाशील हुनुहुन्थ्यो होईन, तपाईं लेखनमा लाग्दा ? उनीसँगको संगत कस्तो रह्यो अनि कुनै प्रोत्साहन प्रेरणा पनि पाउनु भो कि ? डा. धीरेश्वर झा ‘धीरेन्द्र’ जनकपुर कलेजमा पढाउनु हुन्थ्यो । उहाँ मैथिलीका ठूला साहित्यकार हुनुहुन्थ्यो । हिन्दी र विश्व साहित्यका पनि ठूला विद्वान हुनुहुन्थ्यो । म उहाँलाई मेरो साहित्य यात्राको पथ प्रदर्शक मान्दछु । उहाँको र मेरो सम्बन्ध बारे ‘अन्तर्मनको यात्रा’ मा लेखेको छु । प्रश्न नं. १० – काठमाडौं आएपछि तपाईंको कोको साहित्यकारहरूसँग सम्पर्क सम्बन्ध भयो ? त्यसबेला काठमान्डौँमा भएका धेरै अग्रज, अनुज र समवयस्क साहित्यकारहरूसँग । नाम भन्न संभव छैन । प्रश्न नं. ११ – कवि भूपि शेरचनसँग तपाईंको उठबस थियो होइन ? अन्तरवार्ता पनि लिनुभएको थियो । कस्तो रह्यो उनीसँग सम्पर्क ? भूपीजी सिनियर हुनुहुन्थ्यो । खासै उठबस भएन । उहाँसँग राम्रो परिचय थियो । उहाँका कविता मन पर्थे । त्यत्ति हो । त्यो अन्तर्वार्ता बहुचर्चित भयो । हालका वर्षमा पनि कति कतिवटा ठूला छापाले पुनमुद्रण गरे । प्रश्न नं. १२ – त्यो बहुचर्चित अन्तरवार्ता कसरी लिनुभयो ? त्यसबेलाका सन्दर्भ र प्रसंगहरु बताईदिनु होस् न । २०२६ सालमा म पोखरा गएको थिएँ । भूपीजीलाई भेटेँ । कुराकानी गर्ने समय मागेँ । उहाँले हुन्छ भन्नु भयो । त्यो कुराकानी अन्तर्वार्ता रूपमा ‘रूपरेखा’ मा छापिएपछि बहुचर्चित भएको हो । त्यसको मुख्य कारण भूपीजीका तीखा र स्पष्ट जवाफ हुन् । त्यस बेलाको राज्यसत्ताको लागि कतिपय आग्रह थिए । म साहित्यको नवप्रवेशी २३ वर्षे केटो थिएँ । ‘साविती’ लेख्दै थिएँ । ‘साविति’मा मैले लेखेका कुराका कति बीज त्यहाँ छन् । प्रश्न नं. १३ – पोखरा त्यति बेला केको सिलसिलामा जानु भएको थियो र कसरी उहाँसँग सम्पर्क हुन सक्यो, सम्झना छ ? पोखरा डुल्न गएको थिएँ । एअरपोर्टमा देखेँ । मैले चिनजान गरेर भेट्न समय मागेँ । भाई, १३ प्रश्न उत्तर भैसके । अव यो वार्ता छिटै टुंग्याउनतिर लागौं । १३ फरवरी २०१३ मा मैले पहिलो प्रश्न पठाएको थिएँ । मैले जम्मा १३ प्रश्न पठाए पछि उनले नै टुँग्याउन आग्रह गरे । खासमा उनलाई शरीरले साथ दिई नरहेको अवस्था थियो । त्यै पनि मैले १८ मार्च २०१३ का दिन सोधें, ‘म तपाईंसँग लामो समय लिएर लामो अन्तरवार्ता लिन चाहन्थें । पहिला त्यो हुन सकेन । अहिले तपाईंलाई सहज रुपमा जवाफ दिन गाह्रो भएको अनुभव भैरहेको छ । विगतका १३ प्रश्नमा तपाईका जवाफ खुलेर आएका छैनन् । तपाईं यतिमै वार्ता बन्द गरौँ भन्दै हुनुहुन्छ । अहिले त प्रश्नको मूल पाटोमै पुगिएको छैन के गरौँ ? स्वास्थ्यको कारणले हो वा अन्य कारणले हो ? म यो सिलसिला अगाडि लैजान चाहन्छु तर तपाईंले चाहेमा मात्र त्यो सम्भव छ । के गरौ ?’ मैले ईमेल पठाएको एक घण्टा नबित्दै उनको जवाफी ईमेल आयो – प्रिय भाई नमस्कार मलाई अहिले relapse भएको छ र chemo को Full dose ले उपचार हुँदैछ । अतः यो श्रृङ्खला हाललाई स्थगित गरौं । पछि गरौंला । उनले पछि गरौंला भने पनि त्यो सम्भव भएन । उनले आफ्नो नश्वर देह त्याग गरे । यो नै उनीसँगको अन्तिम सम्वाद थियो । ११ फरवरी २०२०, फल्स चर्च, भर्जिनिया, अमेरिका ।

१७ वर्षीय भुवनको लेखन यात्राः सौतादेखि सम्मोहनसम्म: भुवन सिंह कार्की लेख्ने मानिस कहिल्यै हार्दैन, हार्ने मानिसले कहिल्यै लेख्दैन । मलाई अझै पनि कक्षामा सरले पढाउँदा भन्नुभएको यो कुरा स्मरण छ । सायद साहित्यप्रति मेरो लगाव बढाउनमा यही सूक्तिले अहम् भूमिका खेलेको छ । सुरुमा कविताका केही पङ्क्तिहरूबाट साहित्य यात्रामा प्रवेश गरेको हुँ मैले । म उपन्यास नै लेखिहाल्छु भन्ने मलाई कति पनि थिएन । तर सरको हौसला र केही आफ्नो मिहिनेतले म लेख्न सक्छु भन्ने बोध हुन पुग्यो । फलस्वरूप मबाट सम्मोहन नामक कृति तयार भयो । ‘सम्मोहन’को पृष्ठभूमिमा सौता र सौताको पृष्ठभूमिमा एक शीर्षकविहीन, कुमार र अतृप्त लेख पर्दछ । अतृप्त यसकारण कि त्यो अपूरो थियो, र कुमार यसकारण कि मेरो पहिलो प्रयासको परिणाम हो यो । आकारमा ठूलो त्यो लेख आज मसँग सुरक्षित छैन, तर त्यस लेखको संरचना र त्यसले मेरो साहित्ययात्रामा चालेको प्रथम पाइला अझ मस्तिष्कमा ताजै छ । यो कक्षा ९ तिरको घटना थियो । अँ, सत्य बोल्नु पर्दा आफैँलाई त्यो लेख अलि काँचो र बडी प्रेमिल लागेको थियो । आफैँलाई चित्त नबुझेपछि कसैलाई देखाउने कुरा पनि भएन नि । देखाइनँ । साहित्यमा, विशेषत कविता र निबन्धमा रूचि दिलाउने काममा आदरणीय गुरू श्यामकृष्ण पुडासैनी सरको विशेष योगदान छ । पछि एउटै होस्टलमा बस्नुभएका गुरू केशव भट्टराईले आफ्नो छत्रछायामा मलाई राखेर मान्छे बनाइदिनुभयो । छन्दको ज्ञान दिनुभयो, तर्कशास्त्रका केही ज्ञान, पूर्वीय दर्शनका केही मननयोग्य र अत्यन्त कठिन शिक्षा पनि दिनुभयो । त्योबेला बुझ्न बहुत गाह्रो भएको थियो । यो क्रम म सैनिक महाविद्यालय पढुञ्जेल निरन्तर चली नै रह्यो । कक्षा ९ सकिनै लाग्दा भने उपन्यास लेख्ने जाँगर चल्यो । किन चल्यो ? कसका लागि चल्यो? केका लागि चल्यो? थाहा छैन । दिमागमा केवल उपन्यास लेख्नु छ, र त्यो पनि सौताको विषयमा लेख्नु छ भन्ने मात्र भइरह्ये । समाजमा भेटिएका र देखिएका मानिसहरूलाई पात्रहरूको रूपमा उतारेँ । नभन्दै १ महिनाभित्र एउटा औपन्यासिक स्वरूप तयार भयो । कविता, गजल र निबन्धहरू लेख्ने बित्तिकै दौडेर गएर सधैँ देखाउने केशव सरलाई यसपटक भने ‘सौता’को उपहार दिन सकिनँ । यसमा मेरो डर त पक्कै थिएन । यति थियो, म उपन्यास लेख्दै छु भन्ने उहाँलाई पछिमात्र थाहा होस् भनेर मनले भन्यो | र मैले मानेँ । दशैँपछि त्यो उपन्याससमान कृति श्याम सरलाई पढ्न दिएँ । परीक्षा नजिक आइरहेको थियोे र विशिष्ट अङ्क पाउन सक्ने सम्भावित विद्यार्थीको रूपमा उभिएको मलाई उहाँले मैले दिएको कृति पढ्नुअघि नै औपचारिक पढाइमा नै विशेष ध्यान दिन अनुरोध गर्नुभयो । पछि पढेर आवश्यक सल्ला र सुझाव पनि दिनुभयो । जस्तैM पात्र चयन, मनोविज्ञानको आँकलन, घटनाको क्रम, परिवेश चयन आदि इत्यादि । त्यही मितिबाट अवश्य पनि अब छिटै एउटा उपन्यास जरूर लेखेर छाप्छु भन्ने दृढसङ्कल्प मनमा बसि नै रह्यो । मसँग परिवेश र पात्र त थिए, तर घटना र मनोविज्ञानको अध्ययन र भोगाइ थिएन । तसर्थ त्यसपछिको तीन महिना बिदामा यसको अध्ययन गर्ने निश्चयका साथ अघि बढ्न थालेँ । कक्षामा बेलाबखतमा नेपाली पढाउने शिक्षकहरूसँग साहित्यका अनेकानेक दर्शनको बारेमा सोध्दथेँ तर मेरो बालसुलभ मस्तिष्कले कति ग्रहण गर्यो त्यो समयको गर्भमै कैद छ । जे होस्, महाविद्यालयको प्राङ्गण, विभिन्न प्रतियोगिताहरूको उपज र गुरूहरूको बेबाक साथ र सहयोगले उपन्यास लेख्ने पृष्ठभूमि तयार भइसकेको थियो। अब खाँचो थियो त घटनाको र विशेषत मेरो जाँगरको । परीक्षा सकियो | लाग्यो- हामी अब सबै भवबन्धनबाट मुक्त भइसकेका छौँ । यसैबिच एउटा औपन्यासिक कृतिका लागि घटना तयार गर्नुपर्ने छ भन्ने तारान्तार मेरो मनमा लागिरह्यो । होस्टलको बसाइले काठमाडौँका सडक र गल्लीसँग मेरो पहिचान न्यून थियो । मौका ठानेर घुम्न थालियो साथीभाइसँग । असनका गल्लीहरू, पुतलीसडकका पसलहरू र ठमेलका क्याफेहरू । आनन्द एक ठाउँमा थियो र अध्ययन अर्को ठाउँमा । परिवेशको बुझाइमा यस घुमाइले धेरै नै सहयोग पुराएको रहेछ भन्ने महसुस अहिले भइरहेको छ । भर्खर यौवनावस्थामा प्रवेश गरेको एउटा सानो केटोले आफ्नै उमेरजन्य पात्रहरू र घटनाहरू नछानेर किन एउटा बौद्धिक पात्रलाई नायक बनाएर उसकै बुझाइको परिधिमा कथा निर्माण गरेको होला भन्ने जिज्ञासा पक्कै लाग्नसक्छ । यसको उत्तर पनि त्यही बिदामा लुकेको छ । बिदामा म दाइको अनलाइन न्यूजमा कहिलेकाहीँ लेखहरू लेख्ने र न्यूजहरू लेख्ने गर्दथे । यसैबिच मेरो सम्पादकसँग चिनाजानी भयो । उनी कामको बाबजुद पनि दिउँसै रक्सी र चुरोट औधी पिउँदथे | तर उपन्यासमा भने मैले उनैको स्वैरकल्पना गरेर पात्रलाई अझ विकृत बनाएँ । आफ्नै भोगाइको परिणाम नभए तापनि पात्र र घटनामा सम्बन्ध छ । यसरी वास्तविक जीवनको एक सम्पादकलाई बोकेर तदानुरूप कथा रचना गर्दै गएँ, उपकथाहरू थप्दै गएँ । अन्ततः एउटा उपन्यास तयार भयो । नाम राखेँ, धूमावर्त । मङ्सिर महिनाको कुरो हो, उपन्यासको पाण्डुलिपि बोकेर प्रथमपटक केशव सरकहाँ पुगेँ | मनमा थोरै डर, थोरै आश्चर्य बोकेर । उहाँले १ हप्ता जति पढेपछि ठिक छ, आवश्यक परिमार्जन गरेर छाप्नुपर्छ भन्नुभयो । म प्रफुल्लित भएँ । केही समयपछि त्यही पाण्डुलिपि बोकेर हेम सरकहाँ पनि पुगेँ । रेडियोमा कार्यक्रम चलाउनुभएको उहाँसँग साहित्यको धेरै ज्ञान थियो । उहाँले पनि नायक पात्रको चरित्र, व्यवहार र विविध घटनाक्रममा देखिएको उसको प्रस्तुतिबारे प्रश्न गर्नुभयो, र आवश्यक सुझाव दिनुभयो । यही क्रममा पुस-फाल्गुन महिना बित्यो । पाण्डुलिपि परिष्कृत एवं परिमार्जित पनि भयो । घटनाक्रम थप परिमार्जन गर्नुपर्ने आवश्यक्ता दखियो । चैत महिनातिरको समयमा हेम सरले मलाई महेश पौड्याल सरसँग परिचय गराउनुभयो । उपन्यास त धेरैले लेख्छन्, तर सम्बन्ध थोरैले मात्र मजबुत बनाउँछन् । महेश सरसँग मेरो सम्बन्ध अटुट बन्यो । उहाँले पनि केहीहप्ताभित्रै आफ्नो व्यस्तताको बाबजुद उपन्यास पढेर सल्लाह दिनुभयो । उहाँको सल्लाह व्यवहारिक र सैद्धान्तिक थियो । उहाँको सल्लाह पाएपश्चात् घटनाक्रममा अनेक परिवर्तन ल्याइयो । नायकको भूमिकामा पनि परिवर्तन आयो, दृष्टिकोणमा परिवर्तन आयो । एकातिर आफ्नो औपचारिक पढाइलाई पनि निरन्तरता दिनुपर्ने बाध्यता र अर्कोतिर उपन्यास सच्याउनु पर्ने, मलाई पुग नपुग दशैँसम्म लाग्यो । अनि पुनश्चः केशव सरलाई भाषिक र व्याकरणात्मक त्रुटिहरू सच्याउनका लागि पाण्डुलिपि दिएँ । उहाँले निःस्वार्थ भाषिक शुद्धतामा काम गरिदिनुभयो । उहाँको म सदैव ऋणी छु | अन्ततः शीर्षक पनि परिवर्तन गरियो, र ‘सम्मोहन’ राखियो । किनकि बजारको मर्म अनुसार धूमावर्त क्लिष्ठ थियो । लेख्ने मानिस कहिल्यै हार्दैन, हार्ने मानिसले कहिल्यै लेख्दैन । आवरण चित्र मित्र सागर आचार्यले बनाइदिनुभयो, र क्रमैसँग मङ्सिर ७ गते डा. नवराज लम्सालको आथिथ्यतामा सैनिक महाविद्यालयकै प्राङ्गणमा पुस्तक विमोचन पनि भयो । ‘सम्मोहन’ पुग नपुग ४० वर्ष टेकेको बौद्धिक, तर कर्तव्यच्युत सम्पादकको विसङ्गत जीवन दृष्टि हो । अन्य व्यवहार सामान्य मानिसको जस्तो भए पनि जीवन हेर्ने तरिका भने उसको भिन्न छ । उसको जीवनमा घटना पनि त्यस्ता आइदिन्छन्, ऊ उपन्यासको अन्ततिर चुरोटलाई छातीमा पोलेर पनि सन्तुष्ट बन्छ । अँध्यारोबाट सुरू भए पनि उपन्यासले पृथक् उज्यालोको सम्भावना देखाएको छ । दुःखबाट भाग्नु उज्यालोको स्वरूप नभएको र कर्तव्यबोधले मानिस सुखी बन्न सकिने कुरा पनि उपन्यासबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ । उपन्यास प्रकाशनको क्रममा केही अप्ठ्याराहरू नआएका हैनन्, तर परिवारको साथ र गुरूहरूको आशीर्वादका सामु ती अप्ठ्याराहरू धुलीट्याम भए । नवआगन्तुकलाई जुनै क्षेत्रमा प्रवेश गर्न पनि समस्या त हुन्छ नै, तर महेश सरको छाया परेर होला मलाई भने त्यति समस्या भएन । भनिन्छ, उपन्यास र जीवन फरक हैनन् । यसर्थ उपन्यास लेखनको क्रममा मेरो सोच्ने क्षमतामा आएको परिवर्तन पनि उल्लेख्य छ । साँच्चै, ‘सम्मोहन’ले मेरो जीवन दृष्टिलाई पनि सम्मोहित गरेको छ । हजुरहरूले कृति पढेर आवश्यक सुझाव दिँदा कृतिले जीवन र मेरो मिहिनेतले आत्मसन्तुष्टि पाउने थियो । #भुवन सिंह कार्की #सम्मोहन

अशेष मल्ल कसरी फुत्किए जुत्ता व्यापारबाट ?: नाट्यकर्मी अशेष मल्लका हजुरबुवा गजेन्द्र प्रधानाङ्ग पूर्वाञ्चलका पहिलो जुत्ता ब्यापारी हुन्, जसले कोसी नदीपूर्व र मेची नदी पश्चिमका धेरैजसो नेपालीलाई जुत्ता लगाउन सिकाएका थिए । त्यो क्षेत्रका अधिकांशले आफ्नो खुट्टामा पहिलो पल्ट लगाएको जुत्ता नै ‘दिनेश सुज’ थियो । अशेष मल्लका काकाको जन्मसँगै खोलिएका जुत्ताको नाम नै दिनेश सुज बन्न पुग्यो । त्यो यस्तो जुत्ता थियो, जुन जुत्ता लगाउनुलाई हिमाली शेर्पादेखि मधेसका जमीनदारसम्म गौरव गर्थे । उत्कृष्ट डिजाइनका जुत्ता काठमाडौंमा प्रधानमन्त्री, नेपाली सेना र खानदानी राणाका खुट्टामा पनि सजिन्थे । पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौंमा आक्रमण गरेपछि गोर्खाली सेनाको कोपभाजनमा परेर यो परिवार भक्तपुरबाट धनकुटा भासिएको थियो । यो परिवारका अधिकांश हाँगा बिँगा अहिले पनि पूर्वाञ्चल क्षेत्रमा विभिन्न व्यवशायमा संलग्न छन् । हजुरबुवादेखि सुरु भएको व्यापारमा अशेषका काकाहरु, दाजु–भाइहरु अहिले पनि अनेक व्यवशायमा सलग्न छन् । धनकुटाबाट झरेर विराटनगरमा फ्याक्ट्री खोल्दाताका बनेको बस्तीमा अहिले पनि घघडान ब्यापारीहरुको बसोवास छ । तर अशेष मल्ल र उनका दाजु मुकेश मल्ल भने कला क्षेत्रमा लागेर काठमाडौंको अर्कै संसारमा आइपुगेका छन् । अहिले दिनेश सुज नेपाली बजारबाट हराएको छ तर अशेष मल्ल कला क्षेत्रमा यस्तो नाम बन्न पुगेको छ, जसको नाम नेपाली साहित्यमा सधैं जिवित रहने छ । अशेष मल्ल यस्ता व्यक्ति हुन्, जसले ले पहिलो पटक सडक नाटकको जन्म दिए । उनको नाममा सानो उमेरमा प्राज्ञ भएको र युरोपमा नाट्य विषय पढाउने पहिलो नेपाली नाट्यकर्मीको ट्याग पनि झुण्डिएको छ । दुई दर्जन पुस्तक र सय भन्दा बढि नाटकका लेखक अशेष मल्ल ब्यापारी बन्न छाडेर किन नाट्यकर्मी बने ? नेपालको प्रजातान्त्रिक इतिहासमा सबैभन्दा लामो समय गिरिजाप्रसाद कोइरालाका निकट व्यक्ति भएर पनि किन शक्तिको प्रयोग गरेनन् ? आत्मकथा लेख्नका लागि टिपेर राखेर ९ महत्वपूर्ण घटनालाई हाम्रा सहकर्मी अश्विनी कोइराला मार्फत अशेष मल्लले बाहिर ल्याएका छन् । घटना नम्बर एक अशेष मल्ल ७ कक्षामा पढ्थे । उनलाई जुत्ताको व्यवशायका लागि मानसिक तयार गरिदै थियो । उनी पढ्न तेज थिए तर उनका साथीहरु पढ्नै मन गर्दैन थिए । उनीहरुका कारण आफू पनि बिग्रन सक्छु भन्ने भय पलाउन थालेपछि उनले एउटा संस्था खोलेर साथीहरुलाई सहि बाटोमा ल्याउने सोच बनाए । त्यो बेला सरकारी तवरबाट नेपाल बाल संघठन नामक संस्था खुलेको थियो, जसले जिल्ला जिल्लामा वालवालिकाको सुधारात्मक कार्यक्रम गर्दथ्यो । यहि सिको गरेर उनले आफ्नो गाउँका बालबालिकालाई सिर्जनात्मक काममा लगाउन थाले । कार्यक्रम राम्रो हुने लक्षण देखेपछि दर्जन बढि साथीहरु बटुलेर आफ्नो घरको गोठमा एउटा ब्यानर बनाए र लेखे, ‘बाल सुधार संघ’ । त्यसलाई सबैले देख्ने ठाउँमा टाँसे र सुरु गरे, कविता लेखन प्रतियोगिता, बाल नाटक प्रशिक्षण । यो कामको गाउँमा त प्रशंसा त भयो तर अञ्चलाधीशलाई मन परेन । उनलाई प्रशासनबाट बोलावट भयो र त्यसो गर्न नमिल्ने तर्क गरियो । ‘मलाई सरकारले बक्सिस देला भन्ने लागेको थियो तर बन्द गर्ने आदेश पो दिए ।’ आफ्नो जीवनको पहिलो झड्का सम्झिदै अशेष मल्ल भन्छन्, ‘मैले गाउँका केटाकेटी सुधार गर्ने पवित्र उद्देश्य बताएपछि अञ्चलाधीशले प्रधानमन्त्रीसम्म कुरा पुर्याएर सहयोग गर्ने वचन दिए । तत्काललाई भने बन्द गर्नै पर्ने आदेश दिए ।’ यो कुराले अशेषको कलिलो मनले प्रश्न गर्यो, राम्रो काम गर्दा सरकारले किन यसलाई नराम्रो देख्यो ? यसको कारण के छ ? उनले प्रधानमन्त्रीसँग भेट्ने जिद्दि गर्न थाले । हजुरबुवा चर्चित ब्यापारी, बुवा तत्कालीन अवस्थाका चर्चित लेखक, उनको कुरामा सुनुवाइ भयो र प्रधानमन्त्री किर्तिनिधि विष्ट धनकुटा गएको बेला किशोर अशेषलाई भेट्ने व्यवस्था मिलाइयो । सानो उमेर भए पनि अशेषले प्रधानमन्त्रीले बुझ्ने गरि बालबालिको समस्या र त्यसबाट बच्न ‘बाल सुधार संघ’ खोलेको कुरा तर्कपूर्वक सुनाए । अशेषको कुरा किर्तिनिधि बिष्टले धैर्यपूर्वक सुनेपछि भने, ‘तिम्रो जस्तै उद्देश्य राखेर श्री ५ को सरकारले प्रत्येक सदरमुकाममा नेपाल बाल संघठन खोलेको छ । त्यहीँबाट आफ्ना काम सुरु गर । सरकारले सहयोग गर्छ ।’ अशेषमा आफ्ना साथीहरुलाई कसरी सक्रिय एवं क्रियाशील बनाउनु पर्छ भन्ने चिन्ता थियो । किर्तिनिधि विष्ट भने बाल संघठनको घेरामा राखेर उनका गतिविधि निस्क्रिय बनाउन चाहन्थे । यहि एउटा घटनाबाट देशमा जनताले आफूले चाहे जस्तो काम गर्न नपाउने राजनीतिक व्यवस्था भएको महसुस अशेषलाई ज्ञात भयो । यो त्यही दिन थियो, उनले प्रधानमन्त्रीकै अघि मनमनै प्रतिज्ञा गरे, ‘म कसैको अधिनमा भएर बस्दिन तर आफ्नो तर्फबाट साथीहरुको स्थिति सुधार गरेरै छाड्छु ।’ घटना नम्बर दुई देशका प्रधानमन्त्रीले समेत आफ्नो कुरा बुझ्न नसकेकोमा अनौठो लाग्यो । यहि बेला नेपाली कांग्रेसकी तत्कालीन चर्चित नेतृ दुर्गा पोखरेलले उनलाई विपी कोइराला र उनले स्थापना गरेको नेपाली कांग्रेस पार्टीको नीतिका बारेमा बताइन् । त्यो नीतिमा पञ्चायतका मान्छेले किन संघ संस्था खोल्न दिदैनन्, किन उनीहरु समाज सुधारका बाधक हुन् भनेर बताइएको थियो । दुर्गा पोखरेलले साँझ बिहान स्थानीय तमोर खोलाको किनारमा केही किशोर भेला गरेर उनले पञ्चायती व्यवस्था ढाल्ने गुप्त योजनाहरु बताइन् । यसका लागि गाउँ–गाउँमा विद्रोह सुरु भएको र युवाहरुले आफ्नो ठाउँबाट विभिन्न किसिमको विरोध सुरु गरेको फेहरिस्त सुरु गरिन् । तालिम सकिएपछि सबैले एक एक थान विपीको तस्विर पनि पाए । जुन तस्विर उनको कोठामा सजियो । ‘खासमा त्यो मेरा लागि सामान्य मानिसको तस्विर थिएन, इश्वरकै तस्विर लागेको थियो । म पूरै भक्त भएको थिएँ । घटना नम्बर तीन एक पल्ट अशेषका बुवा काठमाडौंमा जुत्ता पुर्याएर फर्कदा केही पत्रपत्रिका ल्याएका थिए । पत्र–पत्रिकामा कार्टुनहरु थिए र मन्त्रीहरुले गलत गरेका कुरा छापिएका थिए । उनलाई अनौठो लाग्यो । उनलाई पनि समाजमा गलत भएका कुरा छाप्न रहर लाग्यो । त्यसपछि के थियो, उनले हातैले ‘आँगन’ पत्रिका निकाले । एउटा निकालेपछि साथी राजेन्द्र प्रधानसँग मिलेर त्यसका ६–७ प्रति सारे । त्यो समाचारमा स्थानीय हेडसरले घरमा श्रीमती हुँदा हुँदै अर्की युवतीसँग लसपस गरेको समाचार मुख्य हेडिङ् बनाइएको थियो । त्यसबाहेक स्थानीय प्रहरीले गरेका गलत काम, ठूला बडाले हेपेका कुराहरु पनि थिए । एक रात धनकुटा बजारका विभिन्न स्थानहरुमा साथीहरुसँग मिलेर ७ प्रति पत्रिका टाँसे । एकाबिहानै त्यसले धनकुटाभरि हो–हल्ला मच्चियो । त्यो बेला उनी १५ वर्षका थिए । यति सानो मानिसले यो काम गरेको होला भन्ने कसैलाई भएन । यो कुरा निकै पछि खुल्यो, जसका कारण पञ्चायतकाल भरि उनले निकै दुःख पाए । घटना नम्बर चार एक दिन उनी घरबाट धनकुटा बजार झर्दैथिए । बीचमा जेल पर्दथ्यो । बेला बेलामा उट्पट्याङ् काम गर्ने भएकाले उनी प्रहरी नजरमा एक नम्बरका बद्मास युवा थिए । ठूला बडाको छोरा भएकै कारण मात्र उनी जेल परेका थिएनन् तर सबैले उनलाई घुरेर हेर्दथे । त्यसैले उनी प्रहरीसँग केही तर्केर नै हिँड्थे । त्यो दिन उनी हिड्ने रोडा ओछ्याएको बाटोमा रगतै रगत थियो । अलिपर उनले देखे, प्रहरीहरुले दुई युवालाई खुट्टामा समाएर ढुंगामा घिसारेर सजाय दिइरहेका रहेछन् । बिहानदेखि उनीहरुलाई यसरी सजाय दिइएको रहेछ । पछि उनले थाहा पाए, ती युवा अरु कोहि नभएर नेपाली कांग्रेसका युवा जुम्लाहा नेता राम–लक्ष्मण रहेछन् । जसलाई केही पछि प्रहरीले धनकुटाबाट जेल सार्ने निहुँमा ओखलढुंगामा हत्या गरे । यो खवर उनले दुर्गा पोखरेलबाटै थाहा पाए । घटना नम्बर पाँच दुई वर्ष एम ए पढ्ने निहुँमा काठमाडौं बस्ने अवसर पाएका थिए । पढाइ सकेपछि के गर्ने ? उनी अल्मलमा परे । सहयोग गर्ने कोही साथी थिएनन् । होस्टल छाड्न प्रशासनबाट दबाब आइरहेको थियो । सर्टिफिकेट हातमा च्यापेर उनी किर्तिपुरको चौरमै चुपचाप रुँदै बसे । अचानक उनको मनमा आयो, नाटक गर्ने इच्छा पैसा नभएका कारण हो । यहि खुला चौरलाई स्टेज बनाउने हो भने नाटक गर्न पाइन्छ । नाटक गर्दैछु भनेर खवर गरेपछि काठमाडौंमा बस्ने निहुँ पाइन्छ । किन रुने ? अशेषको जीवनमा यो यस्तो घटना भयो, जसले उनको पूरै जीवन परिवर्तन गरिदियो । त्यहि दिन उनले मनमा सडककै नाटक देखाउने परिकल्पना जन्मियो र सडक नाटकको सुरुवात दियो । सडकमै देखाउन मिल्ने ‘हामी वसन्त खोजिरहेछौँ’ नाटक पनि लेखे । नेपाली साहित्यमा यहि नाटकलाई पहिलो सडक नाटक र यसका परिकल्पनाकार अशेष मल्ललाई पहिलो सडक नाटककारको उपाधि दिने गरिन्छ । घटना नम्बर छ देशमा प्रजातन्त्र आयो र पहिलो आम निर्वाचनमा नेपाली कांग्रेसको बहुमत आयो । नाटकमार्फत प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र नेपाली साहित्यलाई साथसाथै हिँडाएको तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले नजिकबाट अनुभव गरेका थिए । यहि कारण उनी २०५० सालमा प्रज्ञा प्रतिष्ठानका प्राज्ञका रुपमा नियुक्त भए । त्यो बेला उनको उमेर जम्मा ४० वर्ष थियो । जुन कुर्सीमा वालकृष्ण सम, लेखनाथ पौडेल जस्ता महारथि बसेका थिए त्यो कुर्सीमा बस्न तत्कालीन गिरिजाप्रसाद कोइरालाको सरकारले भर्खरको युवालाई जिम्मेवारी दिएपछि उनले काम त गरे तर त्यो कुर्सीमा बसेनन् । उनको छेऊमा घुम्ने कुर्सी त्यतिकै रहन्थ्यो, उनी भने छेऊको साधारण कुसीमा बस्थे । करिब ५ वर्ष उनी प्राज्ञ हुँदा उनी घुम्ने कुर्सीमा कहिल्यै बसेनन् । जसको चर्चा अहिले पनि साहित्य जगतमा हुने गर्छ । घटना नम्बर सात गिरिजाप्रसाद प्रधानमन्त्री भएका बखत कृष्णप्रसाद भट्टराई र गणेशमान सिंहका समर्थकहरुले विद्रोह गरेका थिए । त्यसको नेतृत्वमा थिए, अहिलेका कांग्रेस सभापति शेरबहादुर देउवा । आफ्ना समर्थकहरुसँग भेटघाट गर्न र नयाँ योजना बनाउन विद्रोही समूहले नयाँ बानेश्वरमा सम्पर्क कार्यालय खोलेका थिए । प्रजातन्त्र आएपछि अशेष मल्ल प्रत्यक्ष राजनीतिबाट सन्यास लिइसकेका थिए । तर समउमेरका नेता विमलेन्द्र निधिका मिल्ने साथी भएकाले उनलाई खोज्दै त्यो अफिसमा पुगेका थिए । त्यहाँ पुग्दा उनले देखे, पुरानो जुत्ता खोजेर त्यसको माला बनाइदै थियो । गिरिजाप्रसाद कोइरालाले पार्टीमा हालिमुहाली गरेको देखेपछि त्यसको विरोधमा प्रधानमन्त्रीलाई आफ्नै कार्यकर्ताले जुत्ताको माला लगाउने योजना बनेको रहेछ । त्यसमा शेरबहादुर देउवाको नेतृत्वमा विमलेन्द्र निधि, प्रकाशमान सिंह जस्ता युवा नेताहरु जुर्मुराइ रहेका थिए तर अशेष मल्लकै अघि अनौठो घटना भयो । जुत्ताको माला लिएर गाडीमा चढ्नै लाग्दा नेपाली कांग्रेसका पुराना नेता महेन्द्रनारायण निधिले सबैलाई रोकेर भने, ‘जुत्ताको माला लगाउनु जरुरी छ ?’ सबैले जरुरी भएको बताएपछि भने, ‘ठिक छ, यत्रो इतिहास बोकेको पार्टीको सभापतिलाई जुत्ताको माला लगाउन जरुरी छ भने म रोक्दिन । तर आवेशमा निर्णय नगर । यो काम भोलि विहान पनि गर्न सकिन्छ ।’ वास्तवमा त्यो आवेशकै निर्णय थियो । भोलिपल्ट जुत्ताको माला लगाउनु मुर्खतापूर्ण काम हो भनेर उनीहरुले नै महसुस गरे । यो कुराले अशेषको जीवन नै परिवर्तन गरिदियो । त्यसपछि उनी कुनै पनि काम आवेशमा गर्दैनन् । जब कसैसँग रिस उठ्छ, उनी महेन्द्रनारायण निधिले त्यो बेला भनेको शब्द मनमा आइहाल्छ, ‘आवेशमा निर्णय नगर ।’ घटना नम्बर ८ अशेष मल्लले नाटक सम्बन्धी आर्जन गरेको आफ्ना सम्पूर्ण ज्ञान आगामी पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्न चाहन्थे । यसका लागि एउटा नाटक घर, नाटक अध्ययन कक्ष र कला गतिविधि गर्ने भवन एकसाथ निर्माण गर्न चाहन्थे । यो बेला नेपाली कांग्रेस बढिरहेको चरम भ्रष्ट्राचार र नातावादबाट उनी यति दिक्क भएका थिए । देश बनाउने नेता पनि केही गर्न नसकिएको लाचारी प्रकट गरिरहेका थिए । देशका लागि ज्यानको बाजी लगाउने नजिकका नेताहरुमा पनि परम्परागत कार्यशैली देखेपछि एक दिन उनले सोचे, ‘के देशमा केही गर्नै नसकिने हो त ? समस्या अरुमा छ कि आफूमा ? उनले महसुस गरे, समस्या आफूमा छ, अरुमा होइन । इच्छा शक्ति भए जे पनि गर्न सकिन्छ भन्ने देखाउन उनी यो नाटकघरका लागि सरकारी–गैरसरकारी संस्था कसैसँग पनि एक पैसा सहयोग नलिने ‘भिष्मप्रतिज्ञा’ गरे । आफै नाटक लेखेर, स्वदेश–विदेशमा नाटक पढाएर र आफ्ना विद्यार्थीसँग केही शुल्क तथा पुस्तकको रोयल्टीबाट यस्तो नाटक घर स्थापना गर्न चाहन्थे । यसका लागि पञ्चायतकालमै दर्ता भएको सर्वनाम नाट्यघर बनाउन उनी लागिपरे । आफ्नो र श्रीमती सावित्री मल्ल कक्षपतिसँग भएका पैसा जम्मा गरेर काठमाडौंको बत्तिसपुतलीमा ८ आना जग्गा किने र करोडौं रुपैंया मूल्य बराबर भवनको जग हाले । यो भवन बन्न करिब १० वर्ष लाग्यो । नाटकबाट मात्र होइन, आफ्नो व्यक्तिगत सम्पती पनि त्यसमा हाले । सर्वनाम अहिले सबै सुविधायुक्त आधुनिक नाट्यघर बनेको छ । उक्त घरको भित्तामा लेखिएको छ, ‘यो नाटक घरमा…. कुनै सरकारी–गैरसरकारी संस्थाको एक पैसा लगानी भएको छैन तर यो देशको नाट्यकलामा समर्पित छ ।’ घटना नम्बर ९ अशेष मल्ल स्वभावले नै नास्तिक थिए । उनी साँझ मन्दिर गएर घन्टी बचाउने मान्छेसँग समेत दिक्क मान्थे । उनको चिन्ता मन्दिरको छेऊमा उभिएको रुखको टोड्कामा आराम गरिरहेका चराहरु प्रति हुन्थ्यो । दिनभरि थाकेर आएका चराहरुलाई समेत तथाकथित धार्मिक व्यक्तिले ‘डिस्टर्ब’ गरिरहेका छन् तर मानिसको शरीर जस्तै आस्था पनि परिवर्तनशील हुन्छ भन्ने कुरा उनले त्यो बेलासमम अनुभव गरेका थिएनन् । यस्ता नास्तिक व्यक्तिको दाँतमा ट्युमर पलायो । डाक्टरहरुले क्यान्सरको शंका गरे । छोराछोरी सानै थिए । भर्खरै जीवनले गति लिदै थियो तर अचानक मृत्यु सन्निकट आइदियो । बेलैमा उपचार नगरे समस्या आउने ठानेर परिवारलाई समेत थाहै नदिई उनी दिल्ली पुगे । त्यहाँको चर्चित क्यान्सर अस्पतालमा भर्ना भए पनि उनलाई विज्ञान र मानिसका सीमाहरु अनुभव भयो । जीवनभर केही गर्छु भनेर हिँडिरहेका मानिसहरु कुनबेला मृत्युमा पुग्नुपर्छ थाहै नहुने । यो महसुस गर्दै जाँदा उनमा ठूलो विषाद् भरिएर आयो । उनको छटपटि यति बढ्दै गयो कि कसैगरी पनि चित्त बुझाउन सकेनन् । ठिक यहि बेला कसो–कसो अस्पतालको बेडमा पल्टिएको एउटा हिन्दी म्यागेजिन उठाउन पुगे । त्यसको पुछारमा लेखिएको थियो—‘जहाँ विज्ञानको अन्त्य हुन्छ, त्यहाँ अध्यात्म सुरु हुन्छ । —साईबाबा’ त्यो बेलासम्म उनले साईबाबा भन्ने नाम सुनेका थिएनन् । यो एउटै वाक्यले उनलाई यति धेरै छोयो कि सबै थोक छाडेर उनी साईबाबाको पछि लागे । उनमा क्यान्सर रोग त देखिएन तर त्यही दिनदेखि उनको जीवन परिवर्तन भयो । म्यागेजिनमा लेखिएको त्यही वाक्यका कारण आज उनी करिब करिब साधु जस्तै जीवन बाँचेका छन् ।

विश्वव्याधि उधिन्ने उपन्यास: जेन सियाबेटारी अहिले हामी जस्तो अवस्थाबाट गुज्रिरहेका छौँ, यस्तो अवस्था आउला भनेर कसैले पनि कल्पिएको थिएन । तर पख्नुस्, साहित्यकारहरूले चाहिँ कल्पेका थिए । त्यसबारे पछि कुरा गराैँला तर अहिले त हामी भयमा छाैँ । के होला र कसो होला, आफ्नो ज्यान जोगिएला कि नजोगिएला भन्ने पीरमा छाैँ । बाँच्ने भरमग्दुर प्रयासका बीचमा हामीले सामाजिक दुरी, एकान्तबास, बन्दाबन्दीजस्ता नयाँ शब्दावलीमा अभ्यस्त हुन थालेका छाैँ ताकि नयाँ कोरोना भाइरसको संक्रमणको गति सुस्त हुन सकोस् र ज्यान जोगाउन सकियोस् । यस्तो बेलामा साहित्यमा रूचि राख्नेहरूलाई पुस्तकले एकाकीपन हटाइरहेको छ । वास्तविक संसारबाट टाढा लैजान सघाउ पुर्याइरहेको छ । पुस्तक हाम्रो साथी बनिरहेको छ । केहीको रूचि भने अनाैठो हुन्छ, आफूले अहिले जे भोगिएको छ, त्यसबारे पहिले कतै लेखिएको छ कि भनेर खोज्ने, जान्ने र बुझ्ने चासो हुन्छ । त्यसैले त यस अवधिमा महामारीमाथि लेखिएका पुस्तकहरूको माग पनि उत्तिकै बढेको छ । नभन्दै महामारीकाे वास्तविकता नजिक रहेर व्याख्या गरिएका कयौँ उपन्यास छन् । तिनै उपन्यासहरूबारे यहाँ हामी संक्षिप्तमा चर्चा गर्नेछाैँ । तिनले हामीलाई महामारीका बेला मानिसहरूले भयावह अवस्थाबाट कसरी पार गरे र तिनबाट हामीले के सिक्ने भनी बुझाएका छन् । बेलायती लेखक ड्यानियल डेफोले सन् १७२२ मा लेखेको किताब ‘अ जर्नल अफ द प्लेग इयर’मा सन् १६६५ मा बेलायतको राजधानी लन्डनमा फैलिएको प्लेगको महामारीका बारेमा विस्तारपूर्वक लेखेका छन् । सो भयावह चित्रण त्यो बेलाको हरेक घटनालाई हुबहु उतारेजस्तो देखिन्छ । ती घटनामध्ये कतिपय त अहिलेको कोरोना संक्रमणका बेलाको प्रकोपसँग मिल्दोजुल्दो पनि छ । ड्यानियल डेफोको पुस्तक सन् १६६४ को सेप्टेम्बरबाट शुरू हुन्छ । त्यो बेला हल्ला चल्छ, युद्ध शुरू भयो रे र हल्यान्डमाथि आक्रमण भयो रे । हल्लाको तीन महिनापछि डिसेम्बरमा १६६४ मा लन्डनमा पहिलो संदिग्ध मृत्युको खबर फैलिन्छ । १६६५ को वसन्त याम आइपुग्दा नपुग्दै लन्डनमा कयौँ मानिसको मृत्यु भएको चर्चा चल्न थाल्छ । फलानो र चिलानो पनि प्लेगका कारण बितेछन् भन्ने चर्चा सर्वत्र सुनिन थाल्छ । यसपछि लन्डनमा नयाँ नियम लागू हुन्छ । ती नियम ठीक त्यस्तै किसिमका छन्, जुन अहिले चार सय वर्षपछि पनि बन्दाबन्दीको नाममा हामी घरभित्र बस्न बाध्य भएका छौँ । त्यो बेला लन्डनमा सबै किसिमका सार्वजनिक कार्यक्रम, रक्सी भट्टी, रेस्टुराँजस्ता कुरामा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । खुला खेलमैदान बन्द गरिएका थिए, कुस्ती हुन छाडेको थियो । डेफो लेख्छन्, ‘लन्डनबासीका लागि सबैभन्दा घातक कुरा के थियो भने उनीहरू यति लापरवाह थिए कि चेत्दै नचेत्ने ! घरबाहिर ननिस्कन गरिएका कयौँ अनुरोध लत्याएर सर्वसाधारण गल्लीमा घुम्न निस्कन्थे, सामान किन्न भिडभाड नै हुन्थ्यो । जुन बेला घरमा बस्नु अनिवार्य थियो, केहीका लागि भने त्यो बेला रमिता थियो । हुन त केही मानिसहरू यस्ता पनि थिए, जो नियमलाई कडाईका साथ पालना गर्दै घरबाहिर निस्कदैन थिए ।’ अगस्त महिना आइनपुग्दै प्लेगले हिंस्रक रूप धारण गर्यो । परिवारका परिवार, बस्तीका बस्ती महामारीले निल्यो । तर ड्यानियल डेफोका अनुसार, डिसेम्बर १६६५ सम्म आइपुग्दा महामारीको प्रकोप अलि सुस्त हुन थाल्यो । कतिपय रोगी पनि निको भइसकेका थिए । सहरको स्वास्थ्य सुध्रन थालेको थियो । यसपछि लन्डनबासी सडकमा निस्केर ईश्वरको बन्दना गर्न थाले । चार सय वर्षअघिको यो महामारीको वातावरण अहिलेजस्तै देखिदैन त ? अहिले पनि त लगभग त्यस्तै वातावरण छ । तनाव बढेको छ । हैन र ? ड्यानियल डेफोले जस्तै अल्बेयर कामुले पनि महामारीको बखान बडो अद्भूत तरिकाले गरेका छन् । कामुले ‘द प्लेग’ उपन्यासमा अल्जेरियाको ओराँ सहरमा आएको प्लेगको महामारीबारे वर्णन गरेका छन् । उन्नाइसौँ शताब्दीमा ओराँ शहर, प्लेगका कारण वास्तवमै उजाडिएको थियो । कामुको चित्रणमा पनि हामी आजकै जस्तो झलक देख्न सक्छौँ । सुरूमा त स्थानीय नेताले यसलाई महामारी मान्न नै अस्वीकार गरे । ‘जबकि सहरको गल्लीमा मरेका मुसाहरूको थाक थियो,’ कामुले लेखेका थिए । उनको उपन्यासमा एउटा अखबार छ, त्यसमा एक जनाले प्रश्न उठाउँछन्, ‘हाम्रो सहरका मालिकहरूलाई यी मरेका मुसा मानिसका लागि कति खतरनाक हुन्छन् भन्ने थाहा छैन र ?’ यस पुस्तकमा कथा बयान गर्ने पात्र छन्, डाक्टर बर्नार्ड । ऊ भन्छ, ‘मृत्युले कुन पलका लागि मेरो प्रतीक्षा गरेको छ, त्यो मलाई थाहा छैन । अन्त्यमा के हुन्छ, मलाई त्यसबारे पनि थाहा छैन । अहिलेलाई म यत्ति मात्र जान्दछु, मानिसहरू रोगी छन् र तिनलाई उपचारको आवश्यकता छ । अनि यस महामारीमा कसैगरी बचेका मानिसका लागि एउटा पाठ पनि हुनेछ कि वास्तवमा सबैभन्दा अप्ठेरा बेलामा सबैभन्दा बढी जरूरी चिज भनेको मानिसले मानिसलाई माया गर्नु नै रहेछ ।’ सन् १९१८ मा स्पेनिस फ्लुको महामारीले पनि संसारको रूपरङ नै परिवर्तन गरिदिएको थियो । यस महामारीका कारण संसारभर कम्तीमा ५ करोड मानिस मारिएका थिए । जबकि त्यसको ठीक अघि भएको पहिलो विश्वयुद्धमा एक करोड मानिसको ज्यान गएको थियो । तर युद्धको नाटकीय घटनाका कारण यस महामारीको प्रभाव भने लुकाइदियो । पहिलो विश्वयुद्धमाथि त अनगिन्ती उपन्यास लेखिए तर स्पेनिस फ्लुको महामारीका बारेमा उति धेरै लेखिएनन् । लकडाउन कारण घरमा बसिरहेकाहरू भौतिक दुरी कायम राख्दै आफ्नो दैनिकी गुजारा गरिरहेका छन् । १९३९ मा बेलायती लेखिका क्याथरिन एन पोर्टरले ‘पेल हर्स, पेल राइडर’ उपन्यासमा स्पेनिस फ्लुको महामारीबारे वर्णन गरेकी छन् । पोर्टरको उपन्यासकी पात्र मिरान्डा जब बिरामी पर्छिन्, त्यो बेला एडम नामक उनको साथीले भन्छ, ‘साह्रै खराब समय चलिरहेको छ । सबै थिएटर, पसल र रेस्टुराँ बन्द छन् । हरेक गल्लीमा दिनभर मान्छेको लास मात्र निस्केको देखिन्छ । रातभर एम्बुलेन्स दौडिरहेको मात्र सुनिन्छ ।’ लेखिका क्याथरिन पोर्टरले मिरान्डाको ज्वरो र औषधिका बारेमा लेख्छिन् । हप्तौँसम्म उनी ओछ्यान परेपछि जब उनी निको हुन्छिन् र बाहिर निस्कन्छिन्, युद्ध र फ्लुका कारण कसरी संसार बद्लिएको रहेछ भन्ने देख्छिन् । स्वयं क्याथरिन पनि स्पेनिस फ्लुका कारण झन्डैझन्डै मृत्युको मुखबाट बचेर निस्किएकी थिइन् । सन् १९६३ मा द पेरिस रिभ्युलाई दिइएको अन्तरवार्तामा क्याथरिन पोर्टरले भनेकी थिइन्, ‘फ्लुपछि ममा अनौठो परिवर्तन आएको थियो । जब म रोगमुक्त भएँ, त्यसपछि बाहिर निस्केर समाजमा घुलमिल हुन थालेँ । सामान्य हुनका लागि निकै समय लागेको थियो । वास्तवमै म बाहिरी संसारबाट एक्लीझैँ भएकी थिएँ । र, सोही कुरा मेरो उपन्यासमा पनि प्रतिविम्वित भएको छ ।’ एक्काइसौँ शताब्दीमा पनि विश्वले महामारी नझेलेको होइन । सन् २००२ मा सार्स, २०१२ मा मर्स र २०१४ मा इबोला भाइरसको प्रकोपका कारण सहरहरू आवतजावत शून्य भएका थिए, कयौँले जिन्दगी गुमाएका थिए भने बाँचेकाको जीवन आर्थिक रूपमा ध्वस्त भएको थियो । महामारीले फेरि पनि मान्छेको पीडा बयान गर्ने एउटा साहित्यिक मौका दिएको थियो । मार्गरेट एटवुडले सन् २००९ मा इयर अफ द फ्लड नामक उपन्यासमा यस्तै एउटा संसार कल्पेकी थिइन्, जसमा एउटा महामारीपछि मानिस लगभग समाप्त नै भएर जान्छन् । जसमा एउटा यस्तो महामारी आउँछ, मानौँ पानीबिनाको बाढी आएको होस्, जसले हावामा तैरिदै सहरका सहर जलाएर ध्वस्त बनाउँछ । यो महामारीमा जो सीमित मानिस बाँच्छन्, तिनीहरू यति एक्लो महसुस गर्छन् कि यसलाई लेखिका मार्गरट एटवुडले निकै मिहिन तरिकाले व्याख्या गरेकी छन् । उपन्यासमा टोबी नामक एक महिला छे जो विरानो आकाशतिर हेरेर सोच्छे, ‘यो धर्तीमा कोही त पक्कै बचेको हुनुपर्छ । यो पृथ्वीमा म मात्र एक्ली न हुँली ! अन्य पनि होलान् । सायद केही साथी या केही दुस्मन त पक्कै होलान् ! अनि, तिनको भेट कसैसँग भयो भने साँची ती साथी नै बन्छन् कि दुस्मन नै भइरहँदा हुन् !’ उपन्यासमा अर्की एक पात्र छे, रेन नामक नृत्यांगना । ऊ यत्ति एउटा कारणले बाँच्छे कि कुनै ग्राहकसँग सुतेपछि उसका कारण कुनै रोगबाट ग्रस्त हुन्छे । यही कारण उसलाई एकान्तमा राखिएको हुन्छ । त्यो एकान्तिक घरमा कोही पनि जाँदैन । घरको कोठाभित्र एक्लै बसेको बेला के गर्ने ? ऊ मात्र आफ्नो नाम लेखिरहन्छे ताकि आफू एक्लो महसुस नगरोस् । कम्तीमा साथीको रूपमा आफ्नो नाम त छ ! यस्तो बेलामा रेन भन्छे, ‘महिनौँसम्म तपाईं एक्लै बस्नुभयो भने तपाईं को हो भन्ने नै बिर्सनु हुनेछ ।’ एटवुडको उपन्यास पृष्ठभूमिमा पनि जान्छ । त्यो बेला कसरी प्रकृति र मानिसको सन्तुलन बिग्रियो भन्ने बताउँछ । सत्ताधारी कम्पनीले बायोइन्जिनियरिङमार्फत प्रकृतिलाई जिस्क्याएका थिए । यस कार्यको विरोध टोबीजस्ता पर्यावरण कार्यकर्ताले ती बहुराष्ट्रिय कम्पनीको विरोध गरेका थिए । कुनै पनि महामारीमा आधारित कथाकहानीले हामीलाई आकर्षित गर्छ किनभने मानिसले एकअर्कासँग मिलेर यसको सामना गर्छन् । दुस्मन यस्तो हुन्छ, जुन मानिस हुँदैन । त्यस्तो बेला मानिसमा असल र खराबको फरक नै मेटिन्छ । हरेक पात्रसँग बच्नका लागि उत्तिकै मौका हुन्छ । पापी मर्ने र धर्मात्मा बाँच्ने भन्ने हुादैन । यो एक किसिमले समाजवादी संसार बन्न पुग्छ । चिनियाँ मूलकी अमेरिकी लेखक लिङ माले सन् २०१८ मा ‘सेभरेन्स’ नामक उपन्यास लेखेकी थिइन् । यसमा अन्य मुलुकबाट अमेरिकामा बसेका मानिसहरूको कथा पनि छ । जसमा केन्डेन्स चेन नामक युवतीले कथालाई अघि बढाउँछे । ऊ बाइबल छाप्ने एउटा कम्पनीमा काम गर्छे । सन् २०११ मा न्युयोर्कमा आक्रमण गर्ने एउटा काल्पनिक ‘सेन फिभर’ महामारीका कारण जम्मा नौ जना मानिस बाँच्छन् । जसमध्ये केन्डेन्स पनि छ । लिङ मा लेख्छिन्, ‘महामारीपछिको सहरको आधारभूत ढाँचा तहसनहस हुन्छ । इन्टरनेट बर्बाद भएको छ । बिजुलीको ग्रिड पनि बन्द भएको छ ।’ केन्डेन्सले पछि थाहा पाउँछे, यसबाट बच्नका लागि एउटै तरिका मात्र छ र त्यो तरिका भनेको आफ्नो समूहको अगुवा बबले बनाएको धार्मिक नियमको पालना नै हो । बब एउटा पुरानो आइटी प्रोफेसनल हो, तर पछि उही बबसँग उसले विद्रोह गर्छे । लिङ माले उपन्यासमा जस्तो अवस्था कल्पना गरेकी थिइन्, त्यस्तो अवस्था त अहिले हामीले भोग्नु परेको त छैन तर लिङ माले यस्तो कल्पना गरेकी छन्, जसमा महामारीले तहल्का मच्चाएर जान्छ र संसारमा समाज निर्माण गर्नुपर्ने चुनौती भने हुन्छ । एउटा संस्कृति निर्माणको प्रश्न उठ्छ । जो बाँचेका छन्, तीमध्ये अब सत्ता कसको हातमा हुन्छ त भन्ने प्रश्न उठाउँछ । कुन धार्मिक परम्परा मान्ने ? यसलाई कसले तय गर्ने ? मानिसको निजताको अधिकार कसरी बचाउने ? यस्ता अनेकन् प्रश्न उपन्यासले उठाउँछ । यसैगरी एमिली सेन्ट जोन मन्डेलको २०१४ मा आएको उपन्यास ‘स्टेसन एलेभेन’ पनि उस्तै छ । विश्व महामारी विष्फोट हुन्छ । जसमा ९९ प्रतिशत जनता सखाप हुन्छन् । ती एक प्रतिशतलाई उपन्यासका मुख्य पात्रहरू, जो सेक्सपियरको नाटक देखाउने समूह हुन्छ, त्यो समूहले मनोरञ्जन दिन्छन् । स्टेसन एलेभेनको कथा चौधौँ शताब्दीका बेलायती कवि ज्यफ्रे चाैसरको क्यान्टरबरी टेल्ससँग मिल्दोजुल्दो छ । ज्यफ्रेले पनि युरोपलाई ध्वस्त बनाउने ब्ल्याक डेथ (प्लेग)कै आधारमा लेखेका थिए । मेन्डल उपन्यासमा प्रश्न उठाउँछिन्, जब सारा आपत सकिन्छ, त्यो बेला कला के हो भन्ने कसले तय गर्छ ? के सेलिब्रिटीको व्यवहार नै संस्कृति रहन्छ ? कुनै भाइरसले मानवतामाथि आक्रमण गर्छ भने त्यो बेला नयाँ संस्कृतिको निर्माण कसरी हुन्छ ? पहिलेका कला र संस्कृतिमा यस्ता महामारीले के परिवर्तन ल्याइदिन सक्छन् ? यतिबेला संसार कोविद १९ रोगले आक्रान्त छ । अहिलेको अवस्थामा पनि महामारी उपन्यासहरूको भूमिका तयार भइरहेको होला । आउँदा दिनमा पनि कथावाचकहरूले हामीलाई यसरी नै महामारीको वर्णन त अवश्य गर्लान् । कोरोनाकालको अन्त्यपछि महामारी साहित्यमा के कस्ता नमुना देख्न पाइएला ? मानिसहरूबीचको सामुदायिक भावनालाई कसरी व्यक्त गरिएला ? हामीबीच रहेका अनगिन्ती नायकका बारेमा हामीले के पढ्न पाऔँला ? (बिबिसी कल्चरमा प्रकाशित आलेखको सम्पादित अंश ।)

कथा कसरी लेख्ने ? राम्रो कथा लेख्ने १२ वटा चरणहरु यस्ता हुन्छन्: रुमन न्यौपाने लेखकको लागि कविता नै लेखन यात्राको सुरुवाती बिन्दु हो । यस सम्बन्धमा रोर्बट ग्रेभ्सले भनेका छन्, ‘कवितामा पैसा छैन तर पैसामा पनि कविता छैन ।’ हो, हरेक लेखक आफ्नै लागि लेख्छ । साहित्यमा मजा छ, त्यसैले लेख्न ऊ बाध्य छ । हरेक लेखकले आफ्नो लेखनयात्रा कविताबाटै सुरु गरेको हुन्छ । यो भावना पोख्ने सहज र सर्वमान्य रुप पनि हो । कविताबाट कथा र कथाबाट आख्यान (उपन्यास) तिर लाग्ने प्रकिया चलनचल्तीकै परम्परा हो । कथा पढ्न जति सहज हुन्छ, त्यसको बनावट र शिल्प निर्माण त्यति नै कठिन हुन्छ । कथा लेख्न चाहनेहरूका लागि मैले बुझेका केही कुरा बताउन चाहन्छु । जसलाई मैले १२ भाग (चरण) मा विभक्त गरेको छु । म यिनै प्रकिया अपनाएर कथाहरू लेख्ने गर्छु । १. कथाको बारेमा विषयको खोजी तपाई कस्तो खालको कथा लेख्न खोज्दै हुनुहुन्छ, पहिला त्यसबारे निर्क्यौल गर्नुपर्छ । कथाको शीर्षक पहिले नै सोचेमा कथा बनाउन सजिलो हुन्छ । जसलाई पछि आवश्यकताअनुसार परिवर्तन गर्न पनि सकिन्छ । शीर्षक पहिले नै सोचिएमा त्यसको वरिपरि रहेर कथा भन्न वा भनाउन सजिलो हुन्छ । शीर्षक सोच्दा कथाको सम्पूर्ण भागलाई सम्बोधन गर्न सक्ने हुनु पर्छ । पाठकले धेरै हदसम्म कथाहरू शीर्षक हेरेर छान्ने हुँदा यसबारे गहन अध्ययन गर्नुपर्छ । कथाको प्रकारअनुसार शीर्षक लामो, छोटो, अपत्यारिलो लाग्ने नाम तथा ठाउँ छनोट गर्न सकिन्छ तर यो कथाकारको शैलीमा नै बढी भर पर्छ । २. विषय सुहाउँदो चरित्रको पुनर्निमाण अब, कथामा आउने पात्रहरूका बारेमा सोच्न थाल्ने । यो नै कथाको मुटु हो । जसले तपाईको कथालाई पाठक समक्ष चिनाउने राम्रो ऊर्जा बोकेको हुन्छ । चरित्र छनोट गर्दा भने विभिन्न पक्षहरु ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । जसलाई सजिलोका लागि यसरी लेख्न सकिन्छः क. कथाको वातावरण अनुसार पात्रहरू छान्ने । ख. पात्रहरू वास्तविक वा अवास्तविक के हुने हो, त्यो सोच्ने । ग. पात्रहरूको मुख्य विशेषता र काम पहिले नै लेख्ने । घ. पात्रहरूले बोल्ने कुराहरू तर्कसंगत हुने हुन् वा दृष्टान्तमा बढी केन्द्रित हुने हुन्, यो पहिले नै सोच्नु पर्छ । ङ. पात्रहरूको भेषभूषा र अन्य पात्रसँग भेट हुँदा कस्तो व्यवहार देखाउने हो, त्यो पनि पहिले नै सोच्नु पर्छ । यसरी पात्रहरूको बारेमा सानो टिपोट बनाई तिनीहरूको नाम, विशेषता सबै खुलाई पहिले नै लेखिछाड्ने । जसले गर्दा लेख्न सुरु गरेपछि अफ्ठ्यारो नहुने हुन्छ । ३. कथाको लम्बाई बारेमा पुनर्सोच छोटा कथाहरू यिनै हुन् भनी ठीकसँग भन्न कठिन हुन्छ । छोटा कथाहरूलाई पनि विभिन्न आकारमा लेखेको पाइन्छ । प्राय: गरी छोटा कथाको अर्थ एकै ठाउँमा बसी एकै चोटी पढ्न सकिने आकारको भनी बुझिन्छ । Edgar Allan Poe ले आफ्नो निबन्ध “The Philosophy of Composition” (1846) मा लेखनको लम्बाईका बारेमा लेखेका छन् । उनले छोटा भएकैले कथाहरू उपन्यास भन्दा मीठा हुन्छन् भनेका छन् । आफूले लेख्न थालेको कथा यति लामो हुनसक्छ भनी पहिले नै पेपर ठीक पारी (पेपर गन्ती गरेर लिन पनि सकिन्छ) लेख्न सुरु गरेमा त्यतिसम्म कथालाई लम्बाउनु पर्ने आफैँमा मानसिक दबाब जस्तो बन्छ । जसले गर्दा कथाले आवश्कताअनुसार पूर्ण लम्बाई पाउँछ । २०००० शब्द भन्दा बढी नहुने र १००० शब्द भन्दा कम नहुने कथालाई छोटा कथाको रुपमा लिन सकिन्छ । म छोटा कथाको बारेमा पछि एउटा बेग्लै लेख लेख्ने छु । ४. कथा वाचन शैली र कथा कसलाई भन्न लगाउने ‘म’ प्रथम पुरुषमा । ‘तिमी’ द्वितीय पुरुषमा । ‘ऊ’ अथवा ‘उनी’ तृतीय पुरुषमा गरी कथा लेख्न सकिन्छ । ‘म’ बाट कथा सुरु गर्ने हो वा अरु कसैबाट, पहिले नै अन्दाज गर्नुपर्छ । द्वितीय पुरुषमा त्यति कथाहरू लेखेको पाइँदैनन् तर तृतीय पुरुषमा कथाहरू भन्न मिल्छ । जसले कथालाई ‘म’ बाट सुरु गरेको भन्दा मीठो बनाउँछ । कथा वाचन शैली पनि अहिले धेरै प्रकारका छन् । जसमध्ये उपयुक्त हुने कुनै एक छान्न सकिन्छ । ५. कथाको सुरुवाती बिन्दु र अन्तिम बिन्दुको तय कथा कस्तो हुने र कहाँ यसको अन्त्य हुने भन्ने कुरा पहिले नै तय गरिनु पर्छ । कथाको अन्त्य तथा सुरुवाती वाक्य भ्रामक नहुने तर सकेसम्म पाठकलाई भ्रान्तिमा राख्ने वा मायामा पार्ने बनाउन सक्नु पर्छ जसले गर्दा कथाको अन्त्यपछि पनि पाठक केहीबेर कथा सोच्न सकुन् । ६. कथाको समय निर्धारण/रचना कुन समयको कथा हो र कथा कस्तो वातावरणमा लेख्न खोज्दै हुनुहुुन्छ ? जस्तै ऋृतुको समय । काल्पनिक समय निर्धारण गरिए पनि त्यो वास्तिकतासँग मेल खाने हुनुपर्छ । जसलाई कथाको टाइमलाइन भन्न सकिन्छ । यो कथाको महत्त्वपूर्ण स्थान हो जसले तपाईको कथालाई पढ्न योग्य र यथार्थको निकै नजिक लैजान्छ । ७. पात्रहरू बीचको संभाषण शैली र वाक्यहरूको पूर्व निर्माण कथामा कस्तो किसिमको संघर्षको निर्माण गर्ने, पात्रहरूले बोल्ने शौली कस्तो हुने, उनीहरूले बोल्ने लामा तथा छोटा वाक्यहरूलाई पहिले नै लेख्नु पर्छ । यो टाइमलाइन बनाएपछिको प्रक्रिया हो, जहाँबाट कथा लेखनको आरभ्भ गर्न सकिन्छ । पहिले नै यो समयमा यो पात्रले यहाँ यो बोल्नु पर्छ भनी तय गरिएमा कथालाई आफूले भने बमोजिम बनाउन सकिन्छ । यो काम कठिन हुन्छ तर हरेक उच्चस्तरका लेखकले गर्ने यो महत्त्वपूर्ण काम हो । जसले उनीहरूको कल्पनाशीलतालाई दर्शाउँछ । कथाको मुख्य भाग भनेको पात्रहरूले बोल्ने वाक्यमा नै हुन्छ । पात्रहरू बीचको संभाषण भनेकै लेखकको भावनालाई राम्रोसँग देखाउने स्थान हो । लेखकले दिने संदेश यिनै पात्रहरूबाट झल्किन्छ । कुनै पनि लेखकलाई अमर बनाउन उसको यिनै संभाषण वाक्यहरूले प्रमुख भूमिका निर्वाह गर्दछ । तपाईले यो प्रक्रिया सन्तुष्ट भएर गर्न सक्नुहुन्छ भने तपाईंको कथा लेखनको आधा कामकाे समाप्ति यहीँ हुन्छ । ८. सोचाइको अन्तिम तयारी यो लेख्न सुरु गर्नु भन्दा पहिलेको अन्तिम अवस्था हो । तपाईंले अहिलेसम्म गर्नु भएको कामलाई फेरि एकचोटी नियाल्ने काम यहाँबाट हुन्छ । यो काम ठीकसँग भएको छैन भने पुन: यही प्रक्रिया दोहोर्याउनु उत्तम हुन्छ । यहाँसम्मको कदमले नै सबैभन्दा बढी समय लिन्छ । तपाईंले आफ्नो सम्पूर्ण सोचको शक्ति यस बिन्दुसम्म लगाउनु भयो भने मात्र कथा उत्कृष्ट बन्छ । तपाईंले यस प्रक्रियासम्मलाई घटीमा ७ दिन वा सोभन्दा बढी लगाउन सक्नुहुन्छ । ९. लेख्न सुरु गर्ने अब यहाँबाट तपाईले कथा लेख्न बस्नुहुन्छ । यो ठाउँ भनेको अहिलेसम्म सोचको, टिपेको कामलाई लयमय बनाउनु मात्र हो । तपाईले वास्तबमा कथा लेखिसक्नु भएको हुन्छ । यहाँ तपाईले शब्दहरूको चयन विशिष्ट ढङ्गबाट गर्नुपर्छ । यसका लागि तपाईले शब्दकोष पल्टाउन सक्नुहुन्छ । लेख्नका लागि बढी बुझेको हुनुपर्छ, त्यसैले बढी भन्दा बढी अध्ययन गर्नुपर्छ । १०. पात्रहरूलाई बुझ्ने र सुन्ने मनोमानी तरिकाले कथा अगाडि बढाउने मात्र होइन कि पात्रलाई तपाईले आफ्नो महसुस गरेको हुनुपर्छ । त्यो पात्र कथामा किन सिर्जना भयो भन्ने कुराको गहन बुझाइ हुनुपर्छ । अनि मात्र तपाईंको पात्रले पाठकको हृदयमा ठाउँ लिन सक्छ । तपाईले लेख्न बस्दा पात्रहरूको बयान बरबराउन सक्नुहुन्छ । उनीहरूलाई जीवन्त ठान्नुहुन्छ भने कथा लेखनको स्थिति सहज बन्छ । लेखक बन्नु भनेको आफूलाई विभिन्न पात्रहरूसँगै खेलाउनु हो । उनीहरूलाई सुन्नु र बुझ्नु हो । यो प्रक्रियासँग लेखकले अहोरात्र आफूलाई पागल बनाउनु पर्छ । यही नै पात्रहरूलाई बुझ्ने र सुन्ने माध्यम हो । ११. कथाको दोस्रो मस्यौदा सुरु तपाईले कथा लेखिसक्नुभएको हुन्छ । त्यसलाई पुनर्लेखन गुर्नुस् । नमिलेको ठाउँमा पुनः थप्न वा घटाउन सक्नुहुन्छ । यस प्रक्रियामा तपाई कथा छिटो सकाउन खोज्नुहुन्छ । आफूमाथि बोझ थप्दा कथाले खुल्न सक्ने अवस्थासम्म नखुल्न सक्छ । त्यसलै धीरता राख्नुस् र चाहिने अवस्थासम्म कथालाई खुलाएर लेख्नुस् । १२. अन्तिम प्रारुप यस चरणमा तपाईंले लेखिसक्नु भएको कथालाई साथीभाइ वा अन्य कोही कथासम्बन्धी दखल भएको व्यक्त्तिलाई पढ्न दिन सक्नुहुन्छ । जसले तपाईले लेखेको कथालाई कसरी बुझ्छ, कथाको बारेमा उनीहरूको टिप्पणी कस्तो हुन्छ, त्यो हेर्न सकिन्छ । तपाईले बुझाउन खोजेको वा देखाउन खोजेको कुरा र उनीहरूले कथाबाट बुझेको कुरा एउटै भयो भने तपाईले लेख्नुभएको कथा उत्कृष्ट छ । अन्यथा पुन: यी चरणहरू दोहोर्याउन सक्नुहुन्छ, जसले गर्दा तपाईंको लेखन अझै प्रखर हुन्छ । तपाईलाई यो लेखले केही सहयोग गर्छ वा केही प्रतिक्रिया छ भने अवश्य भन्नु होला । अन्य यस्तै उपयोगी लेख लेख्न मलाई मद्दत मिल्नेछ ।

प्रवासीलाई नेपालसँग जोड्ने धागो नेपाली साहित्य नै हो - जीबा लामिछाने: ‘सरसर्ती संसार’ (यात्रा संस्मरण)का लेखक तथा प्रवासी नेपाली अभियन्ता जीबा लामिछानेले प्रवासीलाई नेपालसँग जोड्ने धागो नेपाली साहित्य नै हो भनेका छन् । बुकाहोलिक्सले आयोजना गरेको स्रष्टासँग साक्षात्कार कार्यक्रममा बोल्दै लामिछानेले प्रवासी नेपालीलाई सँधै नेपालसँग जोडिराख्ने भावनात्मक धागोको रुपमा नेपाली साहित्यले काम गर्ने बताएका हुन् । यो धागोरुपी साहित्यको उचित संरक्षण र प्रवर्द्धन गरेमा यसले भावनात्मक नाता झन् बलियो बनाउँने उनले बताए । एक घण्टाको साक्षात्कारमा लेखक लामिछानेले आफ्नो जीवनका मुख्य घटना, आफुले लेख्नुको कारणका साथै आफुले साहित्य तथा सर्जकको सम्मानमा गरेका कामहरुको बारेमा पनि बोलेका थिए । बुकाहोलिक्स साहित्य र पठन संस्कृतिको विकाशका लागि सक्रिय फेसबुक ग्रुप हो जसले लकडाउनमा स्रस्टासँग साक्षात्कार कार्यक्रम आयोजना गरिरहेको छ । सो कार्यक्रममा हरेक दिन स्रष्टाहरु फेसबुक लाइभ मार्फत साक्षात्कारमा आउँने गर्छन् । अहिलेसम्म सो साक्षात्कारमा २० जना भन्दा बढि सर्जकहरुले आफ्नो लेखन अनुभव तथा रचना वाचन गरिसकेका छन् । आज साक्षात्कारमा चर्चित लेखिका निलम कार्की निहारिका आउँदै छिन् ।

अध्यात्मिकता र पुस्तकमा प्रेमशास्त्र: अञ्जना पौडेल अनुश्रुति प्रेम एउटा यस्तो अमृत हो, जस्मा भावनाको मिठास घोलिएको हुन्छ । भावना बिनाको प्रेम मृत प्रायः हुन्छ । जुन कुरा केवल महसुस गर्न सकिन्छ, देख्न, छुन सकिँदैन, त्यो नै प्रेम हो । प्रेम अन्तरआत्माको आवाज हो । देखेका, भेटेका मानिसहरुमा मात्रै प्रेम हुने होइन, कहिल्यै नदेखेका मानिसहरु प्रति पनि प्रेम भाव उत्पन्न हुन्छ । किन त ? आज संसारभरिका मानिसहरु कोरोना भाइरसका कारण त्रसित छन् । लाखौं मानिसहरुको मृत्यु भइसक्यो, लाखौं संक्रमित छन् । मनले सधैँ उनीहरुको जीवनका लागि प्रार्थना, कामना गरिरहन्छ कि उनीहरु आफ्नाहरु गुमाएर कति दुःखी होलान् भनेर । किनकि हाम्रो अन्तरमनमा प्रेमभाव लुकेर बसेको छ, त्यसैले सबैप्रति आफसेआफ प्रेमभाव जागेर आउँछ । हिन्दु धर्मका गुरु कुवेर सुवेदी भन्दछन्, “मानव चोला एक पटक मिल्ने हो, त्यसैले मानव मात्र होइन हरेक जीवजन्तुहरुमा प्रेम गरेर आफू चेतनशील प्राणी हुनुको रहस्यलाई जीवनमा लागू गर्न सक्नुपर्छ ।” जुन कुराले अन्तरमनलाई हल्लाउन सक्छ, दिमागलाई उथलपुथल बनाएर आँखाभरि आँशु बनाइदिन सक्छ, त्यो नै हो सच्चा प्रेम । आमाबुबा, छोराछोरी, दाजुभाइ, दिदीबहिनी, आफन्त, चिरपरिचित र छिमेकीसँग हुने प्रेम, साथीसंगी, प्रेमीप्रेमिका बीच हुने प्रेमका रुप र रङहरु अलग-अलग हुन्छन् नै । अवश्य पनि प्रेम, घृणा, इर्ष्या, द्वेष आदि हरेक मानवका मानवीय गुण हुन् तर जब प्रेमलाई भावनाको गहिराइको मीठो आवाज हो भनेर महसुस गर्न सकिन्छ तब अरु सबै कुराहरु गौंण रहन्छन् र प्रेम केवल प्रेम मात्र रहन्छ । हिन्दुहरुको पवित्र पुस्तक स्वस्थानी व्रतकथा पढ्दा यस्तो लाग्छ कि देवाधिदेव महादेव त झन् महाप्रेमी थिए । किनकि उनले आफ्नी मृत प्रेमिका, श्रीमतीलाई मरेपछि पनि काँधमा बोकेर पागलजस्तै भएर संसार डुली हिँडे । जब सतीदेवीको पूरा शरीर पतन भयो, त्यसपछि पनि देवताले महादेवलाई अनेक बहानाले ब्युँझाएर कैलाशमा पुनः लगेर राखे ।” प्रेम गर तर बढी आशक्त भएर जोडिइनराख । आफूलाई प्रेममा पूरा रुपमा डुबाइदेऊ तर सधैँ बिरामी र डाक्टरको जस्तो सधैँ उपचार र फि मात्रको सम्बन्धमा होइन । कसैप्रतिको अति बढी लगावले तिमीलाई कुनै काम गर्नका लागि पनि बाटो दिँदैन । प्रेममा कुनै शर्त हुनु हुँदैन । बेशर्त हुनु पर्दछ प्रेम । प्रेममा आफैंलाई किन मेटाउँछौ ? प्रेमलाई आफ्नो एउटा हिस्साको रुपमा अनुभव गर्यौं भने तिमीलाई प्रेमले पीडा दिँदैन बरु ऊर्जा बढाइदिन्छ । तिमी किन प्रेम गर्छौं ? किनकि आफ्नो एउटा हिस्साको रुपमा अनुभव गर्छौं । कामुकताले प्रेमलाई केही समयका लागि मात्र आफ्नो बनाउँछ तर निःस्वार्थ भावले प्रेमलाई अनन्त कालसम्म जीवित बनाउँछ । मानसिक रुपबाट र शारीरिक रुपबाट गरिने प्रेममा गाली गर्नु, मारामारी गर्नु, गोली बारुद हान्नु पर्थ्यो होला । लालच वा विजय प्राप्त गर्ने उद्देश्यले गरिने प्रेम डेटिङ, क्रेडिट कार्ड या चेकबुक या त सपिङमा गएर टुंगिन्छ । केही समयका लागि सँगै रहँदा सफल जस्तो देखिन्छ तर दीर्घकालीन रहँदैन । भनिन्छ, शरीर हेरेर प्रेम गर्नेहरु कहिल्यै कसैको मनको नजिक पुग्न सक्छैनन् । जसले प्रेमको नाममा कसैको भावनामा खेलवाड र मजाक गरिरहेको हुन्छ, यो त सरासर प्रेमको मर्म माथिको अपमान र गद्दारी हुन्छ । सम्मान र समर्पण बिनाको प्रेम सम्हाली नसक्नुको भाँडभैलो हुन्छ तर भावनात्मक प्रेममा कुनै हिंसा हुँदैन र त युगौँयुगसम्म पूजनीय रहन्छ । आशो भन्दछन्, “प्रेम मानसिक दबाबमा कसैको करकापमा हुनु हुँदैन । यो त आफसेआफ मनबाट उब्जने भावना हो ।” राधाकृष्णको प्रेम जस्तो चोखो प्रेम कसैको होला र भनिन्छ । उनीहरुमा एकजनालाई घाउ, चोट लाग्यो भने अर्कोलाई दुख्थ्यो रे । उनीहरु सम्बन्धमा रहन पाएनन् तर निःस्वार्थ प्रेम गरेको कारण आजसम्म संसारभर प्रेमको नमुनाको रुपमा हरेकको मुखमुखमा जपिएर रहेका छन् । सद्गुरु भन्दछन्, “भावनाको स्तरमा गरिने प्रेम हो भने यो प्रेम प्रसंग हुन्छ, जागरुकताबाट कसैलाई सामेल गरिने योग हो, मिलन हो । यस्तो प्रेम प्रसंग सफल हुन्छ ।” कोही एकको लागि यस्तो सोचिन्छ कि नाक, मुख, आँखा, कपाल आदि अंग मन परेर गरिने प्रेम होइन । मन पर्दासम्म प्रेम हुन्छ, मन परेन भने धृणा उत्पन्न हुन्छ तर जब प्रेम मात्र प्रेम हुन्छ, हावामै पनि उमंग महसुस हुन्छ । जस्तै लैला मजनुको प्रेम, रोमियो जुलियटको प्रेम मानव प्रेमका चिरपरिचित नमुना हुन् । प्रेमका यस्ता धेरै उदाहरण छन् तर सफल भएका थोरै मात्र छन् । किनकि प्रेमलाई समपर्ण होइन, सम्झौताको रुपमा मात्र प्रयोग गरियो, महसुस गरिएन । स्वार्थ मात्र खोजियो, त्याग हेरिएन । लक्ष्मी नारायण कहिल्यै अलग भएनन् । उनीहरु एकअर्काप्रति यति समर्पित थिए कि आँ गर्दा अलंकार बुझ्दथे । योगी विकासानन्द भन्दछन्, “प्रेममा स्वतन्त्रता हुनुपर्छ, बन्धनयुक्त प्रेमले सधैँ पीडा दिन्छ, श्रीमान्-श्रीमतीले पनि एकअर्कालाई बन्धनमुक्त प्रेम गर्नुपर्छ अनि बल्ल घर परिवारमा सुख शान्ति, खुसी र रमाइलो वातावरण छाउँछ ।” सधैँ आफ्नो सेवा गरोस् र आफूले जे भन्यो त्यही मात्र मानेर नोकर जस्तो बनोस् भन्नेले किन विवाह गर्नु पर्यो र ? घरको गेटमा कुकुर पाल्नुस्, सधैँ तपाई बाहिर, भित्र गर्दा पुच्छर हल्लाउँछ स्वागत गर्छ, तपाईंको रक्षा गर्छ । सुँगा पाल्नुस्, तपाईंले जे बोल् भन्यो त्यही बोल्छ । मानिस र पशुपक्षीमा के फरक भयो ? होइन र ! हरहमेसा साथ सहयोग त दुवैको चाहिन्छ नि दुवैलाई । त्यसै श्रीमान्-श्रीमतीलाई एक रथका दुई पाङ्ग्रा भनिएको होइन । कुनै परिवारमा मेलमिलाप, साथ, सहयोगको वातावरण भयो, खुसीयाली छायो भने मात्र त्यो परिवार सुखी र समृद्ध बन्छ । परिवारको मियो बाबुआमा गतिलो र बलियो नभएपछि छोराछोरी पनि कुसंगत र कुलतमा लाग्छन् । अनि परिवार एकैछिनमा तहसनहस हुन्छ । कसैलाई आफ्नो बनाउन सिर्फ क्षमता चाहिन्छ । जुन आफ्नो मनको मर्जीबाट मात्र हुन्छ । प्रेम कुनै सम्बन्ध होइन, भावनाको मिठास हो । जो आफैँभित्र सीमित रहन्छ, कसैलाइ देखाउनु पर्ने जरुरत नै हुँदैन । भावनामा प्रेम छ भने रुख, विरुवा, जीवजन्तु, पुरुष, महिला या त जुन चिज देख्छौ विशेष रुपले देख्छौँ र प्रेम गरिरहन्छौँ । भावना राम्रो छ भने हरेक कुरामा महको स्वाद अनुभूत गर्छौं, भावना नराम्रो छ भने तीतेकरेलाको स्वाद भेट्छौं । विलियम शेक्सपियर भन्छन्, “आफ्नो प्रेम त्यसका निम्ति खेर नफाल जसले यसको मूल्य बुझ्न सक्दैन ।” जब प्रेममा विश्वासको धराप पर्छ, तब छातीको गहिराइमा हिउँ जसरी जमेर बसेको आँशु एकाएक बाफिएर आँखामा कालो बादल माडारिन्छ र झरना सरी एकाएक आँशुको पहिरो जान्छ र आँखाको डिल भत्काएर भुईंमा बजारिन्छ । अनि सबैतिर निरसता र शून्यता मात्र छाउँछ । प्रेममा जात धर्म, उँचनीच, धनी गरिब, भूगोल केही हेरिँदैन, हेरियो भने प्रेम जीवित रहँदैन । उमेर हेरेर पनि प्रेम गरिदैन, रङरुप हेरेर, स्वार्थवश गरिएको एकतर्फी प्रेम पनि टिक्दैन । अक्का महेश्वरी कर्णाटक राज्यभरिमा सबैभन्दा राम्री केटी थिइन् । उनको सौन्दर्यले मोहित बनाएको थियो सबैलाई । उनी यति राम्री थिइन् कि त्यो क्षेत्रका सबैले प्रशंसा गर्दथे । उनी महादेवकी ठूलो भक्त थिइन् । सधैँ दिव्य मुहार, सधैँ प्रशन्न त्यही कारणले हुन्थिन् । सबैलाई उनको रुपले मोहित बनाउँथिन्। उनी साधारण परिवारकी थिइन्, १२ वर्षमा नै महादेवकी भक्त भएकी थिइन् । त्यो कुरा राजाले थाहा पाएर उनलाई माग्न आए । उनका बाबुआमाले धेरै धन लिएर उनले बिहे गर्दिन भन्दा पनि जबरजस्त राजासँग विवाह गरिदिए । उनले महाराजसँग शारीरिक सम्पर्क गर्न नचाहने, छुन पनि नदिने । “महादेव पो पोइ, तपाईं त कोइ न कोइ !” भनेपछि राजाले उनको भित्री वस्त्र समेत लिएर नाङ्गै दरबारबाट निकाला गरिदिए । त्यसपछि उनी गुफामा बसेर ध्यान गरिन् । काव्य सृजना गरिन् । उनी अहिले पनि चिनिन्छिन्, स्तुत्य भएर कर्णाटकभरि । यो घटना बाह्र सय वर्ष अगाडि भएको थियो ।” आफूलाइ बेठीक लागेको कुरा गर्न छोड्नुहोस्, तपाईंको प्रगति हुन्छ । सद्गुरु भन्दछन्, “प्रेमबाट मनको सुख, भावनाको सुख, जीवन ऊर्जाको सुख हामीले भित्रै महसुस गर्न सकिन्छ । बाहिरी वातावरण बनाएर प्रेम गर्दा केही हदसम्म त ठीक होला तर वातावरण सधैँ सबै आफ्ना पक्षमा नहुन सक्छन् । केही हदसम्म मात्र म्यानेज गर्न सकिन्छ, सत प्रतिशत सकिंदैन । किनकि यसमा कयौं शक्ति सामेल हुन्छन् ।” भनाइ छ, युद्ध र प्रेममा सब कुरा जायज हुन्छ तर यस्तो प्रेमलाई कुन नाम दिने, जुन पूर्ण रूपमा गैरजिम्मेवार छ । उदाहरण स्वरूप मानवशास्त्री सागर थापाले ‘म्यारी ग्रयावरेल’को चर्चित पुस्तक ‘माया र पूँजी’ (लभ एण्ड क्यापिटालिजम) लाई उद्धृत गर्दै भन्दछन्– “मायाको चरित्र वर्गीय हुन्छ भन्ने कार्ल मार्क्स आफैँ मायाको सवालमा बेविरसे र गैरमार्क्सवादी थिए । यस पुस्तकमा बिसौं शताब्दीका महान् चिन्तक मार्क्सका यस्ता लुकेका पहलुहरु उजागर गर्ने प्रयास गरेकी छन् कि उनले आफ्नी दुई जिउकी प्रेमिका पनि एङ्गेल्सलाई जिम्मा लगाएका थिए ।” पारस्परिकता, सद्भाव, सहकार्य र भावनाले वर्गीय सीमा भेद गर्न सक्दैन भन्ने मार्क्सको निष्कर्ष आफूमा चाहिँ कहिले लागू हुन सकेन । हामीले आफ्नो स्वास्थ्य राम्रो बनाउन स्वास्थ्यवर्धक खाने कुरा खाएजस्तै मनको सुख महसुस भावनात्मक प्रेमले गर्न सक्छौं । प्रेम कुनै काम होइन, योजना बनाएर गर्नुपर्ने र अभिनय पनि होइन, नाटक गर्नुपर्ने । प्रेम त आफसेआफ हरेक मानिसको मनबाट फुर्छ, एकदम सुन्दर कविता जस्तो । मानवशास्त्री इन्द्रबहादुर भुजेल टुइट गर्छन्– त्यो क्षण मुटु चर्केर आँखाबाट बगेको भेल न त तर्न सकियो न त बगाउन सक्यो केवल किनारामा तिमी उता म यता ।। अन्तरआत्माको आवाज हो प्रेम। एक हृदय र अर्कै हृदय जोड्ने पुल हो प्रेम। कुनै सम्बन्ध होइन प्रेम । मुटुमा मीठो धुन भनेर बजिरहने संगीतको झंकार हो प्रेम। हम नें देखी है उन आँखो की महकती खुस्बु हाथ से छु के इसे रिस्तेका इल्जाम न दो । सिर्फ एहसास है इसे रूह से महसुस करो प्यारको प्यार ही रहने दो, कोई नाम न दो ।। गुलजार (लेखक मानवशास्त्रमा विधावारिधि गर्दै हुनुहुन्छ। )

हुँदैछ: उमेश थापा उमेर लामो हुँदैछ जीवन छोटो हुँदैछ, मेरा हरेक कथाहरुले नयाँ मोड लिँदैछ। थाहै थिएन, हिजोसम्म तिमी मेरो हुन्नौ भन्ने, आजबाट मन मेरो बिछोडले रूँदैछ । कोमल मनलाई चोटरूपि काँडाहरुले छुँदैछ, चिथ्रा-चिथ्रा पारिकन रगतले धुँदैछ। विलौना यो मेरो अब तिमीले कहिल्यै सुन्ने छैनौ, आफ्नै जीवन जिउने पनि चाहना यो तुहिँदैछ ।

सालको रुख र हाम्रो पिरती: लेखराम सापकोटा वीरेन्द्र क्याम्पस अगाडि सालका ठूला रूख थिए । धेरैजसो पर्खालभित्रै थिए भने केही बाहिर । पर्खाल बाहिरका रूख सडकसम्मै थिए । सडक किनारामा तिनै रुखको छेउ लागेर कयौं बटुवा गाडी पर्खन्थे । आफन्त साथीभाइ पर्खन्थे । घामपानी छेल्थे । पर्खालभित्रका रूखका फेदमा वीरेन्द्र क्याम्पसमा पढ्दै अनेक सपना बनाएका सपनाप्रेमीहरू सुस्ताउँथे । झोला बिसाएर किताब कापी फर्काउँथे । बदाम फुटाउँथे । सुन्तलाका केस्रा बाँडीचुँडी खान्थे । खासमा यी रुख यिनै सपनाप्रेमी र तिनै बटुवाका साक्षी थिए । सहयात्री र सहयोगी पनि । मुख्य सडकसँगै जोडिएर वर्षौंदेखि उभिएको एउटा बडेमानको सालको रुख केही वर्ष अगाडि ढल्यो, गर्लम्म ! रूख ढलेको आवाज नारायणगढ बजारभरि सुनियो । हाकिमचोकसम्म पनि सुनियो होला ! खासमा रूख त्यसै ढलेको थिएन, त्यसलाई ढलाइएको थियो । एक समय बाटोमा उभिएर धेरैलाई सहारा बनेको त्यो रूख कालान्तरमा धेरैलाई बाधक बन्यो, ढलाइयो । काम विशेषले भरतपुर उक्लँदै थिएँ । मेरै साइडमा रहेको उक्त रूख लम्पसार सुतेको देख्दा मन बेचैन बन्यो । साठी सालभन्दा थोरै अगाडि प्रजातन्त्र दिवसमा उक्त रूख मेरो एउटा अध्यायको साक्षी बनेको थियो । कुनै बेला आफैँसँग सन्तोष नहुँदा त्यही रूखलाई हेरेर सन्तोकी बन्थें । एकाएक आफ्नो उचाइ गुमाएको रुख देखेर अभिभावक गुमाएको महसुस गरें । एकैछिन उभिएर रूखका जरादेखि टुप्पैसम्म नियालेँ । मन सम्हाल्न सकिनँ, आँखाभरि सागर उर्लिए । त्यही टिलपिल आँखा लिएर गन्तव्यतर्फ हान्निएँ । हिजोआज बाटो फराकिलो छ । फराकिलो बाटोमा दैनिक हजारौं गाडी कुद्छन् । वरिपरि रूख छैनन् । बजारका रूखको उचाइ भवनहरूले लिएका छन् । तै पनि ती भवनले रूखको महत्त्व कहिल्यै बुझ्ने छैनन् । भूइँबाट उखेलेर फाले पनि मेरो मनबाट भने कहिल्यै नउखेलिने गरी जरा फैलाएको छ त्यो रुखले । गीतासँग पहिलोपटक त्यही सालको फेदमा भेट भएको हो । रूख हरियो थियो । त्यसका हाँगाबिँगा पनि फैलिएका थिए । फोनमार्फत दुवैजनाले हुलिया बतायौं । भेट्ने स्थल बनायौं, उही साल । म फोनिक्स साइकल चढेर नारायणगढबाट उकालो चढेँ । एकैपटक रूखमुनि बसेर गीतालाई पर्खने सोच बनेन । गीता नै पहिले आएर रूखमुनि कुरिरहून् भन्ने लाग्यो । त्यसै गरेँ । पारिपट्टि बसेर रूखको फेदतिर नियाल्न थालेँ । घडी हेरेँ । भेट्नलाई तय गरेको समय लगभग हुनै लागेको थियो । मैले घडी र रूख पालैपालो हेरिरहेको थिएँ । कुर्दाकुर्दै निर्धारित समय आयो । मैले रूखको छेउछाउ एकटकले हेरिरहेको थिएँ । उनले बताएको हुलिया अनुसारको मान्छे यतिञ्जेल त्यहाँ देखिएको थिएन । घडीको सुई अलिकति मात्रै अगाडि कोल्टिँदै थियो । गीताले भनेको हुलिया अनुसारको मान्छे रूखको नजिक देखा पर्यो । नयाँ लेडिज साइकलमा पिङ्क कलरको कुर्ता–सलवार र पहेँलो सलमा सजिएकी अलि–अलि अग्ली कोकाकोला फिगरकी एउटी सुन्दर युवती रुखमा आएर टक्क अडिइन् । दायाँबायाँ हेर्न थालिन् । मैले पारिबाटै नियालेँ उनलाई । गीता उनै हुन् भन्ने निश्चित भएपछि बाटो काटेर उनको अगाडि पुगेँ । आँखाले आँखामा हेरेर निमेषभरमै आँखाबाटै संवाद गर्न थाल्यौं । ‘गीता,’ पहिले मै बोलेँ, ‘लेख ।’ उनले पनि ठम्याइन् । मैले उनको हातमा मेरा हात राखेँ । दुवै हातलाई एकैपटक मुठ्ठीमा कसेँ । अनुहार नियालेँ, खुसीले धपधपी बलेको थियो, उज्यालो ! ओठ सुन्तलाका केस्राझैं कलिला थिए । त्यसमाथि पिङ्क लिपिस्टिकले ओठलाई झनै सुन्दर देखाएको थियो । हामी अब कता जाने भनेर अलमलमा थियौँ । कतै बसेर चिया पिउने सल्लाह भयो । नजिकैको चिया पसलमा पस्यौँ । अलि–अलि भोक पनि लागेको थियो । केही खाउँ है ? भन्दै गीतालाई आग्रह गरेँ । उनले सहमति जनाइन् । चाउमिन मगायौँ । चिया पनि पिउने ? भनेर सोधेँ । गीताले हुन्छ भनिन् । खाजा खाइवरी होटलबाट निस्कियौँ । साइकल डोहोर्याउँदै अघि बढ्यौं । केहीबेरमा रमाइलो चोक पुग्यौँ । रमाइलो चोकबाट अघि बढेनौँ । चोकको छेवैमा चौतारी थियो । त्यही चौतारीमा साइकल अड्याएर साइकलको पैडलमा एउटा खुट्टा टेकेर गफ गर्न थाल्यौँ । गफ के–के गरियो कुन्नी, अहिले याद आएन । तर, पढाइलेखाइ र साहित्य सिर्जनाको बारेमा कुराकानी गरेका थियौँ । हामी चौतारीमा लगभग आधा घण्टा बस्यौँ होला । दिन ढल्किसकेको थियो । पश्चिमतिर हेर्दा घामलाई रुखले छेकिसकेका थिए । अब हामी छुट्टिनुपर्ने थियो । पहिलो भेट पनि हामीले एक घण्टाभन्दा बढी बिताइसकेका थियौँ । मैले पहिलो भेटको चिनो भनेर डायरी र पाइलट पेन लगेको थिएँ । छुटिने बेलामा र्यापिङ गरेर लगेको उक्त उपहार गीताको हातमा राखिदिएँ । उनी मुसुक्क मुस्कुराइन् । उनले पनि मेरो लागि केही ल्याएकी थिइन् । उक्त उपहार मेरो हातमा राखिदिइन् । उपहार समातेर म पनि मुस्कुराएँ । हामी दुवै प्रफुल्ल थियौं । अब छुट्टिऔं भन्दै साइकल चढेर गीता बाइपासतिर लागिन् । मैले गीताले दिएको उपहार खुसी भएर समातिरहेको थिएँ । अब म पनि फर्कनुपर्यो । उपहार अलि ठूलो थियो । ठूलो उपहार पाएर मनमनै बेस्सरी खुसी थिएँ । साइकलको क्यारियरको च्याप्ने तानेर उपहार राखें र च्याप्ने छाडिदिएँ । च्याप्नेले उपहार झर्याम्म गरेको आवाज सुनें । उपहार फुट्यो कि भन्ने शंका लाग्यो । शंकै शंकामा म सरासर घरमा आएँ । साइकल पालीमा राखेर सोझै कोठामा गएँ । गीताले दिएको उपहार जतनसाथ खोलें । उपहार पाउँदा जति खुसी थिएँ, खोलेर हेर्दा खुसी हुन सकिनँ । मेरो अनुहारको चमक एकाएक हरायो । सिसाको फ्रेमिङमा भएको आकर्षक सिनको चकनाचुर अवस्था देखेर मेरो मन पनि उतिबेलै टुक्रियो । गीताले त्यत्रो प्यारले दिएको उपहारलाई मैले जतन गर्न सकिनँ । त्यसपछि गीतासँग करिब–करिब ६ वर्ष सम्बन्धमा रहेँ । यसबीचमा हामी सयौंपटक भेट्यौं । त्यति नै पटक चिया खायौँ । चिया मात्रै खाएनौँ, दुई ज्यान एक हुने वाचा पनि खायौँ । सँगै जीवन बिताउने योजनाका बारेमा हामीले पटक–पटक सरसल्लाह गर्यौँ । तर, हामी एक हुन सक्ने अवस्थामा आउन सकेनौँ । के मिलेन के ! हामी आफैँले पनि जान्न सकेनौँ । अन्ततः उनले आफ्नो बिहे अन्यत्रै हुन लागेको जानकारी दिइन् । केही दिनपछि त उनको बिहेको निम्तो पाएँ । उनको बिहे भएको चार महिनापछि मैले पनि बिहे गरेँ । हिजोआज कहिलेकाहीँ गीताको सम्झना आउँदा मेरो आँखामा सबैभन्दा पहिला चकनाचुर भएको उपहार झलझली देखिन्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज (अनेसास) पोर्चुगलमा नयाँ नेतृत्व चयन: काठमाडौं । अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज (अनेसास) पोर्चुगलमा नयाँ नेतृत्व चयन भएको छ । राजधानी लिस्बनमा सम्पन्न भएको समाजको नवौं अधिबेशनले आगामी दुई बर्षेका लागि नयाँ नेतृत्व चयन गरेको हो । अधिबेशनले साहित्यकार स्पन्दन बिनोदको अध्यक्षतामा १९ सदस्यीय नयां कार्यसमिती सर्वसम्मत चयन गरेको हो । बरिष्ठ उपाध्यक्षमा बद्रिबाबु पोखरेल चयन भएका छन् भने दुई उपाध्यक्षमा सवी श्रेष्ठ र विशेष आत्रेय निर्वाचित भएका छन् । समाजको महासचिवमा अर्जुन बराहाली निर्वाचित भएका छन् भने सचिवमा शम्भु सिलवाल चयन भएका छन् । यस्तै कोषाध्यक्षमा बिजय गुरुङ र सह–कोषाध्यक्षमा बिद्या आचार्य निर्बाचित भएका छन् । यस्तै सदस्यहरुमा यादव देवकोटा, अरुन भेटवाल, सागर शाह, नविन पाण्डे, शान्ति अर्याल, रमेश भट्टराई, रितु पाख्रीन तामाङ, दिव्यकान्त उप्रेती, सोम अनुराग बस्नेत, स्मिता सत्याल र किरण लिम्बु चयन भएका छन् । समाजले पोर्चुगलका लागि अवैतनिक वाणिज्यदूत मकर बहादुर हमाललाई समाजको संरक्षकमा चयन गरेको छ । यस्तै समाजको सल्लाहकारमा अनेसासका केन्द्रीय उपाध्यक्ष सुनिल संगम, एनआरएनए आईसिसी सदस्य नारायण काजी मगर, अर्का आईसिसी सदस्य रविन अधिकारी, एनआरएनए पोर्चुगलका अध्यक्ष तिलक गैरे र समाजका निवर्तमान अध्यक्ष वाईवी गुरुङलाई चयन गरेको समाजले जनाएको छ । बिगत लामो समयदेखि साहित्यिक क्षेत्रमा क्रियाशील स्पन्दन समाजको सचिव, महासचिव हुदैं हाल अध्यक्षमा निर्वाचित भएका हन् । नवनिर्वाचित अध्यक्ष स्पन्दनले गत बर्ष युरोपको अन्तिम बिन्दु पोर्चुगलको काबो दा रोकाबाट एकैपटक दुई वटा गजल संग्रह ‘भिजाएर गयौं’ र ‘अविरल स्पन्दन’ बिमोचन गरेका थिए ।

सम्झनामा लाङटाङः जता हेर्याे उतै हिमाल (फोटो कथा): दीपाङ्करको जन्मभूमि भारत हो । मातृभाषा नेपाली बनाएको छ । घर मिरिक भएर पनि नेपाललाई कर्मभूमि बनाएको छ । पेसाले शिक्षक । रहरले फोटोग्राफर । “आधि खाएर डल्लै फाल्यो” यो उसको लवज हो । यो दर्जिलिंगे लवजसँग अध्यापनको शिलशिलामा मेरो भेट तीन वर्षअघि इलामस्थित फिक्कलमा भएको थियो । तोया पनि हामीसँग अध्यापनकै शिलशिलामा जोडिन आइपुगेको हो । ०७५ मा हामी तीन भाइ जाडोलाई छेकेर कालिन्चोक गयौँ । र, फर्कँदा एउटा घोषणा गर्याैँ– हरेक वर्ष नेपालको कम्तिमा एक ठाउँ घुम्न जाने । यात्री बनेर होइन, बिना योजना यात्रा बनेर । गत वर्षको पुस अन्तिम । कर्मथलो चितवनबाट दीपाङ्कर अर्का एक साथीलाई साथ लिएर काठमाडौँ आइपुग्यो । तोया र म जो काठमाडौँ थियौँ । तर हाम्रो भ्रमणले कुन बाटो समाउँछ थाहा थिएन । बिना योजनाका यात्राहरु विशेष रहन्छन् । हामी योजनाविहीन थियौँ । रातको एक बजे लाङटाङको कुरासम्म गरेर सुतियो । तर बिहान उठेर यहीँ जाने भन्ने पत्तो थिएन । बिहान उठेर नयाँ बसपार्क पुग्दा आठ बज्यो । गाडी माछापोखरीबाट लाग्दो रहेछ, बसपार्क पुगेपछि मात्र पत्ता लाग्यो । माछापोखरी पुग्दा स्याफ्रुबेसीको अन्तिम गाडीले हामीले पर्खिन्छ । धुन्चेसम्मको गाडी भने अन्तिम रहेछ । धुन्चे पुग्दै चार बज्यो । स्याफ्रुबेसी बजारलाई लाङटाङ पदयात्राको बेसम्याप भन्दा हुन्छ । हामीले साँझको पाँच बजे धुन्चेबाट स्याफ्रुबेसीको पदयात्रा सुरु गर्याैं । भाग्य, हाइड्रोको गाडीमा लिफ्ट पाएपछि ७ बजे स्याफ्रु पुग्यौँ । रसुवा जिल्लास्थित स्याफ्रुबेसीबाट सुरु हुन्छ लाङटाङ पदयात्रा । ट्रेकिङ एजेन्सी तथा स्थानीयको कुरालाई आधार मान्ने हो भने समुद्रसतहदेखि १४६० मिटरको उचाइमा रहेको स्याफ्रुबेसीबाट हिँडी समुद्रसतहदेखि ३८१७ मिटर उचाइमा रहेको क्यान्जिङ् गोम्पामा बास बसेर पुनः स्याफ्रुबेसी आइपुग्न पाँच दिन खर्चनुपर्छ तर हामी योजनामा हिँड्नेहरुमध्ये थिएनौँ । स्याफ्रुबेसीबाट हिँडेको दोस्रो रात हामी क्यान्जिङ् गोम्पामा बास बस्यौँ । तेस्रो रात त स्याफ्रु नै फर्किइसकेका थियौँ । क्यान्जिङ् गोम्पाबाट स्याफ्रुबीचको दुरी ४५ किलोमिटर रहेछ । हामी तेस्रो दिनै फर्किएको देखेर सबैभन्दा चकित होटल साहु थिए । हामी तीन भाइको बिना कुनै योजना यात्री होइन कि यात्रा बनी हिँड्ने योजनाले कहिलेसम्म निरन्तरता पाउँछ ? थाहा छैन । अहिलेलाई प्रस्तुत छ, आँखामा नेपाली हिमाल बोकेर क्यामरा हिमालतिर तेर्साउँदै हिँड्ने दीपाङ्करले लाङटाड पदयात्राका क्रममा कोरेका केही हिमालहरूका फोटो कथा ।

राम्रो कृतिका लागि लेखकले परिश्रम गर्न थाक्नु हुँदैन - नीलम कार्की निहारिका: मदन पुरस्कार विजेता नीलम कार्की निहारिकाले राम्रो कृति सृजना गर्ने हो भने लेखकले परिश्रम गर्न थाक्न नहुने बताएकी छन् । बुकाहोलिक्सले आयोजना गरेको स्रष्टासँग साक्षात्कार कार्यक्रममा बोल्दै कार्कीले कृति केवल कोरा कल्पना मात्रै नभएर स्रष्टाको खोज्ने, अध्ययन गर्ने परिश्रमको प्रतिफल पनि हुने बताएकी हुन् । आफूले गरेको मिहिनेतलाई पाठकहरुले रुचाइदिएकोमा सन्तुष्ट भएको उनको भनाइ थियो । सन् २०१७ मा प्रकाशित योगमायाको बारेमा बोल्दै आफूले साना भन्दा साना कुराहरु जस्तै मौसम अनुसारको बाली, त्यो बेलाको लवजहरु जान्न पनि आफूले मिहिनेत गरेको बताइन् । साहित्यकार नीलम कार्की निहारिकाका मौन जीवन (उपन्यास, १९९४), नियतिको खेल (उपन्यास, १९९७), हवन (कथा संग्रह, २००६), नीलम कार्की निहारिकाका कविता (कविता संग्रह, २००६), ब्रेन फिभर (कविता संग्रह, २००६), कागजमा दस्तखत (कथा संग्रह, २००८), बेली (कथा संग्रह, २०१०), ‘अर्की आइमाई’ (उपन्यास, २०१३), चीरहरण (उपन्यास, २०१५) र योगमाया (उपन्यास, २०१७) प्रकाशन भइसकेका छन् । बुकाहोलिक्स साहित्य र पठन संस्कृतिको विकाशका लागि सक्रिय फेसबुक ग्रुप हो जसले लकडाउनमा स्रस्टासँग साक्षात्कार कार्यक्रम आयोजना गरिरहेको छ । सो कार्यक्रममा हरेक दिन स्रष्टाहरु फेसबुक लाइभ मार्फत साक्षात्कारमा आउँने गर्छन् । अहिलेसम्म सो साक्षात्कारमा २० जना भन्दा बढि सर्जकहरुले आफ्नो लेखन अनुभव तथा रचना वाचन गरिसकेका छन् ।

चित्रकारिता चिहाउँदै हलिउड कलाकार: ह लिउडले कला र कलाकारलाई सम्झन कुनै कसर छाडेको छैन । भिन्सेन्ट भ्यान गगको १९५६ को बहुचर्चित फिल्म ‘लस्ट फर लाइफ’ होस्, या २००२ मा आएको फ्रिडा काहलोमाथि बनेको ‘फ्रिडा’ होस्, त्यस्तै आइरिस कलाकार क्रिस्टी ब्राउनमाथि बनेको र ड्यानियल डे लेविसको अभिनय रहेको बहुचर्चित ‘माई लेफ्ट फुट’ किन नहोस्, ती सबैले कलाकार भोगाईलाई बडो रोचक ढंगले पस्किएका छन् । झन् पिकासोमाथि बनाइएको एन्थोनी होपकिन्सको ‘सर्भाइभिङ पिकासो’ होस् या मार्गरेट केनमाथि बनाइएको ‘बिग आइज’ होस्, तिनको प्रभाव अद्यापि छँदैछ । तर जब कलाकार नै पिकासो हुने तर्खरमा लागे भने के हुन्छ ? के हुनु ? समाचार बन्छ । यतिबेला समाचार बनेका तिनै कलाकारको कलाबारे थोरै जानकारी पस्किन खोजिएको हो । हुन पनि कोविद १९ रोगले सबैलाई हैरान बनाएको छ । सबैतिर बन्द छ । कहाँ जानु ? के गर्नु ? घरमा पनि कति बस्नु ? यस्तो बेलामा अभिनेता अभिनेत्रीभित्र गहिरो गरी बसेको बेग्लै कलाकारिता प्रस्फुटित भइरहेको छ । राजेश हमाल गीत गाइरहेका छन्, नाट्य संवाद वाचन गरिरहेका छन् भने हलिउडका कलाकार पनि के कम ! हैन त ? त्यसैले त पेशाले अभिनेता र अभिनेत्रीहरू यतिबेला बुरूस र क्यानभासमा आफ्नो भावना पोखिरहेका छन् । रोचक त के छ भने तिनको यो सोख देखेर धेरैले ‘नट ब्याड’ भनिरहेका छन् । तिनको कलाकारिता कुन तहको छ भन्ने कुरा त विज्ञहरूले नै बताउलान् तर सर्सर्ती हेर्दा ती पनि कम्ता मोहक छैनन् ! आउनुस्, हलिउडका हस्ती कलाकारहरूको कलामोह र तिनको कला हेरौँ । प्रख्यात अभिनेता एन्थोनी होपकिन्सको चित्रलाई धेरैले सराहना गरेका छन् । उनमा पिकासोको कलाप्रभाव बढी देखिएको केहीको धारणा छ । नहोस् पनि किन, उनले सन् १९९६ मा ‘सर्भाइभिङ पिकासो’ फिल्ममा अभिनयसमेत गरेका थिए । सो फिल्ममा अभिनय गर्नका लागि उनले पिकासोका बारेमा चाहिने जति सबैजसो कुराको अध्ययन पनि गरेका थिए । हास्य अभिनेता जिम क्यारीले अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्डलाई व्यंग्य कस्न भ्याएका छन् । अभिनेत्री पेरिस हिल्टनको कला । उनले इमोजीलाई उपयोग गरेकी छन् । यी हुन्, सिनेमाका पर्दामा बोन्ड, जेम्स बोन्ड भन्दै देखापर्ने पुराना जेम्स बोन्ड पियर्स ब्रोस्नान । अस्कर अवार्ड विजेता अभिनेत्री रिजी विदरस्पुनको फूलको कला रोचक छैन त ? स्यारोन स्टोनले पानीरङबाट बनाएको फूलको चित्र । यो उनको पहिलो प्रयास रहेको उनको फेसबुक पोस्टमा जनाइएको छ । यी हुन्, रकी फिल्मका अभिनेता सेल्भेस्टर स्टेलोन । यिनको चित्रलाई चाहिँ कला समीक्षकहरूले आफूजस्तै कडा रङहरू प्रयोग गरेको प्रतिक्रिया दिएका छन् । भनाइको अर्थ, समीक्षकहरू उति खुसी देखिएनन् ।

यासिका: म मान्छे नै हुँ तर कहिलेकाहीँ शंका लाग्छ । मान्छेकै संगतले मलाई मान्छे बनायो अनि अहिले लास । मान्छे नै थिए, मलाई मान्छे बनाउने अनि समाज चिनाउने पनि । अहिले तिनै मान्छे मेरो खुसी लुटिरहेका छन् । सुख अनि सोचसमेत लुटेर लडिबुडी गरिरहेका मान्छे देख्दा लाग्छ, मान्छे कसरी मान्छेबाट अलग भएर अनुहार देखाउन सक्छन् ? मभित्रको बुद्ध निमोठेका छन् । बुद्धसँगै बौद्धिकताको अपहरण गरेका छन् । मेरो मानसिक र शारीरिक बल पनि निचोरनाचर पारेर छोक्रा मात्र बाँकी राखिदिएका छन् । बर्बराएर बाँच्न बाध्य बनाएका छन् । भन यासिका, अब म के गरुँ ? चन्द्रिकाले आफूलाई सम्हाल्नै सकिनन् । पाँच वर्षपछि स्वदेश फर्किएकी छोरी यासिकासँग वर्षौंको कुण्ठा पोखिन् । सदरमुकामदेखि सात घण्टा हिँडेर घर पुगेकी यासिका थाकेर यसै लखतरान थिइन् । आमाका कथाव्यथाले अझ धेरै गलिन् उनी । प्रतिक्रियाविहीन उनी भित्रैदेखि चिच्याउन चाहन्थिन् । तर उनलाई थाहा थियो, खोक्रो घरभित्र चिच्याएर कुनै उपलब्धि हुने छैन । समाजले नसुनेसम्म चिच्याउनुको कुनै अर्थ छैन । झमक्क साँझ परेपछि घर पुगेकी यासिकासँग कतिखेर पीडा पोखौं भएको थियो चन्द्रिकालाई । बर्खाको समय थियो, बाहिरबाट भ्यागुत्ताको ट्वार्र ट्वार्र आवाज एकोहोरो आइरहेको थियो । भदौरे झरी त्यसरी क्रमशः बढिरहेको थियो जसरी आमाका आँसु व्यथा पोखेसँगै झरिरहेका थिए । छोरा पनि छोरी पनि, यासिका नै थिइन् त्यो झुपडीको । पति वियोगपछि त चन्द्रिकाका लागि अभिभावक पनि यासिका नै थिइन् । यासिकाले आमालाई अँगालोमा बेरिन् । डाँको छोडेर रुने मन थियो उनलाई । आमाको दयनीय अवस्था बुझेर मन कठोर बनाइन् । आमालाई बिछ्यौनामा सुताइन् र आफ्नै काख सिरानी बनाएर चुपचाप सुम्सुम्याउन थालिन् । चन्द्रिका दलित गाउँमा सबैभन्दा धेरै पढेकी महिला । त्यसबेलै एसएलसी सकेकी । त्यसैले उनले छोरीहरूलाई पढाइमै भविष्य देखाइन् । परिणाम आज पाएकी छन् चन्द्रिकाले, यासिकाले छात्रवृत्तिमा पिएचडी सकेर फर्किनु जीवनकै सुखद् क्षण थियो त्यो । दलित बस्तीमै रहँदा उच्चजातका भनिएकाबाट गरिएको अपमान सहन नसकेर पतिले आत्महत्या गरेका थिए । त्यसपछि उनले अझै दुर्गम यो ठाउँ रोजेर बसाई सरेकी थिइन् । तेरो बुबाको जीवन तैँले देखेबुझेकै होस् । पति त्यसरी बितेपछि हामी दलित भनिएका पत्नी कसरी समाजमा निचोरिन्छौं, भन्नु नपर्ला छोरी । तँलाई पढ्न पठाएदेखि समाजमा भोगेका अनेक सास्ती सुनाएर हैरान पार्न चाहन्नँ । छोरीको काख चन्द्रिकालाई लाख भएको छ आज । यासिका पाउँदा संसार नै मुठ्ठीमा भएको महसुस गर्दैछिन् उनी । यासिका डाक्टर बनेको खुसीले संसार उज्यालो भएको छ उनका लागि । त्यसैले त सबै दुःख भुलेको अनुभूति भएको छ चन्द्रिकालाई । अभिभावकको छहारी पाएको ठानेकी छन् छोरीबाट । अबेरसम्म पनि बैनीलाई नदेखेपछि यासिकाले सोधिन्, आमा बोलिनन् । छोराकी आमा हुन पाइनन् चन्द्रिका । दुई छोरीले पूर्णता महसुस गर्दै बाँचेकै थिइन् । आफ्नो पीडा सुनाउँदिनँ भनेर कान्छी छोरीको घटना भन्न भूमिका बाँध्दै थिइन् आमा । त्यसै बेला यासिकाले पनि बैनीको कुरो कोट्याइन् । ‘हो छोरी, तेरी बैनी मनिषा… ।’चन्द्रिकाको बोली एकाएक अवरुद्ध भयो । यासिकाको मनमा भूकम्प गएजस्तै भयो । मुटु दह्रो पार्दै चन्द्रिका बोल्न थालिन् । तँ छँदै छिमेकमा भएको सीमाना विवादको सन्दर्भ थाहै होला । त्यसमा तिमेरु दिदीबैनी साक्षी बसेर बोलेको त्यो जमिनदारलाई पचेको रहेन छ । मेरो विपक्षमा बोल्ने कसैलाई बाँकी राख्दिनँ भन्दै थियो । त्यसपछि तँ पढ्न गइहालिस् । तेरो पढाइ बिगार्न चाहन्नथें । कहिलेकाहीँ फोनमा कुराकानी हुँदा सबै ठीक छ भन्दै टारेँ । ठीक त त्यसैबेलादेखि थिएन छोरी । मनिषालाई धम्क्याउने, अनेक आरोप लगाउने गर्न थाले । मारेर फालिदिने भन्दै बसिटिक्न दिएनन् । अनेक तरहले दुःख दिए । मनिषालाई नबोलेर मात्र समाधान छ भनेर सम्झाएँ । ऊ पनि सहने मात्र भएकी थिई । हाम्रो पक्षमा बोल्ने जमिनदारको विपक्षी बस्नेत दाइ पनि डरले थुरथुर थियो । एसएलसी आउन लागेकाले मनिषालाई टाढा कतै पठाउन पनि सकिनँ । एकदिनको कुरो हो । परीक्षाको तयारीमा भएकाले घरमै छोडेर हटिया भर्न गएँ । फर्कदा झमक्क साँझ परिसकेको थियो । खोल्सोबाट माथि उक्लिँदा होहल्ला सुनें । घरछेउको मकैबारीमा छलिएर कुरा सुनें । जमिनदार गाउँ नै उचाल्ने गरी कुर्लदै थियो, ओइ डल्ली तेरी दिदी कहाँ छे ? तेरी आमा खै ? ए, तिमेरु हामीविरुद्ध खनिने ? दुई चार शब्द के पढेथे सबैभन्दा जान्ने सुन्ने हुनुपर्ने ? तेरो बाउ त टिक्न सकेन तिमेर्को यत्रो हिम्मत ? गाउँ सबै हाम्रो आँगनमा खनिएका थिए । सबै चुपचाप । जमिनदारका छोरा र आसेपासेले मनिषालाई निमोठनामठ पार्दै थिए । तर पनि मनिषाका पक्षमा बोल्ने हिम्मत कसैको देखिनँ । त्यतिका मान्छेसामू आँगनमा गरेको दुर्व्यवहार मैले पनि हेर्न सकिनँ । मकैबारीमा छलिएँ, निकैबेर आँखा चिम्लिएर भगवान् पुकारें । हिंस्रक पशुले झैं आक्रमण गर्न थालेपछि ऊ बेस्सरी चिच्याई । कुटपिट र लुछालुछ गरिरहे मान्छेको भेषधारी ती राक्षसले । म निरीह बनिरहें । घटनाको साक्षी हुनुको विकल्प देखिनँ । कहिलेकाँही त साहस पनि फेरेको श्वासजस्तै आफूबाट अलग हुँदोरहेछ । भएको श्वास पनि दबाएँ र थचक्क बसें । मनिषालाई तिनले घरी फुटबल बनाए घरी भलिबल । त्यो दृष्य चलचित्रमा गुण्डाले गर्ने अभिनयभन्दा कम थिएन । पूरै दृष्य हेर्ने साहससमेत ममा बाँकी थिएन छोरी । मलाई थाहा थियो, म उसलाई बचाउन गएँ भने उनीहरूले मेरो पनि त्यही हालत बनाउनेछन् । मेरो ब्रह्मले भन्यो, दुवैजना लास हुनु हुन्नँ । जमिनदार कड्कियो, ए गाउँले हो ! रमिता सकियो अब सबै घर जाओ । लाग्यो, जे गर्नु गरे अब छोरीलाई छोडिदिन्छन् । रमिने बनेका गाउँले चुपचाप घर फर्किए । जमिनदारले इसारा गर्यो । आसेपासे मनिषालाई बोकेर घरभित्र पसे । लागेको थियो, ओछ्यानमा लडाएर घरतिर जालान् । गाउँले गएपछि घरपछाडि पुगें र लुकेर गतिविधि नियाल्न थालें । आसेपासे निस्किए भने छोरीलाई मलमपट्टि गर्ने सूर थियो । तर अचानक मनिषा चिच्याएको आवाज आयो । भुसतीघ्रेहरूले उसलाई पालैपालो लुछिरहेका रहेछन् । म चिच्याउन खोजें, सकिनँ । श्वास दबिएर भित्रै पस्यो । भनन्न रिगँटा लागेर आयो । ढलेछु । बेहोस म बिहानको चिसोले ब्युझिएँ, घिस्रिँदै घरभित्र छिरें । मनिषा त यस संसारबाटै विदा भइसकेकी रहिछ । आमाको मुखबाट बैनीको वास्तविकता सुन्दा यासिका बोल्न सकेकी थिइनन् । आमालाई सुम्सुम्याइरहेकी उनी आफैं ढलिन् । चन्द्रिकाले पानी छ्यापिन् । केहीबेरमा यासिका होशमा आइन् । कुखुराको भालेले बिहानीको संकेत गर्यो । ‘छोरी, उज्यालो हुनुअघि तँ यो गाउँ छोडेर भागिहाल् ।’ ‘आमा, तपाई यो के भन्दै हुनुहुन्छ ? मेरो तातो रगतले त्यसो भन्दैन । म बुझ्ने र बोल्न सक्ने भएकी छु, समाज मेरो पक्षमा पार्छु अनि त्यो जमिनदारको घरमा आगो सल्काइदिन्छु । मलाई हेर्नु छ आगो सल्किएको घरभित्र कति छटपटी र पीडा हुन्छ ।’ ‘हामी दलितका पक्षमा समाज बोल्दैन छोरी । यदि समाज अन्धो छ भने तेरो बौद्धिकता त्यहाँ प्रकाशबिनाको दियो मात्र हुनेछ । आमाको वर्षौंको भोगाइले बोलेको कुरो हो यो । मान्, तँ जहाँबाट जसरी आइस् त्यहीँ जा । म जेनतेन बूढो शरीर घिसारिरहेकै छु, सकुञ्जेल घिसार्छु ।’ करिब एक घण्टा आमाछोरीको दोहोरी चलिरह्यो । अन्ततः यासिकाले चन्द्रिकाको मानमनितो राखिन् । ‘अरिंगालको गोलोमा ढुंगो हानेर जीत हुन्न छोरी’ भन्ने वाक्यले यासिका आमासँग हारिन् । उनले निधो गरिन्, खाटा बसेको आमाको घाउ बल्झाउनुभन्दा झिसमिसेमै कसैले नदेख्ने गरी गाउँ छोडेकै जाति । ‘आमा तपाईंको आशीर्वादले पिएचडी सकेकी छु, म यो समाज सुधारेर तपाईंको सपना पूरा गर्नेछु ।’ चन्द्रिका छोरीसँगको वियोग सम्झेर विक्षिप्त हुन खोजिन् । हत्तपत्त आँसु पुछ्दै छोरीतिर मायालु भावले हेरिन् । ब्याग बोक्दै आँगनमा निस्किएकी यासिकाले भनिन्, ‘आमा, आफ्नो ख्याल राख्नू । म यसै समाजमा अनुहार देखाउन्नँ । अब यो समाज बदल्ने हैसियत बनाएर मात्र पाइला टेक्नेछु ।’ यासिका केही पर पुगेपछि आमातिर फर्किइन् । चन्द्रिकाका आँखा छोरीतिरै एकोहोरिएका थिए । काव्य–कुञ्ज, गठ्ठाघर, भक्तपुर सम्प्रतिः अन्नपूर्ण पोष्ट

बन्चरोको निर्विघ्न आवाज: बोक्रालाई नै रूख ठान्नेहरू दाउरे दाइको बन्चरोको आवाजमा भरिएका जीवनका अभिशप्त मर्म र लय नबुझ्नेहरू धम्कीवादमा तिखारिएका गरिबमारा यातनाका दाह्रे छुराहरू पस्दै छन्– गाउँबस्तीहरूमा बकम्फुसे चमत्कार फलाक्दै क्रान्ति नामका थुप्रै धोकापूर्ण विरोधाभासहरू, र पस्दै छन् रहस्यमयी बनेर ढँटुवारे कति आतङ्कराजहरू ! मुस्किलले शान्ति फुलेका गह्रा, गोरेटा र कटेबाटामा स्वतन्त्र हिँड्ने श्रमिक पाइलाहरूकै तेजोवध गर्ने स्वार्थी दुर्नियतधारी भाटे धमिराका ध्वंस–जालहरू ! ०० पसे एकदिन घुम्दाघुम्दै गाउँनजिकैको जङ्गलभित्र खोसे दाउरे दाइको हातको बन्चरो र, खल्तीबाट धम्कीवादको धारिलो छुरी निकालेर सय वर्ष खडा सालको बूढो रूखका बोक्राहरू घुरेल्दै भने– ‘भर्खरै ढलाउन सक्छौँ जाबो रूख ! तँ पाखे दाउरेलाई के थाहा ग्याङको तागतको केन्द्र ! बोलिस् भने रूख त के, यहीँ ढल्नसक्छ शरीर पनि रोप्न आएका हौँ– शासनका नयाँ विद्रोही जरा !’ ०० खोसिएको बन्चरो पर भुइँमा अलपत्र छ दाउरे दाइको हातको पसिनाको तातो स्पर्श नपाएर चिसिएको बन्चराको बिँडले पढ्दै छ अघिदेखि उसको भयभीत चेहरा र, निधारमा रेखिएका छटपटीका अस्पष्ट अक्षरहरू ! लाग्छ– यदि बन्चरो आफैँ उठ्न सक्दो हो त हिजोजस्तो काटिने थिएनन् छानी–छानी सुका हाँगा दाउराहरू बरु काटिने थिए, गरिबको हातबाट बन्चरो खोस्नेहरूका एक एक आला टाउकाहरू ! बल्ल सुरु हुने थियो कार्यकारी बन्चरोबाटै दाउरे दाइले अझ पनि बुझ्न नसकेको जीवन–प्रेमको सक्कली अन्तिम भरोसा–क्रान्ति । तर, के उठोस् निर्जीव बन्चरो ! दाउरे दाइ ? सजीव तर निमुखो ! ०० सुका हाँगाबिँगा छिचोलिसकेपछि उचालेर एक बिटो दाउरा सन्तुष्टिको भारी सास फेर्दै खुशीको त्यही भारीमाथि भरोसा नामको उही बन्चरो सिउँरेर घर फर्किजाने दाउरे दाइका नित्यकर्मी पाइलाहरू साँझपख भान्सामा चुल्हो सल्काउने मनको सदाबहार धोको तर आज ! तेल सकिएपछि निभेको दीयोझैँ, गुड्दागुड्दै राजमार्गमा बिग्रिएको गाडीको चालकको अनुहारझैँ चिन्ताभन्दा ज्यादा डरले कायल एक निरुपाय निहत्था शिथिल काय बीच जङ्गलमा गुन्डाराजको अर्थहीन कब्जामा छ; दाउरे दाइको जीवनकालीन अनुभवको एकमात्र बन्चरो खै, किन अनाहकमा खोसिएको छ ? ०० बस्तीबस्तीमा वस्तुको शिल्पगत जीवनसापेक्ष उपयोगिता दाउरे दाइको बन्चरोजस्तै कसै न कसैको कब्जामा छ ! थाहा छ– बन्चरोको काट्टकुट्ट आवाज दाउरे दाइको जीवनगीत र, एकमात्र दिग्विजयी आवाज पनि हो ! मान्छेहरू ! जीवनको बाटो यदि हिँड्नु नै छ भने सबैभन्दा पहिले दाउरे दाइलाई यो दुःसाध्य समयमा खोसिएको बन्चरोको आवाज देऊ ! आखिर बन्चरोको आवाज नै त दाउरे दाइले बाँचेको युगको निर्विघ्न आवाज हो !

आजकाल: खै आफ्नोपन कहाँ गएको छ आजकाल, आत्मसम्मान कहाँ हराएको छ आजकाल । सारेआम बैरीले धर्तिमाताको बलात्कार गर्दा पनि, विरोधाभास जनाउन साहस डराएको छ आजकाल ! जिम्मेवारहरू बोल्दा भक्भकाएको छ आजकाल, उत्तरदायित्वहरू निष्फिक्री शर्माएको छ आजकाल। यही माटोका लागि सहिद भएका आत्माहरुले प्रश्न गर्दाखेरी, जवाफ दिन नसकेर जिब्रो लरखराएको छ आजकाल ! हातमा हात राख्ने बेला भएको छ आजकाल, नेपाल आमालाई सुरक्षा चाहिएको छ आजकाल। नेपालको सच्चा सपुत भएर मर्नुछ भने तिमीलाई, आऊ अघि बढौँ राष्ट्रसेवाको भावना जुर्मुराएको छ आजकाल !

सन्त्रासमा जिन्दगी: हिड्ने हिम्मत छैन बाहिर कतै सन्त्रास सन्त्रास छ । आफ्नै यो घर जेलझैँ दिनदिनै लाग्दैछ अत्यास छ । आकाङ्क्षा अनि भावना र सपना बन्दै गए बन्धकी । आफ्ना दूर हुँदा र दर्द थपिँदा के जिन्दगी जिन्दगी ।।१।। *** कोरोना अफवाह हो कि भुमरी आँधी चल्यो बेसरी । हावाको गतिमा उदण्ड अति भो रोक्नै नसक्ने गरी । चारैतर्फ जताततै कहरको चीत्कार झन् बढ्छ कि । लाखौं ग्रस्त हजार लास दिनकै थप्दै रह्यो जिन्दगी ।।२।। *** कैयौं छन् परदेशका शहरमा बेचैन छन् आखिर । कोही फर्कन खोज्दछन् मुलुकमा सम्झेर आफ्नै घर । बाँच्नेको पनि छैन त्यो भर कुनै सङ्घर्ष छन् जिन्दगी । मर्नेको पहिचान लुक्छ अहिले बेहाल छन् जिन्दगी ।।३।। *** भन्छन् यो अति सुक्ष्म भाइरस रे निर्जीव प्राणी तर । हाम्रो अङ्ग शरीर भित्र रहँदा फक्रन्छ ती अङ्कुर । कुर्दै छौं भयबाट मुक्त कसरी होला त यो जिन्दगी । झर्ने आँसु सबै झरे नयनका पीडा बढ्यो जिन्दगी ।।४।। *** मान्छे आज अकालको नियतिको कीटाणुको मारमा । छैनन् टन्न अनाज भोक गरिबी बढ्दै छ संसारमा । हे विज्ञान बताइदे न अब लौ अर्को व्यवस्था छ कि? मान्छे सक्षम पूर्ण छन् तर स्वयं सन्तापमा जिन्दगी ।।५।। *** छन्द : शार्दूलविक्रीडित मध्यपूर्व संयोजक : साहित्य पोष्ट

क्यानभासमा नाै साहित्यकारहरु: यी हुन् जीवित खड्का मगर । चित्र बनाउनु उनलाइ जीवन बनाउनु हो झैँ लाग्छ । यो उनकाे अहिलेको सोच मात्रै होइन । उनीभित्र चित्रमोह सानैदेखि थियो । खासगरी २०४५ पछि । त्यतिबेला उनी ५ कक्षामा पढ्थे । पेन्सिलले कापीका पन्नापन्नामा, अंगार र कमेरोमाटोले घरका भित्ताभित्तामा स्केच गरिरहन्थे । उनका एकजना गाउँले दाइ हुनुहुन्थ्यो, उहाँको चित्रमा रुचि थियो । उनै दाइको संगत गर्न थालेपछि जीवितलाइ पनि चित्रको लत लागेकाे हो । एसएलसीपछि ललितकलामा अपूर्ण भए पनि चित्र अध्ययन गरे । २०६३ सालमा मूरल आर्ट, डेकोरेटिभ आर्ट, स्टेन्सिल आर्ट लगायत कला सिके । साउदी अरबमा भिसा खुलेपछि उनी त्यतै लागे । त्यसपछि उनको कामले व्यावसायिक निरन्तरता नै पायो । चित्रमा पनि क्रमशः निखारता आउन थाल्यो । उनलाई साहित्यकर्मीहरूकाे चित्र बनाउन विशेष रूचि लाग्छ । साहित्यकारहरू यो देशका विशिष्ट बौद्धिक सम्पत्ति हुन् । शब्दकर्ममार्फत उनीहरूले देशको लागि अथाह योगदान गर्दै आइरहेका छन् तर अपवाद छाडेर साहित्यकारहरूको सम्मान भएको जस्तो उनलाई लाग्दैन । ती मूर्धन्य साहित्यकारको मूल्यांकन भएजस्तो उनलाई लाग्दैन । यो निराशाजनक कुरा हो कि जो सम्मानको हकदार भएर पनि ओझेलमा छन् भन्ने उनलाई त्यही कुराले दुख्यो र प्रेरित गर्यो पनि । अग्रजहरूको थोरै पनि सम्मान गर्न सकूँ लागेर पोट्रेट बनाउने थालनी गरेको हुँ । उनलाई मनपर्ने साहित्यकारहरुको नामै तोक्दा धेरैको नाम छुट्न सक्छ, जसका किताबहरूले मलाई प्रेरित गरे, त्यस्ता धेरै छन् । तर उनकाे लेखनीको शुरूवातमै भूपी पढे, शंकर लामिछाने पढे, भीमदर्शन रोका पढे । मलाई यिनीहरू खास मन पर्छन् । साहित्यकारहरूकाे चित्र बनाउँदा उनी विशेष ध्यान दिन्छन् । साहित्यकार अलिक फराकिलो होस् । अनुजहरूलाई प्रेरित गर्ने खालको होस् । त्यस्ता साहित्यकारहरू उनको रोजाइमा पर्छन् । उनका लागि चित्र बनाउनु व्यवसाय वा सौख मात्र रहेन । ‘चित्र त मेरो लत भयो, अम्मल नै भयो,’ उनी भन्छन्, ‘पियक्कडलाई नभै नहुने रक्सीको नसाजस्तो । उसो त, मेरो वैदेशिक रोजगार पनि रंग सम्बन्धित भएकाले निरन्तरता पाइरहेको हुनुपर्छ । म रोजगारीमा मात्रै सन्तुष्ट भएको भए, चित्रकर्म सायद छोडिसकेको हुन्थेँ । यहाँ मेरो इच्छाशक्तिले काम गरिरहेको छ ।’ चित्रबाहेक उनी साहित्यसँग पनि जोडिएका छन् । उनलाई दुइटै कलाका क्षेत्र उत्तिकै प्रिय लाग्छन् । उनलाई विशेषगरी कविताविधा मन पर्छ । यसैमा कलम चलाउने कोशिश गर्छु भन्छन् उनी । त्यसो त, राम्रा कृतिहरू सबै विधाका पढ्न उनी रुचाउँछु । उनका दुइटा कविताकृति प्रकाशित छन्- ‘अनुभूतिका चर्चाहरू — २०६०’ र ‘ईश्वरको खेती — २०७१’ । उनी भन्छन्, ‘अग्रजले हिँडेको कलाको बाटो हिँडेको छु । सकेसम्म त्यो बाटोलाई फराकिलो पारुँ भन्ने नै लाग्छ । हेरौँ, के के गर्न सकिन्छ ।’ यहाँ उनै जीवित खड्काले साहित्यकारहरूको बनाएका चित्रहरू प्रस्तुत गरिएको छ । आशा छ, हामीलाई जस्तै तपाईंहरूलाई पनि मन पर्नेछ । अविनाश श्रेष्ठ दिनेश अधिकारी गुप्त प्रधान केवल चन्द्र लामा मन प्रसाद सुब्बा प्रकाश सायमी राजेन्द्र भण्डारी सत्यमोहन जोशी श्रवण मुकारुङ

जुममा लेखक–कवि, बहसमा नयाँ शैली: चितवन साहित्य परिषद्को इतिहासमा अघि कहिल्यै नभएको जुम भेला भयो । जसमा कवि-लेखकहरूले जुम कवि गोष्ठीमा विभिन्न सिर्जना प्रस्तुत गर्नुभएको थियो । वैशाख २७ मा सम्पन्न सो जुम कवि गोष्ठी (शृङ्खला एक)मा प्रस्तुत भएका सिर्जनामाथि समीक्षक महेश पौड्यालले समीक्षासमेत प्रस्तुत गर्नुभएको थियो । पाैड्यालले संसारको दुई तिहाई जनसङ्ख्या लकडाउनको स्थितिमा रहे पनि कवि-लेखकको मनोवेगमा कुनै लकडाउन छैन भन्ने प्रमाण प्रविधिको प्रयोगद्वारा विश्वभरि नै चलिरहेका गोष्ठी, रचनावचन र अन्य संवादहरूले प्रस्तुत गरिरहेको बताउँदै बाह्य संसारका उकुसमुकुस कवि लेखकहरूको रचनामा परिलक्षित हुन्छन् र रचना र तिनको सम्प्रेषणका माध्यमबाट उनीहरू त्यस उकुसमुकुसको विरेचन र मनोवैज्ञानिक निकासको बाटो बनाउने बताउनुभयो । चिसाप जुम कवि गोष्ठीलाई चिसापका अध्यक्ष, कवि सुरेन्द्र अस्तफलले सञ्चालन गर्नुभएको थियो । गोष्ठीको विशेषता के थियो भने, यसमा चिसापका पूर्व अध्यक्ष श्रीभक्त अच्युत वाग्ले, अग्रज स्रष्टाहरू वनमाली निराकार र गोविन्दराज विनोदी तथा सेवानिवृत्त प्राध्यापक कवि एलबी क्षेत्रीदेखि युवा पुस्ताका कवि जेनन नेपालसम्मका विविध वयका कविहरूको उपस्थिति थियो । कविहरू नेपाल मात्रै होइन, अस्ट्रेलिया, जर्मनी र भारतबाट समेतबाट जोडिएका थिए । कवितामा पनि, स्वाभाविक रूपले विविधता थियो । छन्द कवितादेखि लोकगीत, आधुनिक पद्य कविता र गजल तथा मन्तव्यमार्फत् विविध विचारको सम्प्रेषण चिसाप जुम गोष्ठीको विशेषता थियो । गोष्ठीमा प्रस्तुत रचनाहरूको रचनागर्भ आफूले दुई प्रकारका पाएकाे पाैड्यालको भनाइ थियो— कोरोना विशेष र स्वतन्त्र । कोरोना विशेष रचना, नामैले सङ्केत गरेजस्तै, कोरोना कहर सुरु भएपश्चात् यस महामारीलाई केन्द्रमा राखेर यसले मानवीय व्यवहार र दिनचर्यामा कस्तो परिवर्तन ल्याइदियो भन्ने बारेमा केन्द्रित भएको पाइयो । अन्य रचना भने निरपेक्ष रूपमा अन्य अनुभव र अनुभूतिलाई समेटेर विविध समयमा लेखेका रचना थिए । वाचन गरिएका सिर्जनामाथिको पाैड्यालको टिप्पणी यस्तो थियोः (क) कोरोना विशेष कविता साहित्यको वृत्तमा महामारीले मूलधारलाई सधैँ प्रभावित गर्ने गरेको छ । यसले जीवनचर्यालाई मात्रै होइन, सोच्ने तरिकामा पनि परिवर्तन ल्याएको छ । पूर्व होस् वा पश्चिम, सबै सांस्कृतिक भूगोलमा प्रलयवादी चिन्तन विद्यमान छ । पूर्वमा पनि शास्त्रहरूले चार मूल युगहरूमा एउटाको पटाक्षेप प्रलयबाटै हुने र अर्कोको उदय हुने कल्पना गरेका छन् । पश्चिममा, विशेष गरी बाइबलमा पनि बाढीको प्रलय र प्रभुको दोस्रो अवतरणको परिकल्पना छँदैछ । तर, यी युगान्तकारी प्रलयको चिन्तनभन्दा पृथक्, अकल्पित र आकस्मिक महामारी, प्राकृतिक कहर, युद्ध, दुर्घटना आदि पनि आएकै छन् । र, तिनीहरूप्रति साहित्यले सबैभन्दा बढी गम्भीर र संवेदनशील भएको पाइन्छ । कोरोना कालमा हामी यस्तै अर्को एउटा मोडमा खडा छौँ र सिर्जनाले पनि स्वाभाविक रूपमा उक्त कुरालाई अभिव्यक्त गरेको पाइन्छ । चिसाप गोष्ठीमा वाचित कोरोना विशेष सिर्जनाको सारसङ्क्षेप यस्तो थियो— १. गणेश घिमिरेको “ब्याट्री सकिनै लागेको घडी र म” — यस कविताले एउटा अवरुद्ध समयमा किंकर्तव्यविमूढ मान्छेको मनोविज्ञान बोलेको छ । मान्छेले बनाएका बढाबढा इमारतको स्थिरताजस्तै स्थित भएको छ, समय र मानिसको चेतना । यस स्थितिमा मानव चेतनशून्य अवस्थामा मूर्तिवत् उभिन विवश भएको यथार्थ सुन्दर विम्बहरूमार्फत् यस कवितामा अभिव्यक्त भएको छ । २. मन्जिला अनिलको “कस्तो समय” — यस कवितामा महामारीमा प्रकृति र मान्छेका दिनचर्यामा पृथकता देखाउने कोसिस गरिएको छ । प्रकृति आफैँमा मस्त रहँदा, मान्छे आफ्नै कर्तुतका कारण विवश छ । कवितमा एउटा आशा पनि अभिव्यक्त गरिएको छ— सायद मान्छे एउटा शुभ साइतको प्रतीक्षा गरिरहेको छ । ३. शान्ति शर्माको “म शून्यमा हराएकी छु” — यस कवितामा पनि प्रलयको अघि उभिएको मान्छेको चेतनशून्यतालाई विषयवस्तु बनाइएको छ । विद्रूप समाचारहरूले मन तर्सिंदा, कोपिला मुर्झाएर झर्दा, सबै कुरा टक्क रोकिएजस्तो हुँदा आफू शून्यमा हराएजस्तो कविको अनुभव आजको समयमा मानव मात्रको एउटा साझा अनुभूति पनि हो । ४. जेनन नेपालको “एन्टिडोट” — यस कवितामा, महामारीमा धेरै कुराका निकास जसोतसो भेटिएला तर भोकको निकास दुर्लभ छ भन्ने भाव प्रकट गरेको पाइन्छ । कवि जेननले पहिले पनि भोक विषयमा सुन्दर कवि लेखेकै छन् । यस कविताले भनेअनुसार बाहिर सन्नाटा भएको अवस्थामा कुँजिएको र चेतना गुमाएको मान्छे न अल्बाट्रोस बनेर उड्न सक्छ, न त हनुमान बनेर । यस्तोमा, सबै सबै कुरा स्थगित हुन सक्ला तर भोकको स्थगन असम्भव छ । यस्तोमा, यो समय एक माना चामलको लागि सबैभन्दा बढी मानिस तड्पिरहेको समय हो । यस कविताका कविले महामारीको सम्पूर्णतालाई समान्यीकरण गर्नुभन्दा खान नपाएर भोकै बस्न अभिशप्त मान्छेहरूको दुःखलाई प्राथमिकताका राख्नुपर्ने विषय उठाएका छन् । ५. जगन्नाथ पण्डितको कोरोना विशेष छन्द कविता — यस सङ्क्षिप्त र छन्दोबद्ध कवितामा कविले कोरोना कहरलाई “अतिशय भयकारी” भनेर, यसले सिर्जना गरेको विश्वव्यापी त्रासमा आफू पनि संवेदनशील भएको सन्देश दिएका छन् । ६. गणेश श्रमणको “नाङ्गा पाइतालाले डराउने सरकार” — यो पनि कोरोना कहरबाटै सिर्जत एक परिस्थितिको प्रतिक्रियामा लेखिएको कविता हो । यस कविताले नेपालबाहिर, विशेष गरी भारतको श्रमबजारमा काम गरिरहेका आम नेपाली नेपाल–भारत सिमानामा जसरी रोकिए र प्रवेश पाएनन्, त्यसलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । नाङ्गा पाइतालाले स्वदेशको सिमानासम्म आइपुगेका साधारण नेपालीलाई गृहप्रवेश गर्नबाट रोक्ने सरकारलाई डरपोक भनिएको छ । यसमा आम जनताको दुःखप्रति असंवेदनशील रहेको वर्तमान नेपाल सरकारको तीव्र आलोचना गरिएको छ, र आफ्ना जनतालाई सकुशल र सुरक्षित देश भित्र्याउन पहल नगरेकोमा ऊ एक डराएको व्यवस्था हो भनिएको छ । (ख) स्वतन्त्र सिर्जना समयनिरपेक्ष हिसाबले विविध विषयमा रचना गरिएका, आफ्ना निजी, सर्वकालीक र स्वतन्त्र अभिव्यक्तिसहितका रचना पनि चिसापको कवि गोष्ठीमा वाचित भएका थिए । विविध संरचना, शैली र भावका उक्त सिर्जना यस प्रकार थिए — १. टीका आत्रेयको “आमा बनेको दिन” — शार्दूलविक्रीडित छन्दमा रचित, र लयबद्ध तरिकाले वाचन गरेर सुनाइको यस कवितामा आमा हुनुको अनुभूतिलाई एउटा विशाल गौरवको विषय मानिएको छ । एउटा मृत्युलाई परास्त गरेर सन्तानलाई जन्म दिने आमाको महत्ता यस कवितामा दर्शाइएको छ । एउटी नारी र आमाको अनुभवको जगमा उभिएको हुँदा यस कविताको प्रभाव पक्ष झनै तीव्र बनेर आएको अनुभव गरिएको छ । २. डा. कुसुमाकर न्यौपानेको कौरा गीत — यो सङ्कलित रचना हो । यसको प्रस्तुतिमा संस्कृति, विशेष गरी लोकसङ्गीतमा दख्खल राख्ने डा. कुसुमाकर न्यौपानेले कौरा गीतको स्वभावको व्याख्या गर्दै यसलाई आफ्नो सुन्दर गायनकलामार्फत् प्रस्तुत गरेका थिए । कैराको आरम्भमा मङ्गलाचरण, बीचमा प्रेमप्रणय, विवाह आदि विविध विषय र अन्त्यमा विदाइका प्रसङ्ग रहने गरेको संरचनागत जानकारी पनि दिए । उनले गाएर सुनाएको टुक्रामा प्रेम–प्रणयको गीतिसंवाद थियो । ३. शिव त्रिपाठीको “यादमा तिम्रै पर्न मजा छ” — स्वनिर्मित छन्दमा कवि त्रिपाठीले गाएर यो रचना प्रस्तुत गरेका थिए । प्रेमको गहिराइमा डुबिरहँदा त्यसमा अलिअलि पीडा नै भए पनि त्यो स्वीकार्य हुने अभिव्यक्ति उनको थियो । रुमानी, विशेष गरी शृङ्गारिक भावको यो कविता अथवा गीतले प्रेमीको कल्पनामा रमिरहनुको रोमाञ्चलाई प्रस्तुत गरेको छ । ४. एलबी क्षेत्रीको “भीडमा हराएको मान्छे” — इमान्दार कन्फेसनल शैलीमा लेख्ने कवि एलबी क्षेत्रीको यो कविता पनि कन्फेसनल नै हो । यसमा यस्तो एउटा पुरुषको चित्रण गरिएको छ, जसको आत्मशक्ति कमजोर छ, जो आत्महारा छ, जो वासनाहरूको दास छ, जो परजीवी र स्वार्थी छ, जो घरको जिम्मेवारी सबै परिवारमा छोडेर बाहिरी भूलभुलैयामा हराएको छ र जो अन्ततोगत्वा भीडमा हराएको एउटा अनाम पात्र बन्न अभिशप्त छ । पहिचान र अस्तित्वको दृष्टिले एक गम्भीर विषय कवितामा उठाइएको छ । व्यस्तताको खोलमा निरत्नर आत्महारा र परजीवी हुँदै जानेहरू भीडमा विलय भएर अस्तित्व र पहिचानविहीन हुँदै जान्छन् भन्ने एउटा शाश्वत सत्य कविताले पाठकसामु राखेको छ । ५. महानन्द ढकालको गजल — “जिन्दगीको लगाऊ दाउ विचार गरेर” भन्ने हरफबाट सुरु हुने यो गजलमा गजलकारले छोटो रहेको मन्छेको जुनीमा सचेत पाइलाहरू चालेर लोककल्याणको काम गर्नुपर्ने सल्लाह दिएका छन् । गजलमा उनी संसार हेर्न त मचान चढेरै पनि सकिएला, तर मान्छेको घाउमा हेर्न सिक्नु ठूलो कुरा हो भन्ने सल्लाह दिन्छन् । मान्छेको आँखाको समवेदना चिन्नु, पीडामा मल्हम लगाउनु, र आउँदाजस्तो जाँदा पनि खाली हात जानुपर्ने जुनीमा यो समाज र देश बनाएर जानुको उपादेयता यस गजलले दर्शाएको छ । ६. भूपिनको “सेतो हात्तीमा सवार भएर” — यस कवितामा कवि भूपिन चरम राजनीतीकरणका कारण देश बुद्धको शान्तिसन्देशप्रति संवेदनहीन हुँदै गएको यथार्थमाथि कटाक्ष गरेका छन् । बुद्धलाई हल्लाको सेतो हात्तीमा चढेर सवार भएको कल्पनाबाट उठान गरिएको कवितामा कट्टरवादी, राष्ट्रवादी, क्रान्तिकारी, अनेक प्रकारका प्रशासकहरू यस्तै हल्लामा चेतना गुमाइरहेका छन् । कसैलाई पनि बुद्धको अहिंसा, शान्तिसन्देश र आदर्शमा चासो छैन । बरू बुद्धसँग सेल्फी खिच्नमा चासो छ । घृणित र तुच्छ राजनैतिक स्वार्थका कारण चेतनाको दैलो बन्द गरिसकेकाहरू माथिको प्रहार यस कविताको मूल अभीष्ट हो । ७. डा. दिनेश शर्माको “पिता” — देहरादून भारतका कवि डा. दिनेश शर्माको “पिता” शीर्षकको हिन्दी कविताले पिताको मूल्य, आदर्श र महानताको गुणगान गरेको छ । अप्ठेरोमा धीर बनेर हिँड्नू, आफ्नो मूल्य नगुमाउनू, र सधैँ लोककल्याणका लागि सत्यपथमा हिँडिरहनू भन्ने शिक्षा दिने पिताको गरिमा यस कविताले गाएको छ । स्मरण रहोस्, डा. शर्मा भारतका वर्तमान प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीका कविता पनि अनुवाद गरिरहेका छन् । ८. वनमाली निराकारको “सिद्धार्थ” — कवि निराकारको यस कविताको मूल प्रश्न हो — यस बेला जन्मेका भए बुद्ध के गर्थे ? कुन पार्टीमा लाग्थे? कसका लागि लड्थे ? कविले अहिलेको समय अतिशय प्रतिकूल भएको आशय कवितामा प्रकट गरका छन् । धेरै तर्क र कित्ताहरूमा विभक्त भएको समयप्रतिको उनको असन्तुष्टि कवितामा स्पष्ट रूपमा प्रकट भएको छ । कविताको अन्त्यतिर उनले एउटा प्रभावशाली विम्बमार्फत् आफ्नो तिक्तता प्रकट गरेका छन् । भन्छन्, सिद्धार्थले एउटा भिक्षापात्र यानि कचौरो दिए, जसलाई हातमा लिएर देश भिक्षाटनमा निस्केको छ । देशको निर्धनता र निर्जल्ल लाचारीको यो एउटा प्रभावशाली अभिव्यक्ति हो यो । ९. गोविन्द विनोदीको “आफ्नै छायासित” — छन्द कवितामा महारथ प्राप्त गरेका अग्रज कवि गोविन्द विनोदीले आफ्नो यसै शीर्षकको कविताको एक अंश सुनाएका थिए । कवितामा मान्छे र छायाको सम्बन्ध नङ र मासुको जस्तो अविभाज्य रहेको तर्क छ । सुखदुःखमा सधैँ मान्छेको साथमा रहने गरेको छाया कविताको मूल विषय हो । १०. राधा कोइरालाको “प्रण” — नारी संवेदनाबाट अनुप्राणित यस कवितामा बाबा, भाइ, दाजु वा अन्य सबै पुरुषलाई नारीप्रति सम्वेदनशील हुन, सम्मान गर्न, उनीहरूका सपना बचाउन, र सहयोग गर्न अपिल गरिएको छ । छोरीको भविष्यमा पनि आफ्नो सपना देख्न पुरुष समुदायलाई एउटा बलियो प्रण लिन आह्वान गरिएको छ । कविताभित्र नारीहरूमाथिको थिचोमिचो र अत्याचारका विम्बहरू पनि छन् । तर नारी अधिकारका लागि लडिरहने पुरुषहरूप्रति मौन भएकोले भने कविता अलि एकाङ्गी छ । ११. महेश पौड्यालका तीन कविता — महेश पौड्यालले “सिसा, शीत र प्रिया”, “सम्राट र बच्चाहरू” र “पहाड र हामी” शीर्षकका कविता वाचन गरेका थिए । १२. सुरेन्द्र अस्तफलको “प्रिय बुद्ध” — यस कवितामा कवि अस्तफलले आफू घरव्यवहार, संसार, जिम्मेवारी सबै छोडेर बुद्धजस्तो त्यागी बन्न नसक्ने, तर उनका आदर्शबाट प्रेरित भने हुन सक्ने अभिव्यक्ति दिएका छन् । आफू संसारी भएको यथार्थलाई स्वीकार गर्दै उनले बुद्धको “निरञ्जना नदीको तट”को विम्ब आफू वरिपरि रहेको स्वीकारोक्ति गरेका छन्, जसको अर्थ हो, बुद्धको कंटकाकीर्ण मार्ग सांसारिकहरूका लागि व्यावहारिक नभए पनि उनको आदर्शबाट अनुप्राणित हुन सम्भव छ, जुन कुरा कविताले बोलेको छ । र, यो यथार्थ पनि हो । यस अर्थमा, कवि अस्तफलको यो कविता इमान्दार र सुन्दर छ । समीक्षक पाैड्यालको सुन्दर समीक्षाअघि कार्यक्रममा चिसापका पूर्व अध्यक्ष श्रीभक्त अच्युत वाग्ले, बालकृष्ण थपलिया र डा. कृष्णप्रसाद पौडेल, सुमित्रा न्यौपानेले कार्यक्रमको सफलताको कामना गर्दै असल श्रोताको रूपमा कार्यक्रमको अन्त्यसम्म रहने बताउनुभएको थियो । यस गोष्ठीको अन्त्यमा नियात्राकार तथा समाजसेवी जीवा लामिछानेले जर्मनीबाट सबैलाई शुभकामना दिँदै र गोष्ठीले आफूलाई रोमाञ्चित तुल्याएको जनाउनुभयो । आफूले कविता नलेखे पनि सानैदेखि बुबाबाट सुनेका “रामायण”, “महाभारत” र “गुणरत्नमाला”ले कविता प्रतिको मोह सिर्जना गरेको बताउनुभयो । जगन्नाथ गुरागाइँको “गुणरत्नमाला” त आधाभन्दा पनि बढी आफूलाई कण्ठ रहेको भन्दै लामिछानेले यसबाट एउटा प्रख्यात श्लोक पनि वाचन गरेर सुनाउनु भएको थियो, जुन यस्तो थियो— “मुसाको सिङ मिल्ला बरू कतै संसार घुम्ने गरे । प्राणै देऊ परन्तु मूर्ख कहिल्यै रिझ्दैन कस्तै गरे ।” उहाँले “गुणरत्नमाला”ले जीवनका आदर्श र नैतिकताका साथै व्यापारका सूत्र पनि सिकाएको जिकिर गर्नुभयो । उहाँले अन्त्यमा आफ्नो नयाँ नियात्रा सङ्ग्रह “देश–देशावर” छिटै पाठकसामु आइपुग्ने पनि जानकारी दिनुभयो ।

ठूला: कोही प्रमाण पत्र, देखाउँदै हुन्छन् ठूला कोही दाह्री कपाल फुले, भन्दै हुन्छन् ठूला ~~~~~~~~~~~~ सम्मान त कमाउनु पर्छ, के मान्थ्यो र ऊ कोही घमण्डी कुरा, सुनाउँदै हुन्छन् ठूला ~~~~~~~~~~~~~ खोजी अरुको खराबी, अज्ञानी देखाउन कोही शास्त्र छिचोलेको, गर्जंदै हुन्छन् ठूला ~~~~~~~~~~~~~~ माया र सद्भाव बाँडी, सबै समान देख्ने कोही त आफ्ना विगत, सम्झँदै हुन्छन् ठूला ~~~~~~~~~~~~~~ बुझ्नै सकेन समीपले, अर्थ के ठूला को कोही साना अनुभव, बटुल्दै हुन्छन् ठूला ~~~~~~~~~~~~~~~ साउदी अरब

हजार बढी श्रष्टाकाे विरोधमा एक्यबद्धता: भारतले नेपाली भूमिमा भारतीय लिङ्क रोड बनाएको विरोधमा एक हजार भन्दा बढी श्रष्टा आबद्ध भएको संस्थाहरुले विरोध जनाएका छन् । उनीहरुले नेपाल सरकारको नालायकीपनको पनि भत्सर्ना गरेका छन् । विश्व कोभिड–१९ को सङ्क्रमणबाट ग्रस्त भएको र नेपाल भारत दुवै देशमा बन्दाबन्दी (लक डाउन) रहेको मौका छोपेर कैलाश मानसरोवर यात्राका लागि ८० कि.मि. को पक्की धार्चुला – लिपुलेक लिङ्क रोड (नयाँ सडक) बनाएकोमा विरोध गरेका हुन् । त्यत्रो सडक बनेर भारतका गृहमन्त्री राजनाथ सिंहले उद्घाटन गरिसक्दा पनि नेपाल सरकारलाई थाहा नभएको कुरा पढ्न पाउनु सबै श्रष्टाहरुका लागि लज्जाको विषय भएको विज्ञप्तिमा जनाइएको छ । ‘देशको भूभाग अतिक्रमण गरेर भारतले नयाँ नक्सा बनाई विश्वमाझ सार्वजनिक गर्दा समेत आफ्नो वास्तविक र आधिकारिक नक्सा सार्वजनिक गरी मिचिएको भूभाग दाबी गर्नु त कहाँ हो कहाँ विदेशीले नेपाली माटोमा ८० कि.मि. पक्की सडक निर्माण गरिसक्दा पनि थाहा नपाउनु लज्जाको विषय भएको छ,’ विज्ञप्तिमा भनिएको छ । सन् २०१५ मै भारतीय प्रधान मन्त्री नरेन्द्र मोदी र चिनियाँ प्रधान मन्त्री लि खस्याङले लिपुलेकलाई व्यापारिक मार्गका रूपमा विकास गर्ने भनी समझदारी पत्रमा हस्ताक्षर गरेका थिए । त्यति वेला नै नेपालले कडा रूपमा आपत्ति जनाई त्यसका विरुद्धमा विश्व जनसमुदायमा आफ्नो प्रस्ट अडान राख्न सकेन । नेपाली जमीन कब्जा गरेर भारतीय पक्षद्वारा निर्माण गरिएको सडक त्यसैको परिणाम थियो । सन् १८१६ को सुगौली सन्धिअनुसार काली (महाकाली) नदी पूर्वको सम्पूर्ण भूभाग नेपालको रहेको स्पष्ट उल्लेख छ । महाकालीको वास्तविक मुहान लिम्पियाधुरा भएकाले लिम्पियाधुरा–लिपुलेक–कालापानीसम्मको ३७२ वर्ग कि.मि. भूभाग नेपालको हो । ‘नेपाली भूमिमाथि भारतद्वारा गरिएको यो नाङ्गो हस्तक्षेपको हामी घोर भत्सर्ना गर्दछौँ, साथै नेपाल सरकारलाई आफ्नो भूमिको रक्षाका लागि तुरुन्त कदम चाल्न समेत आग्रह गर्दछौँ,’ विज्ञप्तिमा भनिएको छ । आफ्नो भूमि फिर्ता लिन स्रष्टासँगै आम जनता पनि एकजुट हुन स्रष्टाहरुले विज्ञप्तिमार्फत अपिल गरेका छन् । उक्त विरोध कार्यक्रममा सहभागी हुनेहरुमा साहित्यपोस्ट डट कम, बुकाहोलिक्स, प्रगतिशील लेखक संघ, नेपाली लेखक सङ्घ, पारिजात स्मृति केन्द्र, श्यामप्रसाद शर्मा स्मृति प्रतिष्ठान, हेटौंडा, रमेश विकल साहित्य प्रतिष्ठान, देवकोटा लुसुन प्रज्ञा प्रतिष्ठान, युद्धप्रसाद मिश्र स्मृति प्रतिष्ठान, घनश्याम ढकाल सांस्कृतिक प्रतिष्ठान, अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज, नेपाल साहित्यिक पत्रकार संघ, इच्छुक सांस्कृतिक प्रतिष्ठान, शिवपुरी साहित्य समाज, साहित्यिक पत्रकार सङ्घ, शंकर लामिछाने स्मृति प्रतिष्ठान, भैरव पुरस्कार गुठी, साहित्य सन्ध्या, नेपाल, जनमत वाङ्मय प्रतिष्ठान, नेपाल, माक्र्सीय गुरुकुल, इन्द्रेणी साँस्कृतिक समाज, कीर्तिपुर, साहित्य सङ्गम, चितवन, कौसिकी वाङ्मय प्रतिष्ठान, दायित्व वाङमय प्रतिष्ठान, नेपाल, भवानी घिमिरे स्मृति प्रतिष्ठान, नेपाल, लघुकथा समाज नेपाल, स्रष्टा चैत्र–३०, सिर्जना चैत्र–३, नेपाल वाङ्मय परिषद, नागार्जुन साहित्य प्रतिष्ठान, गण्डकी साहित्य सङ्गम, सर्वदा वाङ्मय प्रतिष्ठान, इन्द्रेणी साहित्य समाज, साहित्य सदन, नेपाल, न्ह्यज्या खलस् , थिमि, शिल्पी नाट्य समूह, निर्झर दिलचेत वाङ्मय प्रतिष्ठान, सिर्जना तरेली साहित्य समाज, हाइकु सङ्घ, प्रतिभा–प्रवाह, दुधौली प्रज्ञा प्रतिष्ठान, सिन्धुली सन्देश, बीडी त्यागी साहित्य स्मृति प्रतिष्ठान, सगरमाथा वाङमय प्रतिष्ठान, जन्मभूमि नेपाल साहित्य समाज, संगम साँस्कृतिक मञ्च, नेपाल, जरा फाउन्डेसन,नेपाल, नोबेल साकोस साहित्य संस्था, निर्झर दिलचेत वाङ्मय प्रतिष्ठान, उन्मुक्त पुस्ता, नेपाल दलित साँस्कृतिक प्रतिष्ठान छन् । भारतीय अतिक्रमणको बिरोध गर्दै आन्दोलनकारीहरु । (फाइल तस्विर : देशसञ्चार) भारतको दादागिरीलाई श्रष्टाहरुले चरणबद्ध विरोध गर्ने जनाएका छन् ।

वृक्ष: मानिसहरू मलाई एक्लै उभिएको देख्छन् हावाहुरी, घामपानी पहिरो, बाढी र मान्छेको विषादीयुक्त कालो स्वार्थजस्ता अनेकौं प्रतिकूलताहरूको बीचमा एक्लै उभिनु त साह्रै गाह्रो काम हो एक्लो शक्ति एक्लो आकांक्षा र, एक्लो प्रयत्न कहाँ उभिन सक्छ र बलियोसँग ? मलाई थाहा छ मसँग थुप्रै जराहरू छन् जमिन मुनिबाट जराहरूले कसरी अड्याएका छन् जमिनमाथिको मलाई ! मानिसहरू मलाई एक्लै उभिएको देख्छन् तर म एक्लो कहाँ छु ! मेरो शक्ति र सामथ्र्य मेरा जराहरू हुन् ।

किन: जिन्दगीमा बदनामको आगो लगायौँ किन ? आज सबका सामु तमासा बनायौ किन ? दोष जति सबै मेरो टाउकोमा नै थुपारी पानीमाथिको ओभानो बन्न खोज्यौ किन ? नानाथरी आश्वासनले कति पटक बाँधिएँ म आज फेरि त्यही गाँठो तिम्ले फुकायौ किन ? भन्न त सबै भन्थे यस्तै हुन्छ नि प्रेममा खोटो सिक्का यही बजारमा चलायौ किन ?

फिर्ती: गलेर लखतरान हुँदै आफ्नो गाउँको प्रवेश गर्ने बाटो छेउको चौतारीमा साँझपख बिसाउन पुग्छ राजु। ऊ कयौँ माइल हिँड्दै त्यसबखत त्यहाँ पुगेको थियो। गर्मीको मौसम भए पनि वरपीपलको शितल छायाँ, चराचुरुङ्गीको मधुर आवाज, चारैतिर हरियाली, खुलापन र एक किसिमको कोलाहलविहीन मन नै हलुङ्गो हुने वसन्त ऋतुको मनोरम वातावरणमा पनि उसको मन भने भारी थियो। उसको अनुहारमा उदासी र लज्जाभाव पनि प्रष्टै देखिन्थ्यो । कसैले देखी हाल्छन् कि भन्ने चिन्ताभावले बाटोतिर पल्याकपुलुक हेर्दै गर्थ्यो ऊ। त्यत्तिकैमा शीरमाथि वरको पाकेको एउटा दाना खस्दा ऊ झल्याँस्स ब्युँझन पुग्छ। गाउँको चौतारीमा पुगेको सपना देखेको रहेछ उसले। बाथरुम गएर हातमुख धोई खाटमा थचक्क के बसेको मात्र हुन्छ, १२ वर्षअगाडि गाउँ छोड्दा चौतारीअगाडि पुछार घरे काकीले सम्झाउँदै गरेको कुरा उसको आँखाअगाडि दौडेको देख्न थाल्छ, चलचित्रको दृश्यझैँ । ‘कता हिँडेका नानी?’ चौतारामा भेटिएकी पुछार घरे काकीले सोधेकी थिइन्, उसलाई। यति मात्र होइन, उनले थपेकी थिइन्, ‘तिमी पनि गाउँ छाडिरहेका हौ कि? दिनदिनै गाउँ छाड्ने लर्कोले आज गाउँ सुकेका रुखहरु ठडिएको पतझडको जङ्गलझैँ भएको छ। सिङ्गो गाउँ वृद्धाश्रममा परिणत होला भन्ने डरले सताएको छ हामीजस्ता बुढाबुढीलाई । आफ्नो जन्मेको ठाउँ, आफ्नो गाउँ त स्वर्ग हो बाबु ! गाउँ छोडेर जानु हुँदैन, बरु गाउँलाई सिंगार्नु पर्छ, सजाउनु पर्छ, जोगाउनु पर्छ बाबु!’ गहभरि आँसु पार्दै सम्झाएकी थिईन उनीले तर उनको कारूणिक अभिव्यक्तिले एकरत्ति पनि छोएन उसलाई। गाउँ केवल अन्धकारमा डुबेको मानवबस्ती थियो उसका लागि। ‘गाउँमा सम्भावना छैन काकी, शहर जस्तो विकास छैन। विकास नभएपछि भविष्य पनि छैन। गाउँमा बसेर के गर्नु?’ उसले ती काकीलाई प्रश्न गर्\u200dयो? काकीले फेरि सम्झाउने भाकामा भनिन्\u200c, ‘बाबु, म पढेलेखेकी त छैन। त्यसैले धेरै कुरा मलाई थाहा हुन्न तर मलाई लागेको कुरा बाबुलाई भन्छु- गाउँमा पनि विकास त हुनुपर्छ अवश्य पनि तर गाउँ जति विकास भए पनि सधैँ गाउँजस्तै हुनुपर्छ बाबु, शहर जस्तो होइन। खनजोत, गोडमेल गरेर, बोटवृक्ष र बाली लगाएर धर्तीमाताको सेवा गर्ने अवसर गाउँमा हुनुपर्छ। बिहान आँखा उघार्दा लहलह अन्न झुलेका खेतका फाँट देख्न र साँझमा बास बस्ने चराचुरुङ्गीको चिरबिरचिरबिर आवाज सुन्न पाउनु पर्छ। गाउँमा व्यक्ति व्यक्ति एकआपसमा पराइजस्तो होइन, आदर र स्नेहसहित आफन्तको गाढा सम्बन्धमा बाँधिएको हुनुपर्छ। खै अरु त के भनु र बाबु तिमीलाई तर मलाई थाहा छ, खनीखोस्री गरी हातमुख जोर्ने सम्भावना कहिल्यै मर्दैन गाउँमा, आपतविपतमा गाउँ नै काम लाग्छ बाबु।’ मुखले कुनै नकारात्मक प्रतिकृया त दिएन उसले ती काकीलाई तर मनमनै बकबास भन्दै बरु कहिल्यै पनि यो चौतारी टेक्न नपरोस्\u200c भन्दै हिडेँको थियो ऊ। गाउँलाई तत्कालबाट नै सधैँको लागि बिर्सन चाहन्थ्यो। त्यसैले गाउँ छोड्दै गर्दा उसले एक नजर पनि पछाडि फर्किएर हेरेन। वास्तवमा एउटा निर्दयी मान्छेजस्तै गाउँबाट हिँडेदेखि ऊ कहिल्यै फर्किएको थिएन। आफू जन्मेहुर्केको ठाउँ भए पनि परिचयमा उसले कहिल्यै गाउँको नाम जोड्\u200cन चाहेन। एक किसिमले भन्दा उसले गाउँलाई पूरापूर बिर्सेको थियो। गाउँले जीवन प्रतिको विरक्ति पछाडि त्यति ठूलो कारण थिएन उसको, थियो त केवल आधुनिकतामा रमाउने जीजिविषा। शहर भित्रिएसँगै आफ्ना सबै पौरख शहरका लागि खर्चियो। शहरमा रमायो। उसलाई विश्वास थियो, शहरले उसलाई सबै चिज दिएको थियो यस १२ वर्षसम्मको अवधिमा; उसले सोचेको आधुनिक जीवन। त्यसैले ऊ आफूलाई शहरिया भएकोमा ज्यादै गौरव महसुस गर्दथ्यो। यता कोरोनाको महामारीसँगै एकाएक शहरको व्यस्तता घट्न गयो। शहरको तामझाम हरायो। मानिस कंक्रिटको जंगलरुपी घरमा खुम्चिन थाले। राजुको पनि आम शहरिया मानिसको जस्तै नियति बन्यो। उसको जिन्दगी पनि कोठामा सीमित हुन पुग्यो। टिभी, इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जाल चलाउँदा चलाउँदा ऊ वाक्क भइसकेको थियो। झन् बेरोजगार नै बस्नु परेकोले आर्थिक संकटले उसलाई घेराबन्दी पार्दै लग्यो। कोरोनाको कहर सकिने तत्कालै कुनै संभावना त थिएन, बरु पैसा सकिएर अब बहाल तिर्न र हातमुख जोर्न धौधौ पर्न थालेको थियो उसलाई। त्यति धनी शहर उसका लागि भिखारीको देश र आफू भीख नपाएको भिखारी जस्तै बनेको थियो। भर्चुअल वर्ल्डमा औपचारिकताका लागि हाल खबर सोध्ने त सयौँ हुन्थे तर साँचो अर्थमा परे सहयोग गर्ने कोही थिएन त्यत्रो भीडभाड हुने शहरमा। अहो! कस्तो निर्दयी हुने रहेछ सहर! झन् संकटको बेलामा त कति कति ! “खनि खोस्री गरी हातमुख जोर्ने सम्भावना कहिल्यै मर्दैन गाउँमा, आपत विपतमा गाउँ नै काम लाग्छ!” पुछार घरे काकीले गहभरि आँसु पार्दै सम्झाएको कुरा उसले फेरि सम्झियो। सानैमा आमाबाबु दुवै जना गुमाएर टुहुरो भए पनि आफन्तले उसलाई हैसियतअनुसार राम्रैसँग पालेका थिए। टुहुरो भनी कसैले हेलाहोचो गरेनन् बरु गाउँभरि सबैले विशेष माया र सद्भाव राखेका थिए, उसप्रति। गाउँ छँदा कुनै दिन भोकै बस्नु परेको उसलाई याद थिएन। अब ती अतीत झलझली सम्झँदै कति मूल्यवान् रहेछन् उसका लागि भन्ने महसुस गर्न थाल्छ । १२ वर्षमा खोला पनि फर्किन्छ भनेझैं उसले बल्ल गाउँको महत्त्व बुझेको थियो। अनि कस्तुरी मृगले विणा खोजैझैँ भ्रममा परेर शहर पसेको जस्तो लाग्यो उसलाई। भित्रभित्रै निस्सासिएझैं भयो ऊ। भुरुर्र उडेर एक निमेषमै गाउँ पुगूँ, बाल्यकालमा खेलेको आँगनका धुलाहरुमा त्यसरी नै एकपल्ट धित मर्ने गरी लडिबुडी खेली सहजताले श्वास फेरूँझैं लाग्न थाल्यो। तर उसलाई यति धेरै निन्दा गरेको गाउँ फेरि कुन मुख लिएर फर्किनु होला भन्ने हीनताबोधले सताइरहेको थियो। एकछिनको छटपटीपछि एउटा सानो भिर्ने झोला मात्र बोकेर ऊ लाग्यो आफू जन्मेको गाउँतर्फ, सधैँका लागि। कौशलटार, २०७७।०१।०९ मंगलबार।

खलाँसी: एउटा मैलो ध्वाँसे रङको चेग्वेरा टी-शर्ट बाहिर जम्मै टाँक फुस्केको कमिज लगाएको थोरै लामो कपाल पालेको एक कानमा मुन्द्रा समेत लगाएको कतै रंगीन र कतै खुइलिएर सेतो धब्बा भैसकेको पेटी बाँधेको ठाउँ ठाउँमा घोट्टिएर र च्यातिएर अलिकति घुंडा समेत देखिएको धोल्ले जिन्स पाइन्ट पहिरेको पातलो, स्यांखुले मानिस जब तिर्खाले आत्तिएर खिइएको चप्पल पड्काउँदै साँझमा तल सडकबाट एक अंखोरा पानी माग्न आएको थियो मैले उसलाई खलाँसी भनेर चिनिहालें र पानीको साटो मोही दिएर पठाएँ | श्रीमान्, हजुरले के सोचिबक्स्यो कुन्नि, मलाई मेरै सासुआमाले भन्नुभएको हो- “टाढाको यात्रामा खलाँसीभन्दा भगवान अरु हुनै सक्तैन र उसको गुन पुरै तिर्न पनि सकिंदैन ! एउटा दुधे बालकलाई काखमा च्यापेर अर्कोलाई बायाँ हातको औंलाले डोर्याएर पीपी झोलामा यावत लुगाफाटा र अरु कुराहरु अटेसमटेस खाँदेर सकी नसकी बोक्दै भाइसंग बिदाइको हात हल्लाएर उतिबेला म बन्दीपुरबाट बिराटनगर जाँदा हात तानेर मलाई बसमा चढाईदिने हात थामेर मलाई बसबाट झराइदिने एकैछिन बच्चालाई काखमा लिईदिने उसको दाजुलाई ललिपप किनेर ल्याइदिने र मलाई प्लास्टिकको झोला हातमा थमाएर उल्टी नआउने दवाई खोज्न दगुर्ने कहिले झ्याल खोलिदिने र कहिले त्यही बन्द गरिदिने कहिले सीट उठाइदिने र कहिले त्यही सुताइदिने अन्तिम स्टेशन पुगेपछि पनि फेरि ऊ… परको रिक्सा बोलाएर मेरा केटाकेटी र झोला समेत चढाएर मन्दिरको बायाँतर्फको गल्ली देखाउंदै मलाई यहाँसम्म पुर्याईदिन लगाउने बाटोको मेरो यौटै भगवान् उही थियो |” श्रीमान्, आमाको काखको त्यो दुधे बालक जरुर पनि हजुर नै हुनुपर्छ| आमा भन्नुहुन्थ्यो- “जसका आँखा दूरबीनजस्ता तीक्ष्ण र मन नौनी जस्तो कोमल हुन्छ, कालकुट बिष समेत पचाउन सक्ने जसको निलकन्ठको जस्तो घांटी हुन्छ हेर्दा जस्तोसुकै होस् ऊ जो बुध्द र मुहम्मदले झैं सबैको सबैबेला ख्याल राख्छ र सबैलाई उसैगरी सेवा गर्छ जो वृन्दावनका कृष्णले जस्तै हाँस्दै, हँसाउदै, नाच्दै, नचाउँदै आफू किन्चित नसुतेर सुतेकालाई समेत उठाएर गन्तब्यमा झारिदिन्छ त्यो भगवान नभए अर्को को हुन्छ ?” जब जब घरमा कुनै खलाँसीको कुरा उठ्थ्यो आमाको अनुहार धपक्क बल्थ्यो र उसैलाई सम्झेर आमा भन्नहुन्थ्यो – “बुहारी, टाढाको असजिलो यात्रामा खलाँसीभन्दा अर्को भगवान कुनै हुनै सक्तैन !”

बहादुर शाहको नेपाल खोजौँ: पुर्खाको रगतले सिन्चित मेरो देशको माटो योद्दाको खुँडा र खुकुरीको निसानिले कोरिएको मेरो बाटो त्यही माटोबाट सिर्जित म त्यही बाटोबाट बढ्दै गरेको मेरो पाइला कसरी सहन सक्छु? कालापानी लिपुलेक र लिम्पियाधुरामा भएको विस्तारवादको नाङ्गो हस्तक्षेप? त्यही सुनेर त मेरो नसा नसामा रगत उम्लिएर आउँछ प्रचण्ड गर्मी भएर पनि दाह्रा किटेर काम छुट्छ साँहिला दाइ धामी बस्ता कामेजस्तै! श्रीरामले राज्य गरेको रामराज्यको देश चाणक्य जन्मिएको चाणक्यको देश साधु सन्त र महन्तले राज्य गर्दै गरेको देश लज्जाबोध भएर आउँछ तिम्रा हर्कतहरु हेर्दा र सुन्दा, कालीनदी महांकाल भएर लिम्पियाधुरको पाठेघरबाट प्राकृतिक रजस्वला भएकी छन् खबरदार छिमेकि ऋषिमुनिहरु, हिन्दू संस्कारमा रजस्वला भएकी नारीलाई कसैले छुने अधिकार छैन! कयौँ किलोमिटर नाघेर तिमीले निर्मित गरेको तिर्तिरे धारो, सानो पोखरी अनि नक्कली कालीको मन्दिर कुनै साम्राज्य गुलाम कम्पनीको मान्य होला हजारौँ वर्षसम्म स्वतन्त्र देश र जनताले स्वीकार्न सक्तैन बरु शान्त भएर सोच, जम्मु र कस्मीरमा तिम्रा सीमा रक्षा गरेर बसेका हजारौँ वीरहरुका पश्चिम फर्किएका हतियारका ताँती पूर्वदक्षिण दिल्लीतर्फ सोझिएलान्? सम्झ त! तिम्रो गुडिरहेको रेलमा सामूहिक बलात्कारको दुस्साहस हुँदै गर्दा एउटा खुकुरीको भरमा चालिसौँ शीर छेदन भएको साहसिक गोर्खालीको ज्वलन्त इतिहास! छिमेकीको तलुवा चाटेर आफ्नो घरमा डडेलो लगाउने हे मेरो देशका धुन्धुकारीहरु हो त्यही आमाको काखमा पिसाब फेर्दै जवान भयौ र जवानीको जोशमा आमाकै कोखमा लात हानेर बिरामी बनायौ तिम्रा उन्मादका हिसाब किताब लाखौँ मजस्ता देशभक्त सन्तान हुर्कंदैछौँ देशद्रोहीसँग अवश्य बदला लिनेछौँ। मैले सुनेकी थिएँ, सिक्किमका लेन्डुप दोर्जेलाई ज्वाइँ बनाएर सिक्किम निल्यौ रे! नठान केपी, प्रचण्ड र शेरबहादुरहरु तिम्रा ज्वाइँ हुन् र तिम्रै घोडाका सवार हुन् भन्ने बरु नेपाली वीर यौद्धा बहादुर शाहको नेपाल खोज्न हुँकार गर्नेछन् र तीन करोड जनता शीरमा सगरमाथा बोकेर लिम्पियाधुराबाट निस्किएको माहाकालीको जलले स्नान गर्दै गोर्खाली माटोको निधारमा टीका लगाउँदै दस गजामा भीमसेन भएर उत्रने छन् आफ्नो प्यारो माटोमा,आफ्नै प्रियआमाको लागि रगत बगाउँदै,जीवन उत्सर्ग गर्नेछ्न्।

गजल: थोरै तर्साएजस्तो गर्छ, थोरै सम्झाएजस्तो गर्छ यो वर्तमानदेखि , समय स्वयं रिसाएजस्तो गर्छ आँखै अगाडि छन् कयौँ दर्दनाक दृष्यहरु खासमा ब्युँझनु पर्ने मान्छे नै निदाएजस्तो गर्छ सपना, विश्वास, भरोसा बाहिरिए एक-एक गरी सम्भावनाहरु यसरी नै हराएजस्तो गर्छ चाउरी परेको को हुन सक्ला त्यो देशजस्तै मान्छे घरी रोएजस्तो गर्छ, घरी टोलाएजस्तो गर्छ कोषौँ हिड्नुछ, घर पुग्नु छ, बा-आमालाई भेट्नुछ यत्ति आसले भोको पेट पनि मुस्कुराएजस्तो गर्छ । जापान (गिरिजा गैरे हाल अनेसास जापानका अध्यक्ष हुनुहुन्छ।)

कोभिड–१९ र भोको पेटको चित्कार\xa0: ए हजूर, दिनहुँ भोक बोकेर मृत्युसँग लडिरहने गरीबको रित्तो पेट यो कोरोना भाइरसले भर्छ कि भर्दैन? गरीबको भोक झेल्ने इम्युन सिस्टमसँग कोभिड–१९ को सेना युद्ध लड्छ कि लड्दैन? खान पाउँ बाँच्न पाउँ हजूर भनी गरीबको मुटुले हारगोहार गरिरहेको ढुकढुकी यो कोरोना भाइरसले सुन्छ कि सुन्दैन? कहिल्यै धीत मारेर पिउन नपाएका गरीबका ओठहरुका अतृप्त प्यासहरु यो कोरोना भाइरसले मेट्छ कि मेट्दैन? लकडाउन छ साँघुरा गल्लीहरु र मैला झुपडीहरुतिर छिरेर कुनाकाप्चामा एकान्तवास गरिरहेका परित्यक्त जीर्ण शरीरका बा आमाहरु र असहाय बालबालिकाहरुको घाँटी यो कोरोना भाइरसले रेट्छ कि रेट्दैन? रित्तो चुलो असरल्ल छरिएका भाँडाकुँडाहरु भुन्भुन्ती झिंगा भन्किएका सडेगलेका राशहरुमा मृत्युको खील यो कोरोना भाइरसले गाड्छ कि गाड्दैन? उजाड छानामुनि बस्ने चर्किएको भित्तामा ओत लिएका घैमलको राशमा जिउने इम्युन बढाउने खान्की कहिल्यै नदेखेका स्यानिटाइजर कहिल्यै नछुएका निमुखालाई ए हजूर, यो कोरोना भाइरसले खोजी खोजी शिकार गर्छ कि गर्दैन? चरम गरीबीमा जिउने आँत सुकिरहेका भोकले क्रमशः मरिरहेका जीर्ण शरीरका लागि ए हजूर, यो कोरोना भन्ने जिनिस माथि माथि घाँटीमा र छातीमा मात्र बस्छ कि तल रित्तो भोको पेटतिर पनि झर्छ?

किन रचिन्छ कविता ?: अव्यक्त भावनालाई व्यर्थिनु भन्दा सिर्जनाको माध्यम हो कविता हृदयभित्र गुम्सिएको वेदनाको भेललाई निकास दिने यो एक सरिता होइन है केवल नामको प्यास मेटाउन गाइएको एकोहोरो गाथा न त हो कसैको बयानमा समर्पित प्रशंसारुपी भ्रामक महत्ता दर्शाउँछ यसले एक्लै पिरोलिएका घायल मनको वास्तविक अवस्था कागजमा उतारिएका लिपी मात्र हैन, मिश्रित यसमा वैराग एवं तिक्तता एक्लोपनको अनन्य मित्र, कवि हृदयद्वारा प्रष्फुठित कारुणिक यथार्थता धर्मभीरु वा कुनै पक्षको निकट नभइ, यसमा समाहित अनौठो बेग्लै व्यवस्था बस् यही कोरा कागजमा त उतारिन्छ उकुस-मुकुस मानव मनका व्यथा ज्ञात नै छ सबमा, जिन्दगी घाम-पानी घोलिएको इन्द्रेणी रंगीन र सफेद कथा आक्रोश, चिन्ता र बैमनस्यता मात्र कहाँ हो र ! प्रिय जनमाझ हाँसो पोख्ने दन्तलहर पनि त हो यो प्यारो कविता को आफ्नो ? को विरानो ? हरेक चाडपर्वको खुसीयाली होस् या आओस कुनै विशेष उत्सव यिनकै पंक्तिको गुंजनले झंकृत हुन्छन् श्रोताजनका हरेक अवयव प्रसन्न हुन्छन् कवि महोदय स्वागत गरे गोष्ठीमा दर्शकले हाँसि दुखान्त भए कविता, चल्न पनि सक्छ भावनात्मक भएर रुवाबासी बाँच्न सक्दैन सिर्जना प्रशंसकबिना, गुम्सिन्छ भित्र भित्रै निस्सासिइ कर्णप्रिय मार्मिक कविताका तारीफ सदैव गर्छन् यहाँ सारा जगतवासी

दोष: सानो छँदा छोराले छिमेकीको काँक्रा चोर्\u200dयो मेरो छोराले हुँदै हैन भन्यौ आमा छोराको ओड पस्यौ छिमेकीलाई दोष दियौ छोरालाई सफाई साथीसँग खेल्दाखेल्दै झगडा भयो त्यै मोरो छुच्चो भन्यौ आमा छोराको गुन गायौ छोराको साथीलाई दोष दियौ छोरालाई सफाई छोरो बरालिँदै हिँड्न थाल्यो साथीहरु खराब भए भन्यौ आमा छोरालाई चोखो पार्\u200dयौ संगतलाई दोष दियौ छोरालाई सफाई बाटो हिँड्ने केटी जिस्क्यायो रे छोरोले त्यै मोरी उत्ताउली थी भन्यौ आमा हिंसालाई साथ दियौ पराईलाई दोष दियौ आफ्नालाई सफाई ढोका थुनीथुनी बुहारी कुट्यो छोराले त्यै राँडीको बेहोरा छैन भन्यौ आमा अपराधलाई बाटो दियौ पीडितलाई दोष दियौ अपराधीलाई सफाई अब बूढी भयौ आमा, आँखा पनि देख्न छाड्यौ कान पनि सुन्न छाड्यौ, हिँड्न पनि सक्न छाड्यौ छोरोले डोर्\u200dयाउँदै वृद्धा आश्रम पुर्\u200dयाइदियो कसलाई दोष दिन्छौ आमा, अब कसलाई दोष दिन्छौ आमा?

न्युजिल्यान्डमा साहित्यिक गतिविधि सन्तोषजनक: नेपालभन्दा लगभग दुई गुणा ठूलो क्षेत्रफल तथा जनसंख्याका दृष्टिले ५ गुणा कम आवादी रहेको टापु देश न्युजिल्याण्ड संसारकै कुनामा अवस्थित भए पनि प्रवासी नेपालीहरुको अनुमानित सङ्ख्या २०,००० रहेको बताइन्छ । विगत तीन दशकदेखि यहाँ आउने पुस्ता र पछिल्लो पुस्ताले नेपाली संस्कृति, भाषा र साहित्यलाई संरक्षण गर्ने प्रयत्न गर्दै आएको छ । फिँजारिएर रहेका शहर-बस्तीहरु, परदेशको सङ्घर्ष तथा अल्पसंख्यक हुँदाका समस्याले नेपालीपनलाई मलजल गर्न गाह्रो भएको सबैको तर्कना हुने गरेको छ । यी सबै विषमताका बावजुद नेपाली भाषा र साहित्यका सवालमा काम नभएका भने होइनन् । नेपाली भाषा, साहित्य एवं वाङ्मयप्रतिको मोह तथा जिम्मेवारीलाई महसुस गर्दै २०७३ सालमा न्युजिल्यान्डमा पनि नेपाली साहित्य समाजको स्थापना भएको थियाो । आफ्नो भाषा र संस्कृतिको संरक्षण मात्र नभएर नेपालीहरुको पातलो जनसङ्ख्याबीच, पाठक र श्रोताविहीन सृष्टाहरुको मनोबललाई उँचो बनाउँदै नेपाली भाषा र साहित्यलाई पोषित गर्न कुनै न कुनै साहित्यिक संस्थाको आवश्यकता थियो । नेपाली समुदायका विभिन्न संस्थाहरुले पनि यो जिम्मेवारीलाई भरथेग गरिरहेका थिए र त्यो क्रम जारी नै छ । अक्ल्याण्ड र क्राइस्टचर्चका संस्थाहरुद्वरा नेपाली कक्षा सञ्चालनको क्रम सुरु भइसकेको थियो । अक्ल्याण्ड, क्राइस्टचर्च, हेमिल्टन तथा डनिडनका स्थानीय एफएममा रेडियो कार्यक्रमहरुमार्फत नेपाली आवाज सुनिन थालिसकेको थियो । नेपाली भाषी भुटानी महानुभावहरुले झन् सक्रिय रुपमा नेपाली भाषा र साहित्यलाई धेरै समयदेखि नै टेवा पुर्\u200dयाउँदै हुनुहुन्छ । जनवरी १२, २०२० मा अकल्याण्डमा प्रसिद्ध कवि दिनेश अधिकारीको प्रमुख आतिथ्यतामा साहित्यिक एवं सम्मान कार्यक्रम सम्पन्न भयो । ‘न्युजिल्याण्ड नेपाली साहित्य वाङ्मय सम्मान २०२०’मार्फत कवि अधिकारीलाई सम्मानित गरियो । करिब ७० जनाको उपस्थिति रहेको उक्त कार्यक्रममा कवि अधिकारीबाहेक दर्जन जति स्रस्टाले आफ्ना रचना पनि प्रस्तुत गर्नु भएको थियो भने दिनेश अधिकारीकै शब्दमा सृजित केही गीतहरुमा स्थानीय कलाकारले सांगीतिक प्रस्तुति एवं नृत्य प्रस्तुत गर्नु भएको थियो । समाजले नियमित साप्ताहिक फेसबुक लाइभ साहित्यिक वाचन कार्यक्रम पनि गर्दै आएको छ । यति मात्र होइन, त्रैमासिक रुपमा पत्रिका प्रकाशन तथा सान्दर्भिक साहित्यिक गोष्ठी, कार्यशाला र प्रतियोगिता पनि आयोजना गर्ने तयारी भइरहेको छ । गैर आवासीय नेपाली संघले अन्तर्राष्ट्रिय समितिमा रहेको भाषा साहित्य संस्कृति प्रवर्द्धन समितिमा प्रथम पटक न्युजिल्याण्डबाट पनि प्रतिनिधित्व प्राप्त गरेको छ । गैरआवासीय नेपाली संघ न्युजिल्याण्डले डिसेम्बर २०१९ मा नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका कुलपति गंगा उप्रेतीको प्रमुख आतिथ्यमा आयोजना गरेको साहित्यिक अन्तर्क्रियात्मक कार्यक्रमले उक्त संस्था पनि नेपाली भाषा साहित्यलाई प्रवर्द्धन गर्न प्रतिबद्ध रहेको देखाउँछ । यसैगरी नेपाली भाषी भुटानी संस्थाहरुले पनि नेपाली साहित्यसम्बन्धी सम्मेलन भव्य रुपमा सम्पन्न गर्नु भएको छ । न्युजिल्याण्डमा नेपाली भाषा र साहित्यलाई पोषित गर्न सबैभन्दा ठूलो भूमिका नेपाली भाषी भुटानीहरूको निकै ठूलो छ भन्दा अतिशयोक्ति नहोला । विश्व नेपाली साहित्य महासंघ, न्युजिल्यान्डले पनि साहित्यिक सरगर्मीलाई बढाएको छ । सामाजिक अभियन्ताहरुको समूह नेपाली प्रोफेसनल इन न्युजिल्याण्डले पनि पूर्व प्रशासक तथा लेखक प्रेमनिधि ज्ञवालीको पुस्तक “सिराने कान्छो”माथि परिचर्चा एवं संवाद कार्यक्रम आयोजना गरेको थियो । लेखक कपिल लोहनीको पुस्तक ‘विचार र अनुभूति’को परिचर्चा तथा साहित्यिक साक्षात्कार कार्यक्रमले धेरैलाई लेखनमा प्रेरणा प्रदान गरेको पाइन्छ । त्यसो त न्युजिल्याण्डका विभिन्न स्थानमा खोलिएका दुई दर्जन नेपाली संस्थाले कुनै न कुनै प्रकारले भाषा र साहित्यलाई संरक्षण गरेका नै छन् । विभिन्न संस्थाका मुखपत्र, स्मारिका वा पत्रिकाहरुले पनि नेपाली भाषा-साहित्यलाई प्रत्यक्ष वा परोक्ष रुपमा टेवा पुर्\u200dयाएको नै देखिन्छ । साहित्यलाई मलजल गर्न पठन संस्कृतिले पनि ठूलो भूमिका खेल्छ । नेपालबाटै लेख्ने कला लिएर आएकाहरुमा सीमित व्यक्तिहरुबाहेक अर्को पुस्तामा नेपाली साहित्य लेखन पुग्न नसकेको शैलेश कर्माचार्य बताउनुहुन्छ । साथै, आप्रवासी विद्यार्थीहरुको फरक प्राथमिकता र नयाँ पुस्तामा नेपालीभन्दा पनि अंग्रेजी सजिलै ग्राह्य भएकाले पनि स्थानीय नेपाली स्रष्टा जन्माउन गाह्रो भएको तर्क कर्माचार्यको छ । अध्ययनका लागि आउने विद्यार्थीहरुले यहाँको अध्यापन शैलीका कारणले पनि धेरै सामग्री पढ्नुपर्ने भएको र यसलाई सहयोग पुग्ने गरी सरकारी स्तरबाट पनि विभिन्न पुस्तकालयहरुको व्यवस्था भएकाले पठन संस्कृति भने उच्च रहेको प्राध्यापक डा. प्रकाश रञ्जितकार मान्नुहुन्छ । युनिभर्सिटी अफ अक्ल्याण्डमा प्राध्यापन गर्नुहुने डा. रञ्जितकारले नेपाली विद्यार्थीहरु मिहिनेती हुने भएकाले उचित पठन शैली अँगालेमा सजिलै सफलता मिल्ने कुरामा विश्वस्त हुनुहुन्छ । अक्ल्याण्डमा लामो समय बिताउनु भएका र निरन्तर नेपाली समुदायका क्रियाशील अभियन्ता राज महर्जनका विचार पनि समान छन् । लेखकले पाठकलाई छुने विषय उठान गर्दा लेखन र पठन दुवै अघि बढ्ने कुरामा उहाँको जोड छ । एक लेखक आफैँमा पाठक पनि हो किनकि कुनै स्तरीय लेख लेख्न विषयगत राम्रो अध्ययनको खाँचो हुन्छ तसर्थ पठन संस्कृति वा साहित्यलाई मलजल गर्न नियमित लेख्नु पर्ने सुझाउनुहुन्छ । न्युजिल्याण्डकै स्थानीय संस्था सोसाइटी अफ अथर्स, न्युजिल्याण्डकी सुजेन वेल्डले नेपाली र न्युजिल्याण्डका लेखकहरु मिलेर जान सकिने तथा नेपाली लेखकहरुलाई यहाँको लेखक संघ र कार्यक्रमा पनि सहभागी हुन अनुरोध पनि गर्नु भएको छ । न्युजिल्याण्डका स्रष्टाहरुको अग्रस्थानमा पशुपति कर्माचार्य, प्रा. पीताम्बर शर्मा, अरुण कार्की, राजुदेव अधिकारी, डा. महेन्द्र गिरी, दिवाकर भुजेल, डा. वीरेन्द्र केसी, शुलभ भारती, गोपाल पौडेल, विदुर पौडेल, अन्जान मुना, लीला अधिकारी, श्याम मधिकर्मी, डा. रमिल अधिकारी, मीना पौडेल, बुद्धिसागर घिमिरे इत्यादि हुनुहुन्छ भने अन्य स्रस्टाहरुमा विनोद भौकाजी, ओम बस्न्यात, राजन बस्नेत, बेदेन्द्र अधिकारी, युवराज भण्डारी, मोहन आचार्य, नमिता दवाडी, नगेन्द्र ढकाल, विपिन्द्र कोइराला, विष्णु बस्नेत, बिबिन घिमिरे, सुमित्रा प्रधान, समीर सिलवाल, राजिव आचार्य, सन्देश पन्थी, गंगा पौडेल, उज्जवल पौडेल, अनोज चालिसे, सत्यवती पौडेल लगायतका स्रष्टाहरु हुनुहुन्छ। विभिन्न विषयमा नियमित/अनियमित रुपमा अन्य महानुभावहरुले पनि कलम चलाएको पाइन्छ । पत्र-पत्रिका र ब्लगमा लेख्न रुचाउनेहरुमा बाबुराजा महर्जन, डा. जगमाया श्रेष्ठ, डा. निर्मल रिमाल, डा. भुवनेश्वर ढकाल, डा. चन्द्र पौडेल, डा. भोला प्रधान, प्रा.डा. राजेश ढकाल, राज महर्जन, शैलेश कर्माचार्य, प्रदीप रुपाखेती, त्रिभुवन श्रेष्ठ, डा. अच्युत अर्याल, ऋतुराज सापकोटा इत्यादि हुनुहुन्छ । साहित्यको मुख्य जग नै भाषा र सृजनशीलता हो । साहित्यको जगलाई दह्रो र दायरालाई बढाउँदै नेपाली साहित्य समाजका गतिविधिहरुको व्यापकता बढाइएको छ । अक्ल्याण्डमा केन्द्रीकृत साहित्यिक सक्रियता न्युजिल्याण्डभरि नै लगिएको छ । साउथ आइल्याण्ड र नर्थ आइल्याण्ड क्षेत्रीय समितिहरु गठन भई अधिकतम व्यक्तिहरुलाई समेट्ने प्रयास भइरहेको छ । स्थानीय संघ-संस्थाहरुको सकारात्मक सहयोग र शुभेच्छुकहरुको रचानात्मक सल्लाह कायम रहेको खण्डमा न्युजिल्याण्डको भूमिबाट पनि नेपाली साहित्यको योगदान पुर्\u200dयाउन सकिनेछ । (सुवेदी नेपाली साहित्य समाजका अध्यक्ष हुन् । उनी गैर आवासीय नेपाली संघको भाषा साहित्य संस्कृति सम्पदा प्रवर्द्धन समितिका सदस्य पनि हुन् ।)

हाइकु: १. अचेल मान्छे रोगले भन्दा धेरै मर्छन् डरले ! २. गंगटा आफ्नै शरीर खुवाएरै पाल्छ सन्तान !! ३. ५/५ करोड सर्लप्पै पार्छन् नेता भोकै जनता !!! ४. विपक्ष पनि गए हुन्थ्यो कि सति मात्तियौ अति !!!! ५. पिएरै विष नीलकण्ठले पनि बचा थे देव !

किताब पढ्नुका फाइदा: जब मान्छे धेरै किताब पढ्छ, जिन्दगीमा अनेकन् परिवर्तनहरू आउँछन् । तीमध्ये केही परिवर्तन यस्ता छन्ः १. गरिब, दुःखी, बिरामी, वृद्ध-वृद्धा, भिखारीहरु पनि मान्छेका रूपमा देखिन थाल्छन् । २. बन्दुक र चक्कु भन्दा खतरनाक हतियार जिब्रो र शब्द हो भन्ने बुझ्न थालिन्छ । ३. आखिरमा चोरले किन चोरी गर्छ भन्ने बुझिन्छ । ४. कसैबाट गल्ती भएमा उसलाई माफ गर्ने हौसला आउँछ । ५. कहाँ बोल्नु पर्छ र कहाँ चुप बस्नु पर्छ भन्ने जानिन्छ । ६. आमा-बुबाको मूल्य बुझिन्छ । ७. ब्रेकअप, छोडपत्र, प्रियजनहरूको मृत्यु जस्ता कुराहरूले जीवन समाप्त हुन्छ भन्ने गलत बुझाई समाप्त हुन्छ । जीवनमा यस्ता घटनाहरू पनि सामान्य लाग्न थाल्छन् । ८. सामाजिक सञ्जालमा जो मान्छे हँसिलो तस्बिर पोस्ट गर्छन्, वास्तवमा उनीहरू कति दुःखी हुन्छन् भन्ने बुझिन्छ । ९. प्रेम र कामवासनाको अन्तर बुझिन्छ । १०. स्वास्थ्य सबैभन्दा अनमोल सम्पत्ति हो भन्ने बुझिन्छ । ११. राम्रा किताब पढ्ने मान्छेहरूले जीवनमा हार खाए पनि उनीहरूमा आत्महत्याको विचार दिमागमा आउँदैन । १२. जोसँग करौडौंको सम्पत्ति हुन्छ उनीहरूको गरिबी र जो दैनिक १००-२०० रूपैयाँ कमाउँछन् उनीहरूको समृद्धि कहाँनेर छ भन्ने देखिन्छ । १२. जीवनमा शिक्षाको महत्त्व बुझिन्छ । १३. फिल्ममा नाटक गर्ने कलाकार त सबैले देख्छन् तर दैनिक वास्तविक जीवनमा धेरै मान्छेहरूले त्यो भन्दा राम्रो नाटक गरिराखेका हुन्छन् । यो तथ्य केवल धेरै किताब पढ्ने अनुभवी मान्छेहरूले मात्र पहिचान गर्न सक्छन् । १४. धेरै किताब पढ्ने मान्छेहरूलाई केवल एउटा मात्रै जातको बारेमा थाहा हुन्छ । त्यो हो- मानवता । १५. हारेका मान्छेहरूलाई प्रेरित गर्नाले उनीहरूले फेरि जित्न सक्छन्, यो अध्ययनशील मान्छेहरूलाई मात्र थाहा हुन्छ । १६. यस धरतीमा एक प्रतिशत मान्छेहरू असल हुन्छन् र १ प्रतिशत मान्छेहरू खराब हुन्छन् । बचेका ९८ प्रतिशत हामी सबै मान्छेहरू मात्र उनीहरूको अनुयायी हौं । केही मान्छेहरू असल मान्छेको अनुकरण गरेर असल बन्दछन् र केही मान्छेहरू खराब मान्छेहरूको पछि लागेर खराब बन्दछन् । यो तथ्य अध्यनशील मान्छेहरूलाई थाहा हुन्छ । १७. अध्ययनशील मान्छेहरूले अरूमाथि हिलो छ्याप्दैनन् बरू समय-समयमा आफ्नो चश्मा सफा गर्छन् ।

कथा: त्यो दिन....: रमेश दियाली बोली सुन्नबितिक्कै मेरो आँखा रसायो । उनी कामिरहेकी थिइन् । डरले ओठ थर्रथयाइरको थियो, केही भन्न खोजेझैँ । मेरो निन्द्रा छुट्यो । अहं…. ! पटक्कै निदाउन सकिनँ । उनी मेरो उनको आईन्, र अंगालो हालेर ग्वाग्वा… रोइन् । नजिक आँसु मेरो छाती चिसियो । धड्कन् बढ्यो । निधारका केही भागमा पसिनाका दाना उम्रिए । मेरो अंगालोबाट हट्दै आँखामा हेरेर बोलिन्- “अब हामी मर्छौ होला है ?” फेरि सुक्क सुक्क गर्दै आँसु बगाउन् थालिन् । उनका आँखा राता भइसकेका थिए । म मौन । शब्दहरू एकाएक बिलिन भए । अझ भनौ, म आफैँमा हराएँ, शून्यता बनेर । फेरि उसैगरि च्याप्प च्यापिन् । बल्ल मेरो बोली फुट्यो- “केही हुँदैन, न डराउ | म छु नि तिम्रो साथ ।” डरको सास सुस्त सुस्त बाहिर फ्यकिन्, र आँखा बन्द गरिन् । म छुट्याउन् सक्दिनँ । तिम्रो र मेरो सम्बन्ध प्रेम हुँदै श्रीमान्-श्रीमतीमा आएर रोकिएको छ । जीवनको स्वर्णीम सुरूवात भर्खरै सुरू हुँदै छ । तिम्रो अंगालोभरिको माया पाउन मैले नै यो यात्रा तय गरेको हो । मेलै मेरो मन र शरीर नै तिमीमा समर्पित गरिसकेको छु । हिजोको दिनलाई भुलिदिएको छु । थाहा छैन्, भोलि के हुने हो ! उनी बर्बराइरहेकी थिइन्, फोनको घण्टी बज्यो । उठाएँ- “तिमीहरूलाई कस्तो छ ? मैले त नजानू भनेको अस्ति नै ! इटाली पुरै लक डाउन गरेको छ भन्ने समाचार आको आई छ । मान्छेहरू मरेका मरै छन् रे !” फोन नेपालबाट बुबाले गर्नुभएको थियो । प्रश्नमाथि प्रश्न गर्दै हुन्थ्यो । भन्दै हुन्थ्यो- “हामी यहाँ चिन्ताले मर्न आटिसक्यौँ । फेरि बुहारीको बाबाआमाले सोधिरहनुहुन्छ । हामीले के जवाफ दिनु ?” बुबाको बोलीमा डर र आक्रोस थियो । जवाफमा केही भन्न सकिनँ । “यता सबै ठीक छ बुवा, चिन्ता नलिनू !” यति भनेर फोन राखिदिएँ भन्ने कुरा भने नभएका होइनन्, तर भन्नै सकिनँ । झ्यालबाट छिरेको प्रकाशतिर हेरेँ । उज्यालो आइसकेको थियो । तर सुनसान सडक भने मौन थिए । भ्यानिस सिडी दिउँसै अँध्यारो बोकर बाँचिरहेको बेला उज्यालोको खोजीमा मानिसहरू बन्द कोठामा कैद थिए । उनी मोबाइलमा हाम्रो बिहेको फोटाहरू हेर्दै थिइन्, एकोहोरो बनेर सुन्दरताको रंग भर्दै । हातको औँलाहरूले फोटाहरूलाई स्पर्स गर्थिन् । मायाको स्पर्स अजिवको हुँदोरहेछ। साँच्ची, भनै पो बिर्सेछु ! नाम काव्य । हाम्रो बिहे भएको एक महिना भयो । हनिमुनका लागि इटाली आएका । प्रेम विवाह भएकाले एक अर्कालाई नजिकैबाट बुझेका थियौँ । एकाएक सोचेभन्दा भिन्न भयो इटाली । हामी कोठामै थुनिएको दुई दिन भइसकेको थियो । आएलगत्तै इटली पुरै लक डाउन भयो । सुनसान सडक, पसलहरू बन्द थिए । अझ भेनिस सिटी त कर्फ़्यू नै लागे जस्तै । छिन-छिनमै समाचार हेथ्र्यौँ । सोसल मिडियाले झन त्रास भरिदिएको थियो । कहालीलाग्दो दिन असाध्यै धमिलो । आकाशमा एक-आपसमा मडारिरहेका कुहिरोहरू । म कुहिरोभित्रको घामलाई खोज्दै थिएँ । पानी भने परेको थिएन । हामी स्पेलडिट भेनिस होटलमा बसेका थियौँ । रूम न्. १४ । होटलबाट वरिपरि हेर्दा भेनिस सिटीको खाका प्रष्टै देखिन्थ्यो । सहरमा सुन्दरताले भरिएका पुराना महल र मूर्तिहरूले थप आकर्षण भरेको भान हुन्थ्यो । होटलभन्दा पर ग्रेण्ड केन्लमा हरियो रंगको पानी आफैँसँग रमाइरहेको थियो । खुल्ला आकाशमा चराहरू स्वतन्त्र उडिरहेका थिए । सडक कुनै मैदानी फाँटजस्तै देखिन्थ्यो । फराकिलो तर एक्लै। सुस्त हावामा मसिना फूलका पातहरू नाचिरहेका थिए । हो, व्यस्त सहरमा गहिलो शालीनता छाएको थियो । हामी अशान्त थियौँ । दिनलाई बिदा गरेर भेनिस सिटी बास बस्न खोज्दै थियो । बाहिर हेर्न मन लाग्यो । काव्यले कफीको अफर गरिन् । हामी दुवै कफी पिउँदै झ्यालको पातलो पर्दा हटाएर शान्त भेनिस सिटी हेर्न थाल्यौँ । गोधुली साँझमा हजारौँ मान्छेहरूको भीड लाग्ने ठाउँ नितान्त एक्लो देखिन्थ्यो । पुलमुनि बसेर घण्टौँ गफ गर्ने प्रेमजोडीहरूलाई पुलले पर्खिरहेको भान हुन्थ्यो । हात समातेर जीवनका रंगीन गफ गर्नेहरूले सम्झनाका डोवहरू छोडेर गएका थिए । हामी एकअर्कालाई हेर्छौँ । अनुहारमा निरासका रेखाहरू प्रष्टै देखिन्छ । धमिलो पानी जस्तै, आँखामा धुलो परे जस्तै । हाम्रो आँखाहरु आपसमा बोलिरहेका छन् । ओठबाट शब्द निस्किन सकिरहेका छैनन् । लाग्छ, हामीले बोल्न बिर्सिसकेका छौँ । काव्याले लामो सास फेरिन् । मेरो कुममा टाउको राखिन् । जीवन कहाँ गएर ठोकिने हो, थाहा नहुँदो रहेछ । अनेकौँ घटनाहरूबीच जीवनका गोरेटाहरू निर्माण गर्नु पर्ने । कति खेर के घटना घट्छ पत्तै नहुने । उनी मौन संवाद गरिरहकी थिइन् । भनिन्- “एउटा सुन्दर फूल, त्यो खोला बस्तीसँगै बग्दै छ ।” मानव बस्ती बिस्तारै खाली हुँदै थियो । साँच्चै जीवन एकादेशको कथा जस्तै रहेछ । “कथा त हो नि जीवन !” पनि मेलै थपेँ । हामीले एकअर्कामा लिन भएर धेरैबेरसम्म गफ गर्यौँ । काव्यालाई भोक लाग्यो । मैले सडकतिर आँखा डुलाएँ । कोठामा खाने कुरा थिएनन्, पसलहरू बन्द छन् । के गर्ने त ? सोचेँ कुनै पसल त खुल्ला होलान् कि, हेरेर आउँछु । मबाहिर जान लागेको थाहा पाएपछि काव्यले भनिन्- “यस्तो अवस्थामा बाहिर जानु राम्रो होइन् । बाहिर जानुभनेको आफैँलाई खतरामा धकेल्नु हो । मलाई एकदम डर लागिरहेको छ । मलाई एक्लै छोडेर नजाऊ ।” भोक मान्छेको पहिलो आवश्यकता हो । श्रीमानको दायित्वले पनि मलाई रोकिन दिएनँ । काव्यलाई सम्झाइबुझाई सान्त्वना दिएर म बाहिर निस्किएँ । कोठाको ढोका बन्द गरिदिएर । होटलको गेटहुँदै रोड आगाडिको रेस्टोरेन्ट एण्ड पिजा हाउस लेखेको बोर्डतिर पाइला मोडेँ । सुनसान सडकमा फगत म एक्लै थिएँ । बत्तीहरूले उज्यालो प्रकाश छरिरहेका थिए । उज्यालो प्रकाशमा मेरो छाया प्रष्टै देखिन्थ्यो चिल्ला सडकमा । पिजा हाउस नजिकै पुगेँ । सिसाको ढोकामा रातो अक्षरले कोलोज लेखेर टोसेको रहेछ । निरासाको लामो सास फेरेँ, र फनक्क फर्केँ । पुलिसको भेन साइरन बजाउँदै मतिरै आयो । मेरो आँखा रसिदै गए । डरले लगलग खुट्टा काम्न थाले । म पुलिसको घेरामा परिसकेको थिए । के गरौँ र कसो गरौँको अवस्थामा छटपटीले सास फुत्त बाहिर निस्केलाझैँ भयो । कसलाई मदत मागाँै यो बिरानो ठाउँमा ? कोही थिएन । एक मनले आफैलाई धिकार्दै थिएँ । उकुसमुकुस भएर एकैचोटि कराएछु- माई वाइफ ……. माई वाइफ …… मेलै बिन्ती बिसाएँ । मेरो कुरा सकिन नपाउँदै मलाई भेनमा राखे । भन्दै थिए- “दिस मेन स्प्रेड द भाइरस”। गल्ती मेरै थियो । काव्यलाई मनभरि सम्झेँ । म नहुँदा के हालत भयो होला उसको ? “यो कस्तो सजाय दिँदै छौ भगवान् ?” मैले ईश्वरलाई पुकारेँ । बिस मिनेटमा मलाई क्वारन्टल हलमा पुर्याइयो । शंकास्पद कोरोनाको बिरामीको सूचीमा राखियो । मजस्ता अरू थुप्रै मान्छेहरू पनि थिए । म पुरै अँन्धकारको कोठामा कैद भए । मुखमा माक्स र सेतो कपडाले शरीर छोपिदिएको थियो । सात दिनसम्म राख्ने कुरा मेरै छेउमा बस्नेले बतायो । म अकमक्क परेँ । क्वारटनमा हुनेहरू धेरैजसो बुढाबुढी थिए । सबै इटालीकै नागरिक हुनुपर्छ । मेरो अनुमान, बोली भिन्नै थियो । कसैले कसैले मात्रा अंग्रेजी बोल्थे । घण्टैपिछे चेक जाँच गरिन्थ्यो । म आफूलाई कोरोना भाइरस छैन् भनेर आग्रह गर्थेँ । तर मेरो कुरा सुन्ने कसले ? रिपोर्ट आउन् दुइ हप्ता लाग्छ भन्थे नर्सहरु । हाम्रो बाह्र दिनपछि फर्किने टिकट थियो । दुइ हप्ताको लागिमात्रा आएका थियौँ । म भने काव्यको चिन्ताले थकित थिए । उनी बोलेका शब्दहरूले झक्झकाइरह्यो । भरोसा टुट्यो । आशाको दियो निभ्दै गयो । हेर्ने आँखा बिस्तारै बन्द हुँदै गए । मनमा प्रश्नमाथि प्रश्न को थाक थियो । काव्यलाई के भयो ? के खाइन् होला ? मलाई कति खोजिन् होला ? मन कति आतियो होला ? यी यावत प्रश्नहरूले मेरो हृदय पग्लेको थियो । उनका लोलायका आँखा र निर्दोष अनुहार झल्झली आँखैअघि आइदिन्थे । काव्यलाई सम्झिदा सम्झिदै अनायसै भनेँ- “मलाई माफ गर !” एक हप्तापछि मलाई एउटा अस्पतालमा सारियो । कोरोनासँग लड्दै गरेका थुप्रै मान्छेहरू थिए । अस्पताल शान्त थियो । बिरामीहरूको बाक्लै उपस्थित थियो । कोरोना संक्रमण भएकाहरूलाई बेग्लै बिल्डिंगमा राखिएको थियो । कयौं मान्छेहरू मृत्युसँग लड्दै थिए भने कतिले मृत्युलाई जितेर घर फर्किने तयारी गर्दै थिए । मास्क र सेतो कपडाले ढाकिएको अनुहारहरू प्रष्टै देखिदैन् थियो । अस्पतालको बेडमा छट्पट्टी रहेका बिरामीहरूलाई दबाई खुवाउदै गरेका, र जाँच्दै गरेको नर्स र डाक्टरलाई देख्दा भगवानलाई सम्झेँ । लाग्या, मन्दिर खाली छ आजकल । चर्च, गुम्ब र मज्जिद भन्नु नै अस्पताल हो । यिनै हुन् ईश्वर । खुल्ला पखेटा फिजाउँदै आकाशमा चराहरू उडिरहेका छन् । जनवारहरू मस्त छन् आफ्नै दुनियाँमा । तर सृष्टिकै हामी चेतनाील प्राणीहरू भने बन्द छौँ । के हालत भयो होला वर्षौँसम्म चिडियाघरमा बन्द भई बस्दा जंगलका रैथाने जनावरहरुलाई ? म यस्तै यस्तै सोचमा मग्न छु । अस्तव्यस्त अवस्थालाई चिर्दै फेरि काव्यालाई सम्झेँ । सम्झनामा मात्रा रहिन् अब । मन् आतिएको थियो, म अपरिचित थिएँ । रातलाई हेर्दै बिहानीको प्रतिक्षा बसेँ । मेरो नजिकैबाट एक बृद्ध हजुरआमा निको भई हुइल चियरमा लग्दै गरेको देखेँ । कोरोना लागेकाहरू पनि निको हुन् सक्छ भन्ने एउटा राम्रो सन्देश थियो त्यो । अनुहारमा मुस्कानसहित परिवरहरूले हजुरआमालाई स्वागत गरिरहेको देख्दा फेरि मेरो परिवारलाई सम्झेँ । तीन् दिन्पछि मलाई जाँच गरियो । निकै समयको जाँचपछि म पुनः आफ्नै बेडमा आएँ । सात दिनको बसाईपछि बल्ल डाक्टरले हातमा कागज र फाइल बोकेर आएँ । मलाई कुन देशको हो भनेर सोधियो । मेलै छोटो उत्तर दिए- “नेपाल ।” डाक्टरले ओठमा हाँसो भर्दै अंग्रेजीमा भनेँ, तिमी संक्रमणबाट मुक्त छौ । अर्थात् तिमीलाई कोरोना भाइरस लागेको छैन । मलाई खुसीले बुरूक्क उफ्रौँजस्तो भयो । डाक्टरलाई घन्यवाद दिएँ । तर डाक्टरले अस्पतालबाहिर नजाने उर्दी जारी गरे । नेपाल एम्बेसी र इटाली एम्बेसीको मिलेमत्तोमा मलाई दुइ दिनपछि नेपाल फर्काउने भयो । नेपाल सम्झदै पनि मेरो मन खुसीले ढक्क फुल्यो । दुइ दिनपछि म नेपाल ओर्लिएँ । #रमेश दियाली

सन् २०२० को कविताका लागि पुलित्जर पुरस्कार विजेता जेरिको ब्राउन: सन् २०२० को कविता विधाका लागि वर्षेनी प्रदान गरिने पुलित्जर पुरस्कार यस वर्ष “द ट्रेडिसन” कविता कृतिका लागि जेरिको ब्राउने पाएका छन् । न्यूयोर्क निवासी कवि तथा साहित्यिक समालोचक आदम क्रिशको अध्यक्षतामा सान डियागो विश्वविद्यालयका कवि तथा प्रोफेसर मारिलिन चिन तथा कवि एबम् स्टानफोर्ड विश्वविद्यालयका प्रोफेसर प्याट्रिक फिलिप्स सम्मिलित निर्णायक मण्डलले यो पुरस्कारको चयन गरेका हुन् । डोरियन लाउक्सको “वन्ली एज द डे इज लङ: न्यु एण्ड सिलेक्टेड पोयम्स” तथा मेरी रुफेलको “ड्यून्स” निकटतम दावेदार “फाइनालिष्ट” मा परेका थिए । सन् १९१८ देखि प्रदान गर्न थालिएको यो पुरस्कारको निकै ठूलो महत्त्व छ । हाल १५ हजार डलर नगद राशि भएको यो पुरस्कार अमेरिकी कविले आफ्नो काव्य कृतिका लागि पाउँछन् र यसको प्रतिष्ठा निकै उच्च छ । पत्रकारिता, आख्यान, फोटोग्राफी लगायत विभिन्न विधामा दिइने पुलित्जर पुरस्कार पाउनु ठूलो सम्मानको विषय मानिन्छ । जेरिको ब्राउनको यो कविता कृति “नेशनल बुक एवार्ड” को पनि अन्तिम दावेदार थियो । अमेरिकाको दक्षिण समुद्री तटीय राज्य लुजियानाको स्रेभपोर्टमा काला जातिको परिवारमा सन् १९७६ को अप्रिल १४ मा जन्मेका जेरिकोले डिलार्ड विश्वविद्यालय, युनिभर्सिटी अफ न्यू ओर्लियन्स तथा युनिभर्सिटी अफ हूस्टनमा अध्ययन तथा विद्यावारिधि हासिल गरेका थिए । उनले विभिन्न विश्वविद्यालयमा अङ्ग्रेजी तथा सिर्जनात्मक लेखनमा प्राध्यापन गर्नुका साथै अनगिन्ती सम्मेलन तथा कार्यशालामा समेत कक्षा लिएका छन् । उनले ब्रेड लोफ लेखक सम्मेलनमा दुइपल्ट वृत्ति, केभ क्यानन वृत्ति, पोल्याण्डको खार्कोव काब्य सेमिनारका लागि यात्रा वृत्ति, नेशनल एण्डोमेण्ट फर द आर्टस् बाट कवितामा वृत्ति, प्रतिष्ठित गुगेनहाइम वृत्ति पाएका छन् । उनको यसअघि सन् २००९ मा “प्लीज” कविता तथा गद्यको पुस्तक प्रकाशित भएको थियो । त्यस्तै सन् २०१४ मा ” द न्यू टेष्टामेण्ट” दोश्रो कविता सङ्ग्रह प्रकाशित भएको थियो । यसअघि उनले सन् २००९ मा ह्विटिङ् प्राइज तथा अमेरिकन बुक एवार्ड, सन् २०१५ मा एनिशफिल्ड -ओल्फ बुक एवार्ड पाएका थिए । उनका कविताहरु अमेरिकाका प्रायः सबै प्रतिष्ठित पत्रिकाहरुमा प्रकाशित भएका छन् र पटकपटक ” बेष्ट अमेरिकन पोयट्री” मा चयन भएका छन् । उनको एउटा कविता “फूल” को अनुवाद प्रस्तुत छ: पहेंलो चरा पहेंलो घर सानो पहेंलो गीत उज्यालो मेरो जण्डिसग्रस्त मुखमा यी पहेंला दाँतहरुले खोजेका छन् मझाई, तर तिमी मन पराउँछौ मेरो पहेंलो मुस्कान । यो कालो केटो गीत गुन्गुनाइरहन्छ स्यानु जिन्दगीको पहेंलो पीत्तको !

दुष्ट मदारी छिमेकी र बाँदरे नेता: दुष्ट है पर्यो छिमेकी हाम्रो सताउँछ अतिसार दुख नि दिन्छ सिमा नि सार्छ गर्दछ अत्याचार उसकै छ त विशाल भूमि लुट्दैछ तै पनि यो सानो देशको जग्गा र बस्ती मेरै हो यो भनी नाकाबन्दी गरेर रोक्छ ओखती र मुलो मानवताको अपराध होला त्यहाँ भन्दा के ठूलो बिपदमा समेत उद्धार गर्न आउँदामा नेपाल जासुसी गर्न सूचना भर्न जान्छ त्यो हिमाल जवान लान्छ पानि नि तान्छ जङ्गलै ऊ खान्छ सदियौँ देखि हाम्रो त्यो भूमि लुटेर ऊ लान्छ मान्छे है लुटी नपुगी अझ लुट्दछ देउता नि बुद्ध र सीता जस्तालाई पनि उसैका हुन् भनी न त स्वीकार्छ इतिहास उसले न कानुन ऊ मान्छ विश्वका सामु नकटो बन्दै झूट बोल्न त्यो जान्छ छेउमा यस्तो छिमेकी भा नि सीमामा न बार छ पिलर सार्छ जग्गा नि च्याप्छ आफ्नैमा ऊ पार्छ धन्न है रै छ सगरमाथा निकै नै त्यो माथि छेउमै भए पिलर सार्दै आउँथ्यो त्यो राति अमृत समान ती जडिबुटी लैजान्छ ऊ त्यता कुहेका फलफूल बिषादि हाली पठाउँछ ऊ यता राम्रा ती हाम्रा सबै ऊ लान्छ खोजेर ऊ उता मात्र ऊ दिन्छ हुर्काइकन बाँदरे ती नेता जस्तो नै सुकै अपराधी त्यो होस् दिन्छ है शरण आफूलाई गोटी बनाउन उसलाई पोषण भरण उही आफैँ भन्छ सम्बन्ध हाम्रो रोटी र बेटीको रोटी नि उसलाई बेटी नि उसलाई सीमा नि मेटिगो मदारीले झैँ छोप्दछ बाँदर पारेर जालैमा नचाउनलाई पठाउँछ यता उसैको तालैमा कहिले फेर्छ नाच्नी त्यो बाँदर कहिले उसको ताल छानी है छानी फेर्दछ बाँदर हानेर महाजाल मदारी त्यता बाँदर यी यता नचाउँछ ऊ आफैँ स्वर्गमा जस्तो बगैंचा त्यस्तो बानाए सखापै तीनतिर हाम्रो छिमेकी त्यस्तो न मिल्छ फेरन लौन है आइजा कोही ठूलै शक्ति यो पीडा हेरन

पुनर्वासको कथा–व्यथा: ‘कञ्चनपुरको ५० बिघा भूभाग भारततिर’ । फागुन ३० गते शुक्रबार एक राष्ट्रिय दैनिकमा प्रकाशित समाचारको शीर्षक हो यो । यस्तो समस्या नेपाल–भारत सीमामा वर्षौंदेखि दोहोरिँदै आएको छ । सन् १९६२ मा कालापानीमा भारतले आफ्नो सेना तैनाथ गरेदेखि सीमा समस्या बढेको भनिँदै आएको छ । अहिलेसम्म भारतसँग सीमा जोडिएका २६ जिल्लामध्ये २३ जिल्लाका ७१ स्थानमा भारतले अहिलेसम्म नेपालको करिब ६० हजार ६०० हेक्टर भूमि अतिक्रमण गरिसकेको तथ्याङ्क छ । यसैगरी सीमापारिबाट आउने भारतीय सेना, प्रहरी, गस्तीटोली, चोर, डाँका र गुन्डाबाट सिमानाका नेपाली वासिन्दा कुटिने, पिटिने, लुटिने, बलात्कृत हुने र मारिने अनगिन्ती घटना पनि भएका छन् र भइरहेका छन् । अझै पनि समयसमयमा भारतले सीमास्तम्भ (पिल्लर) नेपालतिर सार्दै आइरहेको छ । उल्लेखित समाचार पछिल्लो घटना हो । यस्तै सीमासमस्या र सीमापारिबाट आउने भारतीय सेना, प्रहरी, गस्ती टोलीलगायत चोर, डाँका र गुन्डाबाट निरन्तर पीडित छन् सिमानाका वासिन्दा । यस्तै समस्यामाथि केन्द्रित भएर लेखिएको एउटा गहकिलो उपन्यास हो ‘पुनर्वास’ । उपन्यासकै शब्द सापटी लिएर भन्नुपर्दा देशका लागि, सीमाका लागि आफ्नो गुमेको माटोका लागि राजा महेन्द्रले पुनः बसोबास गर्ने ठाउँको नाम पुनर्वास राखेका थिए । भारतका तर्फबाट सीमाका पिल्लर सार्ने तथा तराईमा बस्ने राना तथा चौधरीहरूको घरमा गई लुटपाट मच्चाउने, दिउँसो गाई, गोरु, भैंसी, बाख्रा, खसी, कुखुरा लुट्ने, लाने, आइमाई र चेलीहरूलाई बलात्कार गर्ने घटना पटकपटक दोहोरिएपछि देश, सीमा, माटो, जङ्गल र ती निरीहको रक्षाका लागि पुनर्वासको कल्पना गरिएको हो । जति ठाउँमा पुनर्वास खोलियो, सीमामा र जङ्गलमै सुरक्षाका लागि बस्ती बसालियो । सबै पुनर्वासको कथा उस्तै छ – पुनर्वास चाहे कञ्चनपुरको होस्, चाहे कैलालीको किन नहोस्, चाहे बाँके, बर्दिया र त्यसभन्दा पूर्वका किन नहुन् । ‘पुनर्वास’ उपन्यास तिनै पुनर्वासहरूको साझा कथा हो । साझा व्यथा हो । अनि प्रारब्धले लखेटिएको र ठगिएको हरेरामको कथा हो । त्योभन्दा पनि बढीचाहिँ सीमापारिबाट हुने ज्यादतीबाट पीडित पुनर्वासवासीको कथा हो । साहित्य सिर्जनासँगसँगै समाजेवामा समेत सक्रिय सर्वज्ञ वाग्ले हाल गैर आवासीय नेपाली संघ अमेरिकाका उपाध्यक्ष हुन् । उनका चारवटा कृति यसअघि नै प्रकाशित भइसकेका छन् – ‘क्यासिनो’ र ‘युधिष्ठिर’ कथासङ्ग्रह अनि ‘जुवाघर’ र ‘साँढे’ हास्यव्यङ्ग्यसङ्ग्रह । ‘पुनर्वास’ उपन्याससम्म आइपुग्दा उनको लेखन निकै खारिएको अनुभव हुन्छ । नेपालको राजनीतिकवृत्त र आमसर्वसाधारणको समेत निकै चासो र चिन्ताको विषय बन्दै आएको सीमासमस्याको विषयलार्ई उनले उपन्यासमा गम्भीररूपमा उठान गरेका छन् । सीमासमस्याको विषयमा लड्दालड्दै वीरगति प्राप्त गरेका गोविन्द गौतमको नायकत्वदेखि देश, समाज, जातभात र जुवासम्मको पराकाष्टालाई उपन्यासमा आख्यानीकरण गरेका छन् । सर्वज्ञ वाग्लेको मानसपटलमा ४० वर्ष अगाडि सलबलाएको तरङ्गले किनार भेट्टाएको छ ‘पुनर्वास’ मा । सीमामा बसेर सीमापारिका प्रतिगामी तत्वहरूको प्रहार झेल्न पुनर्वास दशकौंदेखि पहाड भई उभिएको कथा उतारिएको छ ‘पुनर्वास’ मा । आफ्नो भूमिको मायाले शत्रुसँग लड्न निर्भिक भएर जुर्मुराउने पुनर्वासका वासिन्दाको भूमिप्रतिको माया, प्रेम र श्रद्धा छताछुल्ल भएर पोखिएको छ । आफ्नो भूमिलाई माया गर्न र भूमिको रक्षार्थ जीवन उत्सर्ग गर्न प्रेरणा दिन्छ ‘पुनर्वास’ उपन्यासले । राज्यले राजनीतिक तहमा गम्भीरतासाथ उठान गर्नुपर्ने विषयलाई उपन्यासकारले उठान गरेका छन् र नागरिक हुनुको दायित्व निर्वाह गरेका छन् । यसो त उनी प्रवासी नेपाली हुन् । तर नेपाली हुनुको धर्म निर्वाह गर्न उनी चुकेका छैनन् । कालापानी, लिपुलेक, लिम्पियाधुरालगायत सुगौली सन्धिपछि गुमेको भूमि नेपालले फिर्ता पाउनुपर्ने जिकिरसमेत गरेका छन् । त्यसैले सामाजिक यथार्थवादमा आधारित उपन्यास भइकन पनि राजनीतिक चेत प्रबल रहेको महसुस हुन्छ । हरेक नागरिकमा यस्तो चेत हुनु आवश्यक छ भन्ने सन्देश उपन्यासले दिन्छ । राज्यले राजनीतिक तहमा गम्भीरतासाथ उठान गर्नुपर्ने विषयलाई उपन्यासकारले उठान गरेका छन् र नागरिक हुनुको दायित्व निर्वाह गरेका छन् । यसो त उनी प्रवासी नेपाली हुन् । तर नेपाली हुनुको धर्म निर्वाह गर्न उनी चुकेका छैनन् । जुवामा हरेरामले घर नै हार्छ । घर हारेको हरेरामले सात दिनमा घर छोड्छु भन्छ । तर दुई दिनमै घर छोडेर ऊ सपरिवार गाउँबाट अलप हुन्छ । जुवामा हरेरामको घर जितेको थियो सीतारामले । हरेरामले घर खाली गराए कि गराएन भनेर सोध्छ अमरसिंहले । दुई दिन त बित्यो । अझै पाँच दिन बाँकी नै छ भन्छ सीतारामले । ‘आफूले जितिसकेपछि केका सात दिन कुर्नुपर्यो’ भनेर सम्झाउँछ अमरसिंहले । अनि त्यही दिन सीताराम, अमरसिंह र राधेश्यामलगायत अन्य केही मानिस हरेरामको घरतिर जान्छन् । हरेरामको घर खाली देखेर सबै अचम्ममा पर्छन् । हरेरामले घरभित्र सन्दुसमा घरजग्गाको लालपूर्जासँगै एउटा डायरी छोडेको हुन्छ । त्यो डायरीको पहिलो पानामै लेखिएको हुन्छ – पुनर्वास । हो, यहीबाट सुरु हुन्छ पुनर्वास उपन्यासको वास्तविक कथा । जुवामा घरै हारेको हरेरामको दुखी कथाबाट सुरु भएको उपन्यास सीमा रक्षाको लागि लड्ने क्रममा भारतीय सुरक्षाकर्मी (एसएसबी) ले चलाएको गोली लागेर गोविन्द गौतमको मृत्यु भएपछि रणप्रतापको अगुवाईमा भारतीय सुरक्षाकर्मीको ज्यादतीविरुद्ध लडाइँ लड्नका लागि ‘हाम्रो माटो जिन्दावाद, हाम्रो भूमि जिन्दावाद ….. नेपाल आमा जिन्दावाद’ को नारा लाउँदै सिमानातर्फ अघि बढेको प्रसङ्गमा आएर टुङ्गिएको छ । २०७३ साल फागुन २६ गते सीमा रक्षाकै क्रममा भारतीय सुरक्षाकर्मी (एसएसबी) द्वारा गोविन्द गौतम मारिएका थिए । पछि उनलाई सरकारले सहिद घोषणा गरेको थियो । भारतीय सुरक्षाकर्मीको ज्यादतीविरुद्ध बर्दीका सिपाहीँले मौनता साँधेको अवस्थामा बिना बर्दीको सिपाहीँ बनेर गोविन्द गौतमले सीमारक्षाका लागि लडेका थिए । ‘पुनर्वास’ उपन्यासको यो पहिलो भाग हो । दोस्रो भाग चाँडै आउने जानकारी समेत उपन्यासको अन्त्यमा दिइएको छ । यसको अर्थ सीमाको लडाइँ अझै जारी छ भनेर बुझ्न सकिन्छ । उपन्यासमा संवेदनाको पक्ष निकै प्रबल छ । उपन्यासभरि पाठकलाई संवेदित बनाउने र मुटु ढक्क बनाउने धेरै पाटाहरू छन् । हरेरामले जुवामा घर हारेर पुनर्वासको आफ्नो घरवासै छोडेर हिँड्दाको क्षण पाठकको मुटु ढक्क फुल्छ भारी संवेदनाले । गन्तब्यबिना बिहानीको पर्खाइमा लुखुरलुखुर हिँडिरहेका हरेरामका परिवारको टिठलाग्दो दृश्य पाठकको आँखामा घुमिरहन्छ वरिपरि । मनमा नमीठोसित खुल्ल हुन्छ । जुवाले हरेरामलाई घरवारविहीन बनाएको घटनाले उपन्यासको सुरुमै जुवा खराब लत हो भन्ने सन्देश दिन्छ । तर लोग्नेले जुवामा घरै हार्दा पनि चुँक्क नबोल्ने कति सुधी हरेरामकी श्रीमती ? पुरुषसत्ताको दमनले त होइन ? पाठकको मनमा यस्तो प्रश्न उठ्नसक्छ । लोग्नेले जुवामा घरै हार्दा पनि चुँक्क नबोल्ने कति सुधी हरेरामकी श्रीमती ? पुरुषसत्ताको दमनले त होइन ? पाठकको मनमा यस्तो प्रश्न उठ्नसक्छ । ‘आज पनि गाउँमा सिमानापारिको बुटले परेड खेलेछ ।’ काव्यिक अभिव्यक्ति सुन्दर छ । गाउँमा रातभर कुकुर भुक्छन् । सीमा परिबाट मान्छे आएर सीमाको पिल्लर सार्छन् । नेपालको भूमि भारततिर पार्छन् । भारतीय प्रहरी, सेना र गस्ती टोलीसित नेपाली जनता लड्छन्, भिड्छन् सीमाको रक्षाको लागि । तर नेपाली सेना र प्रहरी मूकदर्शक भएर बस्छन् । यो लाछीपन निकै उदेकलाग्दो छ । सामाजिक उपन्यास भएर पनि राजनीतिक चेतले भरिपूर्ण छ । सीमापारिबाट हुने अन्याय र अत्याचारप्रतिको विद्रोहको आवाज हो ‘पुनर्वास’ । गरिबी, दुख, पीडा, सङ्घर्ष र विद्रोहको संयुक्त दस्तावेज पनि हो ‘पुनर्वास’ । पुनर्वासको मात्रै नभई ग्रेटर नेपाल, लिपुलेक, लिम्यिाधुरालगायतको नेपालले गुमाएको भूमिलाई समेटेर यो उपन्यास लेखिएको छ । सीमा, जूवा, देश, समाज र जातभातको वर्षौंदेखिको कुरीति, अन्याय र अत्याचारको पराकाष्ठालाई उपन्यासमार्फत् उजागर गर्ने प्रयास गरेका छन् उपन्यासकार सर्वज्ञ वाग्लेले । अहिले पनि सीमामा भारतीय ज्यादती उस्तै छ । कुटपिट, लुटपाट, हत्या, बलात्कार आदि पहिले हुन्थ्यो र अहिले पनि भइरहेकै छ । भारतबाट आउने चोर, डाँका, गुन्डाले दुख दिने । उतैका सेना, प्रहरी र गस्ती टोलीले दुख दिने । यस्तो ज्यादतीबाट पीडित छन् सीमावासी हजारौं नेपाली नागरिक । तिनै नागरिकहरूको दुख, पीडा, व्यथा र वेदनाको आवाज हो यो उपन्यास । सीमावासी नेपाली नागरिकको दुख, पीडा, व्यथा र वेदना सुन्न, बुझ्न र त्यसको समाधान गर्न राज्यका कुनै निकाय गम्भीर नभएको अवस्थामा एउटा लेखकले असल नागरिकको हैसियतले यो विषयको उठान गरी राज्यलाई घचघच्याउने प्रयास गरेका छन् । सीमामा राज्यको उपस्थिति छैन । सेना र प्रहरीको साथ र सहयोग छैन । जनप्रतिनिधिहरूले बेवास्ता गरेका छन् । तैपनि त्यहाँका नागरिकहरू आफैं आफ्नै तरहले न्यायका लागि लडिरहेका छन् । नागरिकलाई थप चेतनशील बनाउन र राज्यलाई समस्या समाधानमा कूटनीतिक तवरमै पहल गर्न यो उपन्यासले अवश्य घचघच्याउनेछ । समयको सन्नाटाले छातीमा पहिरो गएका भुइँमान्छेहरू । जसको आवाज सुन्न तम्तयार कानहरूको अभाव छ राज्यमा । पुनर्वासका वासिन्दाहरू के नै गर्न सक्छन् र ! पुनर्वासका वासिन्दासँग त केवल बचेखुचेको मानवीय संवेदना छन् । संवेदनाको आँसुले भिज्दैभिज्दै यहाँको माटो ओसिलो भएको छ । र, पुनर्वासका वासिन्दाहरू ओस्याइलो काइ परेको सेपिलो मनलाई धीत मरुन्जेल सेक्न, सेकाउन मिल्ने एउटा उज्यालो र न्यानो घामको प्रतीक्षा गरिरहेका छन् । सरकार, अब त बुझिदेऊ पुनर्वासका ती दुखी र पीडित वासिन्दाहरूको दुख, पीडा, व्यथा र वेदना ! यस्तै भन्न कर लाग्छ उपन्यास पढिसकेपछि । सरकार, अब त बुझिदेऊ पुनर्वासका ती दुखी र पीडित वासिन्दाहरूको दुख, पीडा, व्यथा र वेदना ! यस्तै भन्न कर लाग्छ उपन्यास पढिसकेपछि । उपन्यासमा साहित्यिक सौन्दर्य भरपूर छ । थोरै नै भए पनि यौनको संवेग पनि छ । भुनियाको सौन्दर्यप्रतिको आकर्षण यौनको आकर्षण नै हो भन्न सकिन्छ । मानिसको आधारभूत आवश्यकता पनि त हो यौन । त्यही आवश्यकताको रूपमा आएको छ यौनसन्दर्भ यो उपन्यासमा । यौन–सौन्दर्यले उपन्यासको सौन्दर्य बढाउन मद्दत गरेको छ । ‘म जन्मँदा आकाशको छातीमा बादलका धर्साहरू के कति थिए होलान् ? धर्तीमा नयाँ मान्छेको आगमन हुँदा पश्चिमको पहाडमा घामको पहेँलो लाली कस्तो देखियो होला…..?’ (पृष्ठ २१) लेखकको कल्पनाशक्ति बेजोड लाग्छ । उपन्यासको कथानक सशक्त छ । नेपाली समाजको यथार्थ चित्रण भएको छ । प्रस्तुति सुरुचिपूर्ण छ । तर चरित्रको चित्रण कमजोर छ । उपन्यासकारको ध्यान कथामै केन्द्रित भएको भान हुन्छ । कथानकमात्रै सशक्त भएर अघि बढेको छ । उपन्यासको अध्याय १९ ले पाठकलाई पट्यार लगाउन सक्छ । सललल बगिरहेको उपन्यासमा झन्डै १२ पेजको आर्थिक निबन्ध जस्तो लामो व्याख्यानले उपन्यासको मीठो क्रमबद्धतालाई नै खलबल्याएको महसुस हुन्छ । भारतीय सेना, प्रहरी र गस्ती टोलीको ज्यादतीविरुद्ध लड्न तयार धनिया, नर्स शान्ता र अहेव आइतबहादुरको साहस कदरयोग्य छ । तिनको आगमन भोकाहरूका लागि भोजन, प्यासीहरूका लागि पानी, पाइलाहरूका लागि गोरेटो, यात्रीहरूका लागि गन्तव्य, भरियाहरूका लागि चौतारी र चराहरूका लागि वसन्तजस्तै सुन्दर छन् । ‘पुनर्वासमा बसेर सङ्घर्ष गर्नेहरू सबैका आआफ्ना दुख छँदै छन् । व्यक्तिगत दुख त जेनतेन आशा र उज्यालो भविष्य कल्पेर पनि सहन सकिन्छ । तर, देशको दुख, सिमानको दुख सहन सार्है गार्हो हुँदो रहेछ ।’ (पृष्ठ १३९) अति सुन्दर र मननयोग्य अभिव्यक्ति । उपन्यासमा प्रकृतिले दिएको सुन्दर उपहारलाई पनि राम्ररी उपयोग गर्न नजानेको चिन्ता छ । आफ्नै नाममा जग्गाको पूर्जा पाउने आशामा बसेका सुकुम्बासीहरूको सपना पनि छ । जुवा व्यवसायी रणप्रतापलाई केही हदसम्म खराब चरित्रको रूपमा चित्रण गरिएको छ । तर दुर्घटनामा छोरा, छोरी र श्रीमतीको निधन भएपछि र उनलाई नर्स शान्ताले आफ्नो रगत दिएर बचाएपछि उनी सुध्रिन्छन् । राजाको अहम् छोडेर पुनर्वासका वासिन्दाको दुखसुखमा साथ दिन थाल्छन् । यतिसम्मकी पुनर्वासका राजाका रूपमा परिचित रणप्रतापले आफूले छोरी मानेकी नर्स शान्ता नेपालीको अहेव आइतबहादुर विश्वकर्मासित बिहे गरिदिएर सामाजिक सुधार र परिवर्तनको उदाहरण पनि प्रस्तुत गर्छन् । अनि त्यो विवाहमा संसारभरकै वादहरूको पनि वाद मानवतावाद एकीकृत भएर मुसुक्क मुस्कुराएको आभास हुन्छ । वर्षौंसम्म क्यासिनोमा काम गरेका उपन्यासकार वाग्लेको क्यासिनो अनुभव पनि उपन्यासमा राम्रैसँग पोखिएको छ । सर्वसाधारणलाई थाहा नभएका क्यासिनोमा चल्ने प्राविधिक शब्दहरूको प्रयोग उपन्यासमा भएको छ । जस्तैः चिप्स, स्लोट मेसिन, रुलेट, क्रुपियर, रुलेटको ह्विल, स्पिन, किट्टी, पोन्टोन, ब्ल्याक ज्याक, बाक्रा, बैंकर, प्लेयर, पप्लु, बेट, पोकर, फ्लस आदि । सीमा मिचिएको विषयमा राज्यसँग नभएको तथ्याङ्कीय विवरण यो उपन्यासमा समेटिएको छ, जुन गोविन्द गौतमले पुनर्वासका वासिन्दाका अगाडि गरेको भाषणमा उल्लेख छन् । यसबाट तथ्यको खोजी र अनुसन्धान गरेर यो उपन्यास लेखिएको मान्न सकिन्छ । कल्पनाभन्दा यथार्थमा आधारित उपन्यासलाई पाठकले सहर्ष स्वीकार्ने छन् भन्ने कुरामा विश्वस्त हुन सकिन्छ । पुस्तक : पुनर्वास विधा : उपन्यास लेखक : सर्वज्ञ वाग्ले प्रकाशक : शिखा बुक्स संस्करण : २०७६ माघ पृष्ठ : २०० मूल्य : रु. ३७५।-

संसारका एक दर्जन सुन्दर पुस्तकालय: पुस्तकालय आफैँमा विशेष कुरा हो । ठूलो र शान्त पुस्तकालय कुनै पनि पुस्तकप्रेमीका लागि सबैभन्दा राम्रो स्थानमा पर्छ । हरकोहीका लागि पुस्तकालय सम्मानजनक र विशेष रहन्छ । अझ सम्झनुहोस् त, भव्य पुस्तकालय जुन कलात्मक पनि छ भने त्यो झन् कति विशेष होला ! पक्कै पनि सुनमा सुगन्ध ! संसारमा यस्ता धेरै देश छन्, जो पुस्तकालयलाई सुनमा सुगन्ध राखे जस्तै बनाएका छन् । हामीले त्यस्तै केही सुन्दर पुस्तकालयहरुका तस्बिरहरू यहाँ राखेका छौँ । यो शनिबार पुस्तकप्रेमीहरुका लागि हाम्रो तर्फबाट पुस्तकालयहरुको तस्बिर संग्रह उपहारका रूपमा दिएका छौँ । मेक्सिको सिटीमा रहेको पुस्तकालय अमेरिकाको बाल्टिमोरमा रहेको पुस्तकालय स्पेनको एक पुस्तकालय फिनल्याण्डमा रहेको एक पुस्तकालय पोर्चुगलमा रहेको एक पुस्तकालय अष्ट्रेलियामा रहेको एक पुस्तकालय स्विडेनको स्टकहोल्ममा रहेको पुस्तकालय चेक गणतन्त्रमा रहेको पुस्तकालय जर्मनीमा रहेको एक पुस्तकालय चीनमा रहेको एक पुस्तकालय आयरल्याण्डको ट्रिनिटी कलेजको पुस्तकालय अष्ट्रियामा रहेको एक पुस्तकालय

प्रश्न: हामीसँग सबैभन्दा बढी के हुन्छ ? आफैलाई प्रश्न गरेँ र सोचेँ । त्यसो त सधैँ हतारमा भएको ठान्ने मैले यसरी आफैलाई प्रश्न गर्ने समय पनि पाइरहेको थिइनँ । पाइरहेको थिइनँ भन्ने कि त्यो समयलाई प्राप्त गर्न मैले जानिनँ भन्ने । जे भए पनि प्रकृतिको असीम कृपाले घरभित्र थुनिएर बस्नुपरेको समयमा आज मैले आफैलाई प्रश्न गरेँ – प्रेम, घृणा, हतार, आशा, निराशा, भरोसा, अविश्वास, साथीसङ्गाती, सपना, उत्सुकता, प्रश्न – हामीसँग सबैभन्दा बढी के हुन्छ ? पछि लाग्यो, हामीसँग सबैभन्दा धेरै एकलास हुन्छ, खालीपन हुन्छ । हामी त्यसैले प्रेमका प्यासी छौँ । हामी त्यसैले घृणा गर्दछौँ र घृणा बोकिहिँड्छौँ । साथीसँगातीको पछि लाग्छौँ । विश्वास गर्छौँ र आशातीत नतिजा नभएपछि अविश्वास पनि रोपिहिँड्छौँ । हामी निराशाको पट्टेर जङ्गलभित्र पसेर हराउँछौँ पनि । हामी आफ्ना सबै यत्न र प्रयत्नहरू हाम्रो जीवनको यही खाली ठाउँ भर्नलाई खर्चदा रहेछौँ । ज्ञानको पछि लागेको भनेको पनि यही एकलासलाई टाढा भगाउन रहेछ, अर्थोपार्जनका अनेकौँ प्रयासहरू पनि त्यही खालीपन भर्नलाई रहेछ । दुश्मनी, खोसाखोस र हामीभित्रको दुष्ट्याइँको मलजल पनि यसैको लागि रहेछ । हामी नदीजस्तै बगिरहेको, चराजस्तै उडिरहेको, जङ्गलजस्तै सुसाइरहेको, पातहरूजस्तै हल्लँदै खसिरहेको सबै एक्लोपनबाट मुक्तिको खोजी हो । म अनेकौँपल्ट काठमाडौँका भीडभाडमा मिसिएर पनि एक्लोएक्लो भएको छु । बोर्नमाउथको समुद्रीकिनारमा होस् कि डोभरको कार्निभलमा होस्, मच्छिन्द्रनाथको जात्राबिचमा होस् कि साउथह्याम्टन र केन्टबरीका सिटी सेन्टरहरूमा, पेरिसको मेट्रोरेल चढ्ने पर्खाइमा होस् कि ताइपेइको एक सय एक तल्लाको भवनमाथि चढिरहेको बेलामा होस्, निकै ठूलो भीडभाडको बीचमा पनि खालिखालि र रित्तोरित्तो उभिएको र हिँडेको अनुभव गरेको छु । यो एक्लोपन, यो खालिपन र अपूर्णताले कतिपल्ट पोल्छ, चिमोट्छ र अत्यासलाग्दो वातावरण दिन्छ । तर यही एक्लोपन, यही एकान्तलाई टपक्क टिपेर सिर्जनात्मक उपयोग गर्न सकियो भने त्यो फेरि संसारकै उत्कृष्ट सिर्जना पनि बन्न सकेको देखेको पनि छु, भोगेको पनि छु । संसारमा पूर्णता छैन । सभ्यता, विकास, गति, आकांक्षा, लालच, खुशी एवम् दुःख — सबै अपूर्ण छन् । यिनै अपूर्णताहरूको बीचमा हामी छौँ । हामी पनि अपूर्ण छौँ । अपूर्ण छौँ त्यसैले भोका छौँ, प्यासी छौँ । अपूर्ण छौँ, त्यसैले उठ्छौँ, घस्रन्छौँ र हिँड्छौँ । अपूर्ण छौँ, त्यसैले सिर्जनशील छौँ, कल्पनाशील छौँ । हाम्रो सिर्जनशीलता र कल्पनाशीलता हामी पूर्ण नभएको प्रमाण हो, त्यसैले पूर्णताको खोजी पनि हो । हामीले गरिरहेको मायाको खोजी हामी पूर्ण नभएको प्रमाण हो । हामीले बोकेको रिसराग र इर्ष्या हाम्रो अपूर्णताको प्रमाण हो । हामीसँग भएको एकलास र खालीपन हामी पूर्ण नभएको प्रमाण हो । तर प्रायशः हामी आफू अपूर्ण भएको ठान्दैनौँ । हामीसँग जे छ, जति छ त्यति नै पूर्ण र पूर्ण सत्य हो भन्ने हिउँदको हिमाली कुइरोजस्तो भ्रमले हामी ढाकिन्छौँ । त्यसभन्दा उता के होला ? यो उत्सुकता हामीभित्र हुनुपर्छ । यो उत्सुकताले प्रेरणालाई आमन्त्रण गर्दछ । प्रेरणाले हामीलाई स्थितिबोध गराउँछ । स्थितिबोधपछि अपूर्णताको खाडललाई पुरेर अझ सम्पन्नता एवं विवेकशीलताको उज्यालोले उज्यालिन हामीलाई सिर्जनशील बन्न उत्प्रेरणा प्राप्त हुन्छ । हामीलाई गतिले माया गर्दछ । हामी प्रगतिलाई अँगालो हाल्न सक्ने हुन्छौँ । त्यसो भएपछि हाम्रो खालिपनमा, हाम्रो अपूर्णतामा सधैँ हामीसँग प्रश्न हुने रहेछ । उत्सुकतालाई बोकेर हिँड्छौँ भन्नुको तात्पर्य प्रश्नहरू बोकेर हिँड्छौँ भनेको हो रहेछ । त्यसो भए हामीसँग सबैभन्दा धेरै के हुन्छ – एकलास, खालीपन कि प्रश्न र उत्सुकता ? ध्यानस्थ भएको बेलामा उज्यालाका कलेवरहरूले हामी छोइन्छौँ । हामी आफुलाई नै स्पर्श गर्न थाल्दछौँ । हामी आफुलाई नै नियालेर हेर्न थाल्दछौँ । हामी आफुलाई सम्बोधन गर्न समेत थाल्दछौँ । तर सामान्यतया हामी ध्यानस्थ हुने कुरामा विश्वास गर्दैनौँ । भौतिकवादी सुखको भोकले भोकाएर, भौतिकवादी प्राप्तिको आकांक्षा र लालसाले रन्थनिएर हामी त्यत्तिकै कुदिहिँड्छौँ वल्लो भीरबाट पल्लो भीर, वल्लो कुनाबाट पल्लो कुना । एक्काइसौँ शताब्दिको अत्याधुनिक मान्छे । अब कहाँ पछाडि फर्कने ? कहाँ प्रकृतितिर फर्कने ? संसारका रसिला आनन्दलाई छोडेर कहाँ हाम्रा विद्वान अग्रज ऋषीमुनिहरूले झैँ स्थिर भई बस्ने ध्यानको नाममा । हामी अधिकांश यसरी सोच्छौँ । यसरी बाहिरी स्थिरताभित्रको गति हामी भुल्दछौँ । हामी आफैतिर फर्कन र आफुभित्रको क्षमतालाई हेर्न बिर्सन्छौँ । हामी मुखुन्डाहरूले आफुलाई छोपर राख्दछौँ । निर्जीव ऐनाले जस्तो देखाउँछ मुखुन्डो सहितको बाहिरी आवरणमा हामीलाई, हामी आफुलाई सोही भन्ठान्छौँ । यसरी ज्ञानको, ज्ञान र विवेकको खोजीको एउटा पाटो छुट्छ । हामी पुनः प्रश्नहरूको बीचमा छोडिन्छौँ । भौतिकवादी सुखको भोकले भोकाएर, भौतिकवादी प्राप्तिको आकांक्षा र लालसाले रन्थनिएर हामी त्यत्तिकै कुदिहिँड्छौँ वल्लो भीरबाट पल्लो भीर, वल्लो कुनाबाट पल्लो कुना । एक्काइसौँ शताब्दिको अत्याधुनिक मान्छे । अब कहाँ पछाडि फर्कने ? हामीले आफ्ना इगोहरूलाई फुकालेर मिल्काउनुपर्छ र बाँकी रहेको आफुलाई स्पर्श गरेर त्यसबाट प्राप्त हुने न्यानोपन र अनुभूतिलाई आत्मसात गर्नुपर्छ । यसबाट सत्यको एउटा अर्को ढोका खुल्दछ । नाङ्गोपनले पनि हामीलाई आफुलाई चिनाउन, आफ्नो परिवेश र आफ्नो सत्य एवम् सार्मथ्यलाई देख्न र बुझ्न सहयोग गर्दछ । त्यसो हुनाले कहिलेकाहीँ त मलाई शिक्षाको, हामीले भन्ने गरेको चेतनाको, राजनीतिक वा अन्य कुनै पनि थोपरिएको विचारको लुगा एक एक गरेर फुकाल्न मन लाग्छ । अनेकथरिका लुगाहरू, अनेकथरिका रङहरू, अनेकथरिका डिजाइनहरूभित्र मलाई उकुसमुकुस लाग्न थालेको छ । मलाई खुलेर हाँस्न र फोक्सो फुलाएर सास फेर्न मन लागेको छ । सबै खाले हिलोहरूभन्दा माथि उठेर डाँडाको टुप्पामा एकदम चिसो हावाले छोइएर सारा दुनियाँतिर फर्केर हेर्न मन लागेको छ । आफुले बोकिहिँडेको सबै औपचारिकतालाई आफुबाट झिकेर फालेपछि बाँकी रहेको आफुलाई ठूलो कञ्चन पोखरीमा मज्जाले हेरिरहन मन लागेको छ । मलाई खल्तीबाट नागरिकता समेत झिकेर एकातिर राखिदिन मन लागेको छ । भन्नुहुन्छ भने एक पटक मलाई मेरो नाम, जात, थर सबै झिकेर केही पनि बाँकी नभएको केवल मान्छे मात्र हुन मन लागेको छ । हामी एउटा रङ ओढेर दक्षिणतिर फर्कन्छौँ । अर्को रङ ओढेर उत्तरतिर फर्कन्छौँ । देख्न त धेरै थोक देख्छौँ दक्षिण फर्कदा पनि र उत्तर फर्कदा पनि । तर हाम्रो अघि प्रश्न बनेर ठिङ्ग उभिएको यथार्थ चाहिँ के हो भने हामी आफुलाई चाहिँ देख्छौँ कि देख्दैनौँ ? कुनै रङ, कुनै गन्ध वा प्रभावको आकर्षणले हाम्रो स्वत्वलाई कस्तो बनाउँछ वा हाम्रो स्वत्वलाई स्वतन्त्र आकार ग्रहण गर्नबाट रोक्छ । यो प्रश्न पनि कमजोर छैन । हामीले कदाचित् आकांक्षा गरे अनुसारको भौतिक सुखसुविधा पायौँ भने भौतिक सुख त हासिल होला । तर त्यसले बाइप्रोडक्टको रूपमा ल्याउने अनेक असजिला पक्षहरूलाई अस्वीकार गर्न नसकिएला । त्यसैले भौतिक सुखको शिखरमा पुगेका मानिसमध्ये कति चाहिँ खुशी होलान् ? खुशी हुन हामीलाई के चाहिन्छ – आत्मसम्मान, धेरै धनदौलत, आफ्नै अन्तरशक्तितिरको यात्रा वा अरू के ? यस ठाउँमा गम्भीर नभइकन हामीले आफुभित्र बढिरहेको प्यासलाई कसरी मेटाउन सक्छौँ ? प्रश्न र उत्सुकताले मान्छेलाई जिउँदो राख्छन् । जब उत्सुकता उठ्छ र प्रश्न बनेर उभिन्छ सामुन्ने, मान्छे उत्तर खोज्न बाध्य हुन्छ । चाहले होस् वा बाध्यताले मान्छे भौँतारिन थाल्छ । हिँड्न र नयाँ कोणबाट सोच्न एवम् हेर्न थाल्छ प्रकृति, मान्छेकै निर्मिति र दुनियाँलाई । यसरी भौँतारिनु भनेको अपूर्ण भएकोले पूर्णताको खोजी हो । त्यसैले प्रश्नहरूको सोझो सम्बन्ध वास्तवमा मानिसको अपूर्णता र खालिपनसँग पनि छ, रहेछ । मानिस जन्मँदा प्रश्न पनि साथै लिएर आउने रहेछ । जन्मेको बच्चा कुन लिङ्गको हो ? बाट शुरु भएको प्रश्न जीवनभरि मानिससँगै रुप फेरिफेरि हिँडिरहने रहेछ । त्यसैले हामी अत्याधुनिक, आधुनिक, शहरिया वा गाउँले जेसुकै ठानौँ आफुलाई हाम्रो सच्चा साथी भनेको प्रश्न र अपूर्णता मात्र रहेछ, हामी जीउँदो भएको प्रमाण पनि यही प्रश्न र अपूर्णता मात्रै रहेछ । उपनिषदमा एउटा श्लोक छ : ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्, पूर्णमुदच्यते । पूर्णस्य पूर्णमादाय, पूर्णमेव वशिष्यते ।। अर्थात् त्यो पूर्ण, यो पूर्ण, पूर्णताबाट पूर्णता नै उदाउँछ । पूर्णताबाट पूर्ण नै निकालिएमा केवल पूर्ण नै शेष रहन्छ । त्यसैले पूर्ण हुने होडमा प्रश्नहरूको थुप्रोबाट प्रश्न सकिएपछि पनि पूर्ण हुन्छ । अर्को अर्थमा सबैतिर यदि पूर्णता नै पूर्णता छ भने हामी कसरी त्यस पूर्णताबाट घटाउन वा झिक्न सक्छौँ ? घटाएर अलग्गै राख्न रित्तोपना हुन जरुरी छ । यदि खाली ठाउँ छैन भने भएको वस्तुलाई भाग लगाउन वा घटाउन पनि सकिँदैन । प्रश्नहरूको थुप्रो पनि आखिर पूर्णतामा गएर सकिने नै हो । अर्थात्, जब पूर्णता प्राप्त हुन्छ तब प्रश्न सकिन्छ । जब प्रश्न सकिन्छ, हामीभित्रको उत्सुकता, उत्साह वा आकांक्षा पनि सकिन्छ । तब हामीभित्रको गतिशीलता पनि त सकिन्छ । अर्थात् हाम्रो भौतिक जीवन पनि सकिन्छ । हाम्रा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले पनि भौतिक देहको अन्त्यको निकटमा पुगेपछि भनेका छन् – ‘म शून्यमा शून्यसरि बिलाएँ ।’ तसर्थ, पूर्णता कि त सम्पूर्ण रित्तो भएको अवस्थामा प्राप्त हुने विषय हो, कि त भने सम्पूर्ण भरिएको अवस्थामा । हामी मान्छेहरू त यी दुई पूर्णताहरूको बीचमा कतै उभिएका वा हिँडिरहेका छौँ । हामी त्यसैले अपूर्ण छौँ, हामीमा त्यसैले खालीपन छ । अपूर्णताको सम्बन्ध पूर्णतासँग यसरी हुने रहेछ । मान्छेको यावत् प्रयत्न अपूर्णताबाट पूर्णतातिरको यात्रा हो । त्यसो भए पाइला पाइलामा बाटो छेक्दै उभिन आइपुग्ने प्रश्नहरूसँग, हाम्रा अभाव, खालिपन र अपूर्णतासँग किन तर्सनु ? हाम्रा आफ्ना त यिनै मात्र हुन् । जब प्रश्न सकिन्छ, हामीभित्रको उत्सुकता, उत्साह वा आकांक्षा पनि सकिन्छ । तब हामीभित्रको गतिशीलता पनि त सकिन्छ । अर्थात् हाम्रो भौतिक जीवन पनि सकिन्छ ।

बिर्सिएँ: म के थिएँ, तिमी के थियौ, मैले बिर्सिएँ । सम्झिरहन्छौ या बिर्सियौ, मैले बिर्सिएँ । एक्लै बस्दा विगतलाई सिंहावलोकन गर्छु, पहिलो चोटी तिमीले के दियौ, मैले बिर्सिएँ । खै के लेखेको रहेछु पहिलो पत्रमा त्यस्तो, कठोर मान्छे कसरी पग्लियौ, मैले बिर्सिएँ । मदिरा भनेपछी सुन्न पनि नचाहाने तिमीले, एक साँझ म सँगै किन पियौ, मैले बिर्सिएँ । शहर छोड्ने दिन फेरी छिट्टै भेटौँला भनेर, न कहीँ भेटियौ, न त फर्कियौ, मैले बिर्सिएँ । म के थिएँ, तिमी के थियौ, मैले बिर्सिएँ । सम्झिरहन्छौ या बिर्सियौ, मैले बिर्सिएँ ।

जिन्दगी: वेदनाका राँप सँगै बलेकै छ जिन्दगी चोटैचोट खाएर पनी चलेकै छ जिन्दगी । . सयौँ जुनी सँगै काटने बाचाहरू त थिए, उनको यादले पलपल गलेकै छ जिन्दगी ।। . कल्पनाका महलहरू एक एक गरी ढल्दा, दुख अनी तनावहरूले छलेकै छ जिन्दगी । . जीन्दगीका हर चाहना बेवारीसे बनी दिँदा, देखावटी हाँसो देखाइ फलेकै छ जिन्दगी । . वेहोसीमा वर्वराउदै वित्छन दिन रातहरू , अतितका यादहरूले जलेकै छ जिन्दगी ।। भरतपुर-१९, चितवन वेदनाका राँप सँगै बलेकै छ जिन्दगी चोटैचोट खाएर पनी चलेकै छ जिन्दगी ।

आपा: आपा, हरेक उँद्यौली र उँभौलीमा, तिमी चाहन्छौ होला शायद तीन चुलाको अघिल्तिर बसेर, मैले नै टोट्ला फिँजाऊँ। आमाले भरिदिएको सोलोन्वा, मैले नै लहर मिलाएर राखूँ। आमाले पस्किएको कोक्चोङ्, वात्तोङ्हरुले बनाएको मुकुमसिरी, मेरै हातबाट तिमीलाई दिऊँ। मुन्दुमी लयमा तिमीलाई सोधीसोधी, मैले नै यारी हानुँ। पटक-पटक तिमी मेरो सपनामा आएपछि, सोधेथेँ आमालाई तिमी पुजिन चाहन्छौ रे, आफ्नै सन्तानको हातबाट। यस्तै अनुमान गरिन् आमाले। तर खै, आज वर्षौँ भइसक्यो, आमाले तीन चुलाको टीका लाइदिएर बिदा गरेको। वाचा त थियो, आउँदो उँभौलीमा फर्किने। त्यसपछि थुप्रै बिते, उँभौली र उँद्यौलीहरु। यतै कतै कहिले बाफिलो बालुवाको समुद्रमा, त कहिले सेताम्ये हिउँको जंगलमा। राखिदिएर मेरो साया, तिमीलाई पुजिरहेछन् नाक्छोङ् काकाले। यारी हान्दा सधैँ तिमी रिसाउँछौ रे, घुर्क्याउँछौ रे, मान खोज्छौ रे, मेरो खोजी गरिरहन्छौ रे ! आपा त्यो बेला मलाई पनि लाग्थ्यो नि तिम्रो औँला समातेर गाउँ डुलूँ तिम्रो काँध चढेर गोठालो जाऊँ तिम्रो काखमा बसेर स्कुलका कुरा सुनाऊँ तिम्रो ओँठको केही थान दार्\u200dही जुँगासँग खेलूँ आमाले पिट्दा तिम्रो काँधमा छाँद हालेर रोऊँ। तर यी सब व्यर्थ थिए तिमी त बेखबर थियो, फकिर भएर डुलिहिँड्थ्यौ। खेतबारी बेचेर नि नपुगेर, मेरी आमाको नाक-कान बुच्चै बनायौ, तिम्रो जिन्दगी खै कस्तो थियो आपा? जिन्दगी नै जुवाको खाल बनायौ र थाहा छ? म तिमीले हारेको दाउ तिर्न मरुभूमिमा जिन्दगीको जुवा खेल्दैछु। शब्दार्थहरु : आपा : बुबा टोट्ला : किरातहरुको पितृकार्य गर्दा प्रयोग गरिने केराको टुप्पो नकाटिएको पात सोलोन्वा : पितृकार्यका लागि चोखो गरी बनाइएको जाँड अथवा मर्चा र पानी मिसाएर भरिएको चिन्डो कोक्चोङ् : पितृकार्यका लागि पकाइएको विशेष भात मुकुम्सिरी : मसिनो गरी काटिएको अदुवा र भिजाइएको चामल मिसाएको चिज, जसलाई पितृकार्यमा प्रसादका रुपमा प्रयोग गरिन्छ। वात्तोङ् : दाजुभाइ यारी हान्नु : मुन्दुमी मान्यताअनुसार भूत, वर्तमान र भविष्यकाबारे बताउन अदुवाको कछुर हान्ने विधि साया : शीर उठाउनी नाक्छोङ् : साकेन्वा/साकेलाको पुजारी हतुवागढी – २ लुङ्गिन, भोजपुर हालः दक्षिण कोरिया

प्रश्न, प्रश्न, फेरि प्रश्न\xa0: आफैँले हालेको भोटको थुप्रोमा निसास्सिएर मर्ने बेला भइसक्यो अर्को चुनावसम्म बाँचिन्छ होला र? नीलो मसीले लत्पतिएको नङले अझै प्रश्न गर्दैछ विकासको रङ कस्तो हुन्छ? भोक कुन-कुन रङ मिसिएर बन्छ? समृद्धिको इतिहास कुन मसीले लेखिन्छ? भ्रष्टचारको रङ र कुर्चीको रङ किन उस्तै हुन्छ? हेत्तेरिका! स्वस्तिक चिह्नको गोलोजस्तै शून्य जिन्दगी बोकेर उत्तर आउने बेलासम्म बाँचिन्छ होला र ? प्रजातन्त्र हुर्केको पनि यत्रा वर्ष भो तर अझै जुङ्गाको रेखी बस्दैन नाकमुनि अझै डन्डिफोर आउँदैन अनुहारमा कपाल फुलिसक्यो अझै बैँस आउँदैन आँखाहरुमा बाकसमा खसाल्दा-खसाल्दै विश्वासको मत अविश्वासको अङ्कुर कतिबेला टुसाउने हो? भन न साइँलादाइ कुन चाहिँ भोटले मुस्कुराउँछ बैंशालु प्रजातन्त्र ? बाँचिएला र प्रजातन्त्र फक्रिने बेलासम्म? हेत्तेरिका ! किन प्रश्नमाथि उक्लिइरहन्छ अर्को प्रश्न र बर्बराइरहन्छ गर्भिणी समय? आफैँले हालेको भोटको थुप्रोमा निसास्सिएर मर्ने बेला भइसक्यो अर्को चुनावसम्म बाँचिन्छ होला र?

आफ्नो के त ?: साहूको कुवा चुलो माटोको माटो पोखरीको पोखरी साहूको भोक रोटीको रोटी कोदोको कोदो खेतको खेत साहूको गोरू साहूको हलो साहूको हलोको अनौमा हात आफ्नो उब्जनी साहूको पोखरी साहूको पानी साहूको खेतबारी साहूको गल्ली टोल साहूको आफ्नो के त? गाउँ? शहर? देश? अनुवादः राजेश घिमिरे

हिटलर र यहुदी : दर्शनको मनोविज्ञान: ‘हिटलर र यहूदी’ यात्राको वृतान्तको शैलीमा रचिएको उपन्यास हो । यसमा कथाको प्रमुखपात्र क्यान्सररोगको उपचारार्थ इङ्ल्यान्ड जाने क्रममा भएका घटनाहरुको बेलिविस्तार—बम्बईमा जहाजबाट सुरु भएको यात्रा विभिन्न बन्दरगाह हुदै इङ्ल्याण्ड गएर उपचार गराएर अङ्गेजी साहित्यको हस्ति विलियम सेक्सपियरको गाउँ स्ट्राटफोर्डको भ्रमण, हिटलरको देश जर्मनीको वर्लीनमा हिटलरको चिहान, खण्डहर, सन्टले राजमार्ग—हानोवरमा बन्दि शिविर, ग्यासच्याम्बर, फ्रन्सको पेरिसको संक्षिप्त यात्रा र अन्तमा यहूदीहरुको ईश्वरप्रदत्त मुलुक इजरायलमा प्रवेशको सङ्गालो हो हिटलर र यहूदी । यस उपन्यास मुख्यत: दुई कुराको परिधिभित्र घेराबद्ध छ । एक, दोस्रो विश्वयुद्बले भग्नावशेष बनाएको संसार र यसले यहूदी जातीलाई पुर्याएको असर । दुई, आर्य—संस्कृतिमा निहित अध्यात्मवादी दर्शन र वास्तविकताको अन्तरद्वन्दको मनोविश्लेषण । एकातर्फ नारायण, लियोनार्ड र डा. सुनिल भट्टाचार्य जो युद्धको यथार्थतालाई कुनै काल्पनिक घटना जस्तो मानेर यसको पक्षधर भईरहे । अर्कोतर्फ गोल्डवर्ग, थियोडोरा, ईल्जा जसलाई युद्धको चोटको खाटाले विस्मयकारी क्षण बिर्सिन खोज्दा पनि याद दिलाईरह्यो । अपूर्ण भएको कारण यस उपन्यासले यहूदीहरुको भुमिमा गई उनीहरुको मनस्थिति सूक्ष्म अन्वेशण गर्न नसकेको भान भने अन्त्यमा निश्चय नै हुन्छ । कृति भित्रका केहि स्मरणीय संवादहरु : नारायणजी — प्रिय नेपाली मित्र, शब्द, त्यसको अर्थ र अर्थको ज्ञान—तीन तत्व छन्, मान्छेको बुझाइमा । नारायणजी — यो विराट ब्रह्मान्ड समुन्द्रमा क्षण क्षण असंख्य विश्वको प्रलय संहारकारी ज्वार आएको बुझ्दा बुझ्दै सहानुभूतिको अश्रुबिन्दुको के अर्थ हुन्छ र ? डा. भट्टाचार्य — ज्ञान चैतन्यको समष्टि रुप हो, जसको एउटा अत्यन्त स्वल्प अङ्ग मात्र छ, बुद्बि । चैतन्यका सहस्र अङ्ग छन् — बुद्बि सहज वृत्ति, इन्द्रियानुभाव, भावना, सपना, स्वप्नहीन निन्द्रा, तन्द्रा, तन्मात्रा आदि आदि अनेकानेक पत्रैपत्र परेको । यी सबै अङ्गको स्वस्थ स्थितिमा सहयोग गरीकन प्राप्त भएको तत्त्व हो, ज्ञान ।

परिवर्तन: शरदको ठण्डी हावा भए पनि आइरहेछ तिमीतिर आरामदायी न्यानोपन भावनाका उल्झनहरू रूखका खैरा र सुन्तले हाँगाजस्तैै खात लगाएर थुप्रिएका छन् रूखै मुन्तिर तिम्रो श्वासप्रश्वास मेरो शरीरको छालामा परेको घामको किरणझैं सिलसिलाबद्ध रूपमा चमक ल्याउँदै प्रकृतिलाई अझ निखार्न मद्दत गरिरहेछ तिम्रैै अँगालोमा फर्की आऊ भनी बोलाउँदै ऋतु परिवर्तन भएको छ सम्भावनाहरू देखाउँदै माया फैलिइरहेछ चारैतिर झरिरहेका पातहरू सँगसँगै तैरिरहेछ नयाँ वसन्तलाई स्वागत गर्दै माया पनि त परिवर्तन हुनसक्छ नि! २. मेरो पहिलो पाठक मैले जे लेखे पनि त्यसभित्र पाउँछिन उनी आफूलाई सोधेकी छन् आज पनि, किन मलाई त्यसरी प्रस्तुत गरेको कवितामा? के म हिउँझैँ गोरी छु र? कि म ठण्डी छु हिउँझैं? भन किन आज मलाई हिउँको विम्ब दिएको? कविता लेखूँ कि गीत कथा लेखूँ कि गजल सुख छैन मलाई! अहँ पटक्कै सुख छैन मलाई किनकि मेरो पहिलो पाठक नै उनी। हो म कथा उनकै लेख्छु कवितामा उनैलाई दिन्छु अनेक विम्ब मुक्तकमा उनकै प्रशंसा गर्छु हरेक पटक र गीत उनकै गुनगुनाउँछु सधैंभरि थाकिसकेको छु म आफैँसँग प्रश्नहरू गर्दै म के लेखुँ? यथार्थ वा कल्पना? यथार्थमा थोरै कल्पना मिसाउँ ? कि धेरै कल्पनामा थोरै यथार्थ भनुँ? म सम्झाउन सकिरहेको छैन आफैँलाई कि पाठक त आखिर पाठक नै हुन् नि! नखिपोट, ललितपुर-१४

देशको गीत: म त देशको सारङ्गी गाउँछु देशको गीत पहाडदेखि तराईसम्म लाउँछु मीठो प्रीत । शिखरमा डाँफेसँगै मान्छु लोसार पर्व तराईमा छैठ मान्दा ठान्छु ठूलो गर्व पूर्वतिर च्याब्रुङ नाच्दै पश्चिम देउडा नाच्छु चन्द्रसूर्य झण्डा बोकी गौरवले बाँच्छु । जात धर्म एउटै हाम्रो नेपाली हुँ भन्ने अनेकतामा एकताको मीयो देश ठान्ने आफ्ना आफ्ना चाड छन्, आफ्ना आफ्नै पर्व भिन्नभिन्न रीतिरिवाज, अनेक छन् है धर्म ।

लकडाउन डायरीः जीवनप्रति झन् माया लागेर आएको छ: टन्टलापुर घाम लागिरहेको छ । मानौं, यसले सबैलाई बाहिर निस्किन आब्हान गरिरहेको छ । यो घामको महत्व बेलायतमा बस्ने जो कोहीलाई निकै हुने गर्दछ । नेपालमा तापेको न्यानो घामको यादमा बेलायतमा जिउनु पनि कम कष्टकर हुँदैन । आठ–नौ महिनाको जाडो अनि धुम्म परेका दिनहरुपछि बल्ल घाम झुल्कने र घाममा घुम्न अनि हिंड्न पाउने आशामा रहेका बेलायतबासीहरुको सपनामा कोरोनाले तुषारापात ल्यायो । घाम लागेको बेला घरभित्र बस्ने बेलायतिहरूको बानी हुन्न र यो नै एक झन् चनौतिको विषय बनेको छ यहाँ । मलाई भने खासै फरक परेको छैन घरमा बस्न । घरमै बसेर काम गरिरहेकी छु र काम बाहेक फुर्सदको समय सकेसम्म धेरै किताब पढेर बिताउने कोशिसमा छु । नेपाली र विश्व साहित्य दुबै पढ्दैछु । म भर्खरै गणेश पौडेलको चाखलाग्दो उपन्यास ‘पैताला’ सकेर नाइजेरियन लेखिका चिमामान्दा अदिचिको उपन्यास ‘अमेरिकाना’ भित्र हराउँदै छु । लकडाउन शुरु भएदेखि पढ्न शुरु गरेको यो मेरो आठौं किताब हो र यसले मलाई निकै छोइरहेको छ । यसबीचमा पढेका अरु राम्रा किताबहरु मध्ये कुमार नगरकोटीको ‘दोचा’, बेलायति लेखक जुलियन र्बान्सको उपन्यास ‘द सेन्स अफ एन एण्डिङ्ग’ र फ्रेन्च लेखिका एण्ड्री रोबीको उपन्यास ‘डबल भिजन’ भने लामो समय मेरो यादमा रहिरहनेछन् । वरिपरि सबैतिर शून्य छ । जसरी कोरोनाको कहरले संसारभर असर गरेको छ, त्यसरी नै बेलायतमा पनि सबै कुरा प्रभावित छन् । आजसम्म (बैशाख २६ गते अर्थात ८ मे) को रेकर्ड अनुसार बेलायतमा २०७,००० संक्रमित भएका छन् जसमध्ये ३०, ६१५ को मृत्यु भैसकेको छ । यो डाटाले केयर होम तथा अन्य ठाउँमा भएको मृत्युको आँकडा भने समेटेको छैन । यसै बीच १६४ स्वास्थकर्मीहरूले मृत्यवरण गरेको प्रतिवेदनले जनाएको छ । हरेक दिन समाचारमा मृतकको संख्या बताउँदा कुनै दिन आफू पनि त्यही नम्बर मध्येको एक नम्बर हुन सक्ने डर र सम्भावना रहिरहन्छ मनमा र कहिले काहिँ कहाली लाग्छ । तर, अब दैनिक मृत्युदर भने घट्दै गएको छ जसले केही राम्रो संकेत दिएको छ र लकडाउन पनि केही खुकुलो हुनसक्ने आशा छ । किराना पसल, औषधि पसल जस्ता अत्यावश्यक पसलहरू खुल्ला छन् । घरबाट निस्केर व्यायामको लागि बाहिर जाने छुट छ तर अरुहरूसंग दुई मिटरको दूरी कायम राख्नुपर्ने निर्देशन छ । भर्खर लकडाउन शुरु हुँदा साताको अन्त्यमा यस्तै घाम लागिदिएकोले पार्कहरुमा धेरै मान्छेहरु पुग्थे र बेलाबेला भीड तितर बितर गर्न पुलिशहरु तैनाथ देखिन्थे । र, यस्तै भीड भएमा पार्कको यो सुविधा पनि गुमाउनुपर्नेछ भन्ने बेलायति सरकारको चेतावनी पनि बेला बेला आइरहेको थियो संचार माध्यमहरूमा । हिजोआज भने घामले बाहिर जिस्काइरहेपनि केही संयमता आइसकेको जस्तो देखिन्छ बेलायतबासीहरुमा । खाद्यान्न सामाग्री मात्र किन्न जाँदा पनि कोरोना बोकेर आइन्छ कि भन्ने डर छ र सकेसम्म पसल नै नजाउँ भन्ने लागिरहन्छ । खानेकुरा लकडाउन पहिले त सँधै अनलाइन अर्डर गर्ने गरिन्थ्यो तर अब धेरै अनलाइन अर्डर गर्नेको चाप बढेर र ति अनलाइन अर्डर पनि बुढाबूढी तथा अशक्त व्यक्तिहरुको लागि प्राथमिकतामा पर्ने भएकोले अहिले एक महिनासम्म पनि ग्रोसरी स्टोरहरुका वेबसाइटमा कुनै अर्डरको स्लट (समय) देखिएको छैन । त्यसैले, पसल जति कम जान्छु भनेपनि कहिले काहिँ जानु परिरहेको छ । हिजोआज दुई मिटरको दुरीमा लाइन बस्न लगाउन थालिएकोले भने अलि डर कम भएको छ तर घर आएर खाद्यान्न सामाग्री साबुन पानीले सफा गर्न अनि छुटाउन, मोबाइल, व्याड्ढकार्ड आदि सब स्प्रेले सफा गर्न नै समय खर्चिनु पर्ने भैरहेको छ । स्याउ, सुन्तला, अंगुर, आलु सबै साबुन पानीमा केही मिनेट पखाल्ने गरेकी छु र फ्रिजमा हाल्न नपर्ने सामानहरू बाहिर गार्डेनको सेड (स्टोर)मा दुई तिन दिन राखेपछि मात्र भित्र ल्याउने गरेकी छु । मेरा यहाँका नेपाली साथीहरू पनि यस्तै गर्ने गरेको बताउँछन् । यो समयमा मेडिकल क्षेत्रमा काम गर्ने डाक्टर, नर्श, फार्मसिस्ट साथीहरूको भने निकै माया लागेको छ र उनीहरूको योगदान सोचेर गर्व पनि लाग्छ । भर्खर लकडाउन शुरु भएको बेला खाद्यान्न सामाग्री किन्न जाँदा सामानहरू नपाएको खबर टि.भि. मा थुप्रै आए । केही स्वास्थकर्मीहरू दिनभरीको खटान पछि खाद्यान्न किन्न जाँदा नपाएकोले रुँदै गरेको समाचारमा आए लगत्तै स्वास्थकर्मीहरूको लागि सरकारले केही परिवर्तनहरू ल्याए । मेरी साथी बेलायतकै हस्पिटलमा कार्यरत फार्मासिस्ट निर्मला स्थापित आजकल किराना पसल तथा खाद्यान्न स्टोरहरूमा जाँदा लाइन पनि बस्न नपरेको बताउँछिन् । स्वास्थकर्मीहरुलाई दिइएको विशेष पासबाट उनीहरू सिधै सामान किन्न सक्छन् र अरुहरूलाई झैं लाइनमा बस्नु नपर्ने भएकोमा उनी खुशी छिन् । हाम्रो स्वास्थको खयालमा जुटेका स्वास्थकर्मीहरुको लागि यो सुविधा निकै नै सराहनीय छ । यसबाहेक स्वास्थकर्मीहरुको कामको सराहनामा विभिन्न पसलहरूबाट हस्पिटलहरूमा स्वास्थकर्मीहरूका लागि केक, फलफुल तथा खाना बाँडिएको खबरले निकै खुशी पनि लाग्दछ । लकडाउनपछि पनि विद्यालयहरू स्वास्थकर्मी, पुलिश तथा अरु जरुरी काममा संलग्न व्यक्ति वा परिवारका बच्चाहरुका लागि भने खुल्लै छन् । त्यसैले पनि मेरा केही नेपाली साथीहरू जो शिक्षण पेशामा विद्यालयमा कार्यरत छन्, उनीहरू विद्यालय जाने गर्दछन् । मेरी नेपाली साथी जिलियन ढुंगाना थोरै विद्यार्थी हुने हुनाले हप्तामा पाँचै दिन जानु नपरेको बताउँछिन् किनकि अरु शिक्षक शिक्षिकाको आलोपालोमा कक्षाहरू संचालनमा हुने गर्दछन् । यो सुविधाले गर्दा अत्यावश्यक क्षेत्रमा काम गर्ने परिवार तथा व्यक्तिहरुलाई आफना साना बालबच्चाहरूलाई व्यवस्थापन गर्न अप्ठेरो नपरेको अवस्था देखिन्छ । संयुक्त परिवारमा प्रायः नरहने र बाह्र वर्ष मुनिका बालबालिकालाई घरमा एक्लै छोड्न कानुनी रुपमा नमिल्ने कुरालाई मध्यनजर राखेरै बेलायतमा सरकारले यो व्यवस्था गरेको थियो जुन स्वागतयोग्य पनि थियो । विद्यालयहरूमा भने अनलाइन कक्षाहरू संचालनमा छन् । जि.सि.इस.सी तथा ‘ए’ लेभलका परीक्षाहरू स्थगित भएका छन् । तर, विद्यालयबाट आएको रिपोर्टको आधारमा नै यहाँको नतिजा तय हुने भएको छ र यसै अनुरुप मेरी छोरी जो जि.सि.इस.सी परीक्षाको तयारीमा जुटेकी थिइन्, अब विद्यालयकै आन्तरिक परीक्षा दिइरहेकी छिन् । उनको विद्यालय भने अनलाइन मार्फत यावतै चलिरहेको हुँदा उनको जीवनचर्यामा खासै परिवर्तन आएको छैन । कोरोनाको कहर जताततै छ । मन बेलाबेला आतंकित हुन्छ । भर्खरै यो लेख लेख्दै गर्दा मेरी नेपाली फार्मसिष्ट साथी निर्मला स्थापितको फोन आयो । उनी आफू काम गर्ने हस्पिटलबाट ड्राइभ गर्दै फर्कँदै थिइन् । उनको आवाजमा जोश थियो, बोलि हँसिलो थियो । खुल्ला बाटोमा ड्राइभ गर्न सजिलो भएको मात्र फरक परेको उनले बताइन् । म जति डराएकी छु, उनमा डर देखिन । म जति आतंकित छु, उनमा आतंक देखिन । साँच्ची, यो समयमा स्वास्थकर्मीहरुले गरिरहेको सेवाको ऋण हामी तिर्न कहिल्यै सक्ने छैनौं । सक्छौं त केवल उनीहरूको सुस्वास्थको कामना गर्न । त्यसैले, सकेसम्म नियमको पालना गरेर घरमै बसौं, आफू पनि बचौं र स्वास्थकर्मीहरूले भोगिरहेको जटिल समस्यामाथि अझ समस्या नथपौं भन्ने लागिरहन्छ । तर, यसै बीच जीवनप्रति भने झन् माया लागेर आएको छ । लाग्दैछ, हरेक दिन अनि हरेक पल जीवनका प्रत्येक स्वास झन् अमूल्य बन्दैछन् । त्यसैले पाएको प्रत्येक दिन खुशीसंग जिउन खोज्दैछु । यतिबेला आध्यात्मिक गुरु अजन ब्राहमको भनाई याद गर्दैछुः ‘‘निश्चित एउटै कुरा छ त्यो हो ‘भविश्य अनिश्चित छ’ । त्यसैले यसको चिन्ता गरेर समय खेर नफाल्नुहोस् ।’’

एकसय एक वर्ष पुगे शताब्दी पुरुष सत्यमोहन: शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशी १०१ वर्ष पुगेका छन् । वि.स. १९७७ वैशाख ३० गते जन्मिएका ललितपुर निवासी जोशी संस्कृतिविद् हुन् । नेपाली कला, सँस्कृति र साहित्यमा योगदान गरेका जोशी वैशाख ३० गते मंगलबार १०१ वर्ष पुगेका हुन् । जोशी गत वर्ष एकसय वर्ष पुग्दा ललितपुर महानगरपालिकाले महानगरपालिकाभर सार्वजनिक विदा दिएको थियो । साथै महानगरपालिकाले एक वर्षभर विभिन्न कार्यक्रम गरी जोशीको जन्मशताब्दी मनाउने निर्णय गरेको थियो । यस वर्ष कोरोना कहरका कारण देशभर लक डाउन गरिएका कारण उनको १०१ औँ जन्मउत्सवमा कुनै सार्वजनिक कार्यक्रम भने आयोजना हुन सकेन । जोशीले तीन पटक मदन पुरस्कार जितेका छन् । #सत्यमोहन जोशी

फरक दृष्टि: नेताले चिया पिउँदै घरमा काम गर्ने केटालाई सोधे, ‘आज पनि पत्रिका आएन ?’ काम गर्ने केटाले बगैँचाको फूल गोड्दै जवाफ दियो, ‘आएन हजुर ।’ ‘न्यूजवीक, हेराल्ड ट्रिव्युन, रिपब्लिका, सन, हिन्दू कुनै पनि पत्रिका आएका छैनन् ? ग्राहक बनेको म्याद पनि सकिएको छैन क्यारे ।’ ‘त्यसो भए नेपाली पत्रिका ल्याउँ त हजुर ?’ ‘भो, के हेर्नु नेपाली पत्रिका ! मलाई त नेपाली पत्रिका र पत्रकारप्रति नै विश्वास छैन ।’ त्यसपछि नेता फोनमै व्यस्त रहे । त्यति नै बेला आफूलाई पत्रकार बताउने व्यक्ति हातमा पत्रिकाको मूठो लिएर ढोकामा उभिए । नेताले इसाराले माथि बोलाए । जुन दिन ती पत्रकार र नेता अर्थात् उसको घरमालिकको भेट भएको थियो । त्यसको भोलिपल्ट नेताले नेपाली पत्रिका किन्न पठाएको घटना उसलाई याद भयो ।

फूल चाहिँ: फूल चाहिँ काँडाबीच पनि फुल्दो रै’छ भवँरा चाहिँ फूलमाथि मात्र भुल्दो रै’छ । असिना र झरी बादल सहेर फूले पनि चट्ट टिपी लाउने यहाँ अर्कै हुँदो रै’छ । दिनपछि रात आउँछ हारपछि जीत मानिसलाई यही आशले सधैँ बाँध्दो रै’छ । कहिले पनि रोकिँदैन भन्थे यात्रा जिन्दगीमा शान्त तलाउमा नि डुङ्गा डुब्दो रै’छ ।

पिँजडाभित्रको स्वतन्त्रता: भर्खरै बाँच्न सफल भएका छन् मेरा एकजोर जिन्दगी जिन्दगीजस्तो उकालो उक्लिरहेका एकजोर जिन्दगी सुस्केरा हाल्दै तिर्खाएरै हो जिन्दगीले पिइरहेछन् एकजोर आँखाबाट बगेका ती गरिबीहरू । देश भत्काउँदा माटोमा भेटिनु पर्थ्यो शहीदका आहुतिका टाउकाहरू पृथ्वीका एकजोर हातहरू एकचौथाई अपयव चुँडिदा आमाको सुनिनुपर्थ्यो छातीमा अँगालेर रोइरहेकी लिपुलेक लिम्पियाधुरा र महाकालीहरूका हाँक र क्रन्दनहरू भेटिनु पर्थ्यो एउटा सत्यनिष्ठा हली जसले अघाएका एकजोर गोरु नारेर जोतिरहेका तराई, पहाड र हिमालहरू अझै भेटिनु पर्थ्यो मजेत्रो च्यातिएझैँ च्यातिएका नेपालका सीमाहरू दशरथ चन्द धर्मभक्त माथेमा गंगालाल श्रेष्ठ र शुक्रराज शास्त्रीहरूसँगै हराएका शहीदहरू अझै खोजिनु पर्थ्यो आफ्नै देशमा हराएका मदन भण्डारीहरू लेखिनु पर्थ्यो राष्ट्रवादका कविताहरू शहीदका रगतका कलमहरूले अझै उत्खनन् गरिनु पर्थ्यो पुरिएका ती सपनाहरू गाइनु पर्थ्यो अझै जीवन शर्माका गीतहरू । तर अहँ, ब्युँझदै एकजोर आँखाले देखेका सपनाहरू बालुवाले बनेका दरबारझैँ ढले गर्ल्याम्मै यसरी जसरी ढले मेरो देशको धरहरा तीन टुक्रा भएर तर होंचो भएन र ढलेन कहिल्यै मेरो सगरमाथाको त्यो अग्लो स्वाभिमान ननिभ्यो कहिल्यै मभित्रको देशप्रेमको दियो नहरायो कहिल्यै मभित्र देश सिउने सियो अझै म बाँचिरहेछु यसरी जसरी बाँचिरहन्छन् निसासिएर मुढाले थिचिएका पहेंला निरीह दूबोहरू । ए कानहरू हो ! किन सुन्दैनौ हँ ? चिहानबाट आएका शहीदहरूका आवाजहरू ए आँखाहरू हो ! किन देख्दैनौ हँ ? शहीदहरूका छातीका आलो घाउबाट बगेका रगतका अरुण र कर्णालीहरू ए बरफहरू हो ! किन पोल्दैन हँ ? तिमीहरूका छाती मेरोझैं स्वाभिमानको आगोले ? उन्मुक्त नभएरै हो स्वतन्त्रताको पर्खालहरूमा हिर्काइरहेछु म आक्रोशका हतोडाहरूले हिजो पनि रेटिएकै हुन् न्यायका घाँटीहरू आज मेरो पालो रेटिने तर रेटिने छैनन् कहिल्यै मभित्रको देशप्रेम निभाइने छ घाम झ्याप्पै म निभेपछि तर निभ्ने छैनन् कहिल्यै मभित्रको देशप्रेमको दियो साँच्चै भनुँ, आफ्नै देशमाथिको खुला आकाश पनि मलाई पिँजडाजस्तै लाग्छ पिँजडाभित्रको स्वतन्त्रता पनि के को स्वतन्त्रता हो र ? देश भत्काउँदा माटोमा भेटिनु पर्थ्यो शहीदका आहुतिका टाउकाहरू

गुलाबी उमेर: प्रिय लेखक, पुस्तक पढ्न मन लाग्छ तर पढ्न मन लागेका पुस्तक सधैं, समयमै हात पर्दैनन् । तपाईंको यो पुस्तक गत सालकै सेप्टेम्बर २८ मा पढ्ने अवसर पाएको थिएँ । राम्रो भने पनि, नराम्रो भने पनि पुस्तकमा केरमेट गर्ने, ससाना टिपोट गर्ने जस्ता पुस्तक मैल्याउने काममा दौडिरहन्छन् औंलाहरु । यो कोरोनाले जुराएको फुर्सदिलो समयमा टन्कण गर्ने समय जुर्\u200dयो, पाठक प्रतिक्रियास्वरुप । एउटी किशोर वयमा झुल्केकी केटीको डायरीलाई तपाईंले मीठो गरी प्रस्तुत गर्नु भएछ । अहिले बाल्यकालमा रहेकी मेरी आफ्नै हुर्किंदो छोरीको कथाजत्तिकै चाख मानेर एकै बसाइमा सकाएँ । मनभरि उसैको भावभङि्गमा नाचिरह्यो । पल्लबी उमेर ओढेर ~ टीन एज अर्थात तेह्र वर्षदेखि उन्नाइस वर्षसम्मको जिन्दगीका पारिलो समय । गुलाबी उमेरमा अभिभावकप्रति आउने चिड्चिडाहटले जिस्क्याइरह्यो । साथ हुने र दुरीमा बित्ने वैदेशिक रोजगारीका बिडम्बनापूर्ण समयको पाबन्दीहरुले, व्यावहारिक यथार्थहरुले, धेरै कुराहरुले चिमोटिरह्यो पुस्तक पढेर सिद्धिसकेपछिसम्म नै । लेखकको चुम्बकीय आकर्षणसँग परिचित गराउन त अघिल्ला कृति पनि सशक्त थिए तर यसमा विशेष रह्यो एउटी किशोरी पात्रको जीवन्त डायरी भएकाले पनि । त्यसभित्र थिए आजको पुस्ताको जोश, अनि कतै परिपक्व र कतै आवेशका निर्णय क्षमता.. । पुस्तान्तरका कारण, सामाजिक असहज सोचका कारण, ऋतु उर्फ ऋतुराज उर्फ बेदाम्शीको मनोभावनासँगै थुप्रै परिघटनाहरुले घोचिरहे, चिथोरिरहे । पिताज्यूको प्रत्यक्ष छहारी नहुनु पनि अर्को अमिलो यथार्थ देखियो । अभिभावकलाई छल्न काफी स्मार्ट देखिन्छन् अहिलेका पुस्ता । त्यसमाथि सुनौलो सपना समेट्ने भाग बोकेर पिता पर्देशिएका बेलामा, घरदेशमा सन्तान हुर्काउने जिम्मेवारी बोकेकी आमाको कोमल मनमा काफी परिपक्व लाग्थिन् रितुराज ! समय र परिवेश सँगै बद्लिरहेछन् संगत र स्वाभाव, जसरी बद्लिएका छन् उनका नाम । गुलाबी उमेरमा अभिभावकप्रति आउने चिड्चिडाहटले जिस्क्याइरह्यो । साथ हुने र दुरीमा बित्ने वैदेशिक रोजगारीका बिडम्बनापूर्ण समयको पाबन्दीहरुले, व्यावहारिक यथार्थहरुले, धेरै कुराहरुले चिमोटिरह्यो पुस्तक पढेर सिद्धिसकेपछिसम्म नै । हिमेश सरको इन्ट्री पछिको झन्डै दुई तिहाई कथाले छुट्टै औपन्यासिक वेगमा दौडायो । समाजको ऐना हो साहित्य । ‘लोलिता’, समाजले दोष थमाएको बदनाम चरित्र होस् वा आमा छोरी दुवैसँग दोहोरो सम्बन्ध बुन्ने पतित- दुराचारी पात्र हम्बर्ट ! यथार्थमा भए पनि मनोगत पात्र भए पनि, जुनै देश- जुनै समाजमा पाइन्छन्, त्यस्ता प्रवृत्ति । विश्व साहित्यको कृति ‘लोलिता’को प्रसँग घोलिएका छन्, सर्बतमा चिनीजस्तै गरेर। बेदाम्शीले लपक्कै बेरेकी छन् मनैमनमा ती पात्रलाई आफ्नै आमा र हिमेश सरसँग गाँसेर। बढ्दो उमेर भित्रको तरङ्गित मन सँगसँगै लहराउँछिन् उपन्यास भरी उनी । कतै बोल्ड देखिन्छिन्, कतै कोमल । कतै अग्रगामी देखिन्छिन्, कतै शिथिल । कतै क्षमाशाली देखिन्छिन्, कतै भावुक ! विद्यालयमा चरित्रहीन केटीको बिल्ला भिराइएपछि आफैँसँग मनोवाद गर्छिन्, कसैको मन नदुखोस् भनेर पो प्रेम प्रस्तवमा हुन्छ भनेकी ! न भेट्नु, न घुम्नु, न एकान्तमा बिताउनु ! कसरी धोका भो ? समाजको घटना – परिघटनामा, पर्दा अगाडि र पछाडिको फरक दृश्य छर्लङ्ग उघारिएका देखिन्छन् उपन्यासमा । लय भरिएको अनुप्रासयुक्त मिठास भरिएको छ पुस्तकभरि । जस्तो – आत्तिएर फोन गरेँ, रित्तिएर कुरा गर्\u200dयो ! – अरुसँग तर्किएर बसें, आफूसँग अझै नजिकिएर बसेँ । – पुकार सुनिरहेँ, उपकार गरेनन् । – कपालसँग ओठले, कफीसँग जिब्रोले एक अनुच्छेद कुरा गरेपछि लगायतका अरु थुप्रै थुप्रै विन्यासित वाक्यहरूले पाठकलाई तानिरहन्छ । यो कथामा मुख्य पात्रको गुलाबी उमेरले शीर्ष स्थान पाएको छ, सिङ्गो उपन्यासको शीर्षक बोकेर । तर फरक पात्रको फरक उपकथा पनि उत्तिकै रोचक छन्, विभिन्न वय र उमेर बोकेर । समग्रमा यो उपन्यासले पाठकलाई सोचमा डुबाउँछ, उमेरको विभाजनले: – पल्लबी उमेर : बाल्यकालको अबोध, निश्चल समय – गुलाबी उमेर : किशोर वयबाट यौवन चिहाउने स्वर्णिम समय – मखमली उमेर : सिन्दुर पोतिएर जिन्दगीको मोड बदलने समय – बैजनी उमेर : जिन्दगीले पढाएर चिन्तनशील र दार्शनिक बनाएको उमेर – आसमानी उमेर : जिन्दगी भोगेर अध्यात्मतिर झुकेको उमेर तपाइँले आसमानी उमेरबारे ‘सेतो धरती’ पस्किएर पुनः फन्को मार्दै ‘गुलाबी उमेर’मा पाठकहरूलाइ ल्याइदिनु भएको छ । अझै थुप्रै थुप्रै उमेरका कथाहरू तपाइँबाट सुन्न पढ्न पाइयोस् भन्ने कामना गर्दछु ।

दुख्दैन: टाउकोमा नाच्दै छ कोही, कसरी भन्नु मेरो केस दुख्दैन दुख्छ बिहान बेलुका तर मध्यरात्रिमा मेरो देश दुख्दैन दुख्दै आएको छ सदियौँदेखि कालापानी र लिपुलेक धमिलो पानीमा, माछा मार्ने छन् कसरी भन्नु शेष दुख्दैन । हाँसो पनि फारो गरौँ, दुई दिनको हाँसो नहोस् आफ्नो लाग्ने सबै कुरा, अर्काको नासो नहोस् मान्छेको जीवनमा के यस्तो पनि सम्भव छ र ? प्रेम गरेको मान्छे होस्, फेरि कैले चासो नहोस् । घाम, पानी, आँधिबेहरी सब सहन्छ जिन्दगी कहाँ एकनास लयमा बहन्छ ? तिम्रो हृदयमा फुलेको पारिजात हुँ म झरेर गए पनि सुगन्ध त बाँकी रहन्छ ! चलाखहरूको बस्तीमा सोझो लाटोको के काम ? अन्त्यै बिक्री भैसकेको त्यो, माटोको के काम ? जसले उड्न सिकेको होस् निर्वाध आकाशमा, काँडैकाँडा भरिएको, त्यो बाटोको के काम ? पढिदिए मात्र पुग्छ, वाह ! वाह ! र ताली चाहिन्न मनभित्र दियो बल्यो भने पूजाको थाली चाहिँन्न जब शान्तिको झलक अनुहारमा देखिन थाल्छ कसैले उपहारमा दिएको, कृत्रिम लाली चाहिन्न । घाम, पानी, आँधिबेहरी सब सहन्छ जिन्दगी कहाँ एकनास लयमा बहन्छ ? तिम्रो हृदयमा फुलेको पारिजात हुँ म झरेर गए पनि सुगन्ध त बाँकी रहन्छ !

यसपालिको युद्धमा\xa0: पहिले पहिले जस्तो यसपालिको युद्धमा सडकभरि बख्तरबन्द गाडीहरू कुदेनन्, आकाशभरि बमवर्षक विमानहरू पनि उडेनन् तैपनि मृत्युको साइरन शहरभरि बजिरह्यो । संसारमा आफूलाई “सर्वशक्ति” ठान्नेहरूले अरुहरूमाथि कहिले यो बहानामा कहिले त्यो बहानामा पालैपालो बर्साउने रंगभेदी बम र बारुद भन्दा फरक, कालो मन भएका शासकहरूका वर्षौंदेखिका अन्यायका विरुद्ध राता मान्छेहरूले मच्चाएको विद्रोहभन्दा फरक, अल्लाह, जिसस र राम/कृष्ण आदि आदि भगवानका नाममा हुने अमानवीय काटमार भन्दा फरक अनि मेरो र तेरोको नाममा सिमानामा हुने गरेको रक्तपात भन्दा पनि निकै फरक यो युद्ध झन् त्रासद भएको छ, दिन दिनै झन् झन् व्यापक भएको छ । यसपालिको युद्धले कालो या सेतो भनेन, धनी या गरिब छुट्याएन, पूर्व या पश्चिम मानेन, यसपालिको युद्धलाई कुनै साँध सिमानाले छेकेन, जति गरौं, जे गरौं, यसपालिको युद्धले मानवनिर्मित कुनै मान्यताहरू मानेन हिजोका सबै मानकहरू भत्काइदियो। गरिब त हिजो पनि मरेकै थिए, आजको युद्धलाई न कुनै धनीमानीले छेक्न सक्यो, न कुनै शक्तिसम्पन्न हुँ भन्नेको प्रवेश-आज्ञा र राहदानीले छेक्न सक्यो चैतको खडेरीमा सल्केको डढेलोझैँ फैलिरह्यो, विश्वव्यापी हुँदै मृत्युको छायाँले आफैँलाई लपेट्दासम्म न कसैले देख्न सक्यो । यो विश्वव्यापी त्रासद युद्धमा आऊ हामी सबै मिलेर मोर्चाबन्दी गरौं, न कसैको दम्भले जितिन्छ यो युद्ध न कसैको सीमा स्तम्भले छेकिन्छ यो युद्ध भो बारुद र बमको कुरा पनि नगरौँ, धनी-गरिब, बढी या कमको कुरा पनि नगरौँ उसले भेटे सबै सकिन्छौँ हामी उसलाई मेटे सबै जोगिन्छौँ हामी यसपालिको युद्धमा पहिलेभन्दा फरक तरिकाले सफेद मन भएका सेता कोटधारी योद्धाहरूलाई अघि लगाएर उनीहरूकै आदेशअनुसार युद्धको कासन लिउँ उनीहरूकै आदेश अनुसारको आसनमा बसौँ मानवता र करुणाको हतियारले यो कोरोना विरुद्धको युद्ध लडौँ र विजय हासिल गरौँ। (हाल: नर्थ क्यारोलाइना, संयुक्त राज्य अमेरिका) यसपालिको युद्धले कालो या सेतो भनेन, धनी या गरिब छुट्याएन, पूर्व या पश्चिम मानेन, यसपालिको युद्धलाई कुनै साँध सिमानाले छेकेन

जम्मा तीन पटक बिरामी परेँ: १ सय १ वर्षका सत्यमोहन जोशी: सत्यमोहन जोशी कोभिड–१९ भन्ने रोग बोकेर हिँडिरहेको अदृश्य कोरोना भाइरसको वितण्डा संसारभरि ब्याप्त छ । आधा संसार लकडाउनमा र सम्पूर्ण संसार आर्थिक मन्दीमा छ । यस्तो बेलामा आफ्नो एक सय १ औं जन्म दिन आइरहेको पूर्व सन्ध्यामा सत्यमोहन जोशीले स्वास्थका बारेमा केही कुरा गरेका थिए । उनले यसअघि बिफरको महामारी र हैजाको महामारी भोगेका थिए । उनको जन्मदिन मनाउन लकडाउनका कारण धेरै कम व्यक्तिहरु मात्र घर पुगेका थिए । परिवारका सदस्यहरुले पनि केही पत्रिका र विशिष्ट व्यक्तिहरुलाई मात्र केही बेरका लागि परैबाट शुभकामना दिने व्यवस्था गरे । साहित्यपोस्टका प्रतिनिधिले पनि उनीसँग थोरै मात्र कुराकानी गर्न मौका पाए । उनले हाम्रा प्रतिनिधिले बिरामी परेको सन्दर्भमा कुरा गर्दा भने, ‘अहिलेसम्म तीन पटक बिरामी परेको छु । तर अस्पताल चाहीँ भर्ना भएको छैन ।’ उनको स्वास्थ किस्सा सबैका लागि रमाइलो हुन सक्दछ । ०००० बजारमा दीर्घजीवन बाँच्ने उपायका विषयमा अर्तिबुद्धि दिने धेरै वैद्य, हकिम, डाक्टर र योगीहरु भेटिन्छन् । कतिपय आर्युवेद र योगीहरुको पेसा नै के खाने, के नखाने, के गर्ने, के नगर्ने प्रवचन र ती प्रवचनमा समेटिएका पुस्तकहरुका भरमा टिकेको छ । यी सबैको एकै रटान छ– रक्सी, मासु बिल्कुलै नखाऊ । बिहानै सबेरै उठ र योग–ध्यान गर । उमेर र रोगले कस्दै लगेपछि धेरै मानिस यस्ता हकिमहरुको आम्दानी पढाउने ग्राहक बनेर उनीहरुको पथमा लाग्छन् । भलै यस्ता ग्राहकले दीर्घजीवन पाएको बिरलै सुनिन्छ । बरु यस्ता योगी सन्यासीहरुको थैली भने राम्रैसँग भरिने गरेको छ । सत्यमोहन जोशी सोमबार दिउँसो एक सय वर्षमा टेक्दैछन् । सय वर्ष बाँच्नु आफैमा उपलब्धिपूर्ण हो । त्यसमा पनि पूर्ण होसका साथ युवाझैँ शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्य लिएर बाँच्नु विरलै हुने घटना हुन् । उनी सय वर्ष पुग्दा पनि चश्मा लगाउँदैनन् । लठ्ठी टेक्दैनन् । कान सुन्ने मेसिन लगाउँदैनन् । माछा, मासु, रक्सी उनका नियमित खानपिनका परिकार हुन् । एकपटक राम्रोसँग भेटेका मानिसलाई सजिलै चिन्दछन् । आफ्ना सबै काम आफैं नियमित गर्छन् । धेरै टाढा हिँड्नु पर्\u200dयो भने मात्रै गाडी चढ्छन्, नत्र पैदल यात्रा गर्छन् । केवल मन लगाएर योग–ध्यान गर्दैनन् । भेटेसम्म माछा मासु खान्छन् । राति सुत्ने बेलामा एक पेग रक्सी उनका लागि अनिवार्य जस्तै छ । उनी सय वर्ष पुग्दा पनि चश्मा लगाउँदैनन् । लठ्ठी टेक्दैनन् । कान सुन्ने मेसिन लगाउँदैनन् । माछा, मासु, रक्सी उनका नियमित खानपिनका परिकार हुन् । एकपटक राम्रोसँग भेटेका मानिसलाई सजिलै चिन्दछन् । आफ्ना सबै काम आफैं नियमित गर्छन् । के सत्यमोहन जोशीले प्रकृतिलाई चुनौति दिएका हुन् ? शनिबार नई प्रकाशनले एक दर्जन श्रष्टालाई सम्मान गर्ने कार्यक्रम थियो । कार्यक्रमका प्रमुख वक्ता र अतिथि थिए, यिनै सत्यमोहन जोशी । सबैलाई सम्मान गरिसकेपछि एउटा टेबुलमा पनिर पकौडा र चिकेन रोस्ट खाँदै गर्दा यो पंक्तिकार उनलाई सोध्यो, ‘तपाईंले त सारा योगी संन्यासीहरुको व्यापार नै चौपट बनाइदिनु भयो ।’ ‘किन र ?’ उनी सचेत भए । ‘योगी, संन्यासीहरुले जेजे नगर्नू, नखानू भन्छन्, तपाईं त्यहीत्यही खानुहुन्छ, त्यहीत्यही गर्नुहुन्छ ।’ उनी मुस्कुराए । उनका धेरैजसो दाँत पनि सग्लै रहेछन् । स्मरण शक्तिको कुरा त गर्नै पर्दैन । बाग्मतीमा पानी भर्न आउने युवतीलाई लुकीलुकी हरेको र पौडी खेलेका कुराहरु घन्टौं बताएर थाक्दैनन् । खुलामञ्चमा राणा प्रधानमन्त्रीहरुको सवारी हेर्ने, ९० सालको भुइँचालोको वर्णन गर्ने, बिपी कोइरालाको प्रधानमन्त्रीत्वकालमा संस्कृति विभागका प्रमुख हुँदाका घटना, चीनमा अध्ययन गर्दा अरनिकोलाई नेपाली समाजमा परिचित गराउन गरेको प्रयास र प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा बसेर नेपाली भाषा, साहित्य र संस्कृतिका विषयमा गरेका कामहरु तिथिमितिका साथ भनिरहन्छन् । ‘बुढौलीको लक्षण केवल एउटा कुरामा मात्र छ,’ उनका नजिक रहेका मानिसहरु भन्छन्, ‘बुढाले आजभोलि आफ्ना पुराना कुरा मात्रै सुनाउँछन् । नयाँ अध्ययन अनुसन्धानतिर ध्यान दिन सकेका छैनन् । अध्ययन र अनुसन्धान अलि कम भएको छ ।’ मनोविज्ञहरु भन्छन्, ‘त्यही मानिस वृद्ध हो, जसले नयाँ कुरा दिन सक्दैन । धेरै मानिसमा ४५ वर्षपछि नयाँ कुरा दिनसक्ने क्षमता घट्न थाल्छ ।’ गोरखापत्रका पत्रकार सत्यमोहन जोशी सय वर्ष पुगेपछि बल्ल ४५ वर्षे उमेरको लक्षण देखाउन थालेका छन् । तर जोशीले आफ्नो जीवनमा यति काम गरेका छन्, जसको स्मरणहरुले मात्र पनि मानिसलाई रोमाञ्चित बनाउँछ । उनले बोल्ने हरेक कुराहरु नयाँ पुस्ताका लागि कौतुकमय हुने गरेको छ । उनले बनाएका इतिहास पनि अब बिरलै कुनै स्रष्टाले बनाउनेछन् । उनले बोलेका हरेक कुरा नेपाली साहित्य, संस्कृति र इतिहासका विद्यार्थीहरुका लागि ‘कोर्स बुक’ सरह हुने गरेका छन् । जस्तो, सत्यमोहन जोशी राणाकालमै गोरखापत्रका पत्रकारका रुपमा २००१ देखि २००६ सालसम्म लमजुङ् र तनहुँका गाउँहरु पुगेका थिए । ती गाउँहरुमा बाहुनहरु पढ्न बनारसतिर गएका हुन्थे । गुरुङ् र मगरहरु भने दोस्रो विश्वयुद्धका लागि अंग्रेजी सेनामा भर्ना भएर विश्वभरि पुगेका थिए । सम्पूर्ण गाउँहरु पुरुषविहीन थिए । महिलाहरु पानीपँधेरा गर्थे र खेतीकिसानी गर्थे । ‘त्यतिबेला अंग्रेजी सेनामा भर्ना भएर विदेशी मुद्रा ल्याउनु र अहिले कतार मलेसिया गएर आफ्नो परिवार पाल्नु उस्तैउस्तै हो । हामी पहिले पनि अर्काकै लागि मर्ने मार्ने काम गर्\u200dयौँ । अहिले पनि अर्काकै लागि काम गरिरहेका छौं,’ जोशी भन्छन् । यसरी गल्लावालसँग पछि लागेर अंग्रेज सेनामा भर्ना भएका धेरै किशोर र युवाहरु कहिल्यै गाउँ फर्केर आएनन् । आफ्ना खसम सम्झेर गीत गाएर जीवन बाँच्ने र मृत्युसम्म पनि उसैलाई पर्खने चलन नेपाली समाजमा आज पर्यन्त कायम रहेकोमा उनी आश्चर्य चकित हुने गरेका छन् । ‘त्यो बेला पनि फाट्टफुट्ट केही महिलाहरुले अरुसँग विवाह गरे होलान्, अहिले पनि गर्छन् । नत्र नेपाली समाज उतिसारो परिवर्तन गएको छैन । महिलाको अवस्थामा पनि धेरै परिवर्तन भएको छैन ।’ मनोविज्ञहरु भन्छन्, ‘त्यही मानिस वृद्ध हो, जसले नयाँ कुरा दिन सक्दैन । धेरै मानिसमा ४५ वर्षपछि नयाँ कुरा दिनसक्ने क्षमता घट्न थाल्छ ।’ गोरखापत्रका पत्रकार सत्यमोहन जोशी सय वर्ष पुगेपछि बल्ल ४५ वर्षे उमेरको लक्षण देखाउन थालेका छन् । तीन पटक मदन पुरस्कार पाउने एक्लो व्यक्ति गाउँगाउँ गएर यस्ते विरही गीत संकलन गर्दै जाँदा उनले ‘लोक संस्कृति’ नामक पुस्तक लेखे । यही पुस्तकले २०१३ सालमा मदन पुरस्कार पायो । मदन पुरस्कार गुठी पनि यही वर्ष स्थापना भएको थियो । उनले लिच्छवीकालदेखि आधुनिक नेपालसम्म प्रयोग भएका मुद्राहरुको खोज गरे । तिब्बतका लागि नेपालले मुद्रा बनाउने जिम्मा लिएको र त्यसबाट नेपालले मनग्गे आम्दानी गरेको कुरा पनि उनले पत्तो लगाए । यही सेरोफेरोमा लेखिएको ‘नेपाल राष्ट्रिय मुद्रा’ नामक पुस्तकका लागि उनले दोस्रो पटक मदन पुरस्कार पाए । तेस्रो पटक २०२८ सालमा उनले ‘कर्णाली लोक संस्कृति’ पुस्तकका लागि मदन पुरस्कार पाए । तीन पल्ट मदन पुरस्कार पाउने उनी एक्ला व्यक्ति हुन् र सम्भवतः अन्तिम पनि । किनभने मदन पुरस्कार गुठीले केही वर्षदेखि एउटै व्यक्तिलाई पटक–पटक मदन पुरस्कार दिने नीति अघोषित रुपमा बन्देज लगाएको छ । पुरातत्व विभागको पहिलो निर्देशक उनलाई पुरातत्व विभागका पहिलो निर्देशक बन्ने सौभाग्य पनि प्राप्त भयो । २०१५ सालमा पुरातत्व विभागको निर्देशक हुँदा उनको उमेर केवल ३८ वर्षको थियो । कतिपयले राष्ट्रको ठूलो मध्येको एउटा पदमा उनको नियुक्ति हुँदा विरोध पनि गरेका थिए । उनी आफैंलाई पनि सरकारले त्यति ठूलो पदमा नियुक्ति दिएको कुरामा विश्वास लागेको थिएन । ‘कति दिनसम्म त रेडियो नेपालले भनेको संस्कृति विभागको प्रमुख हुने सत्यमोहन जोशी को रहेछ भनेर म आफैं पनि खोजी गरिरहेको थिएँ । संस्कृति विषयमा अध्ययन गरिरहेको मान्छेले अर्को संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशी चिन्न नसक्नु मेरो भूल हो भन्ने ठानिरहेको थिएँ ।’ उनका संस्कृतिसम्बन्धी १० पुस्तक प्रकाशित छन् । उनले दुई वटा काव्य, पाँच कथा संग्रह, १० वटा नाटक र केही नेवारी भाषाका कृतिहरु लेखेका छन् । समालोचकहरुले उनका ५० वटा पुस्तक प्रकाशित भएको जनाएका छन् । तीमध्ये उनका २० पुस्तकलाई महत्वपूर्ण पुस्तक मानिएको छ । आफ्ना महत्त्वपूर्ण पुस्तकको सम्झना गर्न लगाउँदा उनी निकैबेर गम खाए । सायद अरु श्रष्टालाई झैँ सत्यमोहनलाई पनि आफ्ना सबै पुस्तक प्यारा थिए । तै पनि उनले भने, ‘२०२७ सालको कुरा हो । म प्रज्ञा प्रतिष्ठानको सहप्राज्ञ थिएँ । मेरो नेतृत्वमा बिहारीकृष्ण श्रेष्ठ, जङ्गबहादुर सिंह ‘स्थिर’, प्रदीप रिमाल, चुडामणि बन्धुहरु मिलेर नेपाली भाषाको उत्पति थलो कर्णालीको सिन्जा प्रदेश गयौं । त्यो बेला आजको जस्तो सञ्चार, बाटोघाटो र त्यस क्षेत्रको जानकारी थिएन । त्यो क्षेत्रमा जाँदा ज्यानको माया मारेरै जानुपर्दथ्यो । सबैजना घरबाट बिदा हुँदा अन्तिम बिदाइ हो जस्तै गरेर बिदाइ भएका थियौं । दुई महिनासम्म गरिएको त्यही खोजले नेपाली भाषाको प्रारम्भिक इतिहास बाहिर आएको थियो । त्यो संयुक्त प्रयासले मदन पुरस्कार पनि पायो । त्यो किताब मलाई बढी प्रिय छ ।’ अरनिकोबारे जानकारी दिने पहिलो व्यक्ति नेवारी परिवारमा जन्मिएका जोशीले १० वर्षसम्म नेपाली बोल्न जानेका थिएनन् । अझै पनि उनलाई नेपाली भाषाभन्दा नेवारी भाषा बोल्न सजिलो लाग्छ । तै पनि उनी नेपाली भाषाको खोज गर्नुलाई जीवनकै महत्त्वपूर्ण समय मान्दा रहेछन् । उसो त कलाकार अरनिकोका विषयमा आम नेपालीलाई जानकारी दिने पहिलो व्यक्ति सत्यमोहन जोशी नै हुन् । नेपाली कलाकार चीनमा पुगेर ठूलो काम गरेको कुरा मात्र सुनेका सत्यमोहन जोशीले चीनमा बस्दा अरनिकोले बनाएका सम्पूर्ण सम्पदाको अध्ययन अनुसन्धान गरेर ‘कलाकार अरनिको’ पुस्तक सार्वजनिक गरे । त्यसैगरी सत्यमोहनकै पहलमा लिच्छविकालीन राजा मानदेवका धेरै कुरा बाहिर ल्याए । उनले लेखेको पुस्तककै आधारमा नेपाली इतिहासमा राजा मानदेवलाई पहिलो लिखित इतिहास भएको राजाको रुपमा गणना गरिएको थियो । कलाकार अरनिकोका विषयमा आम नेपालीलाई जानकारी दिने पहिलो व्यक्ति सत्यमोहन जोशी नै हुन् । गाईजात्रा व्यवस्थित रुपमा सञ्चालनको श्रेय नेपालमा हाँस्यब्यङ्ग्य महोत्सवलाई व्यवस्थित रुपमा सञ्चालन गर्ने जस पनि जोशीलाई नै जान्छ । तत्कालीन राजा वीरेन्द्रले विरोधीको स्वर सुन्न एउटा व्यवस्थित ठाउँ खोज्न आग्रह गर्दा त्यस्तो काम प्रज्ञा प्रतिष्ठानले नै गर्नुपर्ने उनको सुझाव थियो । बेलायत पढेका राजा वीरेन्द्र लण्डनको ‘स्पीकर कर्नर्स’बाट प्रभावित थिए । जहाँ वक्ताले आफ्ना असन्तोषको कुरा राख्न पाउँथ्यो । यस्ता विरोधलाई कलात्मकरुपमा प्रस्तुत गर्न गाईजात्रा महोत्वस उपयुक्त हुने सुझाव संस्कृतिविद् जोशीको थियो । यो सुझाव स्वीकृत भएपछि उनले हाँस्यव्यङ्ग्यमा काम गरिरहेका साहित्यकार र कलाकारहरुलार्य बटुलेर महोत्सव सुरु गरे । यसको पहिलो सो राजा–रानी र दरबारका व्यक्तिहरुले हेर्ने गर्दथे । २०३५ सालबाट सुरु भएको यही महोत्सबबाट आजका प्रख्यात कलाकार मदनकृष्ण श्रेष्ठ, हरिवंश आचार्यहरुको जन्म भएको कुरा तत्कालीन अवस्थामा सत्यमोहन जोशीको सहयोगी रहेका रामकुमार पाँडे सम्झना गर्छन् । यस्तो छ जोशीको दैनिकी सत्यमोहन जोशी आज पनि बीबीसी नेपाली सेवा सुन्छन् । करिब ६४ वर्षदेखि रेडियो सुन्दै सुत्ने बानी परेका जोशी बीबीसी नेपाली सेवा सुन्ने बानी कहिलेदेखि लाग्यो ठ्याक्कै भन्न सक्दैनन् । यो रेडियो नै उनका लागि देश विदेशका घटना थाहा पाउने माध्यम हो । टेलिभिजन आएपछि केही वर्ष टेलिभिजन पनि हेरे तर त्यसमा उनको रस बसेन । बरु नियमित अध्ययन गर्न भने उनले छुटाएनन् । ‘यसो एक पेग लिएर रेडियो खोल्छु र एकै पटक बिहान भएको थाहा पाउँछु,’ कालो भादगाउँले टोपी मिलाउँदै जोशी मुस्काए, त्यसपछि भने, ‘बिहान उठ्दा पो थाहा पाउँछु, कति मीठो निद्रा परेछ !’ उनी चिया उति पिउँदैनन् तर बिहान उठेर पानी मज्जाले पिउँछन् । सबैले योग ध्यान गर्नुपर्छ भन्न थालेकाले यसो योग पनि गर्ने प्रयास गर्छन् । तर त्यो उनका लागि कुनै खेल जस्तो लाग्छ । बरु बिहान कतै हिँड्नु पर्\u200dयो भने रमाइ-रमाइ हिँड्छन् । अति सामान्य खाना खाएपछि उनको भेटघाट सुरु हुन्छ । सय वर्ष पुग्न लागेर होला उनलाई भेट्न ठूलो भिड लागिरहन्छ । भेटघाटपछि उनी साहित्यिक सांस्कृतिक कार्यक्रमहरुमा पुग्छन् । ‘हरेक दिनजसो कार्यक्रम हुन्छ । प्रमुख अतिथि बनिदिनू पर्\u200dयो भनेर अनुरोध आउँछ, नाईं भन्ने कुरै छैन,’ थोरै ठट्यौली पारामा भन्छन्, ‘बुढो भएपछिको एउटा फाइदा के भने, सधैं प्रमुख अतिथि बन्न पाइने ।’ हरेक कार्यक्रममा उनी लामै भाषण गर्छन् । इतिहास र दर्शन मिसिएका उनका कुरा रोचक भएकाले पनि उनका कुरा दर्शकले ध्यान दिएर सुन्छन् । आफ्ना कुरा सुनिदिने मान्छे जम्मा हुने भएकाले नै आफू त्यस्ता कार्यक्रममा जाने गरेको उनी बताउँछन् । ‘यो उमेरमा कुरा सुनिदिने मान्छे चाहिँदो रहेछ । मेरो बानी पनि एक्लै बस्ने छैन,’ जोशी भन्छन्, ‘अब लेख्न सक्दिनँ । हात दुख्छ, त्यसैले बोलेर तिर्सना मेटाउँछु ।’ कार्यक्रमबाट चाँडै फर्किए भने पुनः भेटघाटमा व्यस्त हुन्छन् । साँझ सामान्य दालभात खाएर उनी सुत्न जान्छन् । रेडियो खोल्नुअघि उनी पिउनयोग्य कुनै पदार्थ छ कि भनेर आँखा लगाउँछन् । सधैंभरि पिउँदैनन् । तर जहिले पिउँछन्, एक पेग जति पिउँछन् । बीबीसी नेपाली सेवाले समाचार भन्दै गर्दा उनी ओछ्यानमा पुग्छन् र समाचार सक्दा उनी मस्त निद्रामा पुगिसकेका हुन्छन् । साहित्यपोस्ट परिवारको तर्फबाट सत्यमोहन जोशीलाई जन्मदिनको शुभकामना ।

लौन दमाई दाइ: यतिखेर तिमी यो देशलाई धेरै चाहिएको छ दमाई दाइ, अरु बेला नचाहिएको हैन तर आज अलि धेरै चाहिएको छ । जुन देशमा तिमी अछूत थियौ नि जुन देशमा तिमी हेपिएको थियौ नि हो त्यही देशमा तिमी चाहिएको छ तिम्रो कला चाहिएको छ तिम्रो सियो र धागो चाहिएको छ जुन देशमा तिमीलाई कुकुर भन्दा तल्लो मानिन्थ्यो नि हो त्यही देश आज चरक्क चर्किरहेको यो चर्किएर च्यातिन लागेको छुटिन लागेको देशलाई तिम्रो सियोमा सेतो गोलधागो हालेर सर्लक्क सिलाई दिनु पर्\u200dयो यी भ्वाङहरु खोजी खोजी टालिदिनु पर्\u200dयो । लौन दमाई दाइ देश त च्यात्तिएर छुट्नै लाग्यो सकिनै लाग्यो बर्बाद हुन लाग्यो लौन कामी दाइ तिम्रो आरनमा राखेर फलाममा फलाम जोडेझैँ यो टुक्रिन लागेको एउटा देशको अंश माटो र चट्टानलाई पुरानै ठाउँमा जोडिदिनु पर्\u200dयो । फलामलाई आकार दिन सक्ने लुगामा लुगा जोड्न सक्ने छालाले छाला टाल्न सक्ने तिमीले फेरि एक चोटी यो देशको सानो टुक्रा जोडिदिनु पर्\u200dयो यो च्यात्तिनै लागेको देशलाई फेरि जोडिदिनु पर्\u200dयो। लौन दमाई दाइ लौन कामी दाइ यति कृपा गरिदिनु पर्\u200dयो । फलामलाई आकार दिन सक्ने लुगामा लुगा जोड्न सक्ने छालाले छाला टाल्न सक्ने तिमीले फेरि एक चोटी यो देशको सानो टुक्रा जोडिदिनु पर्\u200dयो

नजिस्किनु: मुक्तक–१ कहिलेकाहीँ दिमाग यसरी खल्बलिएन भने । कस्तो हुँदो हो यो रात दिनमा बदलिएन भने । यी दुई नजरका निशाना कहाँ हुन्थ्यो होला ? कहिले आँखामा कहिले ओठमा अल्मलिएन भने । मुक्तक–२ पानीसँग नजिस्किनु, आगोसँग नजिस्किनु । संवेदनशील हुन्छ प्रेमको धागोसँग नजिस्किनु । सानै भए पनि भाग्न नपाएसी हमला गर्छ, ढोका थुनेर कम्सेकम, बिरालोसँग नजिस्किनु । मुक्तक–३ पन्छाएर सारा अवरोध, तिमीसम्म आएको छु । बनेर बालकझैँ अबोध, तिमीसम्म आएको छु । थाहा छ रित्तै आएँ र जरुर रित्तै फर्किनु पर्छ, नराखी केही प्रतिशोध, तिमीसम्म आएको छु मुक्तक–४ लामो लगाउन भन्छु, छोटै लाउँछे यार । नेपाली बोल न भन्छु, अंग्रेजी गाउँछे यार । म जागीर खान्छु एकसय झिक्न सक्दिनँ, ऊ हजारको निकाल्छे, कहाँ पाउँछे यार ? शंखरापुर न.पा.–१, काठमाडौँ